contenteagle.unisa.ac.za/elmarie/images/pdf/book northern sotho.pdfgo tlaišo ya diiri tše 24 ka go...

2

CONTENTMANTŠU A KAMOGELO 4

KGOLAGANO YA TŠA THUTO YA AFRIKA BORWA YA TŠHIRELETŠEGO TŠHOMIŠONG YA INTHANETE MICROSOFT 6

KGORO YA TŠA DIKGOKAGANYO

BOITSHWARO TŠHOMIŠONG YA INTHANETE

BOMPHENYAŠILO INTHANETENG

GO RALOKA DITHALOKO INTHANETENG

MOKGWATSHEPEDIŠO WA BOITSHWARO INTHANETENG

POLOKEGO INTHANETENG 17

DIKGOKAGANYO TŠE DI SA NYAKEGEGO 17

DIKAGARE TŠE DI GANEGAGO 19

GO JA MOTHO LEONYANE KA INTHANETE 21

Baswa 21

Baba ba bagolwane 22

TŠHIRELETŠEGO TŠHOMIŠONG YA INTHANETE 24

KUTSO YA BOITŠHUPO 24

THOMELO YA DIEMEILE GORE O UTOLLE BOITŠHUPO BJA GAGO 26

DIBIRASE 27

DITIRIŠO 31

METHOPO 41

© Unisa

1

WMantšu a kamogelo Re phela lefaseng leo go lona theknolotši e tlaleletšago bophelo bja rena bja ka mehla

Nako le nako re šomiša inthanete, medirong ya rena, dithutong le go tsenelelana le batho ba bangwe Go ba karolo ya lefase le la dikhomphutha ga e sa le fela boiketlo, eupša ke selo seo se nyakegago go batho ka moka bao ba šomišago khomphutha

Le ge go le bjalo, bjalo ka leloko la moloko wa go šomiša dikhomphutha, go bohlokwa gore bašomiši ka moka ba dikhomphutha ba itšhireletše gammogo le tshedimošo ya bona Bašomiši ka moka ba dikhomphutha ka gorealo ba swanetše go kwešiša ditšhošetšo tše di ka bago gona ge ba šomiša ditlakelo tša khomphutha, mohlala, diPC le dillathekeng

Pukutiro ye ya temošo ka ga tšhireletšo tšhomišong ya inthanete e hlagišitšwe go fa baithuti le barutiši dikolong tshedimošo ye bohlokwa ka ga ditaba tša tšhireletšo tšhomišong ya inthanete tšeo ba swanetšego go di lemoga ge ba šomiša inthanete goba dillathekeng tša bona. Re tshepa gore tshedimošo ye e tla godiša temošo ya tšhireletšo tšhomišong ya inthanete ka mo Afrika Borwa le go thuša bašomiši ka moka ba inthanete go kwešiša theknolotši ye ba e šomišago le go e šomiša ka polokego.

Keratagofihlišaditebogogobohlebaobakgathilegotematshepetšongyagohlolale go phatlalatša Pukutiro ye ya temošo ka ga tšhireletšo tšhomišong ya inthanete

Prof Elmarie Kritzinger University of South Africa

[email protected]

fetoga moloko wa tšhomišo ya dikhom-phutha ka lebelo le

legolo

2

KGOLAGANO YA THUTO YA AFRIKA BORWA YA TŠHIRELETŠO TŠHOMIŠONG YA INTHANETEKGOLAGANO YA THUTO YA AFRIKA BORWA YA TŠHIRELETŠO TŠHOMIŠONG YA INTHANETE (www.cyberaware.org.za) e theilwe ka June 2011. Maikemišetšokgolo a SACSAA ke go bitša lesolo la kabo ye e nago le khuetšo ya temošo ya tšhireletšo tšhomišong ya

inthanete ka go Afrika Borwa ka bophara go dihlopha ka moka setšhabeng. Maloko ao a hlodilego SACSAA ke Yunibesithi ya Johannesburg, Yunibesithu ya Metropolitan ya Nelson Mandela le Unisa.

Ye nngwe ya maikemišetšokgolo a nakwana a SACSAA ke go beakanya Letšatši la Temošo. Ya Tšhireletšo tšhomišong ya Inthanete ngwaga ka ngwaga – la mathomo leo le rerilwego ke di12 Oktoboro Kgolagano gape e tla mema batho go tšwa diintastering go kopana le rena go ba maloko gore lenaneo la setšhaba leo le kwagalago gape le sa kgaotšego la temošo ka tšhomišo ya inthanete le be tirišong ka mo Afrika Borwa.

Lenaneo le le tla lebelela batho bao ba ka bago le kgahlego go akaretšwa ba ba late-lago:

Baithuti dikolong ba kgato ya pele ga praemari Baithuti dikolong ba kgatong ya praemari Baithuti dikolong ba kgato ya sekontari Baithuti ba kgato ya dithuto tša morago ga marematlou Batho ba go tšwa diintastering Batho bao ba lego mmušong Bašomiši ba ka gae Motho ofe goba ofe yo a šomišago inthanete

Mananeo ao a tla lebelela dikotsi tša go šomiša inthanete, go akaretšwa le tše di late-lago:

Bokebekwa ka go šomiša dikhomphutha le inthanete Tšhomišo ya dikhomphutha go utswa tshedimošo ya boitsebišo bja motho Go šomiša khomphutha go ja motho leonyane Tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe Go nyaka tshedimošo inthaneteng Kgokagano ka websaete Mokgwa wa ilektroniki wa go reka le go rekiša ditšweletšwa goba ditirelo

Makala a mangwe a malebaMekgwatirišo ye bjalo ka puku-tiro ye, mangwalo a tsebišo, seyalemoya le dikgobapapatšo thelebišeneng ditaodišwana ka gare ga dikuranta, websaete yeo e kgethilwego le tše dingwe tše ntši di tla šomišwa go-mme, fao go lebanego, di tla ba gona go bao ba nago le kgahlego Kgolagano e tshepa gore nakong ye telele lenaneo le tla dira Afrika Borwa lefelo leo le bolokegilego gape le šireleditšwego go ya ka tebelelo ya tšhomišo ya inthanete.

Prof Basie von Solms University of Johannesburg

3

Pukutiro ye ya temošo ka ga tšhireletšo tšhomišong ya inthanete ke maiteko a go lebelela ditaba tša tšhireletšo tšeo di amago tšhomišo ya didirišwa tša theknolotši go swana le dillathekeng le dikhom-phutha. Ye ke kabelo ye bohlokwa go godiša

popego ya dingwalo ka ga tšhireletšo tšhomišong ya inthanete ka mo Afrika Borwa le lefaseng ka moka. E swanetše go ba sedirišwa seo se nago le mohola go bagolo bao ba amilwego ke taba ye go godiša tšhireletšego le go phela ka boiketlo ga baswa ge ba ralala. Mafase a bona ao theknolotši ao a golago ka lebelo.

Nako ye e nyakilego e ba letšatši ka letšatši setšhaba sa rena se utolla ditšhošetšo le ditlhaselo tše mpsha dikgokaganong tša rena tša Afrika Borwa. Tšhireletšo ye e sa lekanago tšhomišong ya inthanete le tatlhegelo ya tshedimošo di tla tšwela pele go hlola tshenyo ye kgolo go tšhireletšo ya setšhaba le ikonomi tša Afrika Borwa Go na le “badiragatši ba babe” ka mo ntle ka mo, le mehuta ye mentši ya badiragatši ba babe ba Go na le dike-bekwa, go na le dihlopha tšeo di ipeakantšego tša bosenyi, go na le bašwahlelakhomphutha, gape go na le bao ba dirago medi-ro ya go utswa diphiri tša dikgwebo goba go hwetša tshedimošo ya sešole yeo e lego sephiri Badiragatšibabe ba bangwe ke bomphenyašilo, bao ba tsebegago ka bobe bja bona bja go

tshwenya batšwasehlabelo ba bona ba lebane le bona. – sekolong, lepatlelong la dipapadi, lefe-long la thaloko. Tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe(goba bomphenyašilo inthaneteng) bo butše dikgoro go tlaišo ya diiri tše 24 ka go šomiša dikhomphutha, dil-lathekeng. Go raloka dipapadi tša bedio goba mekgwa ye mengwe yeo e kgonagatšwago ka inthanete Bomphenyašilo ba ba ka dula ba sa tsebje gomme ba ka tšwela pele go tšhošetša , go tlaiša le go nyatša batho ba bangwe.

