No 10 1994

Kovara Hunerî, Edebî û Çandî

No 10 1994

Kovara Hunerî, Edebî û Çandî

ŞE\ EN SPÎ

t)ostove\ skî

MIŞK Û MIROV

John Sleinbeck

" jV . »

.,.:::: :::..'

1 ''."**** ':'iWê*k: '^ ::'*:::::::;;- ;,:,;: . .-. V:

_J

HÊZL' BEDEWrVAPÊNÛSÊ

Mchiwcd Uzun

UDigel ku ev zêdeyî sed satî ye di ser Dostoyevskî rederbas bûye jî, hê ew bi zewq fl heyecan tê xwendin,berhemên wî mîna piyes li ser dik fl sehneyên cîhanê bixurfJ têne leyistin, ji aliyê temasevanan ve bi balkêşî tênetemaşekirin.

Sedema ku heta niha Dostoyevskî aktuelbûna xwe pa-rastiye ew e, ku ew ji peyvên pûç û vala, ji gotinên tûj ûsloganî dflr, lê bi gotinên tije mane, mîna psîkologekî jîrdadikeve kûraniya ruhuyeta kesan fl dibe şirîkê rebenî ûperîsaniyawan.

Di Şevên Spî de Dostoyevskî perîşanî, şerpezetî,tenêö, rebenî û evîna du mirovên dilpak; Nastenkayahivdeh saB fl xortekî tnstûşeş salî, bi hostctî tîne zinian.

Weşanxaneya me pirtûkxaneya kurdî kiriye xwediyêvê berhema hêja

Bihêviyakuwêbidilêwebe...

Xelatgirê Nobelê yê 1962'an John Stcinbeck, yekji nivîskarên cîhanê yê bi nav fl deng û xwediyê cihekî birûmet e. Herçiqas ew bêtir bi romana xweThe Grapes ofWrath Tiriyên Xezebê" di nava xwendevanên kurd de tênaskirin jî, lê bêtir vê romana wî Of Mice and Men "MişkÛ Mirov" ew kiriye xwediyê cihekî bilind û navekîgerdûnî . Mişk fl Mirov di derheqa du karkerênçiftlikan; Georgeê hûrik fl biaqil fl Lennieê girs fl kêmaqilde ye. Herdu heval ji hev naqetin, ew mîna goşt û neynûkêbi hev ve ne, her tistên xwe bi hev re par ve dikin, heta ewşirîkên xewn û xeyalcn hev in jî.

Ev romana kurt, resimekî jiyana karkeran yênAnierîkaya salên sihî radixe ber çavan. Weşanxaneyame, vê romana ku derbasî zimanê kurdî bûye, bi serbiun-dahî pêşkêşî xwendevanên kurd dike.

IEv pirtûka ku nivîskar bi"Hêz û Bedewiya Pênûsê" na-vandiye, ji nivîsên wî yên kuberê di kovar û rojnameyênkurdan de hatibfln weşandin,pêk tê. Herçiqas ev nivîs berêhatibinwesandinjî, ezbawerim ku wê haya gelek hevwela-tiyên me ji van nivîsan tune be.Ji ber ku gelek ji van nivisan ji

zfl ve, an jî di destpêka salên 80de hatine weşandin. Nivîskardi van nivîsarên xwe de bigiranî li ser rewş û rolaronakbîrên kurd disckine fl digelek waran de nêrînên balkêşpêşkêş dike.

1)1 KOI.KLORAkl KDÎ 1)1

SERDKSTIYEKK JINAN

Rohal

Her çar pirtûk di nava Weşanên Nûdemê dederketine û dikarin ji navnîşana Nûdemêbêne xwestin. Her du werger liba wan bi40 Kronî, yên din jî bi 50 Kronên Swêdîne. Ji bo aboneyên Nûdem ji scdî 10 er-

yzantlr e.

lîi ohat di sala1955'an de li qezaQcrsê, Kagizmanêhatiye dinyayê. Di74'an de li Ankarayê,di Fakulleya Perwer-diyê de beşapsîkolojiyê xelaskiriye. Di sala1978an de welatêxwe terk dike û koçîEwrûpayê dike. Nihali Swêdê dijî.

Nivîskariya Rohatdigihîje salên wî ycnzaroktiyê.

Lê xebata Rohat lidervcyî welêt bêtir kemilî. Ji bilî berpirsiyarî û endametiya re-daksiyoncn hin kovarên kurdî, wî bêî rawestan di kovar û rojna-mcycn kurdan dc nivîsandiye û hêjî dinivîsîne. Herweha Rohatyek ji nivîskarên kurd yê bi ber e. Wî heta niha bi kurdî û tirkînêzîkî deh pirtûkan nivîsandiye.

Ev pirtûka ku herê hin bcşên wê di kovara NUDEM'ê de der-ketibûn, lêkolîneke cidî ya tema jinan di folklorê de ye.

ŞE\ EN SPÎ

t)ostove\ skî

MIŞK Û MIROV

John Sleinbeck

" jV . »

.,.:::: :::..'

1 ''."**** ':'iWê*k: '^ ::'*:::::::;;- ;,:,;: . .-. V:

_J

HÊZL' BEDEWrVAPÊNÛSÊ

Mchiwcd Uzun

UDigel ku ev zêdeyî sed satî ye di ser Dostoyevskî rederbas bûye jî, hê ew bi zewq fl heyecan tê xwendin,berhemên wî mîna piyes li ser dik fl sehneyên cîhanê bixurfJ têne leyistin, ji aliyê temasevanan ve bi balkêşî tênetemaşekirin.

Sedema ku heta niha Dostoyevskî aktuelbûna xwe pa-rastiye ew e, ku ew ji peyvên pûç û vala, ji gotinên tûj ûsloganî dflr, lê bi gotinên tije mane, mîna psîkologekî jîrdadikeve kûraniya ruhuyeta kesan fl dibe şirîkê rebenî ûperîsaniyawan.

Di Şevên Spî de Dostoyevskî perîşanî, şerpezetî,tenêö, rebenî û evîna du mirovên dilpak; Nastenkayahivdeh saB fl xortekî tnstûşeş salî, bi hostctî tîne zinian.

Weşanxaneya me pirtûkxaneya kurdî kiriye xwediyêvê berhema hêja

Bihêviyakuwêbidilêwebe...

Xelatgirê Nobelê yê 1962'an John Stcinbeck, yekji nivîskarên cîhanê yê bi nav fl deng û xwediyê cihekî birûmet e. Herçiqas ew bêtir bi romana xweThe Grapes ofWrath Tiriyên Xezebê" di nava xwendevanên kurd de tênaskirin jî, lê bêtir vê romana wî Of Mice and Men "MişkÛ Mirov" ew kiriye xwediyê cihekî bilind û navekîgerdûnî . Mişk fl Mirov di derheqa du karkerênçiftlikan; Georgeê hûrik fl biaqil fl Lennieê girs fl kêmaqilde ye. Herdu heval ji hev naqetin, ew mîna goşt û neynûkêbi hev ve ne, her tistên xwe bi hev re par ve dikin, heta ewşirîkên xewn û xeyalcn hev in jî.

Ev romana kurt, resimekî jiyana karkeran yênAnierîkaya salên sihî radixe ber çavan. Weşanxaneyame, vê romana ku derbasî zimanê kurdî bûye, bi serbiun-dahî pêşkêşî xwendevanên kurd dike.

IEv pirtûka ku nivîskar bi"Hêz û Bedewiya Pênûsê" na-vandiye, ji nivîsên wî yên kuberê di kovar û rojnameyênkurdan de hatibfln weşandin,pêk tê. Herçiqas ev nivîs berêhatibinwesandinjî, ezbawerim ku wê haya gelek hevwela-tiyên me ji van nivîsan tune be.Ji ber ku gelek ji van nivisan ji

zfl ve, an jî di destpêka salên 80de hatine weşandin. Nivîskardi van nivîsarên xwe de bigiranî li ser rewş û rolaronakbîrên kurd disckine fl digelek waran de nêrînên balkêşpêşkêş dike.

1)1 KOI.KLORAkl KDÎ 1)1

SERDKSTIYEKK JINAN

Rohal

Her çar pirtûk di nava Weşanên Nûdemê dederketine û dikarin ji navnîşana Nûdemêbêne xwestin. Her du werger liba wan bi40 Kronî, yên din jî bi 50 Kronên Swêdîne. Ji bo aboneyên Nûdem ji scdî 10 er-

yzantlr e.

lîi ohat di sala1955'an de li qezaQcrsê, Kagizmanêhatiye dinyayê. Di74'an de li Ankarayê,di Fakulleya Perwer-diyê de beşapsîkolojiyê xelaskiriye. Di sala1978an de welatêxwe terk dike û koçîEwrûpayê dike. Nihali Swêdê dijî.

Nivîskariya Rohatdigihîje salên wî ycnzaroktiyê.

Lê xebata Rohat lidervcyî welêt bêtir kemilî. Ji bilî berpirsiyarî û endametiya re-daksiyoncn hin kovarên kurdî, wî bêî rawestan di kovar û rojna-mcycn kurdan dc nivîsandiye û hêjî dinivîsîne. Herweha Rohatyek ji nivîskarên kurd yê bi ber e. Wî heta niha bi kurdî û tirkînêzîkî deh pirtûkan nivîsandiye.

Ev pirtûka ku herê hin bcşên wê di kovara NUDEM'ê de der-ketibûn, lêkolîneke cidî ya tema jinan di folklorê de ye.

Xwedî û Berpirsiyarê Giştî:ChiefEdilor

FiratCEWERÎ

Hejmar: 10Havîn: 1994

Şertên abonetiyê (salek)Swêd: 190 Skr.

Welatên din 39 $Postgiro: 636 36 25-2

ISSN: 1103-1964

Wêneyên bergên pêş û paş:Ebdilrehman Kelho

Pergala rûpelan: Nûdem

Hevkarên Nûdemê ( Swêd):Mehmed Uzun, Rohat, Zeynela-bidîn Zinar, Xelîl Duhokî, MehfûzMayî, Dilawer Mêqerî. ( Alma-nya): Husên Diizen. (Norvec):Sebrî Botanî. (Austurya): HavizQazî.(Australia): Şahînê B.Sorekiî.( Holanda): BedirxanEpözdemir. (Tirkiye): CemşîdBender.

NavnîşanTermo. 52

175 77Jarfalla/ SWEDEN

Tel û Fax:8-583 564 68

NAVEROK

REWŞA EDEBIYATA KURDÎ / F.CEWERÎ,3DÊMÊHEREDEBIYATÊBIPEXŞANAWÊXUYADIBE/Tosinê REŞÎD, 6

FELSEFE EVÎN BI XWE YE / Şerefxan CIZÎRÎ, 1 1EZ JI BER PÊŞEROJA EDEBIYATA KURDÎ NE XEMGÎN IM /Nacî KUTLAY, 15EDEBIYAT DIVÊ DI NAVA XELKÊ DE BLTÎ / Şahînê BekirêSOREKLÎ, 19PEŞEROJA EDEBIYATA KURDÎ GKÊDAYÎ PÊŞEROJA GELÊ KURD E /Rojen BARNAS, 23EDEBIYAT JI NÛ VE AI^MDINEKEESTETÎK E/ROHAT, 26EDEBIYATA KURDÎ XWE SERAST NEKKIYE / Hesenê METÊ, 28HER STRANEKE KURDÎ ROMANEK E / Mahmûd BAKSÎ, 30ROMAN HUNERA CIVATÊN PÊŞKETÎ Û MODERN E / MehmedUZUN, 31DU HELBEST JI / Arjen ARÎ, 40RÊVINGÊ BÊNAV / Rojan H 41TÊ BÎRA TE / Mervanê KELEŞ, 47MÎR CELADET ALÎ BEDK-XAN / Sebrî BOTANÎ, 50DU HELBEST JI / Jan DOST, 53PYTHAGORAS / Mustafa DÛZGÖN, 54SEXTIYAN / Murathan MUNGAN, Werger: Muhsin KIZILKAYA,M. UZUN, 57FESTÎVALA HELBESTA KURDÎ / Heyderê OMER, 63MALVA SÎMFONIYEKE TARÎ YE / Sîwan A. MUSTAFA, 71SÊ HELBEST JI / Necîb BALAYÎ, 76EZÛHEZ/SuutKJLIÇ,77AZADÎ/KemalAKAY,81MELA MENSURÊ GÊRGAŞÎ / Zeynelabidîn ZINAR, 82ROJNAMEGERIYA KURDÎ / Mehfûz MAYÎ, 84TERORÎST/M.ALÎ K.,89FEDÎ/ROJHAT,94KARÎKATORVANÊ KURD EYNAT / M. HEMO, 95DU KLASÎKÊN BI KURDÎ / Medenî FERHO, 96DIFOLKLORAKURDÎDESERDESTIYEKEJINAN/N. KUTLAY,99SMIRNOFF/Xelîl DIHOKÎ, 104KURD 0 MÎTOLOJÎ / Lokman POLAT, 108ROMANEKE SOSYO-PSÎK0L0JÎK / ROHAT, 1 10

Xwedî û Berpirsiyarê Giştî:ChiefEdilor

FiratCEWERÎ

Hejmar: 10Havîn: 1994

Şertên abonetiyê (salek)Swêd: 190 Skr.

Welatên din 39 $Postgiro: 636 36 25-2

ISSN: 1103-1964

Wêneyên bergên pêş û paş:Ebdilrehman Kelho

Pergala rûpelan: Nûdem

Hevkarên Nûdemê ( Swêd):Mehmed Uzun, Rohat, Zeynela-bidîn Zinar, Xelîl Duhokî, MehfûzMayî, Dilawer Mêqerî. ( Alma-nya): Husên Diizen. (Norvec):Sebrî Botanî. (Austurya): HavizQazî.(Australia): Şahînê B.Sorekiî.( Holanda): BedirxanEpözdemir. (Tirkiye): CemşîdBender.

