C E N T R U M 14

273

Njomza Selimi Osmani, PhD1

UDC: 174:375.011.3-051]:316.65-057.874(497.115)

RRITJA E PËRFAQËSIMIT POLITIK TË GRAVE PËRMES SISTEMIT TË KUOTAVE

ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ПОЛИТИЧКАТА ЗАСТАПЕНОСТ НА

ЖЕНИТЕ ПРЕКУ СИСТЕМИ НА КВОТИ

ENHANCING WOMEN’S POLITICAL REPRESENTATION THROUGH QUOTA SYSTEMS

ABSTRACT

This paper discusses the impact of quota systems on women’s’

political participation. Despite the increased global visibility of women

in politics, there is still a gap in women’s political representation when

compared with men. In the last 25 years, more than 120 countries

around the world have introduced some type of gender quotas aiming

at enhancing women’s political participation. This paper focuses on

types of gender quotas, pro and anti quota facts, the efficiency of quotas

and their implementation. The effects of quota strategies are not auto-

matic. They depend on the degree of party system institutionalization,

electoral competitiveness, legal enforcement, and social-cultural attitu-

des toward women. Electoral quotas have gained international support

and have proven to be effective in ‘fast-tracking’ women’s political

representation to produce equality of results, not just equality of oppor-

tunity. In order to be effective in changing women’s historical underre-

presentation electoral gender quotas have to fit the electoral system and

1 Dr.sc. Njomza Selimi Osmani, Fakulteti juridik, Universiteti i Tetovës, e-

mail:njomza.osmani@unite.edu.mk

C E N T R U M 14

274

should include regulations about the rank order of women and men on

the electoral lists as well as sanctions for non-compliance.

Key words: women political representation, quota systems,

effectiveness, implementation

1. HYRJE

Edhe përkundër përparimit të bërë në arsimim, gratë ende janë të

nënpërfaqësuara në pozitat udhëheqëse në politikë dhe biznes. Në shu-

më vende janë vendosur kuota në sistemin politik, ndërsa numri i ven-

deve që gjithashtu kërkojnë apo institucionalizojnë kuota në këshilla

drejtues është gjithnjë e më i madh.

Duke filluar prej viteve të pesëdhjeta të shekullit të kaluar, gratë

filluan të arrijnë sukses në arsimimin e tyre, pjesëmarrjen në fuqinë

punëtore si dhe në aktivizmin politik. Gjithsesi se dallimet në mes të

gjinive janë ende evidente në vendet me të ardhura më të ulta, por për

dallim prej dekadave të mëparshme, ata janë më të vogla. Në vendet me

të ardhura mesatare dhe të larta, një numër i madh i këtyre dallimeve

është ndryshuar. Në disa sfera të jetës gratë marrin pjesë me përqindje

më të lartë se sa meshkujt.

96% e vendeve e kanë njohur dhe miratuar të drejtën e votës për

gratë. Në mesin e vendeve të fundit që e njohë të drejtën e votës për

gratë janë Omani në vitin 2003, Kuvajti në vitin 2005, Katari dhe Emi-

ratet Arabe në vitin 2006, me çka numri i votuesve gra të regjistruara

nëpër vende të ndryshme të botës është në rritje. Në Egjipt numri i vot-

uesve femra është rritur në 37% në vitin 2004 në krahasim me vitin

1975 kur kjo shifër tregonte 16%. Ekzistojnë vende, si për shembull

Barbados, Çile, Ekuador, Malta, Porto Riko, Suedia dhe Shtetet e

Bashkuara të Amerikës ku numri i votuesve femra është më i madh sesa

votuesve meshkuj. Megjithatë, ende nuk mund të thuhet se i tëri ky

përparim i arritur në arsimimin e grave, zhvillimin e tyre profesional

dhe participimin politik, reflektohet si zhvillim i dukshëm në lidershipin

e grave në politikë dhe biznes.

Edhe pse disa gra kanë arritur pozitat më të larta udhëheqëse në

vendet e tyre, si që është për shembull Angela Merkel në Gjermani,

vetëm 23% të deputetëve në botë janë femra. 2 Gjithashtu numri i 2 https://data.worldbank.org/indicator/sg.gen.parl.zs?end=2018&start=1990, qasur

më 8 prill 2020.

https://data.worldbank.org/indicator/sg.gen.parl.zs?end=2018&start=1990

C E N T R U M 14

275

femrave në pozita udhëheqëse nëpër korporata është i vogël. Në

Evropë, edhe pse 45% e fuqisë punëtore janë femra, vetëm 11.9% femra

janë pjesë e këshillave drejtues të kompanive. Në Amerikë ky numër

është vetëm 9.9%, 6.5% në Azi dhe 3.2% në Lindjen e mesme dhe

Afrikë. Numri i vogël i grave në pozitat udhëheqëse duhet të na çojë

drejt një debati se çfarë politika publike duhet të vendosen për t’u ndry-

shuar praktika. Një mënyrë se si të ndikohet në këtë realitet është

përmes intervenimit me sistemin e kuotave.

Sistemi i kuotave për gratë do të thotë që gratë doemos duhet të

përbëjnë një numër të caktuar apo përqindje të caktuar të anëtarëve të

ndonjë trupi, qoftë kjo listë e kandidatëve, parlament, komitet apo qeveri.

Përmes kuotave synohet drejt rritjes së përfaqësimit të grave në institu-

cionet publike të zgjedhura si që janë qeveria, parlamenti dhe këshillat

lokale të komunave. Legjitimiteti i sistemit të kuotave për gratë kërkohet

në diskursin e përjashtimit, sipas çkahit arsyeja kryesore për nënpërfa-

qësimin e grave janë praktikat e përjashtimit nga ana e partive politike

dhe institucioneve politike. Sistemi i kuotave i detyron ata që janë të

autorizuar të nominojnë dhe selektojnë kandidatë për pozita të caktuara,

të fillojnë të rekrutojne gra dhe atyre t’ju japin një shans.