Pukutiro ye e akaretša dihlogo tšeo di sepelelanago le maitshwaro a mabotse tšhomišong ya inthanete, polokego tšhomišong ya inthanete le tšhireletšo tšhomišong ya inthanete, gommeetlafihlakgolegolokišengditabatšeodireamago,gape,sesebohlokwa,lebana /baswa ba rena Polokego tšhomišong ya inthanete e ka ga go hloma tshepo ka go hlola tlhakano Tlhakano gare ga maatla a setšhaba, maatla a sepolotiki, maatla a ikonomi, le ditšweletšwa le ditirelo tša IT Ge o sa hlole tlhakano yeo, o ka fetša o na le theknolotši ye kgolo yeo e ka hlokago thekgo ya ditšhelete goba yeo e sa nyakwego ke batho ba bantši. Go thibela bašomiši ba ba sa tsebego selo gore ba be batšwasehlabelo sa tlhaselo go bašomiši ba inthanete, lesolotemošo leo le tseneletšego le a hlokega go ruta bašomiši ba baswa ba in-thanete le theknolotši ka ga tšhireletšo ya motheo. Pukutiro ye e tla dira go gontši go ahlaahla karolo ya temošo ye.

Dr Khomotso Kganyago Chief Security Advisor Microsoft South Africa

5

Maitshwaro a mabotse tšhomišong ya inthanete Maitshwaro a mabotse tšhomišong ya inthanete. ke

lekala la thuto leo le šetšago seo se lokilego le seo se sa lokago le boikarabelo bja go dira botho bjalo ka ge a le karolo ya tikologo ya dikhomphutha le diphatlalatši tša ditšitale. Dihlogo tše di latelago di ka akaretšwa ka fase ga thuto ye:

Bohodu bja mantšu le dikgopolo

Go hwetša tshedimošo ya khom-phutheng ka bokebekwa

Go fana difaele

Go fetiša tshedimošo ye e fošagetšego/ye e sa nepagalago

Go utswa goba go tšweletša softewere, mmino le dibedio tše di nago le tokelo ya ngwalollo ka mokgwa wo o sego molaong.

Go raloka dithaloko khomphuteng

Tokelo ya ngwallo

Tšhomišo ye e lokilego

Mokgwatshepedišo wa maitshwaro a mabotse tšhomišong ya inthanete

Tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe

Peelano ya tšhelete inthan-eteng

Bokgoba tšhomišong ya in-thanete

CYBER ETHICS CYBER SAFETY

CYBER SECURITY

7

Tšhomišo Ya Inthanete Go Tšhošetša Batho Ba Bangwe Bomphenyašilo ga se fela bja ka dipeseng goba tikologong ya lepatlelong la dipapadi,

bana ba šomiša le theknolotši go tšhošetša le go tlaiša (go ba mphenyašilo

Tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe go ka akaretša go tshwenya goba go romela dilo goba diswantšho tša ditšitale tše swabišago inthaneteng go iša go ditšhošetšo, tlaišo le ditshwayatshwayo tše di sa lokago ka inthanete, go ja batho leon-yane ka emeile, matlakala a web, dingwalwa le IM(thomelo ya molaetša ka bjako) Ka ge sehlopha sa mengwaga efe goba efe se ka wela kotsing gabonolo, baswa, batho ba bagolo ba mengwaga ya magareng ke batšwasehlabelo bao ba tlwaelegilego, gomme tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe ke bothata bjo bo golago.

Melao yona yeo ka ga mokgwa wa go swara batho ba bangwe e latelwa tšhomišong ya inthanete go swana le ka ‘lefaseng la mannete’ Ka manyami, batho ga ba sware ba bangwe gabotse inthaneteng, gomme wena goba mogwera wa gago le ka ikhwetša le le batšwasehlabelo ba tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe O ka kwerwa goba gwa ba le mabarebare ao a phatlalatšwago inthaneteng ka wena, wa amogela melaetša ye mebe ka wena le ge e ka ba ditšhošetšo. E ka direga sekolong, goba morago ga nako ya sekolo, iring efe goba efe ya letšatši, gape e ka tšwa bathong bao o ba tsebago, gape nakong ye nngwe e ka tšwa bathong bao o sa ba tsebego E ka dira gore o ikwe o sa bolokega gape o nnoši.

Ga go motho yo a nago le tokelo ya go tšhošetša motho yo mongwe. Go tsenelela ga yona, tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe ga go molaong gomme e ka tsenwa ka gare ke maphodiša go e nyakišiša. Hlokomela dintlha tše di latelago ge o tšhošetšwa ka khomphutha

E hlokomologe O se ke wa fetola mphenyašilo Ge a sa amogele phetolo a ka lewa ke bodutu gomme a go tlogela

Thibela motho yoo. Se se tla thibela gore o se sa bona melaetša goba ding-walwa tša go tšwa mothong yoo

Botša motho yo mongwe. Botša mmago goba tate wa gago, goba motho yo mongwe yo mogolo yo o mo tshepago

Boloka bohlatse. Se se ka ba le mohola go latišiša mohlala wa mphenyašilo Boloka dingwalwa, diemeile, dipoledišano ka khomphutha goba melaetša ye e rekhotilwego bjalo ka bohlatse.

Bega tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe go :

� Sekolo sa geno – se swanetše go ba le melao ye e lego taolong ka ga bomphenyašilo le tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe

� ISP le/goba moabi wa gago wa foune goba molaola websaete – go na le magato ao ba ka a tšeago go thuša

� Maphodisa – ge go na le seo se tšhošetšago polokego ya gago maphodisa a tla thuša.

d I K E L E T Š O

9

Seo se ka dirwago ge mogwera wa gago a tšhošetšwa ka inthanete

Go ka ba boima go tseba ge bagwera ba gago ba tšhošetšwa ka inthanete. Ba ka no se botše motho ka taba ye. Ge a tšhošetšwa ka inthanete, o ka lemoga gore ga a tšee magang le wena ka inthanete gakaalo,ka bjako o amogela disms tše ntši goba o a šulafalelwa ka morago ga go ba khomphutheng goba ge a se na go lekola melaetša ye e lego founeng ya gagwe Ba ka tlogela go iketla le bagwera goba ba se sa ba le kgahlego ya go ya sekolong goba ya meletlo ya go tswakana le batho ba bangwe.

Thuša go thibela tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe

Ema ka maoto gomme o hlabe mokgoši Ge o bona goba o tseba tšhomišo ya inthanete go tšhošetša batho ba bangwe e di-rega go mogwera wa gago, mo thekge gomme o tsebagatše tšhošetšo ye O tla rata gore le yena a dire bjalo go wena

O se fetišetše melaetša goba diswantšho tšeo di tla kgopišago goba tša šulafatša motho yo mongwe Le ge e se ya thongwa ke wena, o tla bonwa bjalo ka karolo ya leloko la batho ba go šomiša inthanete go tšhošetša ba bangwe

Gopola go dira batho ba bangwe bjalo ka mo o ratago gore le wena ba go dire ka gona ge o boledišana le bona ka inthanete

Go raloka dithaloko khomphuteng Go raloka dithaloko khomphutheng gantši go akaretša tsenelelano le dikhomphutha

tše dingwe le baraloki ba nakong yeo Se ke se se thabišago bana go ikgokaganya le bana ba bangwe, eupša go bohlokwa go bona gore ba tšhabe go romela diswantšho tša bona goba go utolla tshedimošo ka ga bona go baralokikabona. Ba swanetše le go tseba seo ba swanetšego go se dira ge moraloki yo mongwe a thoma go ba tlaiša

Dikeletšo go batswadi ka ga dithaloko tša khomphutheng

Pele bana ba gago ba thoma ka dipapadi tša khomphutheng, netefatša gore khomphutha ya gago e na le lenaneo la sethibela-birase ya bonokwane ye e lego tirišong Sethibelatseno ye e sego molaong, sofwere ya sethibela mananeo a go hwetša tshedimošo ka mokgwa wo o sego molaong, le sofwere ya sethibelabirase

Netefatša gore bana ba gago ba na le lentšusephiri leo le sego bonolo go ka utollwa la diakhaontong tša dithaloko tša bona. Lentšusephiri le swanetše go ba botelele bja bonnyane ditlhaka tše robedi gomme le be le maletere, dinomoro le dišupo.