NavnîşanTermo. 52

175 77Jarfalla/ SWEDEN

Tel û Fax:8-583 564 68

NAVEROK

REWŞA EDEBIYATA KURDÎ / F.CEWERÎ,3DÊMÊHEREDEBIYATÊBIPEXŞANAWÊXUYADIBE/Tosinê REŞÎD, 6

FELSEFE EVÎN BI XWE YE / Şerefxan CIZÎRÎ, 1 1EZ JI BER PÊŞEROJA EDEBIYATA KURDÎ NE XEMGÎN IM /Nacî KUTLAY, 15EDEBIYAT DIVÊ DI NAVA XELKÊ DE BLTÎ / Şahînê BekirêSOREKLÎ, 19PEŞEROJA EDEBIYATA KURDÎ GKÊDAYÎ PÊŞEROJA GELÊ KURD E /Rojen BARNAS, 23EDEBIYAT JI NÛ VE AI^MDINEKEESTETÎK E/ROHAT, 26EDEBIYATA KURDÎ XWE SERAST NEKKIYE / Hesenê METÊ, 28HER STRANEKE KURDÎ ROMANEK E / Mahmûd BAKSÎ, 30ROMAN HUNERA CIVATÊN PÊŞKETÎ Û MODERN E / MehmedUZUN, 31DU HELBEST JI / Arjen ARÎ, 40RÊVINGÊ BÊNAV / Rojan H 41TÊ BÎRA TE / Mervanê KELEŞ, 47MÎR CELADET ALÎ BEDK-XAN / Sebrî BOTANÎ, 50DU HELBEST JI / Jan DOST, 53PYTHAGORAS / Mustafa DÛZGÖN, 54SEXTIYAN / Murathan MUNGAN, Werger: Muhsin KIZILKAYA,M. UZUN, 57FESTÎVALA HELBESTA KURDÎ / Heyderê OMER, 63MALVA SÎMFONIYEKE TARÎ YE / Sîwan A. MUSTAFA, 71SÊ HELBEST JI / Necîb BALAYÎ, 76EZÛHEZ/SuutKJLIÇ,77AZADÎ/KemalAKAY,81MELA MENSURÊ GÊRGAŞÎ / Zeynelabidîn ZINAR, 82ROJNAMEGERIYA KURDÎ / Mehfûz MAYÎ, 84TERORÎST/M.ALÎ K.,89FEDÎ/ROJHAT,94KARÎKATORVANÊ KURD EYNAT / M. HEMO, 95DU KLASÎKÊN BI KURDÎ / Medenî FERHO, 96DIFOLKLORAKURDÎDESERDESTIYEKEJINAN/N. KUTLAY,99SMIRNOFF/Xelîl DIHOKÎ, 104KURD 0 MÎTOLOJÎ / Lokman POLAT, 108ROMANEKE SOSYO-PSÎK0L0JÎK / ROHAT, 1 10

1M :"*S

w

aamk^ 1 ..?,

-%

Riza Topal Bianka und Mona Lisa als kurdische Hitinnen

1M :"*S

w

aamk^ 1 ..?,

-%

Riza Topal Bianka und Mona Lisa als kurdische Hitinnen

REWŞA EDEBIYATA KURDÎ

Firat CEWERI

'm dizanin ku edebiyata kurdî yaklasîk gelekî dewlemend e. Herçiqas meberhemên Elî Herîrî, Melayê Cizîrî, FeqiyêTeyran, Ehmedê Xanî û hwd baş nexwendi-bin jî, gava behsa edebiyata kurdî ya klasîkdibe, em dikarin bi hêsanî navên wanbihejmêrin û ji ber hebûna wan xwe di navagel û miletên dinyayê de serbilind hîs bikin.Ev şaîrên me yên klasîk di dema xwe de nekêmî şaîrên miletên cîran bûne. Di aliyê bi-lindbûna zimên, kûraniya felsefê, form, na-verok û dûrbîniyê de, şaîrên me xurt bûn; jiber wê yekê ye ku gava em îro jî berhemênwan dixwînin, em bi zewq dixwînin.Wê jiber vê kûraniya wan ya felsefî be, kuNûredîn Zaza di pêşgotina Memê Alan deEhmedê Xanî beramberî Hegel û Marx dikeû dibêje ku Xanî berî wan bi dîalektîkê

hesiya ye û felsefeyeke kûr di hunera xwede bi kar anî ye.

Lê belê gava em edebiyata klasîk be-ramberî ya îro dikin, em dibînin ku em îrogelekî jar û li paş mane. Ev jarî ûlipaşmayîna me, mixabin ku bi sedemênsiyasî ve girêdayî ne. Di demaîmperetoriya Osmanî de ziman ne qedexebûn, milet nedihatin înkarkirin; her miletîdi hundurê sînorên împeratoriyê dedikarîbû hunera xwe bi pêş bixista, ede-biyata xwe biafiranda, bi zimanê xwe per-werdeya xwe bikira. Lê, bi avakirinaCumhûriyeta Tirkiyê re, ji berdêla ku dêêdî civat bêtir bi pêş biketa, azadî bêtirbibûya, demokrasî û bajarvanî xurttirbibûya; berevajiyê wê bû, Cumhûriyet liser yeknetewetiyê ava bû, perwerdeya bi

REWŞA EDEBIYATA KURDÎ

Firat CEWERI

'm dizanin ku edebiyata kurdî yaklasîk gelekî dewlemend e. Herçiqas meberhemên Elî Herîrî, Melayê Cizîrî, FeqiyêTeyran, Ehmedê Xanî û hwd baş nexwendi-bin jî, gava behsa edebiyata kurdî ya klasîkdibe, em dikarin bi hêsanî navên wanbihejmêrin û ji ber hebûna wan xwe di navagel û miletên dinyayê de serbilind hîs bikin.Ev şaîrên me yên klasîk di dema xwe de nekêmî şaîrên miletên cîran bûne. Di aliyê bi-lindbûna zimên, kûraniya felsefê, form, na-verok û dûrbîniyê de, şaîrên me xurt bûn; jiber wê yekê ye ku gava em îro jî berhemênwan dixwînin, em bi zewq dixwînin.Wê jiber vê kûraniya wan ya felsefî be, kuNûredîn Zaza di pêşgotina Memê Alan deEhmedê Xanî beramberî Hegel û Marx dikeû dibêje ku Xanî berî wan bi dîalektîkê

hesiya ye û felsefeyeke kûr di hunera xwede bi kar anî ye.

Lê belê gava em edebiyata klasîk be-ramberî ya îro dikin, em dibînin ku em îrogelekî jar û li paş mane. Ev jarî ûlipaşmayîna me, mixabin ku bi sedemênsiyasî ve girêdayî ne. Di demaîmperetoriya Osmanî de ziman ne qedexebûn, milet nedihatin înkarkirin; her miletîdi hundurê sînorên împeratoriyê dedikarîbû hunera xwe bi pêş bixista, ede-biyata xwe biafiranda, bi zimanê xwe per-werdeya xwe bikira. Lê, bi avakirinaCumhûriyeta Tirkiyê re, ji berdêla ku dêêdî civat bêtir bi pêş biketa, azadî bêtirbibûya, demokrasî û bajarvanî xurttirbibûya; berevajiyê wê bû, Cumhûriyet liser yeknetewetiyê ava bû, perwerdeya bi

gelek zimanan dawî hat, înkarkirina hingel û miletan dest pê kir. Bi vê yekê re,gelê kurd jî hate înkarkirin, ziman û herceleb toreya wî hate qedexe kirin.

Gava rewşa Tirkiyê weha be, rewşaziman, edebiyat û kultura kurdî jî li berçavan e. Ziman û edebiyat di binsîstemeke nedemokratîk de bi pêş nakeve.Lê di gel vê jî em dibînin ku lawên

kurdan li ber xwe dane, dest avêtineziman, edebiyat û rewşenbîriya kurdî.Mûsa Anter, Kemal Badilî, Edîp Karahan,Mehmed Emîn Bozarslan hin ji wanrewşenbîrên kurdan in ku dest avêtineziman û edebiyata kurdî, di gel pirzehmetî, girtin, îşkence û surgûnanxebatên xwe domandine, ji me re çendberhem li dû xwe hiştine. Lê xebatên wanmîna dilopek ji behrê bûn. Berhemên wanqedexe bûn, belavkirina wan zehmet bûn,nedigihîştin xelkê. Ji xwe gava mirov jiavakirina Cumhûriyetê û ta 1980 li ede-biyata kurdî dinihêre, mirov dibîne ku biqasî tiliyên destekî jî, berhemên bi kurdînehatine çapkirin.

Xuyaye ku di vê bêdengiya dirêj de, di-bistana salên sihî ya di bin serokatiya Ce-ladet Bedir-Xan de derneketiba pêşberî me,dibû ku îro zimanê kurdî di talûkeyamirinê de bûya.

Gava li Tirkiyê kurd dihatin înkarkirin,zimanê kurdî, zimanê tirkên çiyayî dihatedîtin, Celadet Bedir-Xan daket gund ûbajarên Kurdistanê, dest bi hevdana goti-nan û peyvikên kurdî kirin, dest biweşandina kovarekê kir, di nav weşanênkovarê de dest bi weşandina pirtûkên bi

kurdî kir. Herweha wî gelek xort li doraxwe civandin û ew hînî nivîsandina bikurdî kirin. Ev dibistana ku dikarîbû ji bohemû Kurdistanê bibûya hêviyeke mezin,bi windabûna Celadet Beg re, vemirî, ewhêviya ku li ber geşbûnê bû çilmisî.

Bi vemirandina wê ekola salên sihî re,em dibînin ku di warê xebatên li serzimên û tevgerên edebî de bêdengiyekemezin çêbûye. Li Tirkiyê deng tune ye, liSûriyê deng tune ye, ji Sovyet û Iraqê jîem bêpar in. Vê bêdengiya han heta sala1980 ajot. Herçiqas di navbera salên 70 û80 de hin çirûsk li Tirkiyê pêketin jî,dîsan kêm û bi sînor bûn. Lê piştî 1980,bi derketina kurdan ya welatên Ewrûpa re,bi xurtbûna hîsên welatperwerî û kurdaye-tiyê re hêdî hêdî li vir û wir, dengênivîskaran hate bihîstin, şaîrên nû derke-tin, di şûna tirkî de zimanê kurdî bûzimanê me yê civakî û siyasî, me civîn ûsemînerên xwe bi kurdî kirin, di kon-greyên xwe de em bi kurdî peyivîn. Vêtevgera bi kurdî bêtir li Swêdê dest pê kir.Ji ber ku kurdên ku hatin Swêdê bêtirkurdên xwende bûn. Herçiqas di destpêka80 de jî hin kesên tûj li hember xebatênşexsî yên şaîr û nivîskarên kurd bi şikbûn jî, piştî demekê ew şik ji navê rabû.Gelek şoreşger û têkoşerên kurd yên ku liTirkiyê ji kurdî bi dûr ketibûn, kurdî ji bîrkiribûn, an jî ji ber hin sedeman nedix-westin bipeyivin, li vî welatî li xwe vege-riyan, xwe zû fêrî kurdî kirin, gelekan jiwan mîna prensîp êdî bi kurdan re hew bitirkî peyivîn; li her derê, li her civîn ûcivatê behsa girîngiya ziman û edebiyata

gelek zimanan dawî hat, înkarkirina hingel û miletan dest pê kir. Bi vê yekê re,gelê kurd jî hate înkarkirin, ziman û herceleb toreya wî hate qedexe kirin.

Gava rewşa Tirkiyê weha be, rewşaziman, edebiyat û kultura kurdî jî li berçavan e. Ziman û edebiyat di binsîstemeke nedemokratîk de bi pêş nakeve.Lê di gel vê jî em dibînin ku lawên

kurdan li ber xwe dane, dest avêtineziman, edebiyat û rewşenbîriya kurdî.Mûsa Anter, Kemal Badilî, Edîp Karahan,Mehmed Emîn Bozarslan hin ji wanrewşenbîrên kurdan in ku dest avêtineziman û edebiyata kurdî, di gel pirzehmetî, girtin, îşkence û surgûnanxebatên xwe domandine, ji me re çendberhem li dû xwe hiştine. Lê xebatên wanmîna dilopek ji behrê bûn. Berhemên wanqedexe bûn, belavkirina wan zehmet bûn,nedigihîştin xelkê. Ji xwe gava mirov jiavakirina Cumhûriyetê û ta 1980 li ede-biyata kurdî dinihêre, mirov dibîne ku biqasî tiliyên destekî jî, berhemên bi kurdînehatine çapkirin.

Xuyaye ku di vê bêdengiya dirêj de, di-bistana salên sihî ya di bin serokatiya Ce-ladet Bedir-Xan de derneketiba pêşberî me,dibû ku îro zimanê kurdî di talûkeyamirinê de bûya.

Gava li Tirkiyê kurd dihatin înkarkirin,zimanê kurdî, zimanê tirkên çiyayî dihatedîtin, Celadet Bedir-Xan daket gund ûbajarên Kurdistanê, dest bi hevdana goti-nan û peyvikên kurdî kirin, dest biweşandina kovarekê kir, di nav weşanênkovarê de dest bi weşandina pirtûkên bi

kurdî kir. Herweha wî gelek xort li doraxwe civandin û ew hînî nivîsandina bikurdî kirin. Ev dibistana ku dikarîbû ji bohemû Kurdistanê bibûya hêviyeke mezin,bi windabûna Celadet Beg re, vemirî, ewhêviya ku li ber geşbûnê bû çilmisî.

