notiziario zomer '14

1

N O T I Z I A R I O

Van de redactie 1

Serata ligure alla trattoria bianca (verslag) | Ciska van der Glas 2

Een pleindoop op zijn Italiaans | Relinde Nefkens 2

L’arte del legno | Laura Schram-Pighi 4

Apostrofo 47 | Minne de Boer 7

Spion of vrouwenliefhebber? Een Toscaanse prins in Nederland (1667-1669) | Roland Fagel 8

Santa Rita da Cascia, la santa degli impossibili – onomastico 22 maggio | Marina Pressato 10

Giorgio Montefoschi e l’etica della letteratura | Gandolfo Cascio 13

Uit de geschiedenis van de Italiaanse Giallo (13) | Minne de Boer 15

Indagine su un cittadino al di sopra di ogni sospetto | Herman van der Meer 16

L’Italia dei poeti: Giorgio Caproni e Genova | Gandolfo Cascio 17

Italia mia! 20

Tentoonstellingen in Italië 22

RectificatieIn de vorige Notiziario stond bij het artikel van Henrieke Herber De woede-uitbarsting van Beth – Christian Frascella een foto, gemaakt tijdens de prijsuitreiking van de Dioraphte Jongerenliteratuurprijzen. De foto was niet van Frascella maar van Ernest van der Kwast, die de publieksprijs ontving. Frascella was niet aanwezig, hij heeft vliegangst en gaat ook niet graag de deur uit, zoals in het artikel ook wordt gezegd. Excuus!

Allereerst willen wij u vertellen dat wij in socio Herman van der Meer versterking in de vorm van een (min of meer) ‘vaste medewerker’ hebben gevonden. Daar zijn wij heel blij mee – welkom, Herman! In de vorige Notiziario hebt u al zijn beschou-wing naar aanleiding van de vertaling van La sfuriata di Bet van Christian Frascella kun-nen lezen, in dit nummer zijn nieuwe bij-drage. Ook nu: in het Italiaans.Behalve Hermans artikel als altijd weer een verhaal uit Laura Schrams contreien, een Apostrofo en een nieuwe aflevering in de ‘giallo’-serie van de niet minder trouwe Minne de Boer en opnieuw een artikel van Marina Pressato, dit keer gewijd aan een vrouwelijke heilige, Santa Rita. Van Gan-dolfo Cascio in dit nummer niet alleen een bijdrage over poëzie maar ook een over proza. Roland Fagel recenseert het zojuist verschenen boek Een Toscaanse prins bezoekt Nederland. De twee reizen van

Cosimo de’ Medici. Niet alleen Dante-leden en cursisten waarderen Italië. Relinde Nefkens volgt elk jaar een zangworkshop in Italië en be-schrijft het bijzondere optreden dat zij in dat verband vorige zomer beleefde.Natuurlijk maken wij ons nu vooral op voor de zomer maar wij kijken in deze Notiziario daar toch ook al even over heen om u te wijzen op Italia mia! dat in sep-tember in het Concertgebouw van start gaat. Laat u inspireren door program-meur Kees Vlaardingerbroek!En dan nog wat ‘losse flodders’, wetens-waardigheden die wellicht nog nuttig kunnen zijn voor wie deze zomer naar Italië, in het bijzonder naar Rome afreist. Leest u maar!Het doet ons plezier u weer zo’n flink gevuld nummer te kunnen aanbieden. Wij hopen dat u dat plezier met ons gaat delen!Buona lettura!

Van de redactieInhoud

Notiziario van de Società Dante Alighieri Comitato di UtrechtRedactie: Annemarie Aarhoutse | Ciska van der GlasE-mail: [email protected] | telefoon secretariaat: 06-46367993

K O P I J V O O R H E T S E P T E M B E R N U M M E R : G R A A G V O O R O F O P 1 5 A U G U S T U S

juni 2014 - nummer 2

2

| Dante Alighieri • Notiziario • juni 2014 – nummer 2 |

Vorig jaar was het begin mei, dit jaar op 12 juni dat het voltallige bestuur in ‘ons’ pandje aan het Janskerkhof een flink aan-tal soci trakteerde op een cena van eigen hand, maar herkenbaar Ligurisch. En dat smaakte uitstekend. Alle lof voor hun zichtbare en toegewijde inspanningen!Maar er was meer. Na de primo, pasta al pesto genovese, besteedde Carlo Giordano nog eens aandacht aan ‘zijn’ Ligurië, nu onder de titel ‘Ville e torri di storiche nel-l’estremo ponente ligure’.Hijzelf is geboren in die estremo ponente ligure, in het dorpje Latte, luttele kilome-ters verwijderd van de Frans-Italiaanse grens. Het dankt zijn naam, zo gaat het verhaal, aan een legendarische dag waar-op Napoleon er uitrustte op een van zijn tochten. Van een herder kreeg hij een glas wijn, waarvan hij zei dat die even heerlijk was als de melk van zijn moeder. Latte ligt (min of meer) aan de Via Giulia Augusta, de voortzetting in Ligurië van de welbekende Via Aurelia. Langs deze we-gen zijn heel wat overblijfselen te vinden uit de Romeinse tijd en later. De Romei-nen bouwden er al villa’s, aangetrokken door het fraaie Ligurische landschap: de zee, de smalle kuststrook, de bergen die daar direct achter oprijzen.

Latere bewoners deden hetzelfde, om de-zelfde reden maar ook met een strategisch doel. In de tijd dat de Saracenen de Itali-

aanse kusten belaagden werden de villa’s gebouwd met een uitzichtstoren, om de zee te kunnen overzien. Later hadden de villa’s die strategische functie niet meer nodig. In plaats van een uitzichtstoren kregen de villa’s vaak een imponerende toegangspoort. Met deze portali barocchi kon de eigenaar zijn rijkdom etaleren.Tot de bekendste en meest bezienswaar-dige villa’s in de Piano di Latte behoort de Villa Honesto Otio, tegenwoordig vaker aangeduid als Villa Biancheri, naar de familie die de villa bewoonde, in de 19de eeuw. De villa heeft een rol(letje) gespeeld in de Italiaanse literatuur: Tommasi di Lampedusa was een verre verwant van de familie Biancheri. Hij logeerde er zo nu en dan en heeft er, zo wordt beweerd, aan Il Gattopardo gewerkt. Er zijn dagen waarop de villa en de tuin te bezichtigen zijn.Andere fraaie villa’s zijn Villa Piacenza Boccanegra en Villa Hanbury. De laatste heeft een heel bijzondere en waardevolle bo-tanische tuin. Er staan planten die nergens anders ter wereld nog voorkomen, dank-zij de uitzonderlijk gunstige ligging. Het is een openbare tuin en is dus te bezoeken. Nogal wat villa’s die gebouwd werden in de bloeitijd van de republiek Genua, voor-al de 16de eeuw, zijn in verval geraakt toen Genua als welvarende handelsstad achter-uit ging. Dat was in de Gouden Eeuw van ónze Republiek der Zeven Provinciën; de Nederlandse kooplui beschikten inmid-

dels over kleinere en daardoor snellere vaartuigen dan de Genuezen.Carlo liet een aantal zeer aanlokkelijke plaatjes zien van ‘zijn’ Ligurië. Een uitno-diging om die kant op te gaan!

Na de secondo was het de beurt aan Marino Magliani, ook al een goede be-kende voor Dante Utrecht. Hij besteedde aandacht aan de microcosmo della poesia ligure en koos daarvoor drie gedichten uit van drie in Ligurië geboren dichters: Eugenio Montale, Camillo Sbarbaro en Giuseppe Conte. Bepaald niet de min-sten. Ook noemde hij de dichter (tegelijk olijventeler en olijfolieproducent) Mario Novaro, oprichter van het literaire tijd-schrift La Riviera Ligure.Marino las de door hem uitgekozen drie gedichten met zijn sonore stem bezield voor. Hij hield zich deze keer voorbeeldig aan de hem toebemeten tijd, maar zijn manier van gedichten voorlezen doet ver-langen naar méér.Ook dit jaar een zeer geslaagd besluit van het Danteseizoen. Met recht in het teken van Ligurië. Waarvan de bewoners, vol-gens Marino Magliani, overeenkomsten hebben met de Nederlanders: de Liguri-ers, zei hij, hebben hun land ontfutseld aan de bergen zoals de Nederlanders dat hebben gedaan aan de zee.

Ciska van der Glas

Aan het einde van ook deze zomer reizen mijn zus en ik af naar het bergdorpje Ma-glioggio. Hier schuren en plamuren we met zo’n zes medecursisten aan aria’s, duetten en ensemblestukken, die we die zomer hebben ingestudeerd. Dat doen we in de studio van de Amsterdamse zang-pedagoge Hester Noyon, die ons in een week tijd met verve klaarstoomt voor het slotconcert, het hoogtepunt van onze reis. Ze wordt daarbij geholpen door haar wijze en inspirerende mentor, Orfeas John Munsey. Mochten we toch nog ha-peren of fratsen uithalen, dan worden we vakkundig opgevangen door de vaardige vingers van de Italiaanse pianist Roberto

Olzer. We doen dit al een aantal zomers en verbeelden ons dat we elk jaar een beetje beter en mooier zingen. Meestal zoomen we in op één componist, dit jaar zingen we – kan het Italiaanser? – belcan-to, oftewel Bellini, Donizetti en Rossini. De week heeft altijd dezelfde opzet.Vrijdagavond kennismaking en hartelijk weerzien. Zaterdag individuele sessies, de rest van de week gezamenlijke klassen, onderbroken door heerlijke Italiaanse lunches, verzorgd door Hester. ’s Avonds terug naar onze Albergo, waar het groeps-proces doorgaat onder het toeziend oog van hotelbazin Marinella. In het week-end spijkeren we onze concertposter op

Serata ligure alla trattoria bianca

Een pleindoop op zijn Italiaans

Kerkje van Maglioggio

3


strategisch hout. Dinsdagmiddag hebben we vrij en wordt er in de bergen gewan-deld. Donderdagmiddag gaan we naar het kerkje voor de generale repetitie, met me-deneming van de digitale piano. Het al-taar wordt eerbiedig ontruimd, we vragen ons af hoe het ook weer met dat aftandse stopcontact zat, we proppen ons voor het altaar in proefopstelling en worden blij van de milde akoestiek en de betoverende lichtinval. Vrijdag is concertdag, dat be-tekent: ’s ochtends uitslapen, ’s middags doorloop in het kerkje, ’s avonds restjes-soep op het erf van Hester, tien minuten inzingen in de studio en dan tegen nege-nen op naar het kerkje, dat al vol zit met (soms) eigen volk en (altijd) Italiaans pu-bliek. Na het concert gaan we met al onze fans terug naar Hesters erf, waar de bic-chierata (Hesters woord voor ‘afterparty’) wordt gehouden. Zaterdagochtend ver-stuiven we weer alle kanten op.