2. LLOJET E KUOTAVE GJINORE

Më shumë se gjysma e vendeve në botë implementojnë ndonjë

lloj të kuotave gjinore në 20-30 vitet e fundit. Në vitin 1990 Këshilli

ekonomik dhe social i Kombeve të bashkuara vendosi një target prej

30% përfaqësim të grave në organet vendimmarrëse deri në vitin 1995,

si rezultat i lëvizjeve të organizatave qytetare për ngritjen e vetëdijes

për të drejtat e grave. Në vitin 1995 në Konferencën e Kombeve të

Bashkuara për gratë në Pekin, kërkohej që qeveritë të “sigurojnë një

përfaqësim të barabartë në të gjitha nivelet vendimmarëse në institucio-

net nacionale dhe ndërkombëtare”3. Për shkak të këtyre rrethanave të

reja, filluan të paraqiten kuotat gjinore si opsion në shumë vende.

Ekzistojnë tre lloje themelore të kuotave gjinore. Kuotat vullne-

tare partiake janë miratuar nga ana e partive politike në një numër të

madh të vendeve dhe përmes tyre vetë partia obligohet për nominim të

një përqindjeje të caktuar të kandidateve gra në listat zgjedhore. Kuotat

ligjore janë lloji i dytë i kuotave që janë përcaktuar me ligjin e vetë 3 Deklarata dhe Platforma për veprim e Pekingut e miratuar nga Konferenca për gratë:

Veprim për barazi, zhvillim dhe paqe, 15 shtator 1995

C E N T R U M 14

276

vendit dhe përmes tyre kërkohet një numër i caktuar i pozitave të kan-

didatëve të rezervohen për gratë. Ndonjëherë ligji kërkon që pozita të

caktuara në listën zgjedhore duhet të jenë të rezervuara për gratë, për

shembull mundet që me ligj të kërkohet që në secilën pozitë të dytë në

listë të vendoset grua. Lloji i tretë i kuotave janë vendet e rezervuara, të

cilat janë pozita për të cilat mund të garojnë vetëm gra dhe përdoren si

një mënyrë e drejtpërdrejtë për rregullimin e numrit të grave në pozitat

e zgjedhura4.

Prej vendeve të cilat implementojnë kuota gjinore, 61% kanë

kuota vullnetare partiake (të kombinuara me lloje të ndryshme të kuo-

tave), 38% kanë kuota ligjore dhe 20% kanë vende të rezervuara.

Kuotat ligjore përcaktojnë numrin minimal të kandidatëve për

zgjedhje të cilat doemos duhet të jenë gra, të cilat duhet të implemen-

tohen në listat për kandidatë të partive politike në zgjedhje. Kuotat

ligjore përcaktohen me kushtetutë, ligje zgjedhore ose në ligjet për

partitë politike. Këto kuota që janë të jetësuara përmes ligjit, i detyrojnë

të gjitha partitë politike që të rekrutojnë një numër të caktuar të grave.

Kuotat vullnetare partiake sillen në mënyrë vullnetare nga ana e partive

politike, dhe më së shpeshti hasen në partitë e qendrës-majtiste, ndërsa

në partitë konservative më së shpeshti nuk janë të gatshëm ose kundër-

shtojnë miratimin e këtyre kuotave.

Vendet e rezervuara alokojnë një numër të caktuar të vendeve për

gratë në mesin e deputetëve në parlament. Edhe pse disa autorë men-

dojnë që vendet e rezervuara nuk duhet të numërohen në mesin e kuota-

ve zgjedhore, ata sot mund të gjinden në numër dhe lloje të ndryshme.

Në Ugandë 56 vende janë të rezervuara për gratë, secila prej tyre e

zgjedhur në njësi të veçantë zgjedhore prej një elektorati të veçantë. Në

Ruandë, 30% e vendeve të cilat zgjidhen përmes procedurës speciale,

janë të rezervuara për gratë me kushtetutë. Në Tanzani, 20% e vendeve

janë të rezervuara për gratë dhe u alokohen partive politike në propor-

cion me numrin e vendeve në parlament të fituara në zgjedhje. Vendet

e rezervuara në disa vende (si për shembull në Keni dhe disa vende

arabe) mund të plotësohen përmes emërimit.

Sistemet bashkëkohore të kuotave kanë për qëllim të sigurojnë se

gratë përbëjnë së paku 30 apo 40% të organit ose kanë për qëllim barazi

gjinore ashtu si kërkohet edhe me traktate dhe konventa ndërkombëtare.

4 Dahlerup, Drude (2006): Women, Quotas and Politics. London: Routledge, f. 21

C E N T R U M 14

277

Kuotat duhet të shihen vetëm si masë e përkohshme derisa nuk

përjashtohen barrierat për hyrje të grave në politikë. Përmes kuotave

synohet drejt rritjes së përfaqësimit të grave për shkak se problemi i cili

duhet të adresohet është nënpërfaqësimi i grave, të cilat edhe pse në

shumicën e vendeve përbëjnë më shumë se 50% të popullatës, në nivel

global më pak se 24% të deputetëve janë gra.