Bi vemirandina wê ekola salên sihî re,em dibînin ku di warê xebatên li serzimên û tevgerên edebî de bêdengiyekemezin çêbûye. Li Tirkiyê deng tune ye, liSûriyê deng tune ye, ji Sovyet û Iraqê jîem bêpar in. Vê bêdengiya han heta sala1980 ajot. Herçiqas di navbera salên 70 û80 de hin çirûsk li Tirkiyê pêketin jî,dîsan kêm û bi sînor bûn. Lê piştî 1980,bi derketina kurdan ya welatên Ewrûpa re,bi xurtbûna hîsên welatperwerî û kurdaye-tiyê re hêdî hêdî li vir û wir, dengênivîskaran hate bihîstin, şaîrên nû derke-tin, di şûna tirkî de zimanê kurdî bûzimanê me yê civakî û siyasî, me civîn ûsemînerên xwe bi kurdî kirin, di kon-greyên xwe de em bi kurdî peyivîn. Vêtevgera bi kurdî bêtir li Swêdê dest pê kir.Ji ber ku kurdên ku hatin Swêdê bêtirkurdên xwende bûn. Herçiqas di destpêka80 de jî hin kesên tûj li hember xebatênşexsî yên şaîr û nivîskarên kurd bi şikbûn jî, piştî demekê ew şik ji navê rabû.Gelek şoreşger û têkoşerên kurd yên ku liTirkiyê ji kurdî bi dûr ketibûn, kurdî ji bîrkiribûn, an jî ji ber hin sedeman nedix-westin bipeyivin, li vî welatî li xwe vege-riyan, xwe zû fêrî kurdî kirin, gelekan jiwan mîna prensîp êdî bi kurdan re hew bitirkî peyivîn; li her derê, li her civîn ûcivatê behsa girîngiya ziman û edebiyata

kurdî kirin. Ji xebatên van mirovan Fede-rasyoneke komeleyên Kurdistanê ava bû,zimanê Federasyonê yê resmî bû bi kurdî;kurdên Mêrdînê, Diyarbekirê, Serhedê,yên Sûriyê, yên îran û Iraqê di bin siya vêFederasyonê de hevdu nas kirin û xebatênxwe li ser kurdî ava kirin. Paşê jî mînaorgana Federasyonê kovarek bi navê Ber-bangê dest bi weşanê kir, gelek şaîr ûnivîskarên kurd di kovarê de nivîsandin ûdi nava rûpelên kovarê de munaqeşeyên liser edebiyat, li ser ziman û hwd dest pê kirû ew jî bû sedema ku keç û xortên kurdbêtir teşwîqî nivîskariya kurdî bibin; kul-tura xwe, zimanê xwe, edebiyata xwebêtir nas bikin. Xebateke mîna ya Fedçra-syonê li Parîsê jî, bi avakirina Enstîtuya\ .Kurdî ya Parîsê re dest pê kir. Di avakiri-na Enstîtuyê de navên gelek şaîr, nivîskarû hunermendên kurd hate bihîstin, ewxebata kulturî û edebî ku di nava ya siyasîde fetisîbû an jî hatibû jibîrkirin, derketpêş, kovareke bi navê Hêvî dest bi weşanêkir, di wê kovara hunerî, edebî û çandî degelek şaîr û nivîskarên kurd nivîsandin.Ji bilî Berbang û Hêviyê gelek kovar ûrojname derketin; êdî ne tenê nivîsênsiyasî û îdeolojîk, herweha gelek nivîsênedebî; çîrok, helbest, hevpeyvîn, lêkolînû hwd di van kovaran de cih girtin. Her-weha gelek kovarên mîzahî, kovarên za-rokan, kovar û rojnameyên din, ger nexwerû bi kurdî bûna jî, mirov di navarûpelên wan de pêrgî çîrok, helbest ûnivîsên din ên kulturî û edebî dihat.

Bi kurtî piştî salên 80 bi gelemperî liderveyî welêt û bi taybetî jî li Swêdê,

ziman û edebiyata kurdî dest bi geşbûnekêkir. Li gorî hewcedariyên vê geşbûnêweşanxaneyên kurdan hatin avakirin, jiwergerandin û çapkirina klasîkên kurdî bi-girin, heta edebiyata kurdên Sovyetakevin û Iraqê jî hatin çapkirin. Di vê navêde ji vir û wir nivîskar gihîştin, pirtûkênçîrokan çap kirin, helbest çap kirin,roman çap karin; ji edebiyata dinyayêgelek werger kirin. Yanî di hundurê dehsalan de hejmara weşanxaneyên kurdantenê li Swêdê bi ser bîstan ket, hejmaranivîskarên kurd gihîşt sihî-çilî. Ewqasî jiwelêt dûr, lê bi hêviya ku wê rojekê berîrojekê vegerin welêt, giranî dane xebatakulturî û edebî. îro bi saya serê vankurdên welathez in ku pirtûkxaneya kurdîbûye xwediyê bi sedan berhemên bi kurdî.Peydabûna nivîskaran, peydabûnaberhemên edebî, peydabûna kovarên edebîhewcedariya munaqeşeya edebiyata kurdî ûteoriya edebiyatê bi giştî anî meydanê.Me jî ji bo zelalkirina hin pirsên edebiy-atê, rola rexne û rexnegiriyê, rewşaroman, çîrok û helbesta kurdî; rewşa ede-biyata kurdî bi giştî ji nivîskarên kurdTosinê Reşîd, Şerefxan Cizîrî, NacîKutlay, Şahînê Bekirê Soreklî, RojenBamas, Rohat, Hesenê Metê, MahmûdBaksî û Mehmed Uzun pirsîn.

Ji bersivên van hevalan jî xuya dibe kuem êdî di destpêka avakirina edebiyatekekurdî ya nûjen û gerdûnî de ne.

Rûpelên Nûdemê ji bo vê pirsgirêkêvekirî ne.

Em li benda nêrîn û nivîsên we ne!. . .

kurdî kirin. Ji xebatên van mirovan Fede-rasyoneke komeleyên Kurdistanê ava bû,zimanê Federasyonê yê resmî bû bi kurdî;kurdên Mêrdînê, Diyarbekirê, Serhedê,yên Sûriyê, yên îran û Iraqê di bin siya vêFederasyonê de hevdu nas kirin û xebatênxwe li ser kurdî ava kirin. Paşê jî mînaorgana Federasyonê kovarek bi navê Ber-bangê dest bi weşanê kir, gelek şaîr ûnivîskarên kurd di kovarê de nivîsandin ûdi nava rûpelên kovarê de munaqeşeyên liser edebiyat, li ser ziman û hwd dest pê kirû ew jî bû sedema ku keç û xortên kurdbêtir teşwîqî nivîskariya kurdî bibin; kul-tura xwe, zimanê xwe, edebiyata xwebêtir nas bikin. Xebateke mîna ya Fedçra-syonê li Parîsê jî, bi avakirina Enstîtuya\ .Kurdî ya Parîsê re dest pê kir. Di avakiri-na Enstîtuyê de navên gelek şaîr, nivîskarû hunermendên kurd hate bihîstin, ewxebata kulturî û edebî ku di nava ya siyasîde fetisîbû an jî hatibû jibîrkirin, derketpêş, kovareke bi navê Hêvî dest bi weşanêkir, di wê kovara hunerî, edebî û çandî degelek şaîr û nivîskarên kurd nivîsandin.Ji bilî Berbang û Hêviyê gelek kovar ûrojname derketin; êdî ne tenê nivîsênsiyasî û îdeolojîk, herweha gelek nivîsênedebî; çîrok, helbest, hevpeyvîn, lêkolînû hwd di van kovaran de cih girtin. Her-weha gelek kovarên mîzahî, kovarên za-rokan, kovar û rojnameyên din, ger nexwerû bi kurdî bûna jî, mirov di navarûpelên wan de pêrgî çîrok, helbest ûnivîsên din ên kulturî û edebî dihat.

Bi kurtî piştî salên 80 bi gelemperî liderveyî welêt û bi taybetî jî li Swêdê,

ziman û edebiyata kurdî dest bi geşbûnekêkir. Li gorî hewcedariyên vê geşbûnêweşanxaneyên kurdan hatin avakirin, jiwergerandin û çapkirina klasîkên kurdî bi-girin, heta edebiyata kurdên Sovyetakevin û Iraqê jî hatin çapkirin. Di vê navêde ji vir û wir nivîskar gihîştin, pirtûkênçîrokan çap kirin, helbest çap kirin,roman çap karin; ji edebiyata dinyayêgelek werger kirin. Yanî di hundurê dehsalan de hejmara weşanxaneyên kurdantenê li Swêdê bi ser bîstan ket, hejmaranivîskarên kurd gihîşt sihî-çilî. Ewqasî jiwelêt dûr, lê bi hêviya ku wê rojekê berîrojekê vegerin welêt, giranî dane xebatakulturî û edebî. îro bi saya serê vankurdên welathez in ku pirtûkxaneya kurdîbûye xwediyê bi sedan berhemên bi kurdî.Peydabûna nivîskaran, peydabûnaberhemên edebî, peydabûna kovarên edebîhewcedariya munaqeşeya edebiyata kurdî ûteoriya edebiyatê bi giştî anî meydanê.Me jî ji bo zelalkirina hin pirsên edebiy-atê, rola rexne û rexnegiriyê, rewşaroman, çîrok û helbesta kurdî; rewşa ede-biyata kurdî bi giştî ji nivîskarên kurdTosinê Reşîd, Şerefxan Cizîrî, NacîKutlay, Şahînê Bekirê Soreklî, RojenBamas, Rohat, Hesenê Metê, MahmûdBaksî û Mehmed Uzun pirsîn.

Ji bersivên van hevalan jî xuya dibe kuem êdî di destpêka avakirina edebiyatekekurdî ya nûjen û gerdûnî de ne.

Rûpelên Nûdemê ji bo vê pirsgirêkêvekirî ne.

Em li benda nêrîn û nivîsên we ne!. . .

DEME HEREDEBIYATÊ BIPEXŞANA WÊXUYA DLBE

Tosinê REŞÎD

NUDEM: Tu dikarî behsa dîroka ede-biyata kurdên Kevnesovyetê bikî? Li ku ûkîjan demê edebiyata kurdî li wir geş bû?Teşwîqji ku dihat?

Tosinê Reşîd: Gava gilî tê ser ede-biyata kurdên Kevnesovyetê divê em berîgişkî li ser edebiyata kurdên Ermenîstanêrawestin. Ji Ermenîstanê der çend kesan IiGurcistanê dinivîsîn, lê ew kes xelkê

Ermenîstanê bûn, li Ermenîstanê xwen-dibûn, berhemên xwe li Ermenîstanê çapdikirin.

Destpêka salên 30'î çend çirûskan liAzerbeycanê jî xuya kir, lê Azeriyan bilez û bi hovîtî ew çirûsî vemirandin.

Edebiyata kurdî li Ermenîstanê ji salên30'î dest pê kir, hema em dikarin bêjin jironahîdîtina rojnama Riya Teze (adar1930). Ev edebiyata bi biryara partiyakomunîst û hukûmeta Ermenîstanê destpê bûye. Ji ber vê yekê jî ne ku wan mi-rovan dest pê kir binivîsin, ewên dayinaXwedê bi wan re bû, merîfeta wan yanivîskariyê hebû, lê hema kî xwendin ûnivîsara kurdî zanîbû, di rê û dirbênçapkirina pirtûkan de jêhatî bûn.

Hinek ji wan bûne bela serê edebiyatame û heya îro jî em nikarin ji wan bifili-tin.

Vê edebiyatê ji cihê vala dest pê kir, tupêwendiyên wê bi edebiyata me ya klasîkû ya wê demê re tune bû. Lewma jînivîskarên wê demê ji bo xwe wek mînakedebiyatên ermeniyan û rûsan hildan.

Wan salan Ercbê Şemo, Heciyê Cindî,Emînê Evdal, Casimê Celîl, WezîrêNadirî, Ehmedê Mirazî di nav edcbiyatakurdî de cihên xwe girlin û berhemên xweçap kirin.

Naveroka vê edebiyatê propogandasosyalîzmê, jiyana nû û rexnekirinajiyanû erf û edetên kevin bû. Edebiyata kurdîwan salan bi tîpên latînî çap dibû.

Bi kêm û kurtiya ve tevayî, ev edebiya-ta ji bo duwarojê bû bingeh. Vê rewşêheta sala 1937' an dom kir. Wê sala reş

DEME HEREDEBIYATÊ BIPEXŞANA WÊXUYA DLBE

Tosinê REŞÎD

NUDEM: Tu dikarî behsa dîroka ede-biyata kurdên Kevnesovyetê bikî? Li ku ûkîjan demê edebiyata kurdî li wir geş bû?Teşwîqji ku dihat?

Tosinê Reşîd: Gava gilî tê ser ede-biyata kurdên Kevnesovyetê divê em berîgişkî li ser edebiyata kurdên Ermenîstanêrawestin. Ji Ermenîstanê der çend kesan IiGurcistanê dinivîsîn, lê ew kes xelkê

Ermenîstanê bûn, li Ermenîstanê xwen-dibûn, berhemên xwe li Ermenîstanê çapdikirin.

Destpêka salên 30'î çend çirûskan liAzerbeycanê jî xuya kir, lê Azeriyan bilez û bi hovîtî ew çirûsî vemirandin.

Edebiyata kurdî li Ermenîstanê ji salên30'î dest pê kir, hema em dikarin bêjin jironahîdîtina rojnama Riya Teze (adar1930). Ev edebiyata bi biryara partiyakomunîst û hukûmeta Ermenîstanê destpê bûye. Ji ber vê yekê jî ne ku wan mi-rovan dest pê kir binivîsin, ewên dayinaXwedê bi wan re bû, merîfeta wan yanivîskariyê hebû, lê hema kî xwendin ûnivîsara kurdî zanîbû, di rê û dirbênçapkirina pirtûkan de jêhatî bûn.

Hinek ji wan bûne bela serê edebiyatame û heya îro jî em nikarin ji wan bifili-tin.

Vê edebiyatê ji cihê vala dest pê kir, tupêwendiyên wê bi edebiyata me ya klasîkû ya wê demê re tune bû. Lewma jînivîskarên wê demê ji bo xwe wek mînakedebiyatên ermeniyan û rûsan hildan.

Wan salan Ercbê Şemo, Heciyê Cindî,Emînê Evdal, Casimê Celîl, WezîrêNadirî, Ehmedê Mirazî di nav edcbiyatakurdî de cihên xwe girlin û berhemên xweçap kirin.

Naveroka vê edebiyatê propogandasosyalîzmê, jiyana nû û rexnekirinajiyanû erf û edetên kevin bû. Edebiyata kurdîwan salan bi tîpên latînî çap dibû.

Bi kêm û kurtiya ve tevayî, ev edebiya-ta ji bo duwarojê bû bingeh. Vê rewşêheta sala 1937' an dom kir. Wê sala reş

rojnama Riya Teze û dibistanên kurdîhatin girtin, jimareke mezin ji kadroyênkurdan, di nav wan de Erebê Şemo,Heciyê Cindî, Ehmedê Mirazî, CerdûyêGênco avêtin girtîgehan û surgûn kirin.Piştî cenga cîhanê ya duwemîn dîsan destbi çapkirina pirtûkên kurdî bû, li hemberîsalên 30'î jimara wan çend caran kêmbûn. Ji sala 1955'an rojnama Riya Teze jinû ve çap bû. Lê ev gişk êdî bi tîpên kirîlîbûn. Edebiyata kurdî li Ermenîstanê didestpêka salên 60'î de geş bû.

Şoreşa Kurdistana başûr, ku YekîtiyaSovyetê wê demê piştgiriya wê dikir ûçapemeniya Sovyetê li ser wê pir dinivîsî,di nav kurdan de hişyarbûneke netewî, yapir pêş de anî. Kurdên Sovyetê bi piraniyaxwe ve, cara yekemîn xwe perçekî gelêkurd didîtin, Kurdistan wek niştiman,welatê xwe, yê netewî dîtin. Tema Kurd ûKurdistanê cihê xwe yê hêja di nav edebiy-ata kurdî de girt.