Zo ook afgelopen zomer. Met een speciaal verzoek, had Hester ons gemaild.Want, zo vertelde ze ons de eerste avond, haar was gevraagd of ons concert – het jaarlijkse culturele hoogtepunt in het dorpje – mocht samenvallen met een bij-zondere onthulling. Tachtig jaar geleden, zo hoorden we van haar, vond in deze grensstreek bij Domo-dossola een drama plaats. In januari 1933 trokken acht jonge mannen heimelijk de bergen in, om waren over de grens te smokkelen. Men denke aan chocola, ta-bak, koffie, sigaren, suiker.... Pas toen de voorjaarsdooi inzette, werd met de vondst van hun lijken de tragische afloop van hun avontuur duidelijk: een lawine op de berg

Forno was hun noodlottig geworden.Nu had een van hun afstammelingen, plaatselijk historicus Ferrucio del Zoppo, ter nagedachtenis van deze acht een boek-je geschreven. Bovendien was er een korte film gemaakt. En, zo was verder bedacht, men wilde de acht omgekomen smokke-laars gedenken door het dorpsplein – nee, geen stemmige klinkertjes, maar asfalt en parkeervakken – naar hen te noemen. Of de onthulling van het naambordje vooraf-gaand aan ons concert mocht plaatsvin-den. “Ci sentiamo molto onorati”, had Hester gezegd.Ja, vertelde ze erbij, het was nog een heel gedoe geweest tussen de gezagsgetrou-wen onder leiding van de burgemeester en de waarheidsgetrouwen, aangevuurd door de historicus. De laatste wilde het plein ‘piazza dei contrabbandieri’ dopen, maar vanwege de criminele connotatie werd het uiteindelijk: piazza Otto ragazzi di Forno 1933-2013.

In de loop van onze cursusweek wordt veel niet duidelijk, maar één ding wel: er staat iets te gebeuren. De parkeervakken wor-den opnieuw geverfd, de ene dag wordt het paaltje met naambord geplaatst, de volgende dag zit er een vuilniszak over-heen en weer de volgende dag een soort theedoek.

’s Avonds wordt er druk getelefoneerd. Hester meldt ons dat de onthulling om acht uur en ons concert om negen uur

is. Daarna wordt de bicchierata gehouden. Waar en door wie, daarover wordt getwist.Onze Nederlandse controlebreinen wor-den op de proef gesteld. Hester doet nog een poging te voorkomen dat de nadronk in plastic bekertjes zal worden gegoten. Helaas. We moeten ons overgeven aan de organisatie ter plaatse, onzichtbaar ge-reguleerd door dorpse patronen en een complexe familiehiërarchie. De bicchierata blijft in Italiaanse handen, details blijven achterwege. Ik krijg er pas een beetje ver-trouwen in, wanneer ik vrijdagmiddag keurig uitgestalde stoelen op het gras-veldje voor het kleine kerkje zie. Er wordt kennelijk gerekend op flink wat publiek.

Als we ons vrijdagavond, in concertkle-ding gestoken, naar het plein begeven, worden we aangenaam verrast door het jaren vijftig-plaatje. Naast het te ont-hullen naambordje staan de agent, de burgemeester en de pastoor, gekleed in respectievelijk uniform-met-pet, sjerp en stola. In een kring ervoor is de banda municipale opgesteld; hun enorme instru-menten steken glanzend af tegen hun vierkante, zwarte pakken. Rondom staat publiek. We raken gebiologeerd door de gedrongen dirigent, die gewichtig allerlei instructies loopt te geven. Man? Vrouw? Zijn of haar lange haren maken het lastig dit vast te stellen. Pas als ze de banda gaat dirigeren, denken we in haar een vrouw te ontdekken. We wanen ons in een Fellini-film.Met elan ontrolt zich het onthullingsri-tueel. De burgemeester wordt aangekon-digd. Hij vertelt hoe een en ander is ge-komen. De bande musicale speelt een paar nummers. Vervolgens worden plechtig de acht namen genoemd, waarna het hele plein saamhorig één minuut zwijgt. Dan schalt er uit luidspeakers een lied, met herkenbare flarden over contrabbandieri, terwijl de aandacht zich verlegt naar het toegangsweggetje dat uit het dal omhoog-klautert naar het plein. Daar verschijnen

Concertposter

Kerkdeur

Naambord met vuilniszak

4


Nel settembre del 2007, quando il Bollet-tino iniziava la sua bellissima avventura, vi ho fatto una promessa, quella di pre-sentarvi “ciò che uno straniero non riesce quasi mai ad incontrare… i tesori più veri, gli artigiani e la loro arte”.

Non ho spesso mantenuto la mia promes-sa, ma non l’ho certo dimenticata e così, dopo avervi fatto conoscere la stella di Cangrande studiata da Zucchetta, maes-tro orafo, e avervi portato tra il marmo della Valpolicella nella scuola degli scul-tori, vorrei ora condurvi in un mondo an-cora più difficile da capire nella sua com-plessità, quello del legno e dell’arte che ne deriva.

Veramente da capire ci sono solo le di-mensioni della ottusità mentale della società veronese di oggi che sa piangere sulla gravissima crisi del settore, ma non coglie tutte le potenzialità che essa può offrire, come fa per esempio la vicina pro-vincia di Vicenza.

Cercherò di farmi sbollire la rabbia, con-ducendovi idealmente con me a fare una passeggiata nei boschi che coprono come un manto verde le colline e le prealpi che circondano a Nord la città di Verona, quella Lessinia che va dalla grande valle scavata dall’Adige ad Ovest della città fino a congiungersi verso Est, con l’Altopiano di Asiago, sopra Vicenza.

“Veramente”, dirà qualcuno di voi, “di man-to verde io non vedo che dei brandelli, solo delle

macchie qui e là”. Già è vero, ora resta ben poco di una foresta secolare che dava leg-name ai romani prima, poi ai boscaioli ba-varesi del tempo di Dante e degli scaligeri che da allora per secoli venivano a fare e poi a vendere il carbone fossile con la rama-glia che i veneziani lasciavano sul terreno

dopo essersi portati via gli alti fusti di abe-ti e larici per farne le loro navi.Il manto verde si è conservato solo più a Nord nel Trentino, e quindi anche l’arte di lavorare il legno: pensiamo alla Val Garde-na o a Livio de Marchi, il massimo artista veneto del legno, che io ammiro moltissimo.

op gepaste afstand van elkaar de acht knullen, uitgedost in smokkelaarstenue van tachtig jaar geleden; ze lopen het plein op en nemen hun plaats in de kring in. Nu is het de beurt aan de pastoor, die met een simpele ritus, eeuwenoud en toch weer opnieuw uitgevonden, het plein doopt door Latijn te prevelen en het naambordje te onthullen. Het geheel duurt nog geen drie kwartier.

De agent, de burgemeester en de pastoor, de otto ragazzi, het publiek en een handje-vol Nederlandse gasten verplaatsten zich

langs met waxinelichtjes verlichte paadjes naar het hoger gelegen kerkje. Opgeladen door de intensiteit van de ceremonie ge-ven wij ons concert weg. Er gaan dingen mis, natuurlijk, maar dat wordt gecom-penseerd door de bezieling, waartoe de bijzondere entourage ons aanzet.Na afloop drijven we op adrenaline en sangria (uit plastic bekertjes) en dringt tot ons door hoe bijzonder het is dat wij in deze hechte gemeenschap bij zo’n unieke gebeurtenis even hebben mogen schitteren.

Relinde Nefkens Extra stoelen

L’arte del legno

5


Purtroppo qui nell’alto veronese il bosco ha sempre più lasciato il posto ai vigneti molto più redditizi, alle cave di pietra e di marmo che distruggono la monta-gna ma rendono bene e servono per fare le strade, agli austriaci e poi agli italiani che ne avevano bisogno per le traversine delle ferrovie. E così ora il disboscamento secolare produce le frane delle strade, e i terreni scoscesi non sono più ancorati alla roccia. Per fortuna c’è il Corpo Forestale dello Stato, la Forestale come si dice fami-gliarmente, amato dai locali quanto e for-se più dei Carabinieri, che cura e difende i pochi boschi rimasti ma la natura conosce tempi lunghi e certi danni non si riparano rapidamente.

Il bosco e la sua magia sono rimasti però nel cuore e nelle canzoni della gente, nella toponomastica, nelle favole, nell’arte di qualche artista isolato: ce n’è uno, Mario Ferrari che vive da eremita in Lessinia, che sa fare il ritratto agli gnomi, e uno in città, Arnaldo Cacciatori, che ‘dipinge’ con legni di una ventina di colori naturali, magnifici scorci di Verona.

Il ‘Club artigiani creativi Villa Gritti’ cerca a fatica di far conoscere alla città l’incredibile ricchezza artistica di tante antiche ‘arti e mestieri’, ma manca una scuola per tramandarle, persino quella del legno che è stata per decenni la più fiorente.