Dira gore bana ba gago ba tsebe gore ba ka tla go wena ge ba ikwa ba sa lokologa ge ba raloko thaloko ya khomphutheng.

Tšea karolo o raloke le bona. Netefatša gore bana ba gago ba tseba go thibela le/goba go bega mphenyašilo

wa khomphutheng. Ba botše gore ba be le rekhoto ya poledišano ge ba ka tlaišwa gomme o ba hlohleletše gore ba se šomišane le mphenyašilo yoo.

d I K E L E T Š O

10

Netefatša gore leinatšhomišo la ngwana wa gago ga le tšweletše leina la gagwe la nnete , lefelo, bong mengwaga le tshedimošo efe goba efe ya gagwe nyanyeng, (Mehlala ye mebotse ya mainatšhomišo ke beach01, book2.)

Netefatša gore bana ba gago ba šomiša sekamotho, e sego seswantšho sa bona sa mannete.

Ge bana ba gago ba raloka papadi yeo e hlagišago kgokagano ya go swara magang ka mantšu, netefatša gore ba ikgakanye mantšu a bona Ge thaloko e se na popego ye, o se ba dumelele go šomiša kgokagano ya go swara magang ka mantšu.

Ba beele nako ya go ba dumelela go raloko dithaloko Netefatša gore o bala le go kwešiša bogolo bja batho ba thaloko ye bana ba gago

ba e ralokago Ditsha tše dingwe tša dithaloko di na le dithalokontši tša batho ba bogolo bjo bo fapanego, ka gona, di lekole ka moka

Bea khomphutha nyanyeng gore o kgone go lekola ditiro tša bana ba gago khom-phutheng.

Netefatša gore bana ba gago ba tseba gore ga se ba swanela go romela bar-alokikabona materiale ofe goba ofe le/goba datha tše di nago le tshedimošo ya sephiri

Šomiša ditaolo tša batswadi tšeo di bopetšwego sa ruri brousareng ya gago ya Web

O se ke wa dumelela bana ba gago go ntšha tshedimošo ya go tšwa inthaneteng ntle le tumelelo ya gago. Se se akaretša le mananeo a go thetša ao a belago gore a ka thuša ngwana wa gago go šoma bokaone thalokong, e le gore nneteng a na le mananeo a disofwere tša bonokwane

Gopola gore kiletšo e ka se šome Bana ba gago ba tla šomiša dikhomphutha le dithaloko tša bedio, le ge e ka ba sekolong goba gagabobagwera ba bona. Ge o bolela le bana ba gago ka ga dikotsi le kahlolo ye e lokilego, go na le go gontši go ba ka go hwetšago inthateteng.

Dikeletšo tša thaloko go bana, bana ba mengwaga ya magareng a bjana le bofsa le bofsa

Pele o thoma ka dithaloko, netefatša gore khomphutha ya gago e na le lenaneo la sethibelabirase ya bonokwane ye e lego tirišong Sethibelatseno ye e sego mo-laong, sofwere ya sethibela mananeo a go hwetša tshedimošo ka mokgwa wo o sego molaong, le sofwere ya sethibelabirase

Šomiša lentšusephiri leo le sego bonolo go ka utollwa akhaontong ya gago ya thaloko Lentšusephiri le swanetše go ba botelele bja bonnyane ditlhaka tše robedi gomme le be le dinomoro, maletere le dišupo.

Ge moraloki yo mongwe a dira gore o se dudišege, botša motho yo mogolo yo o mo tshepago

Ithute go thibela le/goba go bega baraloki ba bangwe ge ba dira gore o se dudišege. Boloka rekhoto ya seo baroloki ba bangwe ba se boletšego, fela o se fetolane le bona.

O se ke wa utolla leina la mannete, bong mengwaga ya gago le tshedimošo ye nngwe ya gago Dira gore leinatšhomišo la gago le dule le sa kwešišege

12

Šomiša sekamotho go na le seswantšho sa gago sa mannete. O se ka wa itlhagiša go ba mohuta wa go bonana le motho yo o sa mo tsebego O se ke wa šomiša kgokagano ya go tšea magang ka mantšu, ka ntle le ge go na

le popego ye e dirago gore o gakantšhe lentšu la gago. O se ke wa šomiša bediokhamera ya khomphutheng Ipeele bonnyane bja nako ya go raloka thaloko O se ke wa dumela go amogela mananeo ao a hweditšwego khomphutheng go

tšwa bathong ba šele Se se akaretša le mananeo a go thetša ao a belago gore a ka thuša ngwana wa gago go šoma bokaone thalokong, e le gore nneteng a na le mananeo a disofwere tša bonokwane

O se ke wa romela baralokikawena materiale wo o nago le tshedimošo le/goba datha ka ga gago.

O se ke wa bonana le mothošele go tšwa lefaseng la gago la dithaloko ka sebele. Ka mehla batho ga ba ka mokgwa wo ba ipolelago gore ba ka ona

Pele o thoma ka dipapadi, netefatša gore khomphutha ya gago e na le lenaneo la sethibelabirase ya bonokwane ye e lego tirišong Sethibelatseno ye e sego mo-laong, sofwere ya sethibela mananeo a go hwetša tshedimošo ka mokgwa wo o sego molaong, le sofwere ya sethibelabirase

Šomiša lentšusephiri leo le sego bonolo go ka utollwa akhaontong ya gago ya thaloko Lentšusephiri le swanetše go ba botelele bja bonnyane ditlhaka tše robedi gomme le be le dinomoro, maletere le dišupo.

Mokgwatshepedišo Wa Maitshwaro A Mabotse Tšhomišong Ya Inthanete

Nakong ye nngwe go bonolo go lebala gore motho yo o tšeago magang le yena go IM, yo o ralokago thaloko le yena, goba o mo romelago diswantšho profaeleng ya gagwe ke motho wa paale Go bonolo go bolela le go dira dilo inthateng tšeo o ka se di dirego ‘bophelong bja mannete’. Go ka kgopiša motho goba gwa dira gore a ikwe a sa šireletšega goba a le kgakanegong. Go bohlokwa go swara batho ba bangwe ga-botse le go ba hlompha kgokaganong ka inthanete. - .le go ema wa nagana ka moo boitshwaro bja gago bo ka ba amago ka gona.

Swara batho ba bangwe ka mo o ka ratago gore le wena ba go sware ka gona. Tšhaba tšhomišo ya polelo ye mpe gomme o se botše motho dilo tšeo di tla mo swabišago

Ithute ka ga ‘boitshwaro bjo bo lokilego kgokaganong ka inthanete’ Ke eng seo se loketšwego go dirwa le go bolelwa gomme ke eng seo se sa swanelwago? Mohlala, ge o ngwalela motho molaetša ka go tlanya MALETERE A MAGOLO a ka nagana gore o a mo omanya

Ge motho yo mongwe a bolela le wena gampe goba a go botša selo se se tla dirago gore o se dudišege, o se ke wa fetola Etšwa lefelong la go tšea magang goba foramong ka bjako.

Botša batswadi ba gago goba motho yo mongwe yo mogolo yo o mo ratago ge o bala molaetša wo o go swabišago, goba o bona diswantšho tše mpe goba selo seo se tšhošago .

d I K E L E T Š O

15

Polokego tšhomišong ya inthanete Le ge maitshwaro a mabotse tšhomišong ya in-

thanete a šetša bokgoni bja go dira ka mo go swanetšego le ka mo go lego molaong, polokego tšhomišong ya inthanete e lebeletše bokgoni bja go dira ka mokgwa wo o bolokegilego le wa go ba le maikarabelo inthaneteng le go ditikologong tša khomphutheng. Mekgwa ye bjalo e ka šireletša tshedimošo ya gago le tumo ya motho, le go akaretša ditiro tše di bolokegilego go fokotša kotsi – ye e theilwego boitshwarong go na le mathata ao a theilwego go didirišwa tša khomphutha tšeo di ka swarwago/datha ya khomphutha Dihlogo tše di latelago di ka akaretšwa ka fase ga thuto ye

Batlaiši ba inthaneteng

Go šomiša khomphutha go ja motho leonyane

Dikagare tšeo di sa nyakegego

Tshwantšho ya materiale wa tša thobalano

tlaišo

Dihlopha tša go ba le lehloyo

Kgokaganyo ye e sa nyakegego

Ditšhošetšo inthaneteng


CYBER SECURITY

16

Kgokaganyo Ye E Sa NyakegegoKa nako ye nngwe o ka kopana le motho goba wa bona selo inthan-eteng seo se sa thabišego goba seo se dirago gore o se dudišege. Se e ka ba kgokagano go tšwa mothong yo o kopanego le yena inthan-eteng yo a thomago go go botšiša dipotšišo ka ga gago goba a go romela diswantšho goba dilo tšeo di go šulafatšago goba tšeo o sa di ratego. Di ka tšwa mothong yo a go tsebago

Na o swanetše go dira eng?