Mana duwemîn jî, ew guhastinênmezin bûn, ku di nav jiyana gelênYekîtiya Sovyet ya berê de, piştî mirinaStalîn cih girtin.

Wan salan navên nû ku hatin nav ede-biyata kurdên Yekîtiya Sovyetê, ew bûnku dixwestin ji bandûra edebiyatên biyanîrizgar bibin. Nirxên mirovatiyê û yênnetewî şûna propoganda erzan û sloganênsiyasî girtin.

- Pêşketinê xwe di kîjan şaxê edebiyatêde nîşan dida ? Xwendevan hebûn ?

- Kurdên Yekîtiya Sovyetê ya berê, îro

xwediyê edebiyateke pirşax in, lê ewşaxana wek hev bi pêş ve neçûne. Ez dix-wazim hinekî li ser pirsê rawestim.

Çiqasî jî nivîskarên me yên bi nav ûdeng Erebê Şemo, Heciyê Cindî, EliyêEvdirehaman, Seîdê îbo romanên xwe çapkirin, çiqasî jî ew roman bi giştî ji aliyêxwendevanan ve hatin pejirandin û hetacihekî jî dikarî bêjî ne xerab bûn, lê dîsanjî ew ne anegorî pîvanên edebî, yên rojênme bûn. Lê çawan be jî ew bûne hîm jibo pexşana edebiyata kurdên Sovyetê û didemeke ne dûr de divê romanên hêja derke-vin meydanê. Kesên bikaribin wan roma-nan binivîsin îro hene. Edebiyata me îrobi wan romanan ve avis e.

Di dereca çîrokan de gavên baş hatineavêtin, çend nimûnên baş çap bûne, lêdîsan jî îro li meydanê berhemeke wisantune, ku bi giştî anegorî pîvanên edebî,yên rojê bin. Lê em dikarin ji berhemênnivîskarên cihê berhemeke wisan derxin.

Di dereca şanogeriyê de rewş wek ya ro-manan e. Ji salên 30'î dest pê kirî, gava liErmenistanê şanoya kurdî, ya dewletêhebû, nivîskarên kurd dest bi nivîsarapiyesan kirin. Piştî girtina şanoya kurdîsala 1937' an nivîskarên me terkanivîsandina piyesan kirin. Lê ji salên 70'îgava li Ermenîstanê (Gundê Elegezê) û libajarê Tiblîsê şanoyên kurdî vebûn, ji bowan şanoyan piyes jî hatin nivîsandin.Çendek ji wan piyesan derketin ser dikê,baş hatin pejirandin. Lê ew yek ne ewqasîji başiya piyesan bû, çiqasî ji hisretakurdan bi zimanê xwe şanoyê bibînin.

Bi baweriya min di dereca helbestkariyê

rojnama Riya Teze û dibistanên kurdîhatin girtin, jimareke mezin ji kadroyênkurdan, di nav wan de Erebê Şemo,Heciyê Cindî, Ehmedê Mirazî, CerdûyêGênco avêtin girtîgehan û surgûn kirin.Piştî cenga cîhanê ya duwemîn dîsan destbi çapkirina pirtûkên kurdî bû, li hemberîsalên 30'î jimara wan çend caran kêmbûn. Ji sala 1955'an rojnama Riya Teze jinû ve çap bû. Lê ev gişk êdî bi tîpên kirîlîbûn. Edebiyata kurdî li Ermenîstanê didestpêka salên 60'î de geş bû.

Şoreşa Kurdistana başûr, ku YekîtiyaSovyetê wê demê piştgiriya wê dikir ûçapemeniya Sovyetê li ser wê pir dinivîsî,di nav kurdan de hişyarbûneke netewî, yapir pêş de anî. Kurdên Sovyetê bi piraniyaxwe ve, cara yekemîn xwe perçekî gelêkurd didîtin, Kurdistan wek niştiman,welatê xwe, yê netewî dîtin. Tema Kurd ûKurdistanê cihê xwe yê hêja di nav edebiy-ata kurdî de girt.

Mana duwemîn jî, ew guhastinênmezin bûn, ku di nav jiyana gelênYekîtiya Sovyet ya berê de, piştî mirinaStalîn cih girtin.

Wan salan navên nû ku hatin nav ede-biyata kurdên Yekîtiya Sovyetê, ew bûnku dixwestin ji bandûra edebiyatên biyanîrizgar bibin. Nirxên mirovatiyê û yênnetewî şûna propoganda erzan û sloganênsiyasî girtin.

- Pêşketinê xwe di kîjan şaxê edebiyatêde nîşan dida ? Xwendevan hebûn ?

- Kurdên Yekîtiya Sovyetê ya berê, îro

xwediyê edebiyateke pirşax in, lê ewşaxana wek hev bi pêş ve neçûne. Ez dix-wazim hinekî li ser pirsê rawestim.

Çiqasî jî nivîskarên me yên bi nav ûdeng Erebê Şemo, Heciyê Cindî, EliyêEvdirehaman, Seîdê îbo romanên xwe çapkirin, çiqasî jî ew roman bi giştî ji aliyêxwendevanan ve hatin pejirandin û hetacihekî jî dikarî bêjî ne xerab bûn, lê dîsanjî ew ne anegorî pîvanên edebî, yên rojênme bûn. Lê çawan be jî ew bûne hîm jibo pexşana edebiyata kurdên Sovyetê û didemeke ne dûr de divê romanên hêja derke-vin meydanê. Kesên bikaribin wan roma-nan binivîsin îro hene. Edebiyata me îrobi wan romanan ve avis e.

Di dereca çîrokan de gavên baş hatineavêtin, çend nimûnên baş çap bûne, lêdîsan jî îro li meydanê berhemeke wisantune, ku bi giştî anegorî pîvanên edebî,yên rojê bin. Lê em dikarin ji berhemênnivîskarên cihê berhemeke wisan derxin.

Di dereca şanogeriyê de rewş wek ya ro-manan e. Ji salên 30'î dest pê kirî, gava liErmenistanê şanoya kurdî, ya dewletêhebû, nivîskarên kurd dest bi nivîsarapiyesan kirin. Piştî girtina şanoya kurdîsala 1937' an nivîskarên me terkanivîsandina piyesan kirin. Lê ji salên 70'îgava li Ermenîstanê (Gundê Elegezê) û libajarê Tiblîsê şanoyên kurdî vebûn, ji bowan şanoyan piyes jî hatin nivîsandin.Çendek ji wan piyesan derketin ser dikê,baş hatin pejirandin. Lê ew yek ne ewqasîji başiya piyesan bû, çiqasî ji hisretakurdan bi zimanê xwe şanoyê bibînin.

Bi baweriya min di dereca helbestkariyê

de pêşketineke baş heye. Ji salên 60'î destpê kirî, bi hinek kêmaniyên zimên ve ,tevayî çend pirtûkên baş çap bûne. Hel-besta kurdî, bi nimûnên xwe yên baş veîro pirdeng û pircûre ye. Naveroka wêdewlemend e. Di nava wê de hesîhên zêndîşûna temayên zêrandî û maşandî girtine.Helbestvanên îro dixwazin cihê xwe dinav edebiyata kurdî ya giştî de bibînin, ewdixwazin helbesta wan bibe pareke wê ede-biyatê.

Lê em gerek tu caran ji bîr nekin wekîdêmê her edebiyatê berî gişkî bi pexşanawê xuya dibe. Edebiyata xurt di vê xwe-diya pexşana xurt be. Eger em bi vêpîvana edebî beramberî edebiyata kurdênkevnesovyetê bikin ew edebiyat hê jî jiedebiyata cîhanê, ya rojên me bi şûn vedimîne. Problema xwendevanan tim jî lipêşiya me bûye. Jimara mirovên bi kurdîbixwînin tim jî kêm bû.

Hetanî dawiya salên 30'î kurd di gundêncihê de ser hev ( kompakt) diman. Wansalan di gundên kurdan de xwendin bizimanê kurdî bû. Bi wê yekê re, bi tevayîwan salan karekî hêja hate kirin. Ji kurdankêm mirovan xên ji kurdî zimanên mayînzanibûn. Ev şertana gişk ji bo zêdebûnajimara xwendevanên edebiyata kurdî dibûnbingeh. Lê surgûn û zulma salên 30-40'î,dijwariyên aborî, yên salên cenga cîhanîya duwemîn û salên piştî cengê kurd jihev belav kirin. Hejmareke kêm ji kurdandi gundên kurdan de man. Ji ber ku dibis-tanên kurdî êdî nehatin vekirin, tenê di di-bistanên gundên kurdan de heftê du saetanzimanê kurdî dixwendin. Di van şertan de

jimara xwendevanên edebiyata kurdî kêmbûn. Dîsan jî piraniya kurdan, bi xwe fêrîxwendina kurdî dibûn û ji me re dibûnxwendevan. Lê bi baweriya min, gavanivîskarekî kurd pênûsê dixe destê xwe, bibawerî dinivîse, wekî berhemên wî dêrojekê li welêt bêne çapkirin û xwendin.

- Pîvanên edebîçi bûn? Rewşa rexnegi-rançawanbû?

- Pirsa pîvanên edebî û rexnegiriyênexweşiya edebiyata me ya mezintir bû ûwisan jî dimîne. Rojnama Riya Tezeçapemeniya me ya tenê bû û gotarên rex-negiriyê diviya di rûpelên wê de çapbibûna. Lê ji sih û pênc salan zêdetir ber-pirsiyarê wê rojnameyê Mîroyê Eset bû,endamê komîta navendî, ya partiyakomunîst ya Ermenîstanê bû, endamê par-lementoya Ermenîstanê bû. Wî bi temamîrê li pêşiya rexnegiriyê girtibû. Bi bawe-riya wî, eger gotarên rexnegiriyê çapbibûna, ji rojnamê û kesîtiya wî re pro-blem dê çêbibûya. Problema edebiyatakurdî wisan jî ji wî re nebûne xem. Wîkarê xwe yê şexsî di ser derd û kul û pro-blemên edebiyata kurdî re digirtin. Ji sero-katiya Ermenîstanê re mirovên wisan destdidan û wan piştgiriya wî dikirin.

Ji bextê me re îro jî pêşewitiyên gelêkurd nîn in, wekî ew li her cihî bi navêkurdan dipeyivin.

Helbet carinan biryar ji jor dihatin stna-din, ku bêtir guh bidine rexnegiriyê.Hingê rojname neçar dibû gotarekê, du go-taran çap bike. Lê nivîskarin wisan dihatin

de pêşketineke baş heye. Ji salên 60'î destpê kirî, bi hinek kêmaniyên zimên ve ,tevayî çend pirtûkên baş çap bûne. Hel-besta kurdî, bi nimûnên xwe yên baş veîro pirdeng û pircûre ye. Naveroka wêdewlemend e. Di nava wê de hesîhên zêndîşûna temayên zêrandî û maşandî girtine.Helbestvanên îro dixwazin cihê xwe dinav edebiyata kurdî ya giştî de bibînin, ewdixwazin helbesta wan bibe pareke wê ede-biyatê.

Lê em gerek tu caran ji bîr nekin wekîdêmê her edebiyatê berî gişkî bi pexşanawê xuya dibe. Edebiyata xurt di vê xwe-diya pexşana xurt be. Eger em bi vêpîvana edebî beramberî edebiyata kurdênkevnesovyetê bikin ew edebiyat hê jî jiedebiyata cîhanê, ya rojên me bi şûn vedimîne. Problema xwendevanan tim jî lipêşiya me bûye. Jimara mirovên bi kurdîbixwînin tim jî kêm bû.

Hetanî dawiya salên 30'î kurd di gundêncihê de ser hev ( kompakt) diman. Wansalan di gundên kurdan de xwendin bizimanê kurdî bû. Bi wê yekê re, bi tevayîwan salan karekî hêja hate kirin. Ji kurdankêm mirovan xên ji kurdî zimanên mayînzanibûn. Ev şertana gişk ji bo zêdebûnajimara xwendevanên edebiyata kurdî dibûnbingeh. Lê surgûn û zulma salên 30-40'î,dijwariyên aborî, yên salên cenga cîhanîya duwemîn û salên piştî cengê kurd jihev belav kirin. Hejmareke kêm ji kurdandi gundên kurdan de man. Ji ber ku dibis-tanên kurdî êdî nehatin vekirin, tenê di di-bistanên gundên kurdan de heftê du saetanzimanê kurdî dixwendin. Di van şertan de

jimara xwendevanên edebiyata kurdî kêmbûn. Dîsan jî piraniya kurdan, bi xwe fêrîxwendina kurdî dibûn û ji me re dibûnxwendevan. Lê bi baweriya min, gavanivîskarekî kurd pênûsê dixe destê xwe, bibawerî dinivîse, wekî berhemên wî dêrojekê li welêt bêne çapkirin û xwendin.

- Pîvanên edebîçi bûn? Rewşa rexnegi-rançawanbû?

- Pirsa pîvanên edebî û rexnegiriyênexweşiya edebiyata me ya mezintir bû ûwisan jî dimîne. Rojnama Riya Tezeçapemeniya me ya tenê bû û gotarên rex-negiriyê diviya di rûpelên wê de çapbibûna. Lê ji sih û pênc salan zêdetir ber-pirsiyarê wê rojnameyê Mîroyê Eset bû,endamê komîta navendî, ya partiyakomunîst ya Ermenîstanê bû, endamê par-lementoya Ermenîstanê bû. Wî bi temamîrê li pêşiya rexnegiriyê girtibû. Bi bawe-riya wî, eger gotarên rexnegiriyê çapbibûna, ji rojnamê û kesîtiya wî re pro-blem dê çêbibûya. Problema edebiyatakurdî wisan jî ji wî re nebûne xem. Wîkarê xwe yê şexsî di ser derd û kul û pro-blemên edebiyata kurdî re digirtin. Ji sero-katiya Ermenîstanê re mirovên wisan destdidan û wan piştgiriya wî dikirin.

Ji bextê me re îro jî pêşewitiyên gelêkurd nîn in, wekî ew li her cihî bi navêkurdan dipeyivin.

Helbet carinan biryar ji jor dihatin stna-din, ku bêtir guh bidine rexnegiriyê.Hingê rojname neçar dibû gotarekê, du go-taran çap bike. Lê nivîskarin wisan dihatin

rexnekirinê, ewên ji wan ziyan tune bûn,di destên wan de tu tişt tune bû. Pir caranew berhemên ku dihatin rexnekirin gelekîji yên mayîn baştir bûn. Dema rexnegi-riya dilpak û objektîv tune be, pîvanênedebîjîçênabin.