L’arte di lavorare il legno dopo la fine della guerra, si è spostata a sud di Verona in-torno a paesi come Bovolone, Cerea, fino a Legnago, ossia lungo le grandi linee di comunicazione verso due poli economici come Mantova e la Lombardia o verso Ve-nezia, una area molto vasta dove da secoli questo artigianato viveva in funzione delle ville dei grandi latifondisti della pianura, e dei restauri necessari ad esse. La guerra nel suo ultimo periodo era passata come un tornado su intere zone del basso ve-

neto tra il Po e le Alpi, e la ricostruzione domandava certo cemento e mattoni, ma anche legno per i mobili e tutto l’arredo di case e scuole e uffici.

Io ricordo bene negli anni ’50 e ’60 l’espansione dell’intero comparto dei ‘mobili d’arte’ quando piccoli negozi di cinque o sei operai riuscivano a vendere mobili a tre prezzi diversi. C’erano i mo-bili antichi autentici, restaurati e certi-ficati, ma cari, e poi quelli a prezzi più accessibili, fatti di recente ma di legno an-tico ricuperato da chiese e conventi e ville distrutte, e persino mobili che di antico avevano solo la linea e la fattura: questo ultimo tipo di produzione, a prezzi con-venienti, ha fatto la ricchezza di una in-tera regione. Aveva soprattutto il pregio di conservare la manualità, le tecniche, la conoscenza dei materiali, un’arte che solo i vecchi artigiani potevano insegnare ai loro figli. Un’arte che vive insieme ad al-tre come quella del restauratore e quella del decoratore, e del tappezziere, e per-sino del fabbro per le maniglie di ottone e le viti, insomma c’era tutto un lavoro di squadra e un commercio che impegnava migliaia e migliaia di operatori.

C’era una volta: pare una favola antica ma oggi ha un sapore amaro di fallimenti, di disoccupazione, di perdita di identità. I vecchi artigiani, il vero capitale umano, non ci sono più e la loro eredità non è stata valutata abbastanza dalle forze poli-

6


tiche ed economiche per poter essere tra-mandata adattandola alle nuove forme di abitazione e di vita. La plastica ha preso il posto del legno, la società e le case sono cambiate, d’accordo, ma i responsabili del settore non hanno creduto fino in fon-do che a vincere è sempre ciò che è bello: questa è la grande ricchezza italiana, i tesori d’arte, che creano lavoro per essere conservati.

Per questo bisogna far nascere una nuova generazione di artigiani. Le dimensioni, gli stili, le proporzioni dei mobili d’arte si possono ricavare dai libri, e dagli esem-plari rimasti, basta leggere la rivista Il Legno nell’arte – Tarsie e intagli d’Italia. Ma il vecchio Geppetto sapeva che solo con un certo legno si poteva fare Pinocchio, e riconosceva ogni essenza dal colore, dal peso, dalla durezza del legno, e il vecchio Geppetto non c’è più. Io ne ho conosci-uto alcuni di questi vecchi artigiani del legno, quando mio padre negli anni ’60 doveva provvedere a rifare l’arredo della Accademia di scienze di Bologna. Allora andavamo con la nostra ‘600’ da Raffaele Merlin a Cerea, che per primo aveva creato la cooperativa dei falegnami, e lui ci mos-trava come si lavora per esempio la radica, ossia la radice di un certo legno, quercia, olivo, incastrando un tassello nell’ altro, non più grandi di tre quattro centimetri, fissando il legno durissimo con decine di lunghi sottilissimi chiodi tanto che il suo retrobottega suonava come un clavicem-balo per i rapidissimi colpi di martello che davano suoni diversi a seconda di dove ca-devano.

A Verona ora c’è lo studio di Daniela Cam-pagnola, famosa restauratrice, sempre in cerca di personale per rispondere alle molte committenze che le arrivano, da tutta Italia, ma non è una scuola, è un la-boratorio che chiede e spesso non trova mano d’opera preparata. In provincia di Vicenza c’è la Fondazione Villa Fabbris a Thiene (Vicenza) che è l’unico esempio di scuola per la formazione dei nuovi artigi-ani restauratori del marmo, dei libri, del ferro e anche del legno.

La rinascita di questo artigianato ora quasi scomparso, verrà, ne sono certa, soprattutto se le molte forze economi-che ancora vive nel comparto del mobile

sapranno aggregarsi, fare rete, guardare all’estero, e anche accogliere il messaggio che viene da un grande modello ereditato dal passato, e che rischia di essere mangi-ato dai tarli. Ossia quando il turismo stra-niero riscoprirà a Verona un capolavoro rinascimentale dell’arte del legno: Santa Maria in organo.

Vi suggerisco di visitare questa chiesa nel-le vostre prossime vacanze italiane: non ci va quasi mai nessuno, è fuori dal giro tu-ristico, pare modesta ed è incompiuta. È gestita dai monaci benedettini olivetani: ‘ora et labora’ – ancora oggi, ossia silen-zio e lavoro, un mondo all’incontrario ris-petto a quello che c’è di fuori.

È appena al di là del centro storico, in fi-anco al teatro romano, in una piazzetta storta, e contiene molti tesori. Il nome della chiesa viene da un organo di epoca romana che suonava facendo passare l’acqua nelle canne, internet vi dirà tutto. Ma non è solo questo il suo mistero, il vero grande tesoro che la chiesa custodisce, sta nel complesso delle tarsie che in pieno Rinascimento (1494-99), fra Giovanni da Verona, vi ha lasciato usando un’arte d’avanguardia per allora, la decorazione in legno, per giocare con la prospettiva, che significa l’incrocio tra arte e scienza.

Fra Giovanni ereditava cinquant’anni di tecnica dell’intarsio, pensiamo allo stu-diolo di Urbino, ma la mobilità dell’ar-tista olivetano veronese che lo portava ad operare a Roma in Vaticano, come a Lodi

e a Napoli, ovunque il suo ordine lo chia-masse, ha fatto sì che l’arte della tarsia in legno si diffondesse in tutta Italia, e dive-nisse una delle manifestazioni artistiche più significative del suo tempo, un’arte sperimentale. Come scrive Pierluigi Ba-gatin, in un studio fondamentale dedi-cato a Fra Giovanni da Verona, Preghiere di legno (Centro editoriale toscano, 2000) citando il Vasari, i magistri perspective dove-vano “mostrare le sperimentazioni prospettiche a quelli che lavorano le tarsie” che dovevano tradurre nel legno i simboli di una cultura intrisa di neoplatonismo, di teologia e di scienza. Le tarsie prospettiche del coro di Santa Maria in organo sono di una ricchez-za tematica immensa, paesaggi, animali e fiori, strumenti musicali, vedute urbane e architetture civili, ma io credo che gli strumenti scientifici e i solidi geometrici costituiscano il messaggio che il nostro tempo è più pronto a cogliere, e sono certa che non è sfuggito al ‘nostro Escher’ che aveva ben capito come la ragione pos-sa suggerire all’arte le vie del futuro. Basta saperle seguire.

In fine: vi invito a cliccare sui nomi che vi ho ricordato, e soprattutto su: http://issuu.com/officinacontemporanea/docs e www.atelieritaliano.org/officina che ringrazio per la documentazione.

Laura Schram-Pighi

7


Het boek dat ik momenteel lees, Memo-ria del vuoto van Marcello Fois, gaat over de bandiet Samuele Stocchino, en speelt ruim honderd jaar geleden. De schrij-ver uit Nuoro probeert te beschrijven op grond van welke ervaringen Samuele tot zijn bandietencarrière is gekomen. Een van die ervaringen betreft het gezin van een vriendje dat na de plotselinge dood van vader en moeder verspreid raakt tus-sen verre familieleden en tehuizen. De jonge Samuele ziet dit aan en roept ge-schrokken Domo ruttu. En ineens ben ik te-rug in het Frans Instituut aan de Melkweg te Groningen, waar in 1955 Rob Smeets ons de historische taalkunde van de Ro-maanse talen uitlegde.

In Nuoro sprak men nog een vorm van Latijn die dateerde van de komst van de Romeinen na de Eerste Punische Oorlog. De oude Scipio zou Samuele’s woorden verstaan hebben, als plaatselijke uit-spraak van domum ruptum, een gebroken huis(gezin). De soldaten van 240 voor Christus spraken de korte o van domum nog uit als een o, later pas ontstond de tweeklank die we nu kennen uit Duomo. En de korte u van ruptum was nog een u en geen o, zoals later in rotto. De m was bij hen waarschijnlijk al even zwak als de meervouds-n van het huidige Nederlands. De combinatie pt was te ingewikkeld voor de Nuorezen en werd vereenvoudigd tot tt. Het enige geheimzinnige is de verschil-lende behandeling van de onbeklemtoon-de u. Ook de betekenis zou Scipio verstaan hebben: domus was een huis; later ging het woord het Huis des Heren betekenen en werd het in zijn eigenlijke betekenis ver-vangen door casa, het woord voor ‘hut’.

De strategie van Fois is om hier en daar een sardisch woord in zijn zinnen in te voegen, vooral wanneer het verhaal dicht

bij de personages komt. Soms zijn het meer woorden, en in het verhaal van de doop van Samuele (in 1895) houdt prete Marci zelfs een preek van een hele bladzij-de in het Sardisch, om uit te leggen hoe de jongen aan zijn naam komt en wat dat over zijn toekomst zegt. Om een klein staaltje te geven citeer ik het slot: “E [Deus] narat a Samuele de si ch’iscampiare a Betlem-me pro chirchare unu pitzoccheddu meda bravu chi est unu pastureddu e li naran Davide ... Eja ... cussu de Golia, ma custu est un àtteru contu... T’appo contau cus-t’istoria pro ti narrere chie fit Samuele: un ómine bonu e meda, meda caru a Deus... Bie tue si ti paret cosa de nudda.” [En God zegt tegen Samuel dat hij er vandoor moet gaan naar Bethlehem om een heel flink jochie te zoeken dat een herdertje is en ze noemen hem David ... Ja, ja die van Goliath, maar dat is een ander verhaal... Ik heb je dit verhaal verteld om je duide-lijk te maken wie Samuel was: een goede man, waar God heel erg van hield ... Zeg zelf maar (Vedi tu) of je dat onbelangrijk lijkt.] Met een paar hints is dit zo te lezen: de dubbele ll wordt dd, dat staat voor de d die met teruggetrokken tongspits uit-gesproken wordt; dat is wat de Nuorezen van de Latijnse ll maakten, zowel in nulla als in het verkleinwoord pastorello; narrere, het Latijnse narrare is niet alleen vertel-len, maar ook zeggen en noemen; pitzoccu is Sardisch voor piccolo; het Latijnse circa werd nog met een k-klank uitgesproken; vandaar dat cercare hier nog als chircare ver-schijnt, en de Latijnse v wordt gemakke-lijk een b, zoals in bidere voor ‘videre’ zien. Alleen meda voor ‘erg’ blijft voor mij nog een klein mysterie.