Botša motho yo mongwe. Botša mmago, tatago buti ’ago yo mogolo goba sesi a’go yo mogolo, goba motho yo mongwe yo mogolo yo o mo tshepago.

O se ke wa fetola melaetša yeo gomme o tšwe setsheng goba tulelong ya go tšea magang ka bjako.

Thibela kgokagano ka go šomiša lenaneo la gago la ‘ignore’ goba ka go šomiša sofwere ya go hlotla

Boloka bohlatse. Go go ka ba le mohola ge o latišiša mehlala ya motho yo a romelago materiale wo o sa swanelago

E bege Botša batswadi ba gago go ikgokaganya le moabi wa gago wa ISP le/goba wa foune goba molaola websaete – ka ge go na le magato ao ba ka a tšeago go thuša O ka bega maphodiseng ge go na le seo se tšhošetšago polokego ya gago.

Beakanya profaele ya gago go ‘private’ gore tshedimošo ka ga boitsebišo bja gago e dule e le sephiri le gore batho bao ba sa go tsebego ba palelwe ke go ka ikgokaganya le wena

O se ke wa bula melaetša ya go tšwa bathong bao o sa ba tsebego. Batho ba ba ka ba ba babe, melaetša ya bona e ka no ba le dibaerase goba ba ka no ba ba nyaka go go rekišetša dilo.

.

dikagare Tšeo di Sa Nyakegego Inthaneteng bana ba ka pepentšhwa materialeng wo o sa nyakegego goba wo o ka

bago le khuetšo ye mpe go bona. E ka ba materiale wa thobalano ye e lego molaleng, wo o ferekanyago maikutlo goba wo šoro. E ka no ba gape materiale wo o nago le dikagare tša kgethollo go ya ka mmala gape wo o hlohleletšago lehloyo go batho ba itšego, goba materiale wo o hlohleletšago boitshwaro bjo bo sa swanelago go swana le go ja go go se nago taolo Materiale wo o tšewago bjalo ka wo o sa swanelago o ka fapana go ya ka malapa le boemo bja setšo goba ditumelo tša batho.

Bana le baswa ba ka se nyake dikagare tše di sa swanelago ka boomo. Ba ka pepentšhwa go dikagare tše bjalo ka go se lemoge ka mokgwa wa ditiro tše di se nago kotsi go swana le

Dipoelo tše di sa letelwago ge o phuruphutša inthanete

Ge o tobetša dikgokanyi tše di sa tsebjego ka go websaete goba diimeile

d I K E L E T Š O

d I K E L E T Š O

Go thaepa aterese ya web ka phošo goba ge o tobetša kwalakwatšo ye e no tšwelelago ka boyona.

Go tobetša dikagare tša thaloko ya inthaneteng goba dineo tša meputso ye e thopilwego

Mabakengamangwebanalebaswabafihlelelamaterialewo o sa swanelago ka boomo, gagolo ge ba tsena mengwa-geng ya boswa. Se e ka ba ka lebaka la go duma go tseba goba gore ba abelane le dithaka tša bona ‘semaka’ sa dika-gare.

Botša batswadi ba gago goba motho yo mongwe yo mogolo yo o mo tshepago ge o kopana le materiale wo o go šulafatšago

Tseba mokgwa wa go ‘phologa’ websaeteng ge phuruphutšo ya inthanete e go fihlišawebsaetengyeesathabišegogobayeemakatšago.Tobetša‘control-alt-delete’ ge websaete e sa go dumelele go tšwa.

Ge websaete e bonala e belaetša goba e na le letlakala la temošo go batho ba mengwaga ya ka fase ga ye 18, etšwa ka bjako. Ditsha tše dingwe ga se tša bana

Lekola le batswadi ba gago ge e ba entšenephuruphutšo ya gago e beakantšwe go thibela materiale wo o loketšego batho ba bagolo.

Kgopela batswadi ba gago go hloma sofwere ya go hlotla inthanete gore ditsha tše di sa lokago di thibelwe

Kgopela batswadi ba gago go go thuša go hwetša ditsha tše di bolokegilego gape tša boithabišo tše o ka di šomišago le go di swaya ge o nyaka tshedimošo go tšona nakong ye e tlago

Go šomiša khomphutha go ja motho leonyane

Motho wa go ja yo mongwe leonyane ka khomphutha o šomiša inthanete goba mokgwa wo mongwe wa kgokagano ka dithuši tša elektroniki ka phegelelo ya go dira gore motho yo mongwe a boife le go tšhoga. Go ja motho leonyane ka inthanete go kotsi gomme go swanetšwe go begwa maphodiseng goba go baeletši ba semolao bao ba ikemetšego.

17

18

Bana ba bannyane Motho wa go ja yo mongwe leonyane ka khomphutha o šomiša inthanete goba mokgwa

wo mongwe wa kgokagano ka dithuši tša elektroniki ka phegelelo go dira gore motho yo mongwe a boife le go tšhoga.

Go ja motho leonyane ka inthanete go kotsi gomme go swanetšwe go begwa maphod-iseng goba go baeletši ba semolao bao ba ikemetšego.

Go ja motho leonyane.ka inthanete ga se gantši go direga baneng ba bannyane ka ge ba sa tšee karolo kudu go ikopanya le batho ba bangwe ka inthanete goba diwebsaete tše dingwe tšeo di akaretšago tsenelelanothwi le batho ba bangwe.

Baneng ba bannyane, dikeletšo ka kakaretšo tša polokego tšhomišong ya in-thanete ke mathomomayo a a lokilego go ba thuša go tšweletša boitshwaro bjo bo swanetšego tšhomišong ya inthanete le go ithuta mekgwa ye e swanetšego ya go fetola batho ba boitshwaro bjo bo sa nyakegego Dikeletšo tše di late-lago di bohlokwa go thuša bana go thoma go laola tswalano le batho inthan-eteng.

Ruta bana gore ba se fetole le ge e ka ba go itefeletša go.kgokaganyo ye e kokobetšago maikutlo goba ye e sa thabišego go swana le diemeile goba melaetša ye e tlontlollago.

Ba rute gore ba botše motho yo mogolo ge go ka direga se sengwe seo se ba tshwenyago inthaneteng, le go ba thuša go šupa bonnyane batho ba babedi ba bagolo bao ba ka ba tshepago

Hloma melao ka ga mehuta ya dikagare goba tshedimošo yeo ba swanetšego go e bega go motho yo mogolo Mohlala, molao o tee e ka ba: “Botša mma le tate ka ga dithogako goba mahlapa ao o a hwetšago.”

Thoma kgopolo ya tshedimošo ya boitšhupo, e lego tshedimošo yeo e ka šomišwago ke batho ba bangwe go šupa maina, aterese, sekolo goba mekgatlo ya bona.

Dira melao yeo e ba iletšago go fa tshedimošo ya boitšhupo inthaneteng Bana ba bannyane ba tla nyaka melao ye bonolo go swana le : “O swanetše go tsebiša mma goba tate pele o ka thaepa aterese ya gago khomphutheng.”

Akanya go šomiša dihlotli, dišupo le mafelo ao a bolokegilego go thuša go laola tseno ya ngwana wa gago inthaneteng

Ge go na le tšhošetšo polokegong ya ngwana wa gago, maphodisa a ka thuša.

d I K E L E T Š O

20

d I K E L E T Š O

Bana ba bagolwaneBatho ba go ja ba bangwe leonyane ka khomphutha ba šomiša in-thanete goba mokgwa wo mongwe wa kgokagano ka dithuši tša ele-ktroniki ka phegelelo ya go dira gore motho yo mongwe a boife le go tšhoga.