Sistemet e kuotave mund të konstruohen në mënyrë që të jenë

neutrale ndaj gjinisë. Në rast të këtillë, kërkesa mund të jetë që asnjëra gjini

nuk mund të merr më shumë se 60% ose më pak se 40% të pozitave në

listën partiake ose në organet vendimmarrëse. Me kuotat për gratë ven-

doset maksimumi i përfaqësimit të burrave, ndërsa përmes kuotave neutra-

le përcaktohet limiti maksimal për të dy gjinitë. Këto kuota ndonjëherë

përdoren si mënyrë strategjike për të përjashtuar argumentet e oponentëve

të sistemeve të kuotave, se ata janë diskriminuese ndaj meshkujve.

Vendet nordike janë të parat që vendosën sistem të kuotave. Në

vitin 1975 Partia majtiste socialiste e Norvegjisë vendosi një target

minimal prej 40% për përfaqësim të të dy gjinive në listat zgjedhore,

dhe shumë shpejt edhe partitë tjera në Norvegji si dhe në Danimarkë

dhe Suedi e ndoqën këtë shembull. Edhe pse numri i grave në institu-

cionet e këtyre vendeve ka qenë historikisht i lartë, kjo nuk ka qenë

fillimisht si rezultat i sistemit të kuotave. Sistemet e kuotave në këto

vende janë vendosur në periudhë kur përfaqësimi i grave në parlament

ka qenë rreth 25%. Për këtë shkak në këto vende kuotat janë vetëm një

mjet për konsolidim të përfaqësimit të fuqishëm të grave5.

Një numër i madh i vendeve evropiane si dhe Australia dhe

Kanadaja gjithashtu kanë implementuar kuota vullnetare partiake. Në

Evropën lindore numri i vendeve që kanë pranuar sistem të kuotave

është shumë më i vogël, por ka edhe vende si Republika Çeke dhe Hun-

garia të cilat kanë kuota vullnetare partiake. Shtetet e Bashkuara të

Amerikës nga ana tjetër nuk aplikojnë kuota. Në Amerikën latine, siste-

met e kuotave janë në rritje prej viteve të 90-ta të shekullit të kaluar,

kryesisht në formë të kuotave ligjore. Afrika gjithashtu ka pranuar siste-

me të kuotave në dekadat e fundit. Afrika jugore në vitin 1999 miratoi

sisteme të kuotave në zgjedhjet e para demokratike pas aparteidit.

Uganda miratoi vende të rezervuara në vitin 1986. Sistemet e kuotave

shpesh miratohen në një kontekst postkonfliktual, nën ndikim të

5 Ballington, J. & Binda, F., Eds. (2005). “The Implementation of Quotas: European

Experiences,” International Institute for Democracy and Electoral Assistance.

C E N T R U M 14

278

donatorëve ndërkombëtarë dhe fuqive ndërkombëtare. Kuotat janë një

mjet i mirë për përmirësim të imazhit të vendit brenda si dhe jashtë.

Vendet në Azinë jugore gjithashtu gjithnjë e më shumë miratojnë

kuota, kryesisht përmes vendeve të rezervuara, edhe pse në disa vende

ka edhe kuota vullnetare dhe ligjore6. Në Lindjen e mesme, ku aspekti

kulturo i limiton gratë nga participimi në jetën publike, kuotat nuk është

se kanë ndonjë mbështetje të madhe. Si përjashtim mund të theksohen

Egjipti dhe Jordani, ku një numër i vendeve në dhomën e poshtme të

parlamentit janë të rezervuara për gratë, dhe Izraeli, ku partitë përdorin

kuota vullnetare.

3. KUOTA TË KËSHILLAVE DREJTUES

Viteve të fundit shënohet rritje në miratimin e kuotave në botën e

biznesit. Norvegjia është shembulli më i njohur në vendosjen e kuotave

në këshillat drejtues, ku në vitin 2003 u vendos kuotë prej 40% për

kompanitë nën pronësi të shtetit ose komunave, ndërsa për arritjen e

targetit, kompanive (ndërmarrjeve) u qe dhënë një grejs periudhë deri

në vitin 2008. Edhe pse deri në vitin 2003 kishte një rritje graduale të

numrit të grave në këshillat drejtues, me vendosjen e kuotave në vitin

2008 u arrit përmbushja e përqindjes prej 40% e kërkuar me ligj 7 .

Shembulli norvegjez shërbente për vendosjen e kuotave ligjore prej

40% për këshillat drejtues në Spanjë në vitin 2007 dhe Francë, Islandë

dhe Holandë në vitin 2010. Gjermania miratoi kuota prej 30% në vitin

2016. Franca deri në vitin 2016 arriti targetin prej 40% dhe tani është

vendi i dytë me radhë e cila ka përqindje më të lartë të grave në këshillat

drejtues pas Norvegjisë8

6 The Implementation of Quotas: Asian Experiences. International Institute for

Democracy and Electoral Assistance, 2002. 7 Hoel, M. (2008). The quota story: five years of change in Norway. Women on

Corporate Boards of Directors: International Research and Practice, Eds. S. Vinnico-

mbe, V. Singh, R. Burke, D. Bilimoria, & M. Huse: Edward Elgar Publishing Limited. 8 https://www.ibanet.org/Article/NewDetail.aspx?ArticleUid=2bbd97f2-87a7-4bea-

b2e4-e4d4db7fbc9e qasur më 9 prill 2020.

https://www.ibanet.org/Article/NeëDetail.aspx?ArticleUid=2bbd97f2-87a7-4bea-b2e4-e4d4db7fbc9ehttps://www.ibanet.org/Article/NeëDetail.aspx?ArticleUid=2bbd97f2-87a7-4bea-b2e4-e4d4db7fbc9e