De Romaanse taalkunde, die in 1955 nog volop leefde, is geleidelijk uit de talenstu-die verdwenen: eerst is alle historie ge-sneuveld in een tijd die in het heden wilde

leven; daarna zijn de vreemde talen ver-bannen in de strijd tegen het zogenaam-de multiculti. En dat in een tijd waarin er meer Romaanstaligen dan ooit in ons land wonen, van de Kaap-Verdiërs, die er al massaal zijn, tot de Roemenen, waar onze regering zo bang voor is. Eens zul-len hun kinderen de Romaanse verwant-schap herontdekken; misschien komt de Romaanse taalkunde dan weer tot bloei. Als inmiddels tenminste niet alle biblio-theken bij het grof vuil zijn gezet.

Minne de Boer

Apostrofo 47

‘L’abruzzese non è un dialetto’De taalnieuwsbrief van Van Dale, Taalpost, bracht de redactie op het spoor van Roberta d’Alessandro, een jonge Italiaanse linguïste, afkomstig uit de Abruzzo en hoog-leraar in Leiden. In een filmpje op Youtube (https://www.youtube.com/watch?v=pToCQw1Nic4) legt zij in glas-helder Italiaans uit dat en waarom het Abruzzees geen dialect is van het Italiaans maar een taal op zichzelf. Én hoe voordelig het kan zijn om tweetalig op te groeien, iets wat Abruzzese kinderen vanzelf overkomt omdat zij op school en in de maat-schappij ‘A.B.I.’ leren en gebruiken maar thuis het Abruzzees.

Guido Guidi, architect en fotograafIn Huis Marseille in Amsterdam is van 14 juni t/m 7 september een expositie te zien van de buiten Italië weinig bekende architect en foto-

graaf Guido Guidi: ‘Veramente’, foto’s van het verstedelijkte Italiaanse landschap. Guidi laat zich vaak inspi-reren door bronnen uit de (Italiaanse) architectuurgeschiedenis.www.huismarseille.nl

8


‘De mooiste kerk van Holland […], maar zeer slecht schoongehouden’ – zo typeert de Italiaanse arts Giovanni-Battista Gor-nia op 12 juli 1669 de Utrechtse Domkerk. Gornia was als lijfarts meegereisd met de Toscaanse kroonprins Cosimo de’ Medici bij diens tweede bezoek aan de Neder-landen. Ook bij het eerste bezoek, twee jaar eerder, midden in de winter, had het vorstelijke reisgezelschap de Domkerk bezocht, op zondagochtend 18 december. Nadat de prins eerst in zijn logement, Het Wapen [sc. Kasteel] van Antwerpen aan de Oude Gracht, een privémis had laten opdragen door een van de meegereisde Italiaanse priesters, betrad het gezel-schap de Domkerk ‘waar op dat moment gebeden werden gezegd, onderbroken door zeer rommelig gezang’, aldus ka-merheer Filippo Corsini, die het verder uiterst opmerkelijk achtte dat de voor-ganger tijdens de daaropvolgende preek zijn gehoor gewoon aankeek, vanaf een preekstoel midden in de kerk: katholieke priesters droegen destijds nog de mis op aan het altaar, met de rug naar het kerk-volk, een gebruik dat pas een halve eeuw geleden is afgeschaft. Overigens woonde Cosimo daarna nog een katholieke mis bij in een schuilkerk en schonk hij de ce-lebrant – een rondtrekkende pater jezuïet – een flinke som geld om diens heilzame werk te ondersteunen. Kamerheer Cor-sini raakte diep onder de indruk van het domcarillon, dat ook toen al de hele nacht doorklingelde. Wel blijkt uit zijn beschrij-ving dat hij in het geheel niet begreep hoe het ingenieuze mechaniek nu eigenlijk werkte.

Weer een heel ander beeld van Utrecht levert de meegereisde hofmeester van de Toscaanse prins, Filippo Marchetti: ‘Het Wapen van Antwerpen is een grote ruime herberg met goede voorzieningen. Na de maaltijd maakte Z.H. een rit door de stad die werkelijk zeer groot en mooi is, met brede rechte straten, veel grachten, ker-ken en grote mooie gebouwen; er heerst een onbeschrijflijke netheid; men beden-ke dat de huizen er tweemaal per week van onder tot boven met water worden ge-reinigd, zelfs de gevels aan de straatkant krijgen een beurt; zeer mooie vrouwen

drijven er handel in allerlei winkels en werkplaatsen.’Vrouwen. Mooie, grote Nederlandse vrou-wen – dat was kennelijk een van de be-koorlijkheden van de Nederlanden, niet alleen voor de hofmeester, maar ook voor de jonge vorst die kort na terugkeer van zijn tweede reis in Florence de troon zou bestijgen als groothertog van Toscane – en trouwens voor vrijwel elke mannelijke Italiaanse reiziger, van Lodovico Guic-ciardini in de zestiende eeuw tot Edmon-do De Amicis aan het einde van de negen-tiende. Natuurlijk kwam Cosimo ook om kennis te nemen van de staatsinstellingen van de Republiek der Nederlanden, die toen, onder het bewind van raadspensio-naris Johan De Witt, op het toppunt van macht en roem verkeerde. Ook verdiepte hij zich in allerlei technologische, econo-mische en commerciële vernieuwingen. En natuurlijk bezocht hij tal van beziens-waardigheden, niet alleen kerken, maar ook rasphuizen, spinhuizen en dolhui-zen, houtzagerijen en ijzersmederijen, touwslagerijen en rundslagerijen, weten-schappelijke verzamelingen en kunstcol-lecties en ontmoette hij tal van geleerden, bestuurders, kunstenaars, boekhandela-ren, handwerkslieden, walvisvaarders en kooplieden. Maar toen het er op aankwam een schilderij mee te nemen naar huis, koos hij in het atelier van Frans van Mieris de Oudere voor een tafereel van een wel-lustig met ontblote boezem achterover-

hangende vrouw, dat in het Nederlands de titel draagt ‘Bordeelscène met koppe-laarster en betalende klant’ of ook wel ‘De slapende lichtekooi’. De catalogus van het Florentijnse Uffizi, waar het uiteinde-lijk is beland, hanteert een veel discreter terminologie. Daar heet het La donna ad-dormentata of ook wel La cortigiana olandese. Overigens had Cosimo bij zijn eerste be-zoek aan de schilder een aantal schilderij-en besteld en bepaalde hij bij zijn tweede bezoek wat hij werkelijk aanschafte. Zou de vorst ook zelf het model hebben uitge-kozen dat vereeuwigd diende te worden? Daarover zwijgen hofmeester, kamerheer, lijfarts en secretaris, de vier leden van het gevolg van wie de brieven, dagboeken en reisverslagen nu soepel en snedig in het Nederlands zijn vertaald door Bertie Er-inga en van toelichtingen en illustraties zijn voorzien door Lodewijk Wagenaar. Een van de mooiste reisberichten over het zeventiende-eeuwse Nederland is nu ein-delijk toegankelijk geworden in een fraaie en goedverzorgde uitgave.

Cosimo wenste incognito te reizen – maar met een gevolg van meer dan vijftig men-sen was dat uiteraard verre van eenvou-dig. Het leidde tot allerlei misverstanden. Meteen de eerste avond in Utrecht kreeg Cosimo bezoek van een aantal Italiaanse kooplieden. Toen echter bleek dat zij wa-ren aan komen varen met het officiële schip van de Utrechtse Staten, kregen ze het verzoek om meteen weer via de ach-teruitgang te vertrekken. De prins wenste geen officiële ontvangst. Het Amsterdam-se stadsbestuur meende de kroonprins te moeten onthalen op een toneelvoor-stelling in de Schouwburg. Om gedoe te vermijden geschiedde dat voor een vrijwel lege zaal – buiten de beide delegaties was geen publiek toegelaten. Het stadsbe-stuur had de hint van de prins dat hij ‘geen poespas’ wilde geheel verkeerd opgevat. Zo min mogelijk officiële plichtplegin-gen, dat was de wens geweest die hij had geuit, maar vier uur lang een voorstelling in het Nederlands uitzitten, zonder naar de mooie vrouwen in het publiek te kun-nen kijken, dat vond hij pas een ware be-proeving: ‘er zat niemand, en zo was het beste ornament, het publiek en de dames,

Spion of vrouwenliefhebber? Een Toscaanse prins in Nederland (1667-1669)