Bana ba bagolwane ba ka ba le kgahlego go diwebsaete le ditsha tša dithaloko tšeo di dumelelago tsenelelanothwi le ba bangwe go akaretšwa baswa le batho ba bagolo Dikeletšo tše di latelago di ka go thuša go laola kotsi ye ngwana wa gago a ka leba-nago nayo malebana le batho ba go šomiša khomphutha go ja motho leonyane

Hlohlomiša diwebsaete tše ngwana wa gago a di ratago. Ka kakaretšo go bohlokwa go akanya ge e ba o kgotsofatšwa ke dikagare tša ditsha le kgonagalo ya go ka ikgokaganya le batho ba bangwe, go akaretšwa baswa le batho ba bagolo. Na ngwana wa gago o šetše a lokile go ka laola kgokaganyo go tšwa go batho ba šele ba maikemišetšo a mabe?

Ge o dumelela ngwana wa gago go bula ditsha tšeo di ka dirago gore a be le kgokaganyothwi le batho ba bangwe,akanya go hloma melao ka ga bogolo bja tshedimošo ye di ka e fago, go akaretšwa go se fe sefane, ater-ese goba leina la sekolo, le go se ntšhe difaele khomphutheng goba go romela diswantšho goba dibedio ka disms ntle le tumelelo ya batswadi

Thuša bana go tšweletša sekamotho goba boitsebišo bjo e sego bja mannete gore ba se šomiše maina a bona a nnete inthaneteng.

Ruta bana gore ba se fetole le ge e ka ba go itefeletša go.kgokaganyo ye e kokobetšago maikutlo goba ye e sa thabišego go swana le diemeile goba melaetša ye e tlontlollago.

Hloma melao ka ga mehuta ya dikagare goba tshedimošo yeo ba swanetšego go e bega go motho yo mogolo Mohlala, molao o tee e ka ba: “Botša mma le tate ka ga dithogako goba mahlapa ao o a hwetšago.”

Boledišana le ngwana wa gago ka ga tšhomišo ya ditirelo tša tshedimošo yeo e hwetšagalago dillathekeng. Ditirelo tše di kgontšha bašomiši bao ba ikgokagan-yago le batho ba bangwe go fa batho ba bangwe mafelo a bona a bodulo ka go šomiša ‘checking in’. Ditirelo tše dingwe di dumelela batho go hlagiša bodulo bja bagwera ba bona le go ba le dithuši tšeo di no hlagišago mafelong ao a itšego ka botšona. Ngwana wa gago a ka lekola dipeakanyo tša tšona le go thibela tšhomišo ye goba go bea mellwane ya gore ke mang a swanetšego go bona tshedimošo ye e theilwego lefelong la bona. Gopotša ngwana wa gago gore go dumelela bathošele go bona fao .a lego gona, goba fao bagwera ba gagwe ba lego gona go kotsi

Akanya go šomiša dihlotli, dišupo le mafelo ao a bolokegilego go thuša go laola tseno ya ngwana wa gago inthaneteng

Ge ngwana wa gago a bontšha phetogo boitshwarong goba matepe a gagwe tšeo di belaetšago,le go akaretša diphetogo go dihlopha tše a gweranago natšo, tla-lelo, go nyama, go dula a ikgokaganya le ba bangwe goba go katologa bangwe, hlohlomiša pelaelo ya gagwe go yena gomme ge go hlokega nyaka thušo ya seprofešenale.

23

Tšhireletšego tšhomišong ya inthanete Tšhireletšo tšhomišong ya inthanete e hlalošwa bjalo ka pepentšho

ya peakanyo efe goba efe ya khomphutha , lenaneo la sofwere goba dipeakanyo tše bohlokwa tša , goba kgonagatšo ya tšona ya go ganetša, thulano ka maikemišetšo, kwano, goba tšhitišo ka lebaka la tšhomišompe ya, goba ka mekgwa ye e lego ka ntle ga molao ya inthanete dipeakanyo tša pabliki goba tša praebete tša go fana tshedimošo ka dithuši tša elektroniki, goba boitshwaro bjo bongwe bjo bo lego bjalo bjo bo tlolago molao wa Feterasi, Naga, goba molao wa U S wa boditšhabatšhaba, wo o amago thekišo le theko ya ditšweletšwa le ditirelo dina-geng gampe, goba wo o tšhošetšago maphelo setšhabeng goba polokego”. Tšhireletšo tšhomišong ya inthanete e hlalošwa go akaretša tšhireletšo ya popego (bobedi didirišwa tše di ka bonwago le sofwere ) tša dithuši tša tshedimošo le theknolotši tša motho go tsenoyeesegomolaongyeoefihleletšwegokamekgwayatheknolotši.Kamokgwawomongwe, ditaba tše ntši tšeo di akaretšwago ka go polokego tšhomišong ya inthanete ke dikgato tše motho a ka di tšeago go efoga go utolla tshedimošoka batho ba bangwe Dihlogo tše di latelago di ka akaretšwa ka fase ga thuto ye:

Kutso ya boitšhupo thomelo ya diemeile gore o utolle

boitšhupo bja gago Molaetša wa go tšhošetša Dikemaponzi tša bonokwane tša

go bea tšhelete Thomelo ya melaetša ya bofora

khomphutheng Batho bao ba tsenago khom-

phutheng ka bonokwane dibirase Dikema tša boikhumišo ka pela Diemeile tša go bapatša dithoto

Dikema tša go iša bašomiši websaeteng ya bofora

Sengwalo se se fetišetšwago bathong ba bantši

Dikema tša bonokwane Theknolotši ye e hwetšago

tshedimošo ya motho ka bonokwane

sephiri Sofwere ye e tšweletšago

papatšo khomphutheng ditrojan mananeo a disofwere tša

bonokwane


CYBER SECURITY

24

d I K E L E T Š O

Kutso ya boitšhupo Kutso ya boitšhupo ke ge tshedimošo ya motho e šomišwa ka ntle ga

tsebo goba tumelelo ya gago. Se se ka tšea mekgwa ye e fapanego, gomme ka mokgwa wo mobe go fetišiša, e ka akaretša dinokwane tšeo di šomišago tshedimošo ya gago go go utswetša tšhelete goba go bula akhaonto ya panka goba akhaonto ya karata ya mokitlana ka leina la gago. Le ge se e ka bonala e se bothata ge o se na karata ya mokitlana, se ka go senyeletša gore o se be le yona ge o šetše o godile.

Tshedimošoyamothoekafihlelelwakhomphuthengyagagogobalefelong la dikhomphutheng tša pabliki. Ka tshedimošo ye e lekanego, dinokwane di ka reka ka karata ya mokitlana, ba dira dikgopelo tša go adima tšhelete, goba ba fetišetša tšheletethwi go tšwa pankeng ya gago, ka go itira e ke ke bona wena.

Dinokwane di šomiša mekgwa ye mentši go hwetša tshedimošo ya motho, go akaretšwa go romela dibirase le dikhopi tše ntši tša molaetša o tee inthaneteng, le go hloma diwebsaete tša maaka. Boitšhupo bja gago gape bo ka ‘utswiwa’ ge motho yo mongwe a ka šomiša tshedimošo ya gago go itira wena inthaneteng. Ba ka itira wena go MSN, ba dira profaele ya gago ya bofora goba ba hwetša profaele ya gago inthaneteng ka bonokwane

Hlokomela websaete ye batho ba romelago maikutlo go yona/profaele ya gago Ge profaele ya gago e hweditšwe ka bofora inthaneteng, e tswalele ka yona nako yeo.

Šomiša diwebsaete tšeo di šireleditšwego ge o reka goba o panka ka in-thanete. Netefatša gore websaete e šireletšegile. Diaterese tša diwebsaete tše di šireletšegilego kudu di thoma ka ‘https’ go na le tšeo di sa šireletšwago o kaalo tša go thoma ka ‘http’ Leano le lengwe, seswantšho sa senotlelo se swanetše go tšwelela brousareng.

Šireletša mantšusephiri Mantšusephiri a swanetše go ba ditlhaka tše seswai goba go feta ka botelele. A fetole nako le nako gomme o se a ngwale goba wa a bea fao a ka bago nyanyeng O se fe batho ba bangwe mantšusephiri a gago, le ge e ka ba bagwera ba gago – se se ka šomišwa gampe go tsena go MSN , emeile goba profaeleng ya gago.