C E N T R U M 14

279

Tabela nr. 1 9 Përfaqësimi global i grave në këshillat drejtues, 2010 – 2017

Vendi

% e grave në pozitë të drejtorit 2017

% e grave në pozitë të drejtorit, 2010

% me tre ose më shumë gra në këshilla drejtues , 2017

% me një ose më shumë gra në këshilla drejtues 2017

% me zero gra në këshilla drejtues, 2017

Kuota dhe viti kur është miratuar

Australia 28.7% 10.2% 48.5% 95.6% 4.4% Nuk ka

Kanada 25.8% 12.9% 57.9% 95.8% 4.2% Në procedurë

Finlanda 33.7% 24.2% 75.0% 100.0% 0.0% Po, 2008

Franca 40.8% 12.7% 100.0% 100.0% 0.0% Po, 2010

Gjermania 20.9% 10.7% 80.0% 94.5% 5.5% Po, 2015

India 13.8% 4.5% 13.2% 93.4% 6.6% Po, 2013

Italia 35.8% 3.6% 100.0% 100.0% 0.0% Po, 2011

Japonia 5.3% 0.9% 0.6% 47.7% 52.3% Jo

Holanda 22.1% 13.9% 57.1% 96.4% 3.6% Po, 2013

Zvicra 21.3% 9.2% 35.0% 97.5% 2.5% Po

Mbretëria e bashkuar

26.8% 8.9% 64.3% 100.0% 0.0% Jo

SHBA 21.7% 12.3% 39.2% 97.4% 2.6% Jo

Në biznes sektorin gjithashtu paraqiten edhe kuota vullnetare por

edhe pse bëhen thirrje deri te kompanitë që të ndërmarrin një zotim të këti-

llë, numri i tyre mbetet i vogël. Kompania e parë e cila ndërmori një kuotë

të këtillë vullnetare është Daimler në vitin 2006, e cila premtoi që deri në

vitin 2020 të plotësojë 20% të të gjitha pozitave menaxheriale me kandi-

date gra. Në vitin 2010 edhe Dojçe Telekom gjithashtu ndërmori obligim

që të plotësojë 30% të pozitave menaxheriale me gra deri në vitin 2015.10

4. PRO DHE KUNDËR KUOTAVE

Në literaturë mund të gjenden argumente të ndryshme për dhe

kundër vendosjes së sistemeve të kuotave si masë për rritjen e përfaqë-

simit politik të grave. Ja si mund të evaluohen kuotat nga perspektiva e

principit të drejtësisë dhe efikasitetit.11

9 https://www.catalyst.org/research/women-on-corporate-boards/#footnote19_ck3

qmo7 qasur më 9 prill 2020. 10 http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5357141,00.html qasur më 15 prill 2020 11 Dahlerup. D. (1998), “About quotas” International IDEA and Stockholm

University, f. 25

https://www.catalyst.org/research/ëomen-on-corporate-boards/#footnote19_ck3qmo7https://www.catalyst.org/research/ëomen-on-corporate-boards/#footnote19_ck3qmo7http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5357141,00.html

C E N T R U M 14

280

a) Principi i drejtësisë Pro kuota

Kuotat e përmirësojnë përfaqësimin deskriptiv: përmes kuotave në mënyrë të drejtpërdrejtë rritet numri i përfaqësimit të grave në pozitat

udhëheqëse. Përmes tyre mund të shmanget diskriminimi me mandatim

të drejtpërdrejtë të pozitave të caktuara të rezervuara vetëm për gratë.

Për shembull, kur struktura e tregut e frenon avancimin e grave, kuota

mund të mundësojë një përfaqësim më të drejtë të grave në pozitat

udhëheqëse. Me rritjen e proporcionalitetit të grave udhëheqëse përmes

kuotave mund të përmirësohen interesat e grave përmes vendimmarjes

për politikat në vend.

Anti kuota:

Kuotat për gratë mund të përjashtojnë grupet tjera të margjinali-zuara etnike ose socioekonomike. Me rezervimin e pozitave të caktuara

për gratë, do të ketë më pak pozita për kandidatët e grupeve të tjera të

shoqërisë të cilat gjithashtu janë të nënpërfaqësuara, me çka edhe më

shumë do të limitohet vota e tyre edhe në përfaqësimin deskriptiv edhe

në përfaqësimin substancial.

b) Efikasiteti Pro kuota:

Nëse, edhe përkundër prezencës së grave të talentuara, për shkak

të diskriminimit ose karakteristikave të tjera të tregut të punës të njëjtat

përjashtohen nga pozitat udhëheqëse, atëherë përdorimi i kuotave

rezulton me efikasitet në përmirësimin e alokimit në tregun e punës.

Zvogëlon tejst diskriminimin: përmes kuotave mund të rritet efikasiteti përmes tejkalimit të tejst diskriminimit në një afat të shkurtër

dhe ndryshim i qëndrimeve dhe normave sociale ne afat të gjatë.

Rrit informimin: përmes kuotave mund të përmirësohet efika-siteti përmes korrigjimit të bindjeve për atë se kur dhe sa ka benefit

tregu i punës me rritjen e numrave të grave dhe të reduktojë diskrimini-

met jo të sakta statistikore. Përmes kësaj do të rritet kualiteti mesatar i

përfaqësimit.

Efekti i rol modelit: lideret e mandatuara mund të shërbejnë si shembull për gratë tjera. Ata mund të tregojnë për përfitimet përmes

arritjes së një pozite të caktuar, dhe kështu të sigurojnë informata për

ata gra të cilat në atë moment sjellin vendim për karrierën e tyre, me

çka rezulton më shumë efikasitet në përfitimet në treg. Për shembull,

C E N T R U M 14

281

vetëm një drejtoreshë mundet në mënyrë konkrete të demonstrojë cilat

janë përfitimet për një grua drejtoreshë për gratë tjera të biznesit të cilat

prej shembullit të saj mund të mësojnë ekspertizë se si në mënyrë efek-

tive duhet të manovrohet si grua drejtoreshë në një botë tradicionalisht

të dominuar prej meshkujve.