9


afwezig […] de begane grond zag er leeg en kil uit’ (Corsini). Alleen in de loges za-ten enkele dames. Niet meer dan vijftien. Veel te weinig, naar de smaak van de Itali-aanse gasten. Want juist de vrijheid waarmee de Neder-landse vrouwen zich, ook ’s avonds, in het openbaar bewogen, was iets wat de Itali-aanse bezoekers even mateloos verbaasde als behaagde. Zoals hofmeester Marchetti bijvoorbeeld noteerde: ‘Zoals in iedere stad in Holland gaan de vrouwen ook hier overdag en ’s avonds alleen de straat op, ze bewegen zich met een grote vrijheid en ze worden in hoge mate gerespecteerd, alsof er gewapende politiemannen in hun buurt zijn.’ En dat gold natuurlijk nog in hogere mate als er geschaatst kon worden: ‘Zo-lang het ijs sterk genoeg was duurde dit schaatsfeest voort, vooral bij het huis van Z.H. op de [Amsterdamse] Keizersgracht was het ijs tot middernacht bezaaid met schaatsende vrouwen en kinderen.’ Ook de Toscaanse prins kon geen genoeg krijgen van het kijken naar schaatsende vrouwen. ‘Toen Blaeu [de boekhandelaar die hem rondleidde door Amsterdam] hem kwam zeggen dat hij een vrouw heel kunstig en behendig op een andere gracht achter het huis had zien schaatsen, kon Z.H. zijn nieuwsgierigheid niet bedwin-gen en ging hij tussen de anderen naar haar staan kijken, het was al donker toen hij doornat weer thuiskwam, veel natter dan wanneer het zou hebben geregend.’ Er hing die dag namelijk een dichte, zeer koude mist over de grachten. Daar liet de prins zich dus niet door weerhouden. Volgens Medici-kenner Henk Th. van Veen moeten we Cosimo eigenlijk zien als een voorloper van tsaar Peter de Grote. Cosimo de’ Medici was de eerste vorst die welbewust een bezoek bracht aan de Ne-derlandse Republiek om ‘het Nederlandse model’ af te kijken en te gebruiken voor de modernisering van zijn eigen land. En dat zou hij volgens Van Veen tijdens zijn regeerperiode ook daadwerkelijk in prak-tijk hebben gebracht, op het gebied van landbouw, waterbeheer, nijverheden als de wolweverij en scheepsbouw, door de aanleg van een speciale koopliedenwijk in Livorno naar Amsterdams voorbeeld. Hij zou zelfs plannen hebben gemaakt om het groothertogdom Toscane na zijn dood te veranderen in een republiek naar Nederlands model om zo de zelfstandig-heid van de staat op lange termijn beter

te waarborgen; hij vroeg daarbij via zijn gezant nog advies aan raadspensionaris Anthonie Heinsius. Voortdurend hield hij contact met Nederland. Nog in 1714, vijfenveertig jaar nadat hij voor het laatst in Nederland was geweest, stuurde hij ie-mand naar Nederland om zo veel mogelijk exotische gewassen te verzamelen en mee terug te nemen naar Toscane. Hij stuurde Italiaanse waterbouwkundige ingenieurs naar Nederland en haalde Nederlandse ingenieurs naar Italië. Zijn geheime meesterzet, de ware reden voor zijn komst naar de Nederlanden volgens Van Veen, liep echter uit op een mislukking. Tijdens zijn beide bezoe-ken confereerde hij voortdurend met zijn vertegenwoordiger in de Nederlanden, de man die met duizenden brieven had aangedrongen op het vorstelijke bezoek, Francesco Feroni. Feroni was puissant rijk geworden door als tussenpersoon op te treden tussen de Nederlandse Re-publiek en de Spaanse kroon op het ge-bied van de slavenhandel. De bedoeling was om in Livorno een eigen Toscaanse Compagnie op te richten voor de handel op West-Indië en zo de Nederlanders te beroven van een fors deel van hun handel. In 1672, het befaamde rampjaar, toen Ne-derland grotendeels bezet werd door de legers van Lodewijk XIV, slaagde Cosimo er eindelijk in om Feroni naar Toscane te halen. Maar het plan voor de Toscaanse Compagnie viel in duigen, toen de Ne-derlandse republiek zich alsnog wist te bevrijden van blijvende buitenlandse be-zetting. Eigenlijk kwam Cosimo dus he-lemaal niet als de argeloze toerist zoals hij zich voordeed. Hij kwam als spion. Vrijwel alles wat hij tijdens zijn beide be-zoeken deed, had op een of andere manier betrekking op Indië: de vele boeken die hij kocht bij Blaeu, de verzamelingen die hij bestudeerde, de werkplaatsen en ateliers die hij bezocht.

Van dat alles had hofmeester Filippo Mar-chetti natuurlijk geen weet. Die genoot gewoon met volle teugen van zijn bezoek aan dat in zijn ogen zo paradijselijke Ne-derland: ‘Het leven is er goedkoop, er is voortreffelijk brood, uitstekende wijn, kalfsvlees en zeer veel lamsvlees […] Er is een overvloed aan eieren, kippen, wilde eenden, konijnen en hazen, en eindeloze hoeveelheden kaas, boter en melk. Z.H. vond de kwaliteit van de vis uitstekend.

Er is levende zalm te koop, zeer goede bot en kabeljauw, gekookt of geroosterd en heerlijk van smaak, karpers, snoeken en allerlei soorten bakvis, tegen een redelijke prijs.’Alleen hield dat paradijs ten oosten van Utrecht meteen op. Deventer was ‘een smerige, doodarme stad’, het stadje Goor was al even ellendig, ‘het water in de stra-ten kwam tot aan de buik van de paarden, begin en einde waren niet te zien, overal was moeras en ondergelopen land.’ Del-den idem dito: ‘een klein stadje, arm en smerig’. Hij zal ongetwijfeld nog vaak hebben terugverlangd naar Haarlem en Scheveningen. Het eerste: ‘een sierlijke, nette stad met beschaafde mensen en zeer mooie vrouwen’. Over de fraaie, door drie rijen bomen omzoomde tolweg van Den Haag naar Scheveningen schreef hij: ‘Nooit eerder werd zo een mooie weg ge-zien.’

Slechts een enkele wanklank horen we over zijn hele bezoek aan de Nederlanden. Het stadje Hoorn viel volgens Marchetti maar beter te mijden. De mensen die daar woonden waren ‘tamelijk onbeleefd en gierig’. Met name het personeel van Her-berg Sint Joris. Vreselijke afzetters. Voort het overige waren Holland en Utrecht inderdaad een paradijs. Zodra de grens wordt overschreden, eindigt Marchetti zijn reisverslag met het volgende com-mentaar over het vestingstadje Reijen dat al tot het bisdom Munster behoort: ‘een en al modder en zonder beschaving’. Over de Duitse vrouwen zwijgt hij discreet. En mooie bomen hadden ze daar kennelijk ook al niet.

Een Toscaanse prins bezoekt Nederland. De twee reizen van Cosimo de’ Medici. Bezorgd, inge-leid en geannoteerd door Lodewijk Wage-naar. Uit het Italiaans vertaald door Bertie Eringa. Uitgeverij Bas Lubberhuizen. 264 blz, met ruim 50 afbeeldingen in kleur. E 39,95

H.Th. van Veen, ‘Cosimo de Medici’s reis in nieuw perspectief ’, in Bijdragen en me-dedelingen betreffende de geschiedenis der Neder-landen 102, 1 (1987) p. 44-52. Kosteloos te raadplegen op de website van het Konink-lijk Nederlands Historisch Genootschap, www.knhg.nl/bmgn/

Roland Fagel

10


Tra le Sante più amate dagli italiani tro-viamo Santa Rita da Cascia. La devozione popolare per questa santa originaria del-l’Umbria, terra che ha donato più santi, è molto diffusa, forse perché il popolo la sente molto vicina per la ‘normalità’ del-l’esistenza quotidiana da lei vissuta. Santa Rita è stata prima sposa, poi madre, ed in-fine monaca agostiniana.

A leggere la sua biografia ci si accorge su-bito che la vita non le aveva risparmiato praticamente nulla: un matrimonio ac-consentito per non addolorare i genitori, un marito che la tradizione racconta come brutale e iroso, in seguito ucciso per ven-detta, e due figli morti molto giovani l’uno dopo l’altro. Rita è stata una donna dalla forte volontà, ed ha osato andare contro le convenzioni del tempo per seguire Gesù Cristo.

DoveLa strada che porta al Santuario di Santa Rita a Roccaporena (piccola frazione di Cascia, in Valnerina) la ricordo bene: è tortuosa e serpeggia attraverso una valle angusta ma dal paesaggio naturale sug-gestivo. È l’unica strada che dal 1950 col-lega la frazione al paese, Cascia, dal quale dista circa 6 chilometri. Percorrendo quella strada si inizia già a respirare aria di pace e tranquillità. In fondo al paese si trova il Santuario di Santa Rita.

VitaIl vero nome della Santa è Margherita Lot-ti. Nasce a Roccaporena nel 1371 (alcuni ritengono che sia nata nel 1381). I genitori svolgono la funzione di ‘pacieri’ nel Co-mune e cioè hanno l’incarico di pacificare i contendenti o per lo meno di evitare stra-gi e faide tra famiglie in conflitto. Ai tem-pi il governo del Comune era dominato dalla ricca borghesia cittadina (guelfi, in appoggio al papato) sempre in lotta con i ghibellini (che appoggiavano l’impero) per la gestione politica del Comune. Le liti tra le famiglie non cessavano mai e spesso sfociavano in vere e proprie faide. In questo clima i ‘pacieri’ – che non era-no giudici di pace in senso giuridico ma avevano ricevuto l’incarico direttamente dal Comune – svolgevano l’importante

opera di riportare la pace tra le famiglie. I genitori di Rita sono quindi benestanti, godono di rispetto e stima, e anche di un certo prestigio sociale. La famiglia di Rita è molto devota, e la piccola viene istruita dai padri Agostiniani che abitavano in un convento a Cascia. Lì impara anche la devozione per i santi protettori che si veneravano in quel luogo: S. Agostino, S. Giovanni Battista e Nicola da Tolentino che al tempo di Rita non era stato ancora canonizzato. Già da adolescente mostra apertamente la sua vocazione ad una vita religiosa e, quando le è possibile, va al monastero di Santa Maria Maddalena a Cascia dove è probabile ci fosse una pa-rente suora. I suoi genitori però deside-rano per lei una vita diversa, e la promet-tono in sposa a Paolo di Ferdinando di Mancino. A quell’epoca il matrimonio, si sa, non era tanto stabilito dai fidanzati quanto dagli interessi delle famiglie, e perciò Rita deve accettare la proposta dei genitori e andare in sposa a quel giovane ufficiale che comanda la guarnigione di Collegiacone.