Ga se fela lentšusephiri la gago. O se ke wa romela tshedimošo ye e ka go šupago inthaneteng Tshedimošo ye nngwe le ye nngwe ye nnyane e ka kopantšhwa ke mahodu go bopa seswantšho se se feletšego go utswa boitšhupo bja gago. Beakanya diprofaele ka moka go praebete gomme o se hlagiše tshedimošo ya gago diwebsaeteng tšeo batho ka bontši ba romelago maikutlo go tšona le ge ka ba go dithwitha.

Hlokomela akhaonto ya gago ya panka. Ema ka maoto ka bjako ge o lem-oga tšhelete ye e gogilwego goba e šomišitšwego go reka. Hlokomela tšhelete ye nnyane ye e gogilwego o sa letela. Se e ka no ba lehodu le leka ditlhalošišo tša akhaonto ya gago pele a goga tšhelete ye ntši.

26

d I K E L E T Š O

Se dumelele go forwa ke diemeile tše di nyakago tshedimošo ya gago ka bofora Se fetole megala goba diemeile go tšwa pankeng tšeo di nyakago lentšusephiri goba tshedimošo ye nngwe. Dipanka di ka se tsoge di go rometše diemeile tšeo di go kgopelago go tobetša ditsha tša bona – ge emeile e go kgopela go tobetša kgokanyi, go na le kgonagalo ya gore ke sekema. Ge o amogela mogala go motho yo a rego o šoma pankeng, kgaotša mogala gomme o letšetše nomoro ye go tšwa mogaleng wo o ngwadilwego lenaneong la phabliki la megala go netefatša ge e ba ke ya mannete

Thomelo ya diemeile gore o utolle boitšhupo bja gagoDikema ke mokgwa wa go hwetša tshedimošo goba tšhelete ka ditsela tša bomenetša Dikhopi tše ntši tša molaetša o tee inthaneteng ke molaetša wa inthaneteng wa papatšo woo o sa letelwago goba o sa kgopelwago Thomelo ya diemeile gore o utolle boitšhupo bja gago ke tšhomišo ya emeile goba sms go hlohleletša batho go utolla ditlhalošišo tša ditšhelete tša bona go swana le dinomoro tša karata ya mokitlana, maina a dia-

khaonto le mantšusephiri goba tshedimošo ya motho ye nngwe. Melaetša yeo e romel-wago ka diemeile gore o utolle boitšhupo bja gago e ka lebega bjalo ka melaetša ya nnete go tšwa pankeng ya paale, baabing ba ditirelo tša kgokaganyo, barekiši ba inthaneteng goba khamphaning ya dikarata tša mokitlana.

Dikeletšo tše di latelago di ka go thuša ka taolo ya dikema, molaetša o tee wo o romelwago batho ba bantši inthaneteng, le diemeile tše di romelwago gore o utolle boitšhupo bja gago:

Tšhaba go fa aterese ya gago ya emeile goba nomoro ya sellathekeng sa gago phatlalatšeng gomme o hlokomele gore bana ga ba fe ditlhalošišo tša bona.

Lekola melao le dipeelano tša se sengwe le se sengwe seo wena le bana ba gago le se saenelago, mohlala na le dumelela go amogela melaetša ya papatšo?

Lemoša bana ba gago le baswa ka ga kamogelo ya bagwera le dilo tšeo di sa tsebjego ditsheng tša go ikgokaganya le batho - dikgokaganyo le dilo tše di sa tsebjego di laeditšwe go sepelelana le dikema tša go utswa boitšhupo bja batho .

O se ke wa fetola diSMS tše o sa tsebego gore di tšwa kae tšeo di kgopelago go ikgokaganya le wena go go fa tšhelete goba tshedimošo ka ga tšhelete Ge kgoka-ganyo ka mogala goba emeile e bonala e belaetša , gagolo ge e sepelelana le tšhelete, kgaotša mogala goba o se fetole.

Ge o belaela gore wena goba ngwana wa gago le ka ba sebeo sa dikema, ikgoka-ganyeng le borekišetši bja ditaba tša bareki tikologong ya geno Ge ngwana wa gagoakabeafilesenokwaneseosebelaelwagotshedimošokagaditšhelete,ikgokaganyethwi le maphodisa a tikologong le institušene ya gago ya ditšhelete.

Gopola gore diinstitušene tša go panka tšhelete di ka se tsoge di ikgokagantše le badirelwa ba tšona ka mokgwa wa emeile ba nyaka ditlhalošišo tše di itšego tša di-akhaonto tša bona. Ikgokaganyethwi le panka ya gago ka go šomiša ditlhalošišo tše di hlohlomišitšwego ge o na le dipelaelo ka ga kgokaganyo go tšwa fao e ukamago go ba panka ya gago.

27

d I K E L E T Š O

Utolla fela tshedimošo ya ditšhelete diwebsaeteng tšeo o di tshepago gape di nago le dikgonagatši tša go dira ditefelo tšeo di šireleditšwego tšeo di bontšhwago ka at-erese ya web yeo e thomago ka https:// le leswao la sekgonyi seo se ‘notletšwego’ tlasesekirining,elegosešuposagoredathaefetoletšwegokhoutoyeefihlilwego.

Ge websaete ye o felago o e šomiša go reka dilo goba go panka tšhelete e leb-ega e belaetša goba e sa swane le mehleng, ikgokaganye le peakanyothwi ka go šomiša nomoro ya mogala ye e tšwago mothopong wo o tshepagalago

Ge o amogela emeile ye e belaetšago, mohlala, ge o sa lemoge motho yo e tšwago go yena, goba ge hlogo ya taba ya yona e bonala e belaetša, e phumole gomme o se tobetše dikgokanyi tše dingwe tše di lego go yona.

Ge o amogela molaetša go tšwa khamphaning ye e lego ya mannete, mohlala institušene ya tša ditšhelete

Goba lebenkgele, gomme o sa nyake go amogela melaetša ya go tšwa mokgat-long woo, o ka ingwalolla ka mokgwa wa kgokanyi ya emeile goba ka go romela SMS ya ‘STOP’.

Tsenya le go kaonafatša sethibelabirase le disofwere tše dingwe tša inthaneteng go thibela phihlelelo ye e sego molaong ya datha ya khomphuta ya gae gomme o šireletše datha yeo gore e se senyege. Netefatša gore dipopego tša tšhireletšego go akaretšwa thibelo ya phihlelelo di boitirišong, go ka lebeledišiša nako le nako go šireletša kgahlanong le dikotsi tše mpsha

dibirase Dibirase di hlasela dikhomphutha ge difaele tšeo di hlasetšwego di

kopollotšwe khomphutheng yeo e ka amegago gabonolo. Disenyi tše di senya mananeo le difaele tša khomphutha o šoro, ka nako ye nngwe a dira gore khomphutha e sepele ka boiketlo. Dibirase tše dingwe tše bohlale ga di senye le semeetseng, eupša di a khuta tša emela nako ya maleba.

Dikeletšo tše di latelago di ka go thuša go phethagatša le go hlokomela mekgwa ya maleba ya tšhireletšo inthaneteng.

Šomiša mantšusephiri ao a sego bonolo go ka utollwa Šomiša mantšusephiri a matelele gape ao a hlakahlakanego tšhomišong efe goba efe yeo e fago tseno go tshedimošo ya gago, go akaretšwa go tsena khomphutheng ya gago.

Nneteng, lentšusephiri le swanetše go ba le ditlhaka tša seswai goba go feta ka botelele, e se be lentšu leo le hwetšagalago ka go pukuntšu, le be le motswako wa maletere le dinomoro gape le be le motswako wa ditlhaka tše kgolo le tše nnyane. Fetola mantšusephiri nako le nako gomme o šomiše lentšusephiri leo le fapanego tirišong ye nngwe le ye nngwe.

Tsenya le go kaonafatša sethibelabirase le disofwere tše dingwe tša tšhireletšo. Dibirase le disofwere tše dingwe tše šoro, go swana le dibokwana le dibirase tša trojan, di ka fetola goba tša phumola datha khomphutheng ya gago le go dumelela dinokwane le bašwahledi ba bangwe go šomiša khomphutha le netweke ya gago.

28

Dibirase le dibokwana di phatlalala ka bjako, gomme diphetogo tše mpsha di ba gona, ka gorealo disofwere tša go thibela di swanetše go kaonafatšwa nako le nako.