- Em dizanin ku digel kul û kêmasiyankurdên Sovyetê ji xwe re zimanekî stan-dart ava kiribûn. îro gelek berhem bi wîzimariî û bi alfabeya krilik hene. Lêji berrewşa siyasî û alfabeyên cihê, haya megelek kurdan ji wan berheman tune ye.Gelo mirov dê bikaribe navê çend berhe-man bide, ku hem di edebiyata kurdî de,hem jî di edebiyata cîhanê de xwediyêcihekîbin?

- Çiqas ne pir be jî, lê berhemên wisanîro li meydanê hene; ez li vir navên wanberheman nadim, ji ber ku navdayînbarekî giran e.

- Carinan li hin cihan tê bihîstin kuhilweşandina sîstema Sovyetê ji hemûgeian bêtirji bo kurdên li Sovyetê xerabbû. Gelo ev raste? Ger mirov muqayesekêdi navbera edebiyata kurdî ya berîhilweşandinê û piştî hilweşandinê bike, çiguhertin hene? Rewşa edebiyata kurdînihaliwir çawaye?

- Belê, rast e. Piştî hilweşandinasîstema Sovyetê û sertbûna pêwendiyênnavnetewî, bi milyonana mirov ji cihênxwe bi dûr ketin. Lê eger azerî çûne Azer-beycanê, ermenî çûne Ermenîstanê,alman, yunanî û neteweyên mayîn çûne

welatên bav û kalanên xwe, dewletên wanli wan xwedî deketin, kurd li meydanê bêxwedîman.

Bi sed hezaran kurd bûne penaber, ew bizorê ji malên wan hatin derxistin, malêngelekan hatine şewitandin, lê heta îro jîkesek li wan nebûye xwedî, rêxistinênnavnetewî bi pirsa wan ve mijûl nabin,heta mafê penaberiyê jî nadine wan. Di vêrewşê de pirsên çandî vedikşine ser planaduwemîn.

Ji ber dê ji niha û pêve alîkariyahukûmetê tune be û her kes divêberhemên xwe ji kîsê xwe açp bike, ezbawer nakim di van demên nêzîk de dêtiştek çap bibe.

Lê dîsan jî nivîskarên rast divê di navproblemên rojê de winda nebin û pênûsê jidestê xwe daneynin. Ew nivîskar nihabêtir nêzîkî derd û kul û armanc ûdaxwazên gelê xwe bûne û divê em libenda afirandina berhemên baş bin.

-Va ye tu jî tevlî refê nivîskarênsurgûnê bûyî. Surgûn dijwar e. Piştîsoresa Bolşevîkan gelek nivîskarên ku be-ramberî Tolstoy û Dostoyevskî bûn, jiRûsyayê baz dan.Piraniya wan têk çûn, dinava problemên şexsî û psîkolojîk defetisîn, winda bûn. Digel hezar zehmetiy-an Nabokov û Nîna Berberova navên xweparastin. Ji bo ku nivîskarên kurdjî bika-ribin navên xwe biparêzin û surgûnêji bofêda xwe bi kar bînin divê çi bikin?

- Bi baweriya min problema me û yanivîskarên rûs yên ku piştî şoreşa

rexnekirinê, ewên ji wan ziyan tune bûn,di destên wan de tu tişt tune bû. Pir caranew berhemên ku dihatin rexnekirin gelekîji yên mayîn baştir bûn. Dema rexnegi-riya dilpak û objektîv tune be, pîvanênedebîjîçênabin.

- Em dizanin ku digel kul û kêmasiyankurdên Sovyetê ji xwe re zimanekî stan-dart ava kiribûn. îro gelek berhem bi wîzimariî û bi alfabeya krilik hene. Lêji berrewşa siyasî û alfabeyên cihê, haya megelek kurdan ji wan berheman tune ye.Gelo mirov dê bikaribe navê çend berhe-man bide, ku hem di edebiyata kurdî de,hem jî di edebiyata cîhanê de xwediyêcihekîbin?

- Çiqas ne pir be jî, lê berhemên wisanîro li meydanê hene; ez li vir navên wanberheman nadim, ji ber ku navdayînbarekî giran e.

- Carinan li hin cihan tê bihîstin kuhilweşandina sîstema Sovyetê ji hemûgeian bêtirji bo kurdên li Sovyetê xerabbû. Gelo ev raste? Ger mirov muqayesekêdi navbera edebiyata kurdî ya berîhilweşandinê û piştî hilweşandinê bike, çiguhertin hene? Rewşa edebiyata kurdînihaliwir çawaye?

- Belê, rast e. Piştî hilweşandinasîstema Sovyetê û sertbûna pêwendiyênnavnetewî, bi milyonana mirov ji cihênxwe bi dûr ketin. Lê eger azerî çûne Azer-beycanê, ermenî çûne Ermenîstanê,alman, yunanî û neteweyên mayîn çûne

welatên bav û kalanên xwe, dewletên wanli wan xwedî deketin, kurd li meydanê bêxwedîman.

Bi sed hezaran kurd bûne penaber, ew bizorê ji malên wan hatin derxistin, malêngelekan hatine şewitandin, lê heta îro jîkesek li wan nebûye xwedî, rêxistinênnavnetewî bi pirsa wan ve mijûl nabin,heta mafê penaberiyê jî nadine wan. Di vêrewşê de pirsên çandî vedikşine ser planaduwemîn.

Ji ber dê ji niha û pêve alîkariyahukûmetê tune be û her kes divêberhemên xwe ji kîsê xwe açp bike, ezbawer nakim di van demên nêzîk de dêtiştek çap bibe.

Lê dîsan jî nivîskarên rast divê di navproblemên rojê de winda nebin û pênûsê jidestê xwe daneynin. Ew nivîskar nihabêtir nêzîkî derd û kul û armanc ûdaxwazên gelê xwe bûne û divê em libenda afirandina berhemên baş bin.

-Va ye tu jî tevlî refê nivîskarênsurgûnê bûyî. Surgûn dijwar e. Piştîsoresa Bolşevîkan gelek nivîskarên ku be-ramberî Tolstoy û Dostoyevskî bûn, jiRûsyayê baz dan.Piraniya wan têk çûn, dinava problemên şexsî û psîkolojîk defetisîn, winda bûn. Digel hezar zehmetiy-an Nabokov û Nîna Berberova navên xweparastin. Ji bo ku nivîskarên kurdjî bika-ribin navên xwe biparêzin û surgûnêji bofêda xwe bi kar bînin divê çi bikin?

- Bi baweriya min problema me û yanivîskarên rûs yên ku piştî şoreşa

Bolşevîkan surgûn bûne, ne yek e. Ji bonivîskarên rûs problema mezin ew bû,wekî bi carekê ve her tişt di welatê wan dewergeriya. Ew gelê ku nivîskaran ji bo wîdinivîsî, pirtûkên wan li meydanan diha-tin şewitandin. Dixwestin jiyana xwe biînternasyonalê bimeşînin.

"Em ê cîhana kevin ji binî vehilweşînin"

Piştî şoreşa Bolşevîkan ne netênivîskarên li surgûnê, lê wisan jî geleknivîskarên li welêt an hatin girtin, anhatin kuştin, an winda bûn, an jî wan bixwe, xwekuştin.

Lê nivîskarên rûs, ku di van salên dawîde surgûn bûn, yên wek Soljenîstîn,Brodskî zanîbûn ji wan çi tê xwestin,loma ew winad nebûn.

Ya me jî wisan e. Em zanin gelê me çiji me dixwaze. Gelê me berê xwe ji meneguhertiye. Hela di ser de ew li bendaberhemên me ye. Em gerek tu caran jibîra nekin, wekî barekî giran li ser milême ye. Em divê gelê xwe ji bindestiyaçanda gelê zordar rizgar bikin. Helbet livir problema xwendevanan heye. Lê ezbawer im roj bi roj jimara xwendevanênme wê zêde bibe. Lê divê em tiştekî ji bîranekin, xwendevanê rast haya wî ji edebiy-ata cîhanê heye, ew bi kêmanî ji bilzimanê kurdî zimanek du zimanên din jîdizane û bi wan zimanan hêsantirdixwîne. Ji ber vê jî em gereke wisanbinivîsin, wekî ew xwendevan qîma xwebi berhemên me bîne, nivîsarên me bipe-jirîne. Lê çawan be jî edebiyata baş zû andereng xwendevanê xwe dibîne.

- Tu edebiyata kurdî bi giştî çawandibînî? Tu hêvîheye?

- Gava pirs tê ser edebiyata kurdî, divêem ji bîra nekin, ku edebiyata me bi bêtirji zaravayekî belav dibe. Em dibînin kuedebiyata kurdî ya bi zaravayê kurmancî divan salê dawî de gavine baş avêtiye. Egersalên berê ji bil kurdên Sovyetê çendnivîskaran bi kurdî dinivîsîn, ( rasttir emirov bêje çap dibûn) îro jimara wannivîskaran gelekî zêde bûye û bi sedankes, li hemî perçên Kurdistanê û ji welêtder, dest bi nivîsandina kurdî kirine. Evyeka eger ne îro, wê sibe berê xwe, yêhêja bide.

Tiştekî şabûnê ye, wekî pîvanên edebîçêdibin. Eger 10-15 sal berê li rûpelênkovarên kurdî bêtir helbest û çîrokên sistçap dibûn, ew ên sloganên siyasî bûn û tupêwendiyên wan bi edebiyata rast re tunebûn, îro ji wan kovar û rojnama, yên başxwe ber nivîsarên sist û ne hêja girtine.

Ji alî mayin ve em nikarin nebînin,wekî çiqasî jî bi dijwarî, lê em ber bi zi-manekî stndart diçin, ez bi xwe îro nemîna deh sal berê dinivîsim.

Bi baweriya min ya sereke ew e, wekîçiqas dijwarî be jî, çapemeniya kurdî liwelêt ji xwe re rê dibîne. Bi saya serê vêçapemeniyê, em ê di demeke nêzîk debibin şehedê berhemên hêja

Lê divê em tu caran ji bîr nekin, wekîtenê di şertên hebûna rexnegiriya xurt deedebiyata xuit dikare were meydanê.

10

Bolşevîkan surgûn bûne, ne yek e. Ji bonivîskarên rûs problema mezin ew bû,wekî bi carekê ve her tişt di welatê wan dewergeriya. Ew gelê ku nivîskaran ji bo wîdinivîsî, pirtûkên wan li meydanan diha-tin şewitandin. Dixwestin jiyana xwe biînternasyonalê bimeşînin.

"Em ê cîhana kevin ji binî vehilweşînin"

Piştî şoreşa Bolşevîkan ne netênivîskarên li surgûnê, lê wisan jî geleknivîskarên li welêt an hatin girtin, anhatin kuştin, an winda bûn, an jî wan bixwe, xwekuştin.

Lê nivîskarên rûs, ku di van salên dawîde surgûn bûn, yên wek Soljenîstîn,Brodskî zanîbûn ji wan çi tê xwestin,loma ew winad nebûn.

Ya me jî wisan e. Em zanin gelê me çiji me dixwaze. Gelê me berê xwe ji meneguhertiye. Hela di ser de ew li bendaberhemên me ye. Em gerek tu caran jibîra nekin, wekî barekî giran li ser milême ye. Em divê gelê xwe ji bindestiyaçanda gelê zordar rizgar bikin. Helbet livir problema xwendevanan heye. Lê ezbawer im roj bi roj jimara xwendevanênme wê zêde bibe. Lê divê em tiştekî ji bîranekin, xwendevanê rast haya wî ji edebiy-ata cîhanê heye, ew bi kêmanî ji bilzimanê kurdî zimanek du zimanên din jîdizane û bi wan zimanan hêsantirdixwîne. Ji ber vê jî em gereke wisanbinivîsin, wekî ew xwendevan qîma xwebi berhemên me bîne, nivîsarên me bipe-jirîne. Lê çawan be jî edebiyata baş zû andereng xwendevanê xwe dibîne.

- Tu edebiyata kurdî bi giştî çawandibînî? Tu hêvîheye?

- Gava pirs tê ser edebiyata kurdî, divêem ji bîra nekin, ku edebiyata me bi bêtirji zaravayekî belav dibe. Em dibînin kuedebiyata kurdî ya bi zaravayê kurmancî divan salê dawî de gavine baş avêtiye. Egersalên berê ji bil kurdên Sovyetê çendnivîskaran bi kurdî dinivîsîn, ( rasttir emirov bêje çap dibûn) îro jimara wannivîskaran gelekî zêde bûye û bi sedankes, li hemî perçên Kurdistanê û ji welêtder, dest bi nivîsandina kurdî kirine. Evyeka eger ne îro, wê sibe berê xwe, yêhêja bide.

Tiştekî şabûnê ye, wekî pîvanên edebîçêdibin. Eger 10-15 sal berê li rûpelênkovarên kurdî bêtir helbest û çîrokên sistçap dibûn, ew ên sloganên siyasî bûn û tupêwendiyên wan bi edebiyata rast re tunebûn, îro ji wan kovar û rojnama, yên başxwe ber nivîsarên sist û ne hêja girtine.

Ji alî mayin ve em nikarin nebînin,wekî çiqasî jî bi dijwarî, lê em ber bi zi-manekî stndart diçin, ez bi xwe îro nemîna deh sal berê dinivîsim.

Bi baweriya min ya sereke ew e, wekîçiqas dijwarî be jî, çapemeniya kurdî liwelêt ji xwe re rê dibîne. Bi saya serê vêçapemeniyê, em ê di demeke nêzîk debibin şehedê berhemên hêja

Lê divê em tu caran ji bîr nekin, wekîtenê di şertên hebûna rexnegiriya xurt deedebiyata xuit dikare were meydanê.

10

FELSEFEEVÎN BI XWE

YE

Şerefxan CIZÎRÎ

NÛDEM: Pevgirêdana edebiyatê bifelsefeyê re çi ye ?