Molti descrivono il marito come un ghi-bellino dai tratti violenti e pronto all’ira, ‘ammansuito’ dalla bontà di Rita e dalle sue preghiere. È difficile ricavare la verità assoluta dalle fonti che ci sono giunte, vero è che Rita, con la sua perseveranza

di rispondere con dolcezza alla violenza, riesce a trasformare, con il tempo, il ca-rattere del marito e renderlo più docile, cosicché egli vive seguendo una condotta più autenticamente cristiana.Del cambiamento del marito ne gioisce anche la comunità di Roccaporena, che per anni ne aveva dovuto subire le angherie.

Dal matrimonio nascono due figli proba-bilmente gemelli o nati a breve distanza tra loro: Giangiacomo e Paolo Maria. Dopo la nascita dei figli, la famiglia si trasferisce al ‘Mulinaccio’, di proprietà del marito, dove hanno una dimora più grande e dove il marito può intraprendere l’attività di macinazione del grano. Rita educa i figli secondo i principi cristiani che aveva ricevuto dai suoi genitori, ma purtroppo questi assimilano molto an-che gli ideali e le regole della comunità casciana, non sempre in linea con una condotta di vita cristiana. Infatti, tra le varie cose, la comunità riteneva legittima la vendetta. Dopo alcuni anni muoiono, anziani, i genitori di Rita e il marito viene assassinato nei pressi del loro ‘Mulinac-cio’. Rita si accorge dell’accaduto, ma fa appena in tempo ad assistere alla morte del marito e si affretta a nascondere la ca-micia insanguinata, perché i figli, veden-dola, non finiscano col covare vendetta. Rita, in cuor suo, con la forza della fede e

Santa Rita da Cascia, la santa degli impossibili – onomastico 22 maggio

Santuario di Santa Rita a Roccaporena

11


della preghiera, chiede a Dio perdono per gli assassini, e non ne rivelerà mai il nome per non provocare la vendetta, spezzando così quella spirale d’odio che si è innes-cata. Questo fatto le costa il risentimento della famiglia del marito ucciso, ma nulla è questo in confronto al grande timore che la affligge, e cioè che i suoi figli pos-sano diventare a loro volta vittime o pro-tagonisti di una faida. Infatti aveva saputo che gli uccisori del marito erano decisi ad eliminare tutti gli appartenenti alla fami-glia Mancino, e nello stesso tempo i suoi cognati volevano vendicare l’uccisione di Paolo di Ferdinando di Mancino, coin-volgendo conseguentemente anche i suoi figli.

Rita prega incessantemente e con gran-de fervore Dio perché i suoi figli non si macchino di tali atrocità e abbiano salva l’anima, e chiede a Dio piuttosto di toglierli dal mondo. “Io te li dono. Fà di loro secondo la tua volontà” era la sua preghiera. Giangiacomo e Paolo Ma-ria muoiono giovani, l’uno dopo l’altro, probabilmente a causa di peste o di altra malattia. Rita, di nuovo profondamente afflitta e sola, si avvicina sempre più a Cristo sofferente. Secondo la tradizione, risalgono probabilmente a quel momento le sue frequenti visite allo Scoglio Sacro di Roccaporena, anche chiamato lo Sco-glio della Preghiera, uno sperone aguzzo sulla cui sommità si trova una chiesetta. È questo il luogo dove Rita si reca spesso a pregare, in solitudine ma assistita dalla presenza di Dio. Secondo la tradizione, sulla pietra che si trova sulla sommità, Rita avrebbe lasciato le impronte delle gi-nocchia e dei gomiti.

Il Monastero di Santa Maria Maddalena

Rita si rifugia nella preghiera, ed è in questo periodo in cui si presume abbia maturato il suo desiderio di giovinetta di entrare in convento. A 36 anni chiede di essere ammessa nel Monastero di Santa Maria Maddalena e, dopo mille diffi-coltà e con l’aiuto dei suoi Santi protet-tori, può finalmente entrare nell’ordine Agostiniano. Riceve l’abito e la regola di Sant’Agostino che professa e vive nei suoi quaranta anni di vita nel Monastero fino alla morte. La nuova monaca Rita è molto umile, obbediente, prega incessantemente, ha momenti di ascesi ma è anche una

donna di azione, di coraggio e di forza di volontà che si traducono in opere con-crete. La sua condotta di vita è esemplare per la pratica della carità, delle penitenze e della preghiera, così che ben presto sus-cita l’ammirazione di tante consorelle. Si narra che la Madre Badessa, per provare l’umiltà della nuova monaca, le avesse comandato di annaffiare una pianta di vite ormai arida. Rita obbedisce, e senza indugi annaffia ogni giorno la pianta che miracolosamente rinasce e fiorisce, di-ventando una vite rigogliosa. È per questo motivo che la vite è diventata il simbolo della pazienza, dell’umiltà e dell’amore. Ancora oggi, a testimoniare questo pro-digio è la vite di Santa Rita nel chiostro del Monastero, che ovviamente non è la stessa della tradizone, ma risale a più di duecento anni fa.

La spina Dopo aver attraversato il dolore per la morte dei cari, nel Monastero Rita innalza a Cristo il suo dolore per le sofferenze dell’umanità. Il venerdì santo del 1432, turbata dopo aver sentito un predicatore parlare con ardore delle sofferenze della passione e morte di Gesù, rimane a lungo in contemplazione davanti al crocefisso. In uno slancio di amore Rita chiede al Signore di diventare ancora più partecipe alla Sua sofferenza. Non sappiamo cosa sia accaduto in quel momento: Rita sente una spina della corona del Cristo confic-

carsi nella sua fronte, producendole una profonda piaga che la costringe ad una prolungata segregazione. Per 15 anni, in umiltà, porta in fronte la piaga vivendola come dono d’amore e parlandone poco. Rita è talmente immedesimata nella Cro-ce che vive le sofferenze di Cristo in prima persona: gli ultimi quindici anni li vive logorata dalle fatiche, dalle sofferenze fi-siche e spirituali.

La rosa In questa fase della sua vita avviene un al-tro prodigio. Nell’inverno precedente la sua scomparsa e gravemente ammalata, Rita trascorre lunghi periodi nella sua cel-la, immobile nel suo giaciglio. Un giorno riceve la visita di una parente la quale, nel congedarsi, le chiede se desiderasse qual-cosa. Rita risponde che avrebbe desidera-to una rosa del suo orto di Roccaporena e un paio di fichi. La parente obietta che, es-sendo inverno, sarebbe stato impossibile, ma nonostante ciò si reca nell’orticello. In mezzo ad un rosaio vede una bella rosa sbocciata e sulla pianta di fico due bei fi-chi maturi. Estremamente stupita coglie la rosa e i fichi e li porta a Rita la quale, ringraziando, li consegna alle consorelle anche loro meravigliate del prodigio. Il fisico, ormai consumato dalle numerose sofferenze, cede l’anima al cielo. È la not-te tra il 21 e il 22 maggio 1447. La tradizi-one tramanda che nel momento della sua morte le campane del Monastero si siano messe a suonare da sole, richiamando la

Scoglio Sacro di Roccaporena

Santa Rita in contemplazione davanti al crocefisso

12


cittadinanza al Monastero per pregare e venerare la suora, per loro già Santa.Rita moglie, vedova, madre e suora di-venta la Santa della ‘Spina’ e della ‘Rosa’. Nel giorno della sua festa, il 22 maggio, le rose vengono benedette e distribuite tra i fedeli. Le suore del Monastero confezio-nano bomboniere solidali e vari prodotti d’artigianato ‘Fatto per amore’ dove la rosa è uno dei simboli più ricorrenti.

Il corpo di Santa Rita e canonizzazione

Circa dieci anni più tardi, su iniziativa delle autorità comunali, i primi miracoli attribuiti a Rita vengono riportati nel ‘Co-dex miraculorum’ (il Codice dei miracoli). Tra i numerosissimi, forse il più grande è quello di un cieco che, per l’intercessione di Rita, riottiene la vista. È degno di nota il fatto che il corpo di Santa Rita non sia mai stato sepolto nel loculo del Monastero riservato alle mo-nache, proprio per il forte culto nato im-mediatamente dopo la sua morte. Molti devoti iniziano a portare gli ex voto e, alla vista di tanta spontanea venerazione, le monache decidono di riporre il corpo in una cassa, chiamata la ‘cassa umile’ che va però perduta in un incendio. Il corpo di Rita, inspiegabilmente, ne esce indenne e viene riposto in un sarcofago ligneo. Oggi il sarcofago è custodito nella nuova basilica costruita tra il 1937 e il 1947. Nel corso dei secoli, miracolosamente, il corpo della Santa è rimasto incorrotto ed oggi è esposto in un’urna trasparente alla venerazione di innumerevoli fedeli. Biso-gna anche dire che il corpo, così come lo si vede oggi, sembra quello di una per-sona morta da poco e non presenta sulla fronte quella piaga causatagli dalla spina,

piaga rimarginatasi subito dopo la sua morte. Indagini mediche hanno accertato comunque la presenza di una piaga ossea sulla fronte, a riprova dell’esistenza della stigmata.Papa Urbano VIII nel 1627 ne avvia il processo di beatificazione, che si svolge a Cascia con capillarità minuziosa. Il se-colo dopo gli agostiniani intendono chie-dere la canonizzazione, ma per una serie di vicissitudini questa viene più volte in-terrotta e ripresa. Solo il 24 maggio 1900 finalmente papa Leone XIII proclama so-lennemente Santa Margherita di Cascia.