Disofwere tša go thibela birase di swanetše go beakanywa gore di lebeledišiše ka boitirišo diemeile ka moka tše di tsenago le tšeo di tšwago le didirišwa ka moka tšeo di kgokagantšwego le khomphutha, go swana le phatanasegopotši , seba-palammino, khamera ya ditšitale goba sedirišwa se sengwe sa USB. Beakanya sofwere gore e lekodišiše ka boitirišo dikaonafatšo ge e kgokagantšwe inthaneteng

Šomiša sethibela tseno ye sa dumelelwago netwekeng gome o kgonthiše gore se tirišong Sethibela tseno ye sa dumelelwago netwekeng ke mokgwa wa mathomo wa khomphutha ya gago wa go iphemela kgahlanong le bašwahledi. Dithibela tseno ye e sa dumelelwago netwekeng ya gago di ka thibela sephethep-hethe ka moka sa gare ga netweke le inthanete tša gago seo se sa dumelelwago, go thibela tseno ye e sego molaong go datha ya gago. Sethibela tseno ye sa dumelelwago netwekeng se swanetše go šomišwa ka go kopanywa le sethibelabi-rase le sofwere ya sethibela mananeo ao a tsenago khom-phutheng ka bonokwane.

Laola diemeile ka polokego. Phumola diemeile tše di belaetšago le semeetsing Ge o bula emeile ye e bon-alago e belaetša, o se ke wa tobetša dikopanyi tše di lego emeileng. Dikgomaganyo ka moka tša emeile di swanetše go lebeledišišwa ka sofwere ya sethibelabirase pele di ka bulwa. Sofwere ya sethibelabirase e ka beakanywa go dira se ka boitirišo. Šomiša sofwere ya go hlotla diemeile tša dikhopi tše ntši tša molaetša o tee inthaneteng go laola diemeile tše di sa nyakegego le go bega diemeile tša dikhopi tše ntši tša molaetša o tee inthaneteng go ACMA.

Šomiša dipeo tša go lekola inthanete tše di bolokegilego. Ge o nyaka tshedimošo websaeteng, o hlola ditokumente, o bala emeile le go raloka dith-aloko, go šomiša akhaonto ya tumelelo ye nnyane go ka thibela khouto ye e ka hlolago tshenyo go ka tsenywa khomphutheng ya gago. Akhaonto ya ‘tumelelo ye e lekantšwego’ ke akhaonto ye e se nago boemo bja ‘Molaodi’

Tseba ditaba tša morago ka ga disofweretšhireletšo tša go lokiša bothata. Dipeakanyo tše ntši tša tirišo di thekgwa ke mpshafatšo ya boitirišo (‘disofweretšhireletšo tša go lokiša bothata’) tšeo di lokišago bofokodi bja go ka šwahlelwa bjoo bo hwetšagalago dikarolong tše bohlokwa tša sofwere. O ka šomiša kgetho ya ‘mpshafatšo ka boitirišo’, goba wa dira dipeakanyo tša go ba yo mongwe yo a amogelago diemeile tše di sepelelanago le tšhireletšego le gore disofweretšhireletšo di tsenywe khomphutheng ya gao ge go hlokega.

Lekola le go fetola dipeo tša go tsenywa ka boomo Ka morago ga go tsenya disofwere tše, lekola peelo ya mellwane le kgetho ya dipeo – o ka hwetša sofwere e na le dipopego tša tlaleletšo tše o sa di hlokego goba o sa di nyakego. Go tswalela ditirelo tšeo di sa hlokagalego ke tlhokomelo ye bohlokwa ya tšhireletšego.

Kopiša le go boloka datha le difaele tša gago. Kopiša le go boloka datha ya gago nako le nako gomme o lekole gore datha ye e bolokilwego e šoma ga-

29

botse. Go hlola khopi goba poloko ya datha ke mokgwa wo o phethagatšwago wa go thuša go hwetša tshedimošo gape khomphutheng ge birase e senya difaele, goba ge khomphutha e utswitšwe goba e sentšwe. Mohlala, ngwalolla datha, diswantšho, dibedio bjalobjalo go CD-Rom goba šomiša phatana ya USB, goba šomiša sedirišwa sa poloko ya datha sa ka ntle ga khomphutha nako le nako.

Hlokomedišiša ge o abelana goba u kopolla difaele tša inthaneteng. O se ke wa kopolla difaele goba ditirišo tša inthaneteng go tšwa diwebsaeteng tšeo di belaetšago. Faele goba tirišo e ka no ba mananeo a disofwere tša bonokwane Dinakong tše dingwe mananeo a disofwere tša bonokwane a ka tšwelela ka bofora bjalo ka sofwere ya e-security ye e diretšwego go go šireletša.

Go šireletša dikopanyo tša inthanete ya go se be le motato. Dinetweke tša go se be le motato di nyaka tlhoko ye e ikgethilego go di šireletša kgahlanong le go tšeelwa ka bohodu.

� Bašomiši ba swanetše go fetola lentšusephiri la go tsenywa ka boomo go lentšusephiri leo go sego bonolo go le utolla goba go tima kgašo ya SSID ye e lego go sedirišwa seo se kopanyago dinetweke tša ditlakelo tša go hloka mogala go kgonagantša phetolelo ya maemo a godimo ya datha go khouto ya sephiri yeo e lego gona netwekeng ya bona ya didirišwa tša go hloka mogala, go akaretšwa go bulela phetolelo ya datha go khouto ya sephiri ya WPA go tseno ye e beetšwego mellwane go neteweke ya didirišwa tša go hloka mogala ka tlhotlo ya diaterese ya MAC. Go hlapetša dinetweke tša didirišwa tša go hloka megala ditirišong tšeo di sego tša ka mehla tima bokopano bja didirišwa tše di se nago megala ge di sa šomišwe.

� Baabi ba ditirelo tša inthanete goba barekiši ba disofwere ba ka kgona go fa keletšo ya maleba ka ga tšhireletšo ya disofwere tša didirišwa tša go hloka megala.

Tseba diphetogo tše mpsha ka ga tshedimošo ya tšhireletšo. Bašomiši ba ka ba le tshedimošo ka ga diphetogo tše mpsha tša dikeletšo ka ga tšhireletšo tšeo di amago dipeakanyo tša bona

30

ditiroKopanya dikhutlo go bontšha seswantšho

31

GO KHALARA Mail to the following address:

Cyber security contest OfficeR136 Scool of ICT PO Box 77000 NMMU Port Elizabeth 6031

design a cyber safe poster Mail to the following address:

Cyber security contest OfficeR136 Scool of ICT PO Box 77000 NMMU Port Elizabeth 6031

32

33

e

I6

Help Cyber Safe Robot to catch the criminals

34

Help Cyber Safe Robot to find his friends

35

Dweba imigqa ezoxhumanisa amagama afanele nala-wo ahambisana nawo

Dibirase Tlaišo inthaneteng

Swara batho ba bangwe ka mo o ka ratago gore le wena ba go sware ka gona.

Facebook


Thomelo ya diemeile gore o utolle boitšhupo bja gago

Kgokagano ka websaete Kgokagano ye e swanetšego inthan-eteng

Emeile Mošomiši wa dipeakanyo tša khom-phutha ka bonokwane

Kutso ya boitšhupo Tshedimošo ya motho yeo e šomišitšwego ka ntle ga tumelelo ya gagwe

Motho yo a šomišago khomphutha go hwetša datha ka bonokwane

Khouto ye e šwahlelago datha ya khom-phutha

Each block must have the numers 1 to 4 but it must not be repeatd.

37

Find the paths

38

Colour the bee by matching the colours

39

Cut out the square.

Fold paper from corner to corner to make a triangle.

Fold the triangle from corner to corner again, making a smaller triangle.

Unfold.

Fold the four corners to the centre of the square.

Turn the paper around.

Fold four corners to the centre of the square.

Pushthefourcornersofthesquareintothecentreandthenslidefour(4)fingersintotheflapsofyourfortuneteller.

41

AnswersKopanya dikhutlo go bontšha seswantšho

42

Help Cyber Safe Robot to catch the criminals

I

43

Help Cyber Safe Robot to find his friends

44

Find the paths

45

Draw lines to connect the correct terms with each other

Dibirase Tlaišo inthaneteng

Swara batho ba bangwe ka mo o ka ratago gore le wena ba go sware ka gona.