Şerefxan Cizîrî: Bi kurtî mirovdikare weha bibêje; pevgirêdana civatê,dîrokê, kultur û jiyana sosyal çiqasî bifelsefê re hebe, ya edebiyatê jî ewqasî pêre heye. Felsefe jiyan bi xwe ye.Nivîsandina edebiyatê çalakiyek sosyal û

kulturî ye. Weke çalakî edebiyat hinekraman û normên estetîk tîne ziman. Dihemû babetên edebiyatê de raman, zimanû pîvanên estetîkî têne şirovekirin. Evpîvanên estetîkî dikarin veşartî an jîvekirî bêne îfadekirin. Çawan bibe bilabibe, di tekstên edebî de sîstemekeîdeolojî heye. Raxistin û îfadekirina ra-manan bi awayekî estetîkî tê nivîsandin.Li ser başbûn an xerabûna estetîkî mirovdikare şirove bike. Lê kesê ku bibêje ditekstên edebî de îdeolojî û felsefe tune, bixwe ji edebiyat û çalakiyên edebî tiştekîfahm nakirine. Di tekst û berhema edebîde, ji sedî sed felsefe heye, îdeolojî heye,jiyana çînayetî heye, sempatî û antîpatî lihember bûyer û kesan heye, bilindkirin anjî biçûkkirina tîpên sosyal û hwd. . . heye.

Li aliyê din jî tiştekî pir vekirî heye.Pirsa felsefê û pirsa metoda xebatê pir jinêzîk ve bi hevdu ve girêdayî ne. Hilbijar-tin û şirovekirina hinek mînak, bûyer ûtîpên sosyal di çalakiyên edebî de, bimetoda xebatê û nêrînên felsefî ve tênexurtkirin û xemilandin. Metoda xebatênormçêkirin e. Metoda xebatê dilbijandine. Metoda xebatê meşrûkirin an jîmehkûmkirina hinek raman, nêrîn ûnormên civakî ne. Metod û felsefe, bihemû awayî pîvanên zanyariyê li bêjingêdixe û ji nava genimê sor zîvan, qirşik ûkeviran derdixe. Metod û felsefe paqijiyamalan dikin. Felsefe evînî ye. Lê evevîndarî evîndariya zanyarî û paqijiyê ye.Edebiyata ku bêî felsefe be, weke girararijî ye û bi zewq nikare bê xwarin. Lêkesên ku girara rijî jî bi zewq dixwinhene!

Em dizanin ku yên çalakiyên edebîdiafirînin mirov in û ev çalakî jî behsa

11

FELSEFEEVÎN BI XWE

YE

Şerefxan CIZÎRÎ

NÛDEM: Pevgirêdana edebiyatê bifelsefeyê re çi ye ?

Şerefxan Cizîrî: Bi kurtî mirovdikare weha bibêje; pevgirêdana civatê,dîrokê, kultur û jiyana sosyal çiqasî bifelsefê re hebe, ya edebiyatê jî ewqasî pêre heye. Felsefe jiyan bi xwe ye.Nivîsandina edebiyatê çalakiyek sosyal û

kulturî ye. Weke çalakî edebiyat hinekraman û normên estetîk tîne ziman. Dihemû babetên edebiyatê de raman, zimanû pîvanên estetîkî têne şirovekirin. Evpîvanên estetîkî dikarin veşartî an jîvekirî bêne îfadekirin. Çawan bibe bilabibe, di tekstên edebî de sîstemekeîdeolojî heye. Raxistin û îfadekirina ra-manan bi awayekî estetîkî tê nivîsandin.Li ser başbûn an xerabûna estetîkî mirovdikare şirove bike. Lê kesê ku bibêje ditekstên edebî de îdeolojî û felsefe tune, bixwe ji edebiyat û çalakiyên edebî tiştekîfahm nakirine. Di tekst û berhema edebîde, ji sedî sed felsefe heye, îdeolojî heye,jiyana çînayetî heye, sempatî û antîpatî lihember bûyer û kesan heye, bilindkirin anjî biçûkkirina tîpên sosyal û hwd. . . heye.

Li aliyê din jî tiştekî pir vekirî heye.Pirsa felsefê û pirsa metoda xebatê pir jinêzîk ve bi hevdu ve girêdayî ne. Hilbijar-tin û şirovekirina hinek mînak, bûyer ûtîpên sosyal di çalakiyên edebî de, bimetoda xebatê û nêrînên felsefî ve tênexurtkirin û xemilandin. Metoda xebatênormçêkirin e. Metoda xebatê dilbijandine. Metoda xebatê meşrûkirin an jîmehkûmkirina hinek raman, nêrîn ûnormên civakî ne. Metod û felsefe, bihemû awayî pîvanên zanyariyê li bêjingêdixe û ji nava genimê sor zîvan, qirşik ûkeviran derdixe. Metod û felsefe paqijiyamalan dikin. Felsefe evînî ye. Lê evevîndarî evîndariya zanyarî û paqijiyê ye.Edebiyata ku bêî felsefe be, weke girararijî ye û bi zewq nikare bê xwarin. Lêkesên ku girara rijî jî bi zewq dixwinhene!

Em dizanin ku yên çalakiyên edebîdiafirînin mirov in û ev çalakî jî behsa

11

jiyana mirovî dike. Cihê ku jiyan lê hebehilbijartin jî lê heye. Mirovê ku hilbijar-tinê nekin jî, di rastiyê de dîsan hinektiştan hildibijêrin. Hilbijartina bûyer, tîpû ramanan li gora metodên felsefî û hinekpîvanên estetîkî têne meydanê. Ziman jibo edebiyatê çi be, felsefe jî ew e.

Aliyekî din yê girîng jî heye ku divê bêdiyarkirin; ger mirov li dîroka edebiyatêbaş binihêre, ew ê çend tiştên bingehîn jibo me zelal bibin. Weke xetên edebî ûmetod, weke têkîliyên edebiyat bi civatêre, weke edebiyata deman, wekeanalîzkirina tekstên edebî û hwd. . . Ez bikurtasî bêjim; bi awayekî giştî edebiyat-van û niyîskarên kurd haya wan ji vanproblemên metod û dîroka edebiyatê tuneye. Bi zanistî li ba kurdan kes metodênMarksîstî, struktualistî, eksistensialistî,rexnegirî û hwd di berhemên edebî de bikar nayine. Edebiyata me heya nuha jişirovekirin û bikaranîna metodên edebîmehrûm maye. Bi raya min ev yekakêmasiyeke pir mezin e û divê zû bêçareserkirin.

- Marksizm bi perspektîveke çawan liedebiyatê dinihêre?

- Bi raya min pîvan û çavkanî divêMarks û Engels bi xwe bin. Pir carankesên weke Zdanov, Stalin an jî hinekserok li vî alî û wî alî li ser navê Marks ûEngels, di warê edebiyat û huner dedîtinan pêşkêş dikin. Lê di rastiya xwe detêkiliyên van dîtin û ramanan bi Mark-sizmê re tune ne.

Teoriyeke Marks û Engels ya bi taybetîheye; materyalîzma dîrokî. Li gora vêteoriyê, civat ji du beşan pêk tê, avaniya

binî û avaniya jorîn. Avaniya binî, bitaybetî çalakiyên ekonomîk û pêşketinamaddî ye. Avaniya jorîn jî bi giştî jiçalakiyên ramanî, hunerî, huqûqî,îdeolojî, kulturî û hwd pêk tê.

Edebiyat û huner beşek ji avaniya jorîye. Bi guherandina avaniya binî avaniyajorîn jî tê guherandin. Di navbera avaniyajorîn û avaniyajêrîn de danûstandinek diy-alektîkî heye. Herdu avanî jî tesîrê lihevdu dikin. Tesîrên ku binî li jorîn dike,ji tesîra ku jorîn li binî dike qalindtir,xurttir û mezintir e. . . Avaniya jorîn tucarînepasîfe.

Pir caran li ser navê materyalîzmadîrokî dîtinên çewt hatine parastin.Nezanê çepan weha gotine; Avaniya binîbi hemû awayî avaniya jorîn li gora xwetekûz dike. Edebiyat û huner jî para xwe jivê yekê digire. Lê li gora dîtinên Marks ûEngels di navbera avaniya binî û edebiyatû hunerê de danûstandineke asîmetrîkheye. Yanî pêşketin û bişkivandina ede-biyat û hunerê raste rast ne girêdayî ava-niya binî ye. Weke mînak, Marks huner ûedebiyata Grekî ya klasîk nîşan dide.Marks dibêje ku heger hunera Grekî yaklasîk hîna jî di pir waran de wekeberhemên mînak têne nîşandan, ev yekaotonomî û "azadiya" huner nîşan dide.

Marks û Engels di jiyana xwe de pirqîmet didan huner û edebiyatê. Li serhuner û edebiyatê dîtinên wan sîstematîknebûn. Di hinek pirtûk, name û xebatênfelsefî û ekonomî de pirsa edebiyatê ûhuner wana aniye ziman. Ji edebiyataklasîk ya Grekî bigirin heta edebiyatahemdemî, Marks û Engels xwediyên hindîtinan bûn. Marks ji berhemên Aischy-los, Goethe, Sheakspeare, Balzak, Dide-

12

jiyana mirovî dike. Cihê ku jiyan lê hebehilbijartin jî lê heye. Mirovê ku hilbijar-tinê nekin jî, di rastiyê de dîsan hinektiştan hildibijêrin. Hilbijartina bûyer, tîpû ramanan li gora metodên felsefî û hinekpîvanên estetîkî têne meydanê. Ziman jibo edebiyatê çi be, felsefe jî ew e.

Aliyekî din yê girîng jî heye ku divê bêdiyarkirin; ger mirov li dîroka edebiyatêbaş binihêre, ew ê çend tiştên bingehîn jibo me zelal bibin. Weke xetên edebî ûmetod, weke têkîliyên edebiyat bi civatêre, weke edebiyata deman, wekeanalîzkirina tekstên edebî û hwd. . . Ez bikurtasî bêjim; bi awayekî giştî edebiyat-van û niyîskarên kurd haya wan ji vanproblemên metod û dîroka edebiyatê tuneye. Bi zanistî li ba kurdan kes metodênMarksîstî, struktualistî, eksistensialistî,rexnegirî û hwd di berhemên edebî de bikar nayine. Edebiyata me heya nuha jişirovekirin û bikaranîna metodên edebîmehrûm maye. Bi raya min ev yekakêmasiyeke pir mezin e û divê zû bêçareserkirin.

- Marksizm bi perspektîveke çawan liedebiyatê dinihêre?

- Bi raya min pîvan û çavkanî divêMarks û Engels bi xwe bin. Pir carankesên weke Zdanov, Stalin an jî hinekserok li vî alî û wî alî li ser navê Marks ûEngels, di warê edebiyat û huner dedîtinan pêşkêş dikin. Lê di rastiya xwe detêkiliyên van dîtin û ramanan bi Mark-sizmê re tune ne.

Teoriyeke Marks û Engels ya bi taybetîheye; materyalîzma dîrokî. Li gora vêteoriyê, civat ji du beşan pêk tê, avaniya

binî û avaniya jorîn. Avaniya binî, bitaybetî çalakiyên ekonomîk û pêşketinamaddî ye. Avaniya jorîn jî bi giştî jiçalakiyên ramanî, hunerî, huqûqî,îdeolojî, kulturî û hwd pêk tê.

Edebiyat û huner beşek ji avaniya jorîye. Bi guherandina avaniya binî avaniyajorîn jî tê guherandin. Di navbera avaniyajorîn û avaniyajêrîn de danûstandinek diy-alektîkî heye. Herdu avanî jî tesîrê lihevdu dikin. Tesîrên ku binî li jorîn dike,ji tesîra ku jorîn li binî dike qalindtir,xurttir û mezintir e. . . Avaniya jorîn tucarînepasîfe.

Pir caran li ser navê materyalîzmadîrokî dîtinên çewt hatine parastin.Nezanê çepan weha gotine; Avaniya binîbi hemû awayî avaniya jorîn li gora xwetekûz dike. Edebiyat û huner jî para xwe jivê yekê digire. Lê li gora dîtinên Marks ûEngels di navbera avaniya binî û edebiyatû hunerê de danûstandineke asîmetrîkheye. Yanî pêşketin û bişkivandina ede-biyat û hunerê raste rast ne girêdayî ava-niya binî ye. Weke mînak, Marks huner ûedebiyata Grekî ya klasîk nîşan dide.Marks dibêje ku heger hunera Grekî yaklasîk hîna jî di pir waran de wekeberhemên mînak têne nîşandan, ev yekaotonomî û "azadiya" huner nîşan dide.

Marks û Engels di jiyana xwe de pirqîmet didan huner û edebiyatê. Li serhuner û edebiyatê dîtinên wan sîstematîknebûn. Di hinek pirtûk, name û xebatênfelsefî û ekonomî de pirsa edebiyatê ûhuner wana aniye ziman. Ji edebiyataklasîk ya Grekî bigirin heta edebiyatahemdemî, Marks û Engels xwediyên hindîtinan bûn. Marks ji berhemên Aischy-los, Goethe, Sheakspeare, Balzak, Dide-

12

rot, Walter Scott, Henrich Henie, Schillerû hwd agahdar bû. Nivîskarê realîzmaburjuvazî li îngilîstanê, Fransayê, Alma-nyayê û welatên Skandinavyayê baş nasdikirin. Marks pir berhemên Sheakspeareji ber dizanî bûn. Balzak li ba Marks ûEngels weke nivîskarekî pir hêja dihatepejirandin. Di dîtina xwe ya polîtîk deSheakspeare, Goethe û Balzak kesê kev-neperest bûn. Digotin ku tiştên em jiBalzak li ser civata kapîtalîstî û çînabûrjûvazî li Fransayê fêr bûne, em tucaran ji dîrokvan, ekonomîst ûstatîstîkvanan fêr nebûne. Di berhemaBalzak de hilweşandin, fen û sextekariyabûrjûvazî hebû. Li ba Balzak çewsandinagundiyan hebû, ji bo peran xwe firotinhebû, qehpetiya bûrjûvazî hebû. Balzak dinivîskariya xwe de xeteke realîstdimeşand. Yanî rastî çi bû, wî ewdinivîsand.

Bi kurtî, wextê ku edebiyat û hunerrealîst bûna, wan dikarîbûn ji xebatê ihnîhîn bêtir zanyarî biafirandina. Gava kuMarks û Engels ji hev re name dişandin ûli ser huner û edebiyatê dîtinên xwedianîne ziman, gotinên weke; Shaekspe-arîzekirin an Schillîrîzekirin bi kardianîn. William Shaekspeare nivîskarekîîngilîz yê navdar e û yek ji pêşkêşêrealîzma edebî ye. Friedrich Schiller jînivîskar û fîlosofekî alman e ku yek jipêşkêşê romantîzma edebî ye. Shaekspea-reîzekirin ji bo metoda realîzma objektîfdihat bikaranîn û Schilirîzekirin jî, ji bometoda subjektîf û romantîk dihat bika-ranîn. Marks û Engels di huner û edebiy-atê de metoda realîzma objektîf diparas-tin.Lê ji bo wan realîzm ne normekî ab-strakt bû û li ser serê pêşketina dîrokî bû.Realîzma Homeros û realîzma Balzak neweke hevdu bûn. Realîzm pêşketinadîrokî bi xwe bû û li gora dema dîrokîdihat guhertin.