Nonostante le numerose e dure prove che ha dovuto affrontare in vita, Rita si è sem-pre adoperata per aiutare chi era nel biso-gno, non disdegnando di soccorrere gli ammalati di peste, senza mai esserne con-tagiata. Questo spiega il motivo per cui viene venerata come la Santa dei casi im-possibili (o Santa degli impossibili). Rita insegnava che se ci si affida totalmente a Dio, tutto può accadere. Il suo messaggio di amore, devozione e totale affidamento di se stessi a Dio, l’ha tramandato con l’esempio della sua vita, e non ha lasciato

scritti. Numerosi sono i miracoli che si sono susseguiti nel corso dei secoli e i casi di chi ha sentito un forte profumo sprigi-onarsi dal corpo della Santa.

Santa Rita è l’esempio di donna forte e coraggiosa nei tempi duri. Ha avuto il coraggio di lottare per fermare la sete di vendetta, di pacificare le famiglie, come donna (nel medioevo!) ha avuto un ruolo determinante nel campo sociale, della pace, della giustizia, della carità. Ancora oggi viene venerata per questo suo corag-gio oltre che per l’umiltà e il servizio ai bisognosi.

Il Monastero oggi Il Monastero delle suore Agostiniane, sull’esempio della Santa e con l’aiuto economico di molti, nel corso dei secoli ha ampliato la struttura originaria costru-endo la basilica e altri edifici ora in uso, ad esempio, per accoglienza di minori in difficoltà. A Cascia è presente l’Alveare di Santa Rita, una struttura che si occupa di giovani in disagio sociale (ragazze minori che vivono giorno e notte all’interno della struttura e ragazzi ospitati durante la set-

‘Fatto per amore

Il sarcofago col corpo di Santa Rita

13


timana lavorativa dall’uscita della scuola fino a sera), in Kenya e nelle Filippine, solo per citarne alcune; sono presenti scuole dove i bambini ricevono non solo l’istruzione scolastica, ma anche tutte le cure a loro necessarie. In tutto il mondo sono sorte chiese, monasteri e iniziative assistenziali ispirate alla Santa. Recen-temente, nel 2012, è nata la Fondazione Santa Rita da Cascia (una ‘stichting’).

L’Opera di Santa Rita è preposta al culto della Santa, alla diffusione della sua co-noscenza e ai continui pellegrinaggi. Fra le molte opere realizzate sono la cappella della sua casa che Rita giovinetta aveva chiesto ai genitori di far costruire, la cap-pella del ‘Sacro Scoglio’ dove pregava, il Santuario di Roccaporena, la Casa del Pel-legrino e molti altri ancora.

Il Santuario e il Monastero di Cascia, as-sieme ad Assisi, Norcia e Cortona cos-tituiscono uno dei punti di maggiore ri-ferimento per il pellegrino che si reca in Umbria.

Per chi volesse fare un’esperienza diversa e avvicinarsi alla spiritualità del luogo, numerosi sono i punti di accoglienza pro-posti da alcune strutture religiose come conventi o canoniche (case parrocchiali), così come quelli proposti dalle strutture civili. Sono inoltre degni di nota i Sentieri di Santa Rita, da percorrere a piedi verso Cascia. Il Centro ‘Pellegrini a Piedi’ ([email protected]) rilascia la ‘Credenziale del Pellegrino’, una carta che nelle strutture di ospitalità indicate lungo i sentieri, permette di usufruire di partico-lari sconti e agevolazioni. I Sentieri di Santa Rita sono riconoscibili dalla segnaletica di colore giallo, colore del cammino più antico d’Europa: quello di Santiago di Compostela.

Marina Pressato

La segnaletica di colore giallo dei

Sentieri di Santa Rita

1 Questo articolo è l’approfondimento della

recensione pubblicata con il titolo ‘La letteratura

come vita’ in Corriere di Gela, 5 aprile 2014.

2 Lettera del 2 settembre 1930, IMEC, Fonds V.L.

Recensione di: Giorgio Montefoschi, La fragile bellezza del giorno, Bompiani, 2014, 222 p., € 17,00

Prima del 1668 Johannes Vermeer com-pleta il quadro cui resterà più affezionato (non a caso è quello che la moglie prova a salvare dal pignoramento per debiti) e che oggi viene identificato come l’Allegoria del-la pittura. Qui il pittore olandese ritrae se stesso – o comunque un artista – durante l’atto creativo, mentre ha davanti una ra-gazza che civetta, in modo serissimo però, a fare la musa. Tuttavia, oltre che questi due personaggi, contano anche i vari oggetti che riempiono la scena: la tromba (allegoria, appunto, della musi-ca); la corona d’alloro (la poesia); il ma-scherone (il teatro), che trattengono il vero significato di una rappresentazione squisitamente teatrale. Si veda, a tal pro-posito, il gran telone che pare aprirsi come un sipario davanti allo spettatore. Vermeer, pur attraverso il linguaggio del-l’allegoria, dice a chiare lettere la propria poetica, ossia, che l’arte, in modi vaga-mente cannibalistici e barbari, si sfama con se stessa. Se ciò è vero, un tale princi-pio deve valere pure per Montefoschi che – con una disciplina che avrebbe sod-disfatto finanche Balzac – ha consegnato all’editore Bompiani il suo quindicesimo

romanzo. Provo a spiegare brevemente come io credo che ciò si verifichi. Lo scrit-tore in ogni suo testo introduce una serie di titoli o di autori che accompagnano i vari protagonisti. Se ne Lo sguardo del cacci-atore (1987) si ritrova quello più felice e forse incisivo: L’isola di Arturo; ne La casa del padre (1994) c’è quello che va letto come l’antagonista del protagonista: Moby Dick; mentre ne Le due ragazze con gli occhi verdi (2009) c’è quello più amabile: l’Odissea letta a Pietro dal nonno. Ne La fragile bel-lezza del giorno si riscontra una serie di ri-mandi libreschi che va da Calvino a un manuale di storia dell’arte. Gli accenni a queste opere non sono però, per carità!, parte di una strategia vagamente postmo-derna. Semmai essi vogliono essere una chiave di lettura per intuire quelli che sono i legami tra le vite di chi è coinvolto in questa discreta, quanto sostanziale, messinscena. In particolare, quelli coin-volti sono: io (A), che legge di Ernesto (B) scrittore e recensore, che a sua volta legge dell’Ulrich di Musil (C). Una simile costruzione a specchi mi torna utilissima perché mentre B (essendo il protagonista) è diventato il mio punto di riferimento, C mi aiuta a riscontrare un’accennata coin-cidenza caratteriale con B. Ed effettiva-mente Ernesto ha qualcosa di Ulrich, ma la trama di rimandi letterari presente in

Montefoschi non va confusa con una for-ma di imitazione dei propri eroi. Qualco-sa del genere, casomai, si verifica per la Francesca dantesca, per il Quijote, per Emma Bovary. Qui lo scopo principale non è, allora, quello psicologico, quanto quello di inquadrare biograficamente il soggetto. Perché? Perché condivido ap-pieno il pensiero di Valery Larbaud quan-do dice che “L’essentiel de la biographie d’un écrivain consiste dans la liste des li-vres qu’il a lus. Tout le reste est un amal-game de faits étrangers à la littérature, fait sociaux, biologiques”

2. E qui, non di-

mentichiamolo, lo scrittore non è solo Er-nesto (B), ma anche Montefoschi (D), il quale, grazie a un marchingegno come questo, ben pensato e ben funzionante, vuole suggerirci che, per quanto scritto in terza persona, abbiamo a che fare con un grande romanzo autobiografico e che C, oltre che a B, rimanda anche a D. Ne La fragile bellezza del giorno – ma invero così è anche per il discorso allegorico di Ver-meer – a questa struttura, simile a quella del teatro nel teatro, se ne accompagna

Giorgio Montefoschi e l’etica della letteratura1

14


un’altra che si propone attraverso la rela-zione con gli oggetti illustrati o anche solo nominati. Queste cose, all’apparenza inanimate, costituiscono il fantasma del-l’Arte da cui sia il pittore sia lo scrittore si lasciano provocare. Dico ‘provocare’ e non ‘ispirare’, non solo perché questo verbo non mi ha mai convinto, ma perché di certo non vale per Montefoschi che è un narratore che non prepara schede o pro-grammi di eventi prima della stesura di una nuova storia, ma piuttosto uno di quelli che si lascia convincere dalla neces-sità degli eventi. In questo autore, difatti, tutto è vero, materiale, direi tangibile. Lo è la lana della sciarpa, il vetro di una frut-tiera, il legno del pavimento; ma questa concretezza vale anche per i nomi (quasi sempre di due sillabe: Carla, Claudia, Guido) che magari appartengono alla ba-nalità della nostra onomastica; per gli in-dirizzi degli appartamenti, degli uffici,

del chiosco dei giornali, delle biblioteche, dei bar, che sono facilmente riscontrabili nell’elenco telefonico, nel Tutto-città o sulle Pagine gialle. Non si tratta, cioè, di dettagli ornamentali o sbadatamente neo-realistici. Anzi – per quanto essi siano “detalhes tão pequenos”, per dirla con Roberto Carlos – è proprio nella loro il-lusoria trascurabilità che si percepisce che non stanno lì per documentare, ma piuttosto perché, con prepotenza, voglio-no affermare il proprio significato poeti-co. A prova di questa mia ipotesi credo che contribuisca anche l’epigrafe di Virgi-nia di Woolf posta in esergo del volume. Una tale concretezza, dicevo, non è acces-soria, ma rinvigorisce non poco il tema prescelto, che è poi quello più pericoloso per un romanziere: una storia d’amore. Montefoschi ne descrive (uso di proposito questo verbo alquanto tecnico) uno gran-de e durevole, forse immenso e mai termi-nato. È un matrimonio, ma io credo sia meglio definirlo come avrebbero fatto i romani precristiani: un patto coniugale. Attraverso tre stagioni della vita del prota-gonista si prova a capire come una simile situazione esistenziale (l’essere innamo-rato, la paternità) e quella civile (la convi-venza, il lavoro, la genitorialità) parteci-pino in quel processo che è l’aggiustamento del proprio carattere. Un tale cambiamen-to, mi pare di capire, è la condizione che porta un individuo non semplicemente a invecchiare ma a maturare. Per farlo è in-evitabile interrogarsi non solo sulla natu-ra del sentimento (questo è il problema ontologico del libro), ma anche sulla sua manifestazione, sulla prassi, ma pure la perdita e, quando è possibile, il suo recu-pero. Ecco perché io provo a proporre che il sottotesto di questo racconto, per quan-to magari in modo incosciente all’autore, sia il Canzoniere di Petrarca. La collezione di frammenti, è noto a tutti, è un romanzo che si compie in una trama composta da quattro movimenti. Questi si possono ri-assumere nella conoscenza, in gioventù, di una donna da cui dipenderà lo stato d’animo di chi scrive; poi dal sentimento provocato dalla sua morte; in seguito nel rinvenimento di lei e di se stesso attraver-so la scrittura: “Voi ch’ascoltate in rime sparse il suono | di quei sospiri ond’io nu-driva ’l core | in sul mio primo giovenile errore | quand’era in parte altr’uom da quel ch’i’ sono” (RVF, I, 1-4); e infine nella salvezza metafisica (n. 366). Se questa