I rrit aspiratat: Kuotat mund të nxisin gratë që të hyjnë në politi-kë dhe të jenë të suksesshme, përmes rritjes së aspiratave dhe tejkalimit

të stereotipave të cilat vetë ia vendosin vetes së tyre. Për shembull,

studimet tregojnë se stereotipat të cilat vetë ia vendosim vetes tonë

ndikojnë në suksesin e grave të cilat besojnë se prej tyre pritet që të jenë

më pak të suksesshme se meshkujt.

E rrit numrin e investimeve nga ana e grave: Kuotat mund t’i inkurajojnë gratë që të investojnë më shumë për arsimimin e tyre,

karrierën dhe potencialin udhëheqës përmes sigurimit të një stimuli ose

mundësie për avancime politike apo në biznes.

Kuotat për gratë nuk janë diskriminuese, ata vetëm kompensoj-në për barrierat ekzistuese të cilat i prevenojnë gratë prej pjesës së tyre

në politikë.

Me kuotat implikohet se ka më shumë gra bashkë në një komitet apo kuvend me çfarë minimizohet stresi.

Gratë si qytetarë kanë të drejtë për përfaqësim të barabartë.

Eksperienca e grave është e nevojshme në jetën politike.

Meshkujt nuk mund t’i përfaqësojnë interesat e grave.

Zgjedhjet janë për përfaqësim, nuk janë për kualifikime arsimore.

Gratë janë njëlloj të kualifikuara si meshkujt, por kualifikimet e grave minimizohen në një sistem politik të dominuar prej meshkujve.

Kuotat nuk janë diskriminuese ndaj meshkujve të caktuar. Me kuotat limitohet tendenca e partive politike që të nominojnë vetëm

meshkuj. Për votuesit, mundësitë janë të zgjeruara, me atë që përmes

kuotave ata tash mund të votojnë edhe për gratë.

Miratimi i kuotave mund të nxisë konflikt, por ai konflikt është vetëm i përkohshëm.

Shumë konventa ndërkombëtare për barazi gjinore kanë vendo-sur targete për përfaqësim politik të grave, duke përfshirë edhe Konven-

tën për eliminim të të gjitha formave të diskriminimit ndaj grave

(CEDAW).

C E N T R U M 14

282

Anti kuota

E përkeqëson alokimin: Nëse kapaciteti për lidership dallon në varësi të gjinisë, atëherë mungesa e tanishme e grave lidere mund të jetë

një rezultat efikas, ndërsa përdorimi i kuotave mund ta përkeqësojë

alokimin e pozitave udhëheqëse duke ju dhënë përparësi udhëheqësve

me performanca më të dobëta, për shembull nëse me kuotat nxitet

promovimi i grave të cilat nuk kanë përvojë, ndërsa dihet se përvoja

është e rëndësishme për një performancë të mirë.

E zvogëlon nxitjen e grave për investim: Nëse përmes kuotave rruga drejt avancimit është më e lehtë, atëherë gratë mund ta humbin

nxitjen për investim.

I përkeqëson qëndrimet: Nëse votuesit janë të detyruar që të zgjedhin kandidat grua dhe ndjejnë se zgjedhja e tyre është e restriktuar

për shkak të kuotave, tek ata mund të paraqitet kontraefekt. Gratë që

janë të selektuara përmes sistemit të kuotave mund të shihen si më pak

të kualifikuara në krahasim me kolegët e tyre apo votuesit, me çka do

të ishin anuluar përfitimet që sjell të pasurit një grua lidere.

Kuotat janë në kundërshtim me parimin e mundësive të barabarta për të gjithë, sepse përmes tyre grave ju jepet prioritet.

Përfaqësimi politik duhet të jetë zgjedhje në mes ideve dhe platformave partiake, jo në mes të kategorive sociale.

Kuotat janë jodemokratike sepse votuesit duhet të jenë në mundësi të vendosin se kush zgjedh.

Kuotat implikojnë se politikanët janë zgjedhur për shkak të gjinisë së tyre, jo për shkak të kualifikimeve të tyre, dhe se kandidati

më i mirë ndonjëherë për shkak të kuotave mund të largohet.

Me vendosjen e kuotave krijohen konflikte në organizimin partiak.

Me kuotat për gratë do të pasojnë kërkesa për kuota të grupeve të tjera.

5. EFEKTIVITETI I KUOTAVE

Në politikë, kuota të caktuara kanë dhënë efektivitet më të madh

në praktikë. Kuotat përmes të cilave rezervohen vende për gratë janë

efektive me ndryshimin e përqindjes së deputetëve në parlament, dhe

me kalimin e kohës ndryshohet edhe qëndrimi ndaj grave deputete.