Marks û Engels li ser huner û edebiyatapolîtîk jî xwedî dîtin bûn. Ew di maneye-ke teng û dogmatîk de, hergav li dijîpolîtîzekirina edebiyat û hunerê derdike-tin... Ma ku ne weha bûya, wê çawanMarks bikarîba Balzak û Shaekspearebibira ba perê ezmana?

- Di dema Bolşevîkan de behsa edebiya-tapartiyê dihate kirin. Nêrîneke wilo hêjîheye. Tu di derheqa edebiyata partîanjîedebiyata îdeolojiyê de çi difikirî?

- Bersiva vê pirsê bi bersiva yekê vegirêdayî ye. Ez hevalbendê edebiyatarealîst im. Edebiyat dikare realîzma Ho-meros me, dikare edebiyata kurdî ya devkîbe, dikare realîzma Honorê De Balzak be ûdikare realîzma ku Maksîm Gorkî tîneziman be. Baweriya min bi Marksîzmêheye û Marksîzm jî vê yekê wehadinivîsîne. Bi kurtî dîtinên Marksîstî divê mijarê de, min di bersiva yekê de dan.Ew dîtinên han raste rast ji çavkanî ûxebatên Marks û Engels hatibûn neqan-din. Vêca ew kesên ku dixwazin huner ûedebiyat bikevin bin bandora polîtîkayarojê, bi raya min dîtina wan ne li serxeteke Marksîstî ye. Eşkere ye ku ewnêrîn çewt in.

Di dema Bolşevîkan de şiroveke pir kûrû hêja li ser huner û edebiyatê hebû. Wekmînak mirov dikare navê Plechanov,Troçkî û Lunaçarskî binivîsîne. Ewdîtinên ku tu dibêjî di dema Stalîn dehatin ziman. Ev dîtin hemû Bolşevîkannikare girê bide û ewên ku Bolşevîkan jiber kirinên Stalîn biricimîne ew ê rasterast çewtiyê bike.

Lê di vir de divê tiştek baş bêrohnîkirin: Edebiyata partî û edebiyataîdeolojî tiştek e û edebiyata ku kesênxwedî partî û xwedî îdeolojî dinivîsintiştekî din e. Kesên ku endamên partiyên

13

rot, Walter Scott, Henrich Henie, Schillerû hwd agahdar bû. Nivîskarê realîzmaburjuvazî li îngilîstanê, Fransayê, Alma-nyayê û welatên Skandinavyayê baş nasdikirin. Marks pir berhemên Sheakspeareji ber dizanî bûn. Balzak li ba Marks ûEngels weke nivîskarekî pir hêja dihatepejirandin. Di dîtina xwe ya polîtîk deSheakspeare, Goethe û Balzak kesê kev-neperest bûn. Digotin ku tiştên em jiBalzak li ser civata kapîtalîstî û çînabûrjûvazî li Fransayê fêr bûne, em tucaran ji dîrokvan, ekonomîst ûstatîstîkvanan fêr nebûne. Di berhemaBalzak de hilweşandin, fen û sextekariyabûrjûvazî hebû. Li ba Balzak çewsandinagundiyan hebû, ji bo peran xwe firotinhebû, qehpetiya bûrjûvazî hebû. Balzak dinivîskariya xwe de xeteke realîstdimeşand. Yanî rastî çi bû, wî ewdinivîsand.

Bi kurtî, wextê ku edebiyat û hunerrealîst bûna, wan dikarîbûn ji xebatê ihnîhîn bêtir zanyarî biafirandina. Gava kuMarks û Engels ji hev re name dişandin ûli ser huner û edebiyatê dîtinên xwedianîne ziman, gotinên weke; Shaekspe-arîzekirin an Schillîrîzekirin bi kardianîn. William Shaekspeare nivîskarekîîngilîz yê navdar e û yek ji pêşkêşêrealîzma edebî ye. Friedrich Schiller jînivîskar û fîlosofekî alman e ku yek jipêşkêşê romantîzma edebî ye. Shaekspea-reîzekirin ji bo metoda realîzma objektîfdihat bikaranîn û Schilirîzekirin jî, ji bometoda subjektîf û romantîk dihat bika-ranîn. Marks û Engels di huner û edebiy-atê de metoda realîzma objektîf diparas-tin.Lê ji bo wan realîzm ne normekî ab-strakt bû û li ser serê pêşketina dîrokî bû.Realîzma Homeros û realîzma Balzak neweke hevdu bûn. Realîzm pêşketinadîrokî bi xwe bû û li gora dema dîrokîdihat guhertin.

Marks û Engels li ser huner û edebiyatapolîtîk jî xwedî dîtin bûn. Ew di maneye-ke teng û dogmatîk de, hergav li dijîpolîtîzekirina edebiyat û hunerê derdike-tin... Ma ku ne weha bûya, wê çawanMarks bikarîba Balzak û Shaekspearebibira ba perê ezmana?

- Di dema Bolşevîkan de behsa edebiya-tapartiyê dihate kirin. Nêrîneke wilo hêjîheye. Tu di derheqa edebiyata partîanjîedebiyata îdeolojiyê de çi difikirî?

- Bersiva vê pirsê bi bersiva yekê vegirêdayî ye. Ez hevalbendê edebiyatarealîst im. Edebiyat dikare realîzma Ho-meros me, dikare edebiyata kurdî ya devkîbe, dikare realîzma Honorê De Balzak be ûdikare realîzma ku Maksîm Gorkî tîneziman be. Baweriya min bi Marksîzmêheye û Marksîzm jî vê yekê wehadinivîsîne. Bi kurtî dîtinên Marksîstî divê mijarê de, min di bersiva yekê de dan.Ew dîtinên han raste rast ji çavkanî ûxebatên Marks û Engels hatibûn neqan-din. Vêca ew kesên ku dixwazin huner ûedebiyat bikevin bin bandora polîtîkayarojê, bi raya min dîtina wan ne li serxeteke Marksîstî ye. Eşkere ye ku ewnêrîn çewt in.

Di dema Bolşevîkan de şiroveke pir kûrû hêja li ser huner û edebiyatê hebû. Wekmînak mirov dikare navê Plechanov,Troçkî û Lunaçarskî binivîsîne. Ewdîtinên ku tu dibêjî di dema Stalîn dehatin ziman. Ev dîtin hemû Bolşevîkannikare girê bide û ewên ku Bolşevîkan jiber kirinên Stalîn biricimîne ew ê rasterast çewtiyê bike.

Lê di vir de divê tiştek baş bêrohnîkirin: Edebiyata partî û edebiyataîdeolojî tiştek e û edebiyata ku kesênxwedî partî û xwedî îdeolojî dinivîsintiştekî din e. Kesên ku endamên partiyên

13

polîtîk bin dikarin berhemên pir hêjabiafirînin. Lê endambûna nivîskaran dipartiyeke polîtîk de tu caran nabe garantîji bo berhemên hêja û hunerî. Bi raya minmirov divê antî-partî nebe. Mafê hemûcûre partiyan heye ku dîtinên xwe li seredebiyat û hunerê program bike.Nivîskarên ku endamên partiyê bin dika-rin berhemên xwe li gora programapartiyê biafirîneLê belê ev tu caran nikarebibe pîvan ji bo kesên hunermend û ede-biyatvan. Dema ku Bolşevîkan behsa ede-biyata partiyê dikirin, wan behsa edebiya-ta ku ji aliyê endamên partiyê ve dihatenivîsandin dikirin. Diyar e ku mafê hemûpartiyan heye ku ji endamên xwe hinektiştan û sixletan bixwazin. Ma geloNûdem weke kovareke edebî û hunerî jiendamên redaksiyona xwe hinek pîvan ûsixletan naxwaze?

Li ser polîtîzekirina edebiyat û hunerêdîtinên Marks û Engels hene. Di vî warîde xeta edebî ya ku bi navê "Almanyaxort" û li îngilîstanê jî bi navê "Edebiyatabûrjûvazî" tê naskirin, weke mînak, ji boedebiyata polîtîzekirî tê nîşandan. Evherdu xetên edebî, heta ku ji wan dihatberhemên xwe tije sloganên polîtîk diki-rin. Di berhemên edebî dc ew slogan weketiştekî pînekirî dihat xuyanîkirin. Ji bervê yekê jî Marks û Engels ev edebiyatapolîtîzekirî rexne dikirin û digotin ku divêkesê nivîskar dîtinên xwe yên polîtîkvekirî di berhemên xwe de ranexîne.Dîtinên polîtîk divê ji mantiqê bûyerê ûrewşa dîrokî deikeve pêş. Kesê ku zêdegiranî dide slogan û gotinên polîtîk, jialiyê huner de zeîf bûn. Li gora Marks ûEngels kesên ku ji aliyê huner û edebiyatêde xurt bûna, wan daxwaziya polîtîk biawayekî hunerî û edebî karîbûn anîbûnaziman. Yanî polîtîka nikare di şûna ede-biyat û hunerê keve, lê belê hunermcnd ûedebiyatvan bi metoda xwe dikarin

bûyerên polîtîk raxin û bi kar bînin. Ewkesên ku zêde behsa polîtîzekirina edebiy-at û hunerê dikin, ji pir aliyan de bêkêr in.Dixwazin kêmaniyên xwe yên hunerî ûedebî di bin siya sloganên polîtîk û "xetapartiyê de" veşêrin. Lê ez bawer nakim kukesên weha tu caran, li tu welatan û liKurdistanê jî bi ser bikevin û bibinpêşeng ji bo edebiyatê.

- Edebiyata kurdî dikare ji edebiyatadinyayê çi fêr bibe? Berpirsiyarênnivîskarên kurd çi ne ?

- Edebiyata kurdî dikare ji edebiyatacîhanê pir tiştan fêr bibe. Bi raya min hetaku em edebiyata cîhanê, dûoka edebiyatêû dîroka ramanî û felsefê baş fêr nebin,em ê şaşiyên mezin bikin. Mirov nehewce ye ku Emerîkayê ji nû ve keşfbike, Emerîka berî 500 salî hatiye keşfkirin. Lê ku agahdarî û zanyatiya kurdan liser keşfa Emerîka tune be, bi hêsanî ew êbikaribin Gola Wanê weke Okyanûsa dinavbera Ewrûpa û Emerîkayê de nîşanbidin. Wê çaxê ew ê fereca huner û edebiy-ateke kûr ku li welatê me wekî pêwîstiyanan û avê ye, li paş bikeve û entegrasyonarewşenbîrê kurd bi edebiyat û zanyariyacîhanê re derbeke mezin bixwe. îzolasyonne alîkariya bûrjûvazî ne jî alîkariyasosyalîstan dike. Tiştên ku rewşenbîrênkurd ji cîhanê fêr bibin pir in. Lê ez di wêbaweriyê de me ku cîhan jî dikare pirtiştan ji Kurdistanê fêr bibe. Danasandinahuner û edebiyata Kurdistanê, afirandinaberhemên hêja, naskirina edebiyata kurdîya devkî û lêxwedîderketin û parastinamîrasa kulturî ya welêt, dikeve ser milênrewşenbîrên kuid.

14

polîtîk bin dikarin berhemên pir hêjabiafirînin. Lê endambûna nivîskaran dipartiyeke polîtîk de tu caran nabe garantîji bo berhemên hêja û hunerî. Bi raya minmirov divê antî-partî nebe. Mafê hemûcûre partiyan heye ku dîtinên xwe li seredebiyat û hunerê program bike.Nivîskarên ku endamên partiyê bin dika-rin berhemên xwe li gora programapartiyê biafirîneLê belê ev tu caran nikarebibe pîvan ji bo kesên hunermend û ede-biyatvan. Dema ku Bolşevîkan behsa ede-biyata partiyê dikirin, wan behsa edebiya-ta ku ji aliyê endamên partiyê ve dihatenivîsandin dikirin. Diyar e ku mafê hemûpartiyan heye ku ji endamên xwe hinektiştan û sixletan bixwazin. Ma geloNûdem weke kovareke edebî û hunerî jiendamên redaksiyona xwe hinek pîvan ûsixletan naxwaze?

Li ser polîtîzekirina edebiyat û hunerêdîtinên Marks û Engels hene. Di vî warîde xeta edebî ya ku bi navê "Almanyaxort" û li îngilîstanê jî bi navê "Edebiyatabûrjûvazî" tê naskirin, weke mînak, ji boedebiyata polîtîzekirî tê nîşandan. Evherdu xetên edebî, heta ku ji wan dihatberhemên xwe tije sloganên polîtîk diki-rin. Di berhemên edebî dc ew slogan weketiştekî pînekirî dihat xuyanîkirin. Ji bervê yekê jî Marks û Engels ev edebiyatapolîtîzekirî rexne dikirin û digotin ku divêkesê nivîskar dîtinên xwe yên polîtîkvekirî di berhemên xwe de ranexîne.Dîtinên polîtîk divê ji mantiqê bûyerê ûrewşa dîrokî deikeve pêş. Kesê ku zêdegiranî dide slogan û gotinên polîtîk, jialiyê huner de zeîf bûn. Li gora Marks ûEngels kesên ku ji aliyê huner û edebiyatêde xurt bûna, wan daxwaziya polîtîk biawayekî hunerî û edebî karîbûn anîbûnaziman. Yanî polîtîka nikare di şûna ede-biyat û hunerê keve, lê belê hunermcnd ûedebiyatvan bi metoda xwe dikarin

bûyerên polîtîk raxin û bi kar bînin. Ewkesên ku zêde behsa polîtîzekirina edebiy-at û hunerê dikin, ji pir aliyan de bêkêr in.Dixwazin kêmaniyên xwe yên hunerî ûedebî di bin siya sloganên polîtîk û "xetapartiyê de" veşêrin. Lê ez bawer nakim kukesên weha tu caran, li tu welatan û liKurdistanê jî bi ser bikevin û bibinpêşeng ji bo edebiyatê.

- Edebiyata kurdî dikare ji edebiyatadinyayê çi fêr bibe? Berpirsiyarênnivîskarên kurd çi ne ?