Facebook


Thomelo ya diemeile gore o utolle boitšhupo bja gago

Kgokagano ka websaete Kgokagano ye e swanetšego inthan-eteng

Emeile Mošomiši wa dipeakanyo tša khom-phutha ka bonokwane

Kutso ya boitšhupo Tshedimošo ya motho yeo e šomišitšwego ka ntle ga tumelelo ya gagwe

Motho yo a šomišago khomphutha go hwetša datha ka bonokwane

Khouto ye e šwahlelago datha ya khom-phutha

47

Learn without limits.college of science, engineeringand technology

My very own personal

Internet-safety pledge

1. I promise to never give out my personal

information over the Internet unless my

parents say I can. 2. I promise to remember that people can

pretend to be someone they are not over

the Internet.3. I promise to tell my parents if someone I don’t

know tries to contact me over the Internet or

asks me to tell them personal information.

My Name:

My Parent/Guardian:

Date:

on the

www.cyberaware.org.za

Surf safeside

48

Learn without limits.college of science, engineeringand technology

www.cyberaware.org.zasafe

cyberbe

49

ditšhupetšohttp://www.cybersmart.gov.au/Legal/Copyright.aspx © Commonwealth of Australia Dimateriale tša websaeteng ye di thea tokelo ya ngwalollo ya Commonwealth. Ka ntle le ge go šupeditšwe ka

mokgwa wo mongwe, o ka kopolla, wa boloka lefelong leo le utegilego, wa phatlalatša, wa bontšha, wa gatiša le go tšweletša dimateriale websaeteng ye ka mokgwa wo o sa fetolwago( ka go boloka tsebišo ye , le tshedimošo ye e lego mathomong le mafelelong ye e bonagalago dimaterialeng tša mathomo)ge o nyaka go di šomiša ka maikemišetšo a go se dire tšhelete goba o di šomiša mokgatlong wa gago.

http://www.staysafeonline.org/content/privacy-policy Poloko ya ditokelo: Diteng ka moka (go akaretšwa, ntle le go beelwa mellwane, diswantšho diaekhone, le tebeleko ka botlalo ya web-

saete le Diteng) ke thoto ya Kgolagano goba bao ba itswalanyago le yona. Kgolagano goba bao ba itswalanyago le yona ba ka se tlogele go gatelela efe goba efe ya ditokelo tša bona tše di ba swanetšego go akaretšwa , eupša go sa tlogelwe ditokelo tša ngwalollo, dika tša khamphani,le ditokelo tše dingwe tša mediro ye ba itlhametšego yona. Websaete ye le diteng tša yona di diretšwe fela batho, bašomiši ba websaete ntle le tšhomišo ka maikemišetšo a go se bune tšhelete. Go se be le mošomiši wa websaete ye yo a ka rekišago seswa, a phatlalatšago seswa, a gatišago, a kopollago inthaneteng, a kopišago, a fetišetšago leboelela goba a bontšhago ( ka tšhomišo ya “foreime” ya html goba ka mokgwa wo mongwe) karolo efe goba efe ya websaete ye goba Diteng tša yona ntle le tumelelo yeo e ng-wadilwego ya Kgolagano, ka ntle ga ge kopollo goba kgatišo ye e kwešišegago ya Diteng ye e nyakwago ke motho , tšhomišo ka maikemišetšo a go se bune tšhelete, e dumelelwa fao molao o dumelago.

http://www.safetyweb.com/poster SafetyWeb e thabile go fa setšhaba sa go šomiša inthanete Phostara ya Mahala yeo e bontšhago dipalopalo tše di

tšhošago ka ga bomphenyašilo ba inthaneteng. Re hlohleletša batho ka moka go kopolla tshedimošo ya inthaneteng le go šomiša moyhopo wo wa mahala go thuša go ruta setšhaba sa geno ka ga polokego tšhomišong ya inthanete!

http://www.cyber.edu.in/index.php?title=Posters Sekolo sa Asia sa Melao ya Tšhomišo ya Inthanete se beakantše diphoustara tša go phatlalatšwa temošo ka ga

dintlha tše di fapanego tša polokego tšhomišong ya inthanete.

Diphoustaratšedikatšweletšwantleletefišokafometeyeebontšhagogabotseyapdfgokgonagatšakgatišoyebonolo.

http://www.nativeintelligence.com Diphoustara tša Temošo ya Tšhireletšego tša mahala. Melao ya tšhomišo: ditokelo tša ngwalollo di swanetše do dula

e le tša diphoustara tša mahala, diphoustara ga tša swanelwa go fetolwa, gomme diswantšho di se tlošwe.

http://www.protect.iu.edu/cybersecurity/downloads DiofisitšatshedimošotšaTšhireletšegolePholisidihlagišalegofamaterialewathutokagatšhomišolepolokego

khomphuteng. Lokologa go di tšweletša khomphutheng gomme o di šomiše, e ka ba ka go di gatiša goba ka mokgwa wa elektroniki, lesolong la gago. Ka kakaretšo, mošomo wo o lego matsheng a ga se wa go šomišwa ka maikemišetšo a go buna tšhelete. Kgetho ke e tee fela ya morero wa tša thuto ka masolo a temošo, ge fela lesolo e le la gare ga mokgatlo gomme dimateriale tšeo di hweditšwego websaeteng ye di ka se šomišwe goba tša bonwa phabliking.

http://www.iu.edu/comments/copyright.shtml Websaete ya Yunibesithi ya Indiana e akaretša dimateriale tša mehutahuta tšeo di hlamilwego ke maloko ao a fap-anegoasetšhabasaIU.LegemediroyeekahwetšagalagabonologapentleletefišogoWorldWideWebgapee ka se akaretše pego efe goba efe ka ditokelo tša ngwalollo, Molao wa US wa tokelo ya ngwalollo, le go le bjalo o bega gore mediro ye bjalo e šireleditšwe ke ditokelo tša ngwalollo. Bašomiši ba swanetše go tšea gore mediro e šireleditšwe ke ditokelo tša ngwalollo ka ntle ba ka lemošwa ka mokgwa wo mongwe. Yunibesithu ya Indiana e nyaka gore bašomiši ba šomiše dimateriale tšeo di hwetšwago letlakaleng le la Web ka katlego, gagolo ge bašomiši e le ba merero ya thuto ye e sa nyakego go buna tšhelete Gabjale yunibesithi e nyaka mekgwa ya go hlalošiša ditokelo tša tšhomišo ya dimateriale tše ntši tšeo di hwetšagalago matlakaleng a yona a Web. Ke ntle le ge ditokelo tša tšhomišo di hlalošwa ka mo go kwagalago mabapi le hlogwana e tee, bašomiši ba swanetše go kgopela tumelelo go beng ba tokelo ya ngwalollo go ditšhomišo ka moka tšeo e sego tša tšhomišo ye e swanetšego goba ka mo Molao wa US wa Ditokelo tša ngwalollo o begago. Ge o nyaka thušo malebana le go šupa goba go hwetša mongtokelo ya ngwalollo wamodiro,ikgokaganyelemongletlakalaleogolonaofihlišitšwegopegongye.Geodumelagoregobileletloloyaditokelotšagagotšangwalollo,okadirapelaelogoMoofisirimogolowaPraebeteleMotswalanyiwaBoineelowa IU.

https://cyberexchange.isc2.org/download.aspx Ke na le temogo ka ga Tšhireletšego, Thuša batho ba tikologong ya geno le mokgatlo wa geno go tšea lentšu leo le

tanyago šedi ka go kopolla datha efe goba efe ya ditlakelo tša temošo ka tšhireletšego tše di thabišago tša mahala tšeo di lego go (ISC)² Cyber Exchange. Re go hlohleletša go abelana materiale wo le mang kapa mang yo o ka mo tšwelago mohola setšhabeng sa geno goba lefelong la gago la mošomo – e ka ba bagwera, bašomikawena goba bana ba gago. O ka beakanya go ya ka dikgahlego tša gago. Re thuše go dira lefase la tšhomišo ya inthanete go ba lefelo leo le bolokegilego!

contenteagle.unisa.ac.za/elmarie/images/pdf/book northern sotho.pdfgo tlaišo ya diiri tše 24 ka go...

Documents