Numri i vogël i grave deputete në shumë vende nuk është si pasojë e

mospasjes së vullnetit për këto pozita nga ana e grave, për shkak se

C E N T R U M 14

283

gratë përgjigjen pozitivisht ndaj mundësive që ju jepen për kandidim

dhe për marrje të funksioneve publike. Barrierat me të cilat ballafaqo-

hen gratë janë qëndrime të përhershme negative ndaj grave lidere si dhe

pamundësia dhe mospasja e vullnetit të partive politike si dhe sistemeve

për promovimin e kandidateve gra. Edhe pse gratë lidere që janë zgje-

dhur përmes sistemeve të kuotave kanë më pak përvojë për dallim prej

kolegeve të tyre, kjo nuk do të thotë doemos që ata do të sjellin vendime

të gabuara në politikëbërje.12 Edhepse gratë bëjnë zgjedhje të ndryshme

kur janë në pyetje politikat, zgjedhjet e tyre e reflektojnë vullnetin e tyre

që të vendosin më shumë theks në preferencat e vetë grave. Një moment

tjetër, i cili është me rëndësi të theksohet, është se qëndrimet dhe

vullneti i votuesve që të votojnë për gra, pozitivisht ndryshohet përmes

eksponimit të vazhdueshëm të grave lidere. Për këtë shkak, kuotat janë

masë efektive përmes së cilës do të zvogëlohen qëndrimet negative që

janë barrierë për përfaqësimin e grave.

Tash për tash, për dallim prej llojeve të tjera të kuotave, për kuotat

e këshillave drejtues dihet shumë më pak për shkak të faktit se ata më

vonë filluan të implementohen. Praktika tregon se, nëse qeveritë tregoj-

në vullnet për të dënuar ata që nuk i respektojnë dispozitat për kuota të

këshillave drejtues, atëherë definitivisht mund të shihet një përfaqësim

më i madh i grave në këshillat drejtues nëpër ndërmarrje. Linku në mes

të numrit më të madh të grave në këshillat drejtues dhe rezultateve të

ndërmarrjes, ndoshta do të kishte sjellë më pak profit në afat të shkurtër,

por megjithatë duhet të mblidhen më shumë rezultate para se të sillet

konkluzion nëse këto kuota do të sjellin rezultat më të mirë apo më të

keq për ndërmarrjen në afat të gjatë. Vendimet në këshillat drejtues

ndërmjetësohen përmes menaxhmentit dhe impakti afatgjatë i kuotave

do të varet prej asaj se si do të ndryshohet qëndrimi i menaxhmentit

ndaj grave lidere. Për dallim prej politikës, anëtarët në këshillat drejtues

rrallë sjellin vendime të drejtpërdrejta. Për këtë shkak, perceptimi i me-

naxhmentit për impaktin e ndryshimit në anëtarësinë e këshillit drejtues,

do të luajë rol kryesor në ndikimin e kuotave. Nëse menaxhmenti ka

paragjykime për atë se si ndryshimi në përbërjen e këshillit drejtues do

të ndikojë në rezultatet e firmës, atëherë ata mundet të ndikojnë nega-

tivisht ndaj procesit.

Dizajnimi i kuotave është i rëndësishëm në kontekst të mundësi-

mit të grave që të korrin sukses në përfitimin e përfaqësimit deskriptiv. 12 Jones, Mark P. (1998), "Gender Quotas, Electoral Laws, and the Election of

Women." Comparative Political Studies 31 f. 3-21.

C E N T R U M 14

284

Në politikë, sistemet që lejojnë që liderët partiak të ndikojnë në përcak-

timin e rendit të kandidatëve në listat e votuesve dhe alokimin gjinor në

listën partiake janë jo të favorshme për gratë13. Kuotat janë shpesh

sfiduese për partitë politike, me atë që numër i madh i partive mundohen

që t’i minojnë. Edhe përkundër disa zgjidhjeve politike, si sanksione

ose lista të kandidatëve me rotacion, duhet të bëhen hulumtime për atë

se si të arrihet sukses në dizajnimin e kuotave. Ngjashëm, në sferën e

ndërmarrjeve, firmat kërkojnë zbrazëtira ligjore ku t’i regjistrojnë fir-

mat e tyre dhe t’u shmangen obligimeve të kuotave. Konrad dhe Kramer

prezentojnë përmes një analize kualitative të detajizuar se masa kritike

prej së paku tre grave në këshill drejtues është e domosdoshme që të

shihen benefitet e diverzitetit gjinor. Mekkinzi nga ana tjetër prezenton

se kompanitë me tre apo më shumë gra kanë arritje më të larta në masa

të ndryshme të performancës organizative.

Të dhënat ekzistuese tregojnë se kuotat mund ta ndryshojnë qën-

drimin e shoqërisë përmes informatave për reduktim të diskriminimit

statistikor dhe rritjes së guximit të grave lidere.

6. IMPLEMENTIMI I KUOTAVE

Vetëm vendosja e dispozitave për kuota në vete nuk është e

mjaftueshme. Nëse sistemi i kuotave do ta arrijë qëllimin e vet ose jo,

varet prej procesit dhe metodës së implementimit dhe zbatimit. Përderi-

sa vendet e rezervuara sipas natyrës së tyre vetë në vete më lehtë imple-

mentohen, kuotat ligjore shpesh nuk zbatohen. Nëse metoda e imple-

mentimit nuk është qartë e definuar, kuota ligjore prej 30, 40 ose 50 për

qind mund të mos arrihet dhe të mos implementohet. Kuota duhet të

jetë e inkuadruar në procesin e selektimit dhe nominimit nga ana e

partive politike prej vetë fillimit të procesit.

Prej studimeve të vendeve të veçanta, mund të shihet se miratimi i

kuotave prej minimum 30 për qind për secilën gjini në listë zgjedhore nuk

do të thotë që automatikisht 30% e vendeve do të fitohen prej grave. Partitë

politike mund ta arrijnë kërkesën që 30% e kandidatëve të tyre të jenë gra

por të njëjtat të vendosen nga fundi i listës, në pozita të cilat vështirë se

mund të fitojnë. Përveç kësaj, nëse numri i vendeve që duhet të plotësohen

në një njësi zgjedhore është i vogël ndërsa shumë parti politike

konkurrojnë në zgjedhje, numri i meshkujve do të jetë edhe më i madh

13 Ibid

C E N T R U M 14

285

sepse ata i mbajnë top pozitat në listën partiake. Në disa vende, miratimi i

sistemeve zgjedhore me përfaqësim proporcional me lista të hapura,

votuesve mund t’ju ofrojë shans që t’i degradojnë kandidatet gra (dhe t’i

promovojë kandidatët meshkuj), me çka minohet shansi i grave për zgje-

dhje. Në disa vende të tjera, nga ana tjetër, votuesit preferojnë kandidate

gra, veçanërisht në listat e partive majtiste, dhe në këtë rast listat e hapura

me votim preferencial janë të dobishme për gratë kandidate.