- Edebiyata kurdî dikare ji edebiyatacîhanê pir tiştan fêr bibe. Bi raya min hetaku em edebiyata cîhanê, dûoka edebiyatêû dîroka ramanî û felsefê baş fêr nebin,em ê şaşiyên mezin bikin. Mirov nehewce ye ku Emerîkayê ji nû ve keşfbike, Emerîka berî 500 salî hatiye keşfkirin. Lê ku agahdarî û zanyatiya kurdan liser keşfa Emerîka tune be, bi hêsanî ew êbikaribin Gola Wanê weke Okyanûsa dinavbera Ewrûpa û Emerîkayê de nîşanbidin. Wê çaxê ew ê fereca huner û edebiy-ateke kûr ku li welatê me wekî pêwîstiyanan û avê ye, li paş bikeve û entegrasyonarewşenbîrê kurd bi edebiyat û zanyariyacîhanê re derbeke mezin bixwe. îzolasyonne alîkariya bûrjûvazî ne jî alîkariyasosyalîstan dike. Tiştên ku rewşenbîrênkurd ji cîhanê fêr bibin pir in. Lê ez di wêbaweriyê de me ku cîhan jî dikare pirtiştan ji Kurdistanê fêr bibe. Danasandinahuner û edebiyata Kurdistanê, afirandinaberhemên hêja, naskirina edebiyata kurdîya devkî û lêxwedîderketin û parastinamîrasa kulturî ya welêt, dikeve ser milênrewşenbîrên kuid.

14

EZ JI BERPÊŞEROJA EDE-BIYATA KURDÎNE XEMGÎN IM

Nacî KUTLAY

NUDEM: Di edebiyata tirkî de hetadeineke dirêj munaqeşeya romana gundanû ya bajaran dihate kirin. Dibe ku ev yekahan li pêşiya edebiyata kurdî be jî. Geloromana gundan û ya bajaran çi ye? Anjîgelo di romanê de klasîfîkasiyoneke wehadicihdeye?

Nacî Kutlay: Di van 20-30 salêndawiyê de, di edebiyata Tirkî de, gelek

munaqeşeyên bi gelek alî çêbûn; wek"romana gundiyan" çî ye û di dema rojanede çima awqas cî digire? Lê di van salênherî dawî de, em dibînin ku ev babet êdînayê munaqeşekirin. Li ser vê babetêgelek lêkolînên giranbiha hatin amadeki-rin. Lewra, di derheqê vê pirsê de, pêwîst eku meriv dûr-dirêj xeber bide. Bi ya min,gelek zehmet e, em niha li vir, di rûpelênNûdem'ê yên bi sînorkirî de li ser biseki-nin. Lê dîsa, kurt be jî, meriv dikare çendtiştan bêje.

Di edebiyata Tirkî de cihê romanan, berî1950 ewqas ne fireh bûn. Meriv dikarenavên romanên ku heta wê demê hatibûnçapkirinê bi hêsanî bijmêre. Dixwazimbêjim ku jimara wan ne zêde bûn. Lê piştînîvsedsala bîstî, piştî Şerê Dinyayê yêDuwemîn, rewşa ekonomîk û civatî hateguhartin. Fikrên demokratîk pêşta çûn ûsermayedarî hemleka mezin kir, kirrîn-firotin û teknîka fabrîkeyan gelekî hat gu-hastinê. Li Tirkiyê, heta wê demê gundîkêm dihatin bajaran û têkiliyên wan bi ba-zarwendiyê ve pir qels bû. Partiya ku Tir-kiye îdare dikir nêzîkî faşîstiyê bû, ew jierkê dûr ket û kêm be jî, serbestîke nû hatTirkiyê. Burjûwazî jî hewcedariya karke-ran bû, lewra gelek gundiyan berê xwe danbajaran û hatin li wir bi cî bûn. Erdê wantêre wan nedikir, lê ev gundiyên duh, dibajarên nûhatî de, bûn karkerên bê kalîle.Gelek ji van gundiyan koç kirin çûnEwrûpa, bi taybetî jî çûn Almanya. Dinavbera 1940-1950'î de ji " KöyEnstitiileri"yan gelek xortên nû, hinek jîji gundan bûn, bala civatê kişandin. Wanxwe nêzîkî "xelk"ê didîtin û di bin tesîraklasîkên Yûnanî, edebiyata Fransiz,îngîlîz û bi teybetî jî Rûs'an de mabûn.

15

EZ JI BERPÊŞEROJA EDE-BIYATA KURDÎNE XEMGÎN IM

Nacî KUTLAY

NUDEM: Di edebiyata tirkî de hetadeineke dirêj munaqeşeya romana gundanû ya bajaran dihate kirin. Dibe ku ev yekahan li pêşiya edebiyata kurdî be jî. Geloromana gundan û ya bajaran çi ye? Anjîgelo di romanê de klasîfîkasiyoneke wehadicihdeye?

Nacî Kutlay: Di van 20-30 salêndawiyê de, di edebiyata Tirkî de, gelek

munaqeşeyên bi gelek alî çêbûn; wek"romana gundiyan" çî ye û di dema rojanede çima awqas cî digire? Lê di van salênherî dawî de, em dibînin ku ev babet êdînayê munaqeşekirin. Li ser vê babetêgelek lêkolînên giranbiha hatin amadeki-rin. Lewra, di derheqê vê pirsê de, pêwîst eku meriv dûr-dirêj xeber bide. Bi ya min,gelek zehmet e, em niha li vir, di rûpelênNûdem'ê yên bi sînorkirî de li ser biseki-nin. Lê dîsa, kurt be jî, meriv dikare çendtiştan bêje.

Di edebiyata Tirkî de cihê romanan, berî1950 ewqas ne fireh bûn. Meriv dikarenavên romanên ku heta wê demê hatibûnçapkirinê bi hêsanî bijmêre. Dixwazimbêjim ku jimara wan ne zêde bûn. Lê piştînîvsedsala bîstî, piştî Şerê Dinyayê yêDuwemîn, rewşa ekonomîk û civatî hateguhartin. Fikrên demokratîk pêşta çûn ûsermayedarî hemleka mezin kir, kirrîn-firotin û teknîka fabrîkeyan gelekî hat gu-hastinê. Li Tirkiyê, heta wê demê gundîkêm dihatin bajaran û têkiliyên wan bi ba-zarwendiyê ve pir qels bû. Partiya ku Tir-kiye îdare dikir nêzîkî faşîstiyê bû, ew jierkê dûr ket û kêm be jî, serbestîke nû hatTirkiyê. Burjûwazî jî hewcedariya karke-ran bû, lewra gelek gundiyan berê xwe danbajaran û hatin li wir bi cî bûn. Erdê wantêre wan nedikir, lê ev gundiyên duh, dibajarên nûhatî de, bûn karkerên bê kalîle.Gelek ji van gundiyan koç kirin çûnEwrûpa, bi taybetî jî çûn Almanya. Dinavbera 1940-1950'î de ji " KöyEnstitiileri"yan gelek xortên nû, hinek jîji gundan bûn, bala civatê kişandin. Wanxwe nêzîkî "xelk"ê didîtin û di bin tesîraklasîkên Yûnanî, edebiyata Fransiz,îngîlîz û bi teybetî jî Rûs'an de mabûn.

15

Dixwestin halê gundiyên Tirkiyeyê, bitehrekî nû ku ew hîn bûbûn, nîşan bidin ûbinivîsîn. Wisa jî kirin. Gelek çîrok ûroman hatin nivîsandinê û di wanpirtûkan de babet gundî bûn, halê wan îperîşanî bi tehrekî balkêş dihat qalkirinê.Gelekî jî romantîzma van guhartinênsalên dawiyê tev dikirin û aliyê civatê vehatin qebûl kirin. Kesên paşverû ûmerivên ku rejîma kevn dixwestin ûbûrjûwaziyê mezin ji vê guhastin hez ne-kirin, lê nikaribûn gelek tiştî jî bikin. Bivî tehrî "romana gundV' bû mode. Lêgelek romanên pêşketî çêbûn, çi heye, divê navberê de "populîzm"eke gundîtiyê jîxwe nîşanda. Neheqiya axan, feqîran, gun-diyan, zordestiyajendirme û qaymeqaman,hema hema di van hemû romanan debabeta yekemîn bû. Yên wek YaşarKemal, ev pirsegirekên gundiyan bitehrekî gelekî giranbiha û hunermedînivîsîn. Hinek ji van nivîskarên"romanên gundT', min bi xwe jî nas kirin,bi hinekan re hevaltî kir. Wek, TalipApaydin, Fakir Baykurt, Memet Başaran,Mahmut Makal, Halil Aytekin.

Lê roman, çîrok an helbest wek neynikacivatê ne, pirsên civatê nîşanî meriyadidin. Ji bo wê jî, di wê demê de wek 20-30 salî, çîrokên gundî, romanên gundîdom kirin. Lê belê, êdî ev babet wek berêbala kesî nedikişand, xwendevan êdî ji vanromanan têr bûbûn, mîna berê xweşiknedihat xuyanê. Ya herî mezin jî, êdî civathatibû guhartin. Ew civata gundî kêmbûbû, bajar her zêde bûbûn, gundiyanmeselên xwe bi xwe re anîbûn bajaran.Bêkar, bêxanî û di rewşeke civatiya gelekînizim de jiyan êdî meseleyên sereke bûn.Li bajaran hişyarbûneka civakî her bilinddibû. Gundiyên nexwendî êdî di bajaran detiştên nû hîn dibûn, partî, komelên karke-ran, yê xwendevanan dengekî nû bû. Negelek be jî, radyo û rojname dikete destê

insanan û insan dihatin guhartinê. Lewraêdî romanên gundî wek berê bala kesînedikişand û munaqeşeyên li ser vê babetêdest pê kirin. Piştî cûnta eskeriyê ya sala1971 'ê zorbetiya rejîma eskerî ûbûrjûwaziyê, jiyana kesên bajarî bûnbabetên romanan. Meseleyên civakî, yênbajaran li pêş her tiştî bûn û vê carê jîromanên bajarî hatin nivîsandin û evtiştekî gelekî normal e. Lewra di vanmunaqeşeyan de "romana gundî" û"romana bajarî" hatiye ser ziman. Ev kla-sifikasyona di cî de be, an ne di cî de be,ev ne giring e, lê ev rastiyeke jiyanê ye.Demek hatiye, pirsên civakî yêngundîtiyê li pêş hatine xuyanê û lewra jîev babet di romanan de cî girtiye û paşêcivat hêdî hêdî hatiye guhartinê ûtêkiliyên bûrjûwaziyê di bajaran de bûyemeselên sereke û di edebiyatê de vê babetêgelekî cî girtiye. Em bixwazin an nexwa-zin, ev navkirin û ev babet heqîqetênjiyanê ne. Bi ya min ev tehr wê di ede-biyata Kurdî de jî wisa be. Ana jî wisa ne,mora "gundîtf'yê li ser edebiyata Kurdîye. Ji kerema xwe re li roman, çîrok ûhelbestan binihêrin. Edebiyatê bidin alîkî,babeta gundîtiyê di pir alî ve xwe nîşandide. Ber ku em piranî civateka gundî ne.Hûn navên me yên "anonîm" binihêrin,"Gundî, Gavan, Şivan, Zinar, Çiya, Berx-van..." navên herî zêde ne. Ev tiştekî pirnormal e ku edebiyata me jî wê demekadûr-dirêj "gundT' be.

- Tu rewşa romana kurdîya îro çawandibîrii? Di pîvanên romana roavayî demirov dikare behsa romana kurdî bike ?

- Ya rastî, civat ku pêş de diçe, ji meriyanapirse û meriv zû zû jî ferq nake, lê piştîçend salan meriv dibîne ku civat pêş deçûye. Ev di warê edebiyatê de jî wisa ye.Civata Kurdî, bi taybetî ya Kurdistana

16

Dixwestin halê gundiyên Tirkiyeyê, bitehrekî nû ku ew hîn bûbûn, nîşan bidin ûbinivîsîn. Wisa jî kirin. Gelek çîrok ûroman hatin nivîsandinê û di wanpirtûkan de babet gundî bûn, halê wan îperîşanî bi tehrekî balkêş dihat qalkirinê.Gelekî jî romantîzma van guhartinênsalên dawiyê tev dikirin û aliyê civatê vehatin qebûl kirin. Kesên paşverû ûmerivên ku rejîma kevn dixwestin ûbûrjûwaziyê mezin ji vê guhastin hez ne-kirin, lê nikaribûn gelek tiştî jî bikin. Bivî tehrî "romana gundV' bû mode. Lêgelek romanên pêşketî çêbûn, çi heye, divê navberê de "populîzm"eke gundîtiyê jîxwe nîşanda. Neheqiya axan, feqîran, gun-diyan, zordestiyajendirme û qaymeqaman,hema hema di van hemû romanan debabeta yekemîn bû. Yên wek YaşarKemal, ev pirsegirekên gundiyan bitehrekî gelekî giranbiha û hunermedînivîsîn. Hinek ji van nivîskarên"romanên gundT', min bi xwe jî nas kirin,bi hinekan re hevaltî kir. Wek, TalipApaydin, Fakir Baykurt, Memet Başaran,Mahmut Makal, Halil Aytekin.

Lê roman, çîrok an helbest wek neynikacivatê ne, pirsên civatê nîşanî meriyadidin. Ji bo wê jî, di wê demê de wek 20-30 salî, çîrokên gundî, romanên gundîdom kirin. Lê belê, êdî ev babet wek berêbala kesî nedikişand, xwendevan êdî ji vanromanan têr bûbûn, mîna berê xweşiknedihat xuyanê. Ya herî mezin jî, êdî civathatibû guhartin. Ew civata gundî kêmbûbû, bajar her zêde bûbûn, gundiyanmeselên xwe bi xwe re anîbûn bajaran.Bêkar, bêxanî û di rewşeke civatiya gelekînizim de jiyan êdî meseleyên sereke bûn.Li bajaran hişyarbûneka civakî her bilinddibû. Gundiyên nexwendî êdî di bajaran detiştên nû hîn dibûn, partî, komelên karke-ran, yê xwendevanan dengekî nû bû. Negelek be jî, radyo û rojname dikete destê

insanan û insan dihatin guhartinê. Lewraêdî romanên gundî wek berê bala kesînedikişand û munaqeşeyên li ser vê babetêdest pê kirin. Piştî cûnta eskeriyê ya sala1971 'ê zorbe