Për shkak të arsyeve të theksuara më lartë, është e një rëndësie të

veçantë që sistemet e kuotave dhe dispozitat për zbatim të tyre të jenë

kompatibile me sistemin zgjedhor dhe qëndrimin e shoqërisë.

Në një numër të madh të vendeve dispozitat për sistemet e kuota-

ve ndryshohen me atë që kërkohet që në pozita të caktuara në listat zgje-

dhore të vendosen kandidate femra. Edhe Kodi zgjedhor i Republikës

së Maqedonisë së Veriut i miratuar në vitin 2006 në nenin 64, parasheh

që: “Në listën e parashtruar të kandidatëve për deputetë të paragrafit (2)

të këtij neni dhe për anëtarë të këshillit të komunës dhe qytetit të

Shkupit të paragrafit (3) të këtij neni, në çdo të tretën pozitë në listë së

paku një vend i takon gjinisë më pak të përfaqësuar.” Shembuj të këtillë

është Iraku dhe Argjentina. Në ligjin zgjedhor të Irakut, theksohet se

partitë politike duhet të vendosin kandidate femër në çdo pozitë të tretë

në listën zgjedhore të partisë politike – “jo më pak se 1 prej 3 kandida-

teve të para medoemos të jetë femër, jo më pak se 2 prej 6 kandidateve

të para …” deri në fund të listës. Si rezultat i këtyre ndryshimeve në

zgjedhjet në vitin 2005, 31% e përfaqësuesve të zgjedhur ishin femra.

Në ligjin e Argjentinës për kuotat prej vitit 1991, kërkohet që partitë

politike të kenë minimum prej 30% femra në listat e kandidatëve. Me

ndryshimet e mëtejshme të ligjit, numri minimal i pozitave që duhet t’u

jepen femrave është: një grua në mes dy dhe katër vendeve të dispo-

nueshme, së paku dy femra në mes pesë dhe tetë vendeve të disponue-

shme… si rezultat i këtyre ndryshimeve, 34 për qind e përfaqësuesve të

zgjedhur në vitin 2003 ishin femra. Në Suedi, disa parti politike kanë

fituar “lista patent”, ku lista e kandidatëve meshkuj kombinohet me

listën e kandidateve femra, me çka gratë në listën e partisë politike janë

në çdo të dytën pozitë.

Shpesh, shumë pak vëmendje i kushtohet sistemit të kuotave. Kjo

mund të ishte rezultat i perceptimit ekzistues se kuotat duhet të ekzis-

tojnë vetëm simbolikisht, ose për shkak të asaj se lidhja në mes të qëlli-

meve të një politike dhe masave që kërkohen për implementimin e saj

shihen në mes të gishtave.

C E N T R U M 14

286

E rëndësishme në këtë kuptim është:

1. Lloji i sistemit të kuotës duhet të jetë kompatibil me sistemin zgjedhor.

2. Esenciale për implementimin e kuotave të kandidatëve është të ketë dispozita për rangimin e kandidatëve.

3. E rëndësishme është të ketë sanksione për ata që nuk do t’i respektojnë sistemet e kuotave. Komisioni shtetëror (apo ai lokal) zgje-

dhor duhet të ketë kompetencë përkatëse që ta hedhë listën e kandida-

tëve e cila nuk i plotëson kërkesat e sistemit të kuotave. Në rast të kuo-

tave vullnetare partiake, organi i vetë partisë politike duhet të ketë obli-

gim që ta sheh dhe konfirmojë a plotësohen kushtet. Nëse nuk vendosen

specifikime për rangimin e kandidatëve në listat partiake, si dhe sank-

sione për ata parti politike që nuk do t’i respektojnë dispozitat për kuota,

dispozitat e kuotave mund të bëhen vetëm simbolikë. Nga ana tjetër, në

vendet ku kuotat zgjedhore i kanë arritur këto kualifikime, janë bërë

efektive në rritjen e përfaqësimit politik të grave.

Në përgjithësi, qëllimi i sistemeve të kuotave është që ta rrisin në

masë të madhe përfaqësimin politik të grave. Sistemet e suksesshme të

kuotave sjellin deri te rekrutimi aktiv i grave nga ana e partive politike

që të arrihet numër i mjaftueshëm i kandidatëve të kualifikuar për ta

plotësuar kuotën; numër më i madh i grave të zgjedhura në organin le-

gjislativ, të cilat do të jenë në mundësi të ndikojnë në normat politike

dhe kulturën e grave që kanë mundësi të ndikojnë në procesin e vendim-

marrjes si individë me vështrime specifike. Nuk është e mjaftueshme

vetëm të sillen dispozita që imponojnë 30% e vendeve të jenë gra.

Duhet të dihet se, sa më pak të qarta të jenë rregullativat, aq më i madh

është rreziku se dispozita për kuotat nuk do të implementohet siç duhet.

Kuotat ligjore automatikisht nuk do të thotë që do të zgjidhen më shumë

gra. Për implementim më të mirë të kuotave duhet të ketë presion nga

ana e organizatave të grave, dhe gjithashtu duhet të ketë sanksione për

mosrespektimin e kërkesave të vendosura me sistemet e kuotave.

Duhet të dihet se kuotat për gratë nuk i shmangin të gjitha barrie-

rat e grave në politikë. Stigmatizimi i grave në politikë mund edhe të

rritet me sjelljen e sistemeve të kuotave. Vështirësitë në balancimin e

jetës familjare me punën dhe politikën ende janë pengesë për realizimin

e të gjitha të drejtave të grave. Përfaqësimi politik i grave duhet të

kombinohet me ndryshime të nevojshme socio-ekonomike në shoqëri.

Edhe pse nuk ka një ilaç të vetëm për rritjen e pjesëmarrjes së grave në

C E N T R U M 14

287

parlament, diskutimi për kuotat dhe sistemet zgjedhore na çon drejt disa

opsioneve të rëndësishme.

CONCLUSION

Gender quotas are a special measure taken by governments or

political parties aiming at the increase of women’s political representa-

tion. There are three types of gender quotas, legal quotas and reserved

seats (which are both adopted by governments) and voluntary quotas

(introduced by individual political parties). The effectiveness of gender

quota and their implementation depend on how much decision-makers

are commited to these actions as well as how much political party are

effiecinet in recruiting, selecting and nominating candidates. Quotas are

a fast way to achieve an enhanced number of women in decision-

making bodies, but countries need to make more effort in addressing

barriers to women’s political participation as well as in promoting

gender-sensitive decision-making bodies.

RECENSENTË:

Prof. Dr. Ali Musliu

Doc.dr. Vlona Pollozhani

LITERATURA:

1. Ballington, J. & Binda, F., Eds. (2005). “The Implementation of Quotas: European Experiences,” International Institute for Democra-

cy and Electoral Assistance.

2. Bird, K. (2003, November 11). The political representation of women and ethnic minorities in established democracies: A framework

for comparative research. Working Paper presented for the Academy of

Migration Studies in Denmark (AMID), Aalborg University, Denmark.

3. Burrell, Barbara, (2004) Women and political participation, ABC-CLIO

4. Dahlerup, D. (Ed.), Women, Quotas, and Politics, New York: Routledge 2006

5. Dahlerup, Drude (1998), “About quotas” International IDEA and Stockholm University

C E N T R U M 14

288

6. Flanz, Gisbert H., (1983) Comparative women's rights and political participation in Europe, Transitionals publishers

7. Hoel, M. (2008). The quota story: five years of change in Nor-way. Women on Corporate Boards of Directors: International Research

and Practice, Eds. S. Vinnicombe, V. Singh, R. Burke, D. Bilimoria, &

M. Huse : Edward Elgar Publishing Limited.

8. Lijphart, A. (1994). Electoral systems and party systems: A study of twenty-seven democracies, 1945–1990. Oxford, England:

Oxford University Press

9. Lijphart, A. (2008). Thinking about democracy: Power sharing and majority rule in theory and practice. London and New York: Rout-

ledge

10. Matland, Richard E., 1998a. ‘Women’s Representation in National Legislatures: Developed and Developing Countries’, Legisla-

tive Studies Quarterly, Vol. 23(1).

11. Norris,Pippa (2004). Increasing women’s representation in Iraq: What strategies would work best?. John F. Kennedy School of

Government: Harvard University.

12. Norris, Pippa and Joni Lovenduski, 1995. Political Recruit-ment: Gender, Race and Class in the British Parliament. Cambridge:

Cambridge University Press

13. The Implementation of Quotas: Asian Experiences. Interna-tional Institute for Democracy and Electoral Assistance, 2002.

14. Reynolds, A. (2006). Electoral systems and the protection and participation of minorities. Minority Rights Group International.

15. Rule, W. (1987). Electoral systems, contextual factors, and women’s opportunity for election to parliament in twenty-three

democracies. Western Political Quarterly, 33

16. Reynolds, A. (2006). Electoral systems and the protection and participation of minorities. Minority Rights Group International.

17. Rule, W. (1987). Electoral systems, contextual factors, and women’s opportunity for election to parliament in twenty-three demo-

cracies. Western Political Quarterly, 33

18. Shugart, M., & Wattenberg, M. P. (2001). Mixed member electoral systems: The best of both worlds. Oxford, England: Oxford

University Press

19. Inter-Parliamentary Union. (2016). Women in national parliaments. http://www. ipu.org/wmn-e/classif.htm

C E N T R U M 14

289

20. Promotion of gender equality and emancipation as Millen-nium development goal, .

21. https://data.worldbank.org/indicator/sg.gen.parl.zs?end=2018&start=1990

22. https://www.ibanet.org/Article/NewDetail.aspx?ArticleUid=2bbd97f2-87a7-4bea-b2e4-e4d4db7fbc9e

23. https://www.catalyst.org/research/women-on-corporate-boards/#footnote19_ck3qmo7

24. http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5357141,00.html

https://data.worldbank.org/indicator/sg.gen.parl.zs?end=2018&start=1990https://data.worldbank.org/indicator/sg.gen.parl.zs?end=2018&start=1990https://www.ibanet.org/Article/NewDetail.aspx?ArticleUid=2bbd97f2-87a7-4bea-b2e4-e4d4db7fbc9ehttps://www.ibanet.org/Article/NewDetail.aspx?ArticleUid=2bbd97f2-87a7-4bea-b2e4-e4d4db7fbc9ehttps://www.catalyst.org/research/women-on-corporate-boards/#footnote19_ck3qmo7https://www.catalyst.org/research/women-on-corporate-boards/#footnote19_ck3qmo7http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5357141,00.html