mia valutazione ha una qualche bontà, al-lora si spiega anche perché il tema ancil-lare del libro è il tempo. Non solo quello del flusso di coscienza, che comunque c’è, ma, anche in questo caso, un tempo che si sviluppa in una fenomenologia tut-ta umana: nell’orario di apertura e chiu-sura di una galleria d’arte, fatto che fa sca-turare una serie di eventi complementari: in primis quello del poter, o non, stare in-sieme. È così che Ernesto che prima viveva in solitudine e in campagna (uno spazio ancora sottomesso al tempo naturale), ri-torna in città e, con la forza di chi deve sopravvivere, decide di non negarsi alla novità. Questa è la scelta che in definitiva gli permette di ricominciare a scrivere. Come si vede nell’Allegoria della pittura la figura sulla tela è appena accennata, così Ernesto, per mezzo di brevi fragmenta, ri-comincia ad annotare parte della sua vita in una cartellina di carta blu che, mi piace pensare, deve essere come una di quelle che lo stesso Montefoschi tiene sul suo desco. Tutto, dunque, è importante in questo libro: ho già detto gli oggetti, i luoghi (la città, la campagna, Roma), ma lo sono anche la trama, i personaggi, la classe sociale prescelta. Questo è vero, ma ancora più urgente è per me dire che, come per qualsiasi altro testo, anche qui è la scrittura che ne costituisce la sua sostanza più cristallina. La sintassi ipota-ttica ripete senza alcuno sforzo il passo delle camminate o del flusso dei pensieri (anche quelli sconclusionati); la scelta di un registro linguistico mediano dice in-evitabilmente che l’italiano parlato è quello dei borghesi; gli aggettivi, sia nel loro numero sia nella precisione dell’ac-compagnamento al sostantivo, certifica-

15


no la mentalità di chi li adopera; i dialoghi asciutti significano in modo sconcertante la precarietà della comunicazione. In de-finitiva, tutti gli elementi che costituisco-no l’estetica del libro, sono parte fondan-te dell’etica di Montefoschi, perché “Ogni posizione stilistica, o addirittura direi grammaticale, è una posizione gnoseolo-gica”

3. La limpidezza di tono è, allora, il

segno di quella del pensiero ed è il valore

più gagliardo che prova come e perché Montefoschi oggi è, senza alcun dubbio, uno dei nostri migliori romanzieri.

Gandolfo Cascio

Videowoordenboek van de Italiaanse gebarentaalBegin dit jaar, op 25 februari, is het eerste videowoordenboek van de Italiaanse gebarentaal online ver-schenen. Het is een onderdeel van de website spreadthesign.com, waarop heel veel gebarentalen vertegenwoor-digd zijn.(Gelezen in Taalpost van 26-2-2014; bron die daarin vermeld werd: Gali-leo Net)

Loriano Macchiavelli (met 2 c’s) is degene die Bologna op de misdaadkaart heeft ge-zet. Geboren in 1934 is hij begonnen als toneelschrijver, in 1974 schreef hij zijn eerste giallo met Sarti Antonio (steeds in die volgorde genoemd) als hoofdpersoon, vanaf ongeveer 1990 was hij de grote or-ganisator van het giallo-wezen rond Bo-logna als stichter van de Gruppo 13, en in 1997 begon hij, samen met Francesco Guccini, als schrijver van historische gi-alli: hun erkende topper was Macaronì, waarover ik later nog eens wil schrijven. Einaudi verzamelt de talrijke romans rond Sarti in cohorten van drie; ik heb de eerste gelezen: Le piste dell’attentato, Fiori alla me-moria en Ombre sotto i portici en zal proberen van die lectuur een kort verslag te geven.

Deze gialli hebben een vast bestand van vier hoofdpersonen, drie politiemensen, bureaucratisch aangeduid als Sarti An-tonio sergente, Felice Cantoni agente en Raimondi Cesare ispettore capo, en de anarchist Rosas. Sarti is in principe de speurder, maar eigenlijk bakt hij er niet veel van. Het is de typische antidetective (soortgenoot van Martin Beck van Sjö-vall en Wahlöö), hij lijdt aan colitis, een darmstoornis, waardoor hij in momen-ten van spanning op zoek moet naar een toilet (de lezer wordt geen van die pogin-gen bespaard). Hij heeft een onaange-naam karakter, pest zijn omgeving door voortdurend hardop te denken, scheldt zijn chauffeur regelmatig uit en legt het bij voorkeur aan met de vriendinnen van

de verdachten, op momenten waarop hij eigenlijk wat beters te doen zou hebben. Hij rent nogal impulsief achter de eerste de beste verdachte aan, zonder veel onder-schei dingsvermogen. Cantoni Felice is de chauffeur van politiewagen 28, die hij be-schouwt als zijn kindje; voor de rest is hij enorm loyaal en altijd bereid om uit te rijden, al is het midden in de nacht. Rai-mondi Cesare is de onaangename chef; we kennen het type uit de Engelse televisiese-ries, maar waar zij hier toch altijd wel iets innemends hebben, is er over Raimondi weinig positiefs te zeggen. Hij rijdt Sarti voortdurend in de wielen, en wel letterlijk door auto 28 naar iets onbenulligs te diri-geren net als Sarti iemand op het spoor is, hij laat zich bewieroken om wat zijn agenten bereikt hebben, zonder ze te noemen, en is enorm gevoelig voor pressie van buiten.

De wereld waarin deze romans spelen is die van de contestazione (het studenten-protest) ongeveer op het moment dat dit overgaat tot gewelddadig terrorisme. Ro-sas is een veteraan van het protest, die ie-dereen kent en alle verhoudingen in zijn hoofd heeft, hij weet dan ook meestal van het begin af aan hoe de vork in de steel zit, maar deelt dit pas mondjesmaat aan Sarti mee wanneer die onderuit dreigt te gaan. De verhouding tussen beiden is storm-achtig: Sarti dreigt Rosas regelmatig met arrestatie, maar die is daar absoluut niet van onder de indruk; af en toe werpt hij Sarti een bot toe in de vorm van een per-soon om eens te ondervragen of een plek

om eens te kijken.

Behalve deze vier zijn er nog twee perso-nages, waarmee Macchiavelli narratieve spelletjes doet. De een is een verteller die van tijd tot tijd in eigen persoon in het ver-haal optreedt: een virtueel personage, dat Sarti regelmatig vergezelt, in zijn huis, in de auto of op het politiebureau, zonder dat het anderen opvalt; hij spreekt Sarti toe, maar geeft ook commentaar op diens optreden en vergast de lezer van tijd tot tijd op zijn eigen visie op de zaak. De an-der (in de derde roman) is een ietwat mys-terieuze schrijver van detectives, die Lori-ano Macchiavelli heet, en door Sarti sterk verdacht wordt omdat hij de vermoorde dame goed gekend heeft.

De plots stellen niet veel voor, maar heb-ben wat te maken met het politieke kli-maat van die jaren. In de eerste roman wordt een legerpost opgeblazen, in de tweede sneuvelt een monument voor de partizanen, op de resten worden graf-fiti aangebracht op een moment dat Sarti en zijn mannen, die de boel moeten be-waken, even een dutje doen, in de derde wordt een bejaarde bordeelhoudster ver-moord door duistere figuren die juist door de politie in de gaten gehouden hadden moeten worden. In al die gevallen zijn er heel wat omstanders of andere verdach-ten, die successievelijk aan de tand ge-voeld worden, maar eigenlijk is de lezer, althans deze lezer, helemaal niet nieuws-gierig naar de afloop.

Uit de geschiedenis van de Italiaanse Giallo (13)

3 G. Contini, Esercizî di lettura, Torino, Einaudi,

1974, p. 243.

16


Er is nogal veel herhaling in het verhaal, wat Thomas Mann Leitmotive zou noemen: het toiletbezoek van Sarti, de stopwoord-jes van Raimondi (è vero, come si dice), het slachtoffer van roman drie, die constant la dolce vecchietta genoemd wordt.

Sarti Antonio, vertelt ons een van de com-mentatoren van de bundel, is een van de

meest geliefde detectives in Italië. Voor mij is hij de meest irritante. En dat werpt meteen de vraag op waar dat aan ligt, want de meeste trekjes die ik hier vermeld heb zijn ook wel bij andere auteurs te vinden. Kan het iets te maken hebben met de fas-cinatie die het geweld van die vreselijke ja-ren zeventig nog altijd in Italië uitoefent? Overigens heeft Macchiavelli school ge-

maakt: regelmatig vind je bij hem elemen-ten die vervolgens door de auteurs van de Gruppo 13 worden uitgewerkt. Dat zou best een onderwerp van een onderzoek kunnen worden.

Minne de Boer

Elio Petri era un regista italiano famoso in Italia ma meno conosciuto fuori del suo paese di nascita. Nato a Roma nel 1929, muore nella capitale nel 1982, una vita piuttosto breve ma segnata da alcuni film molto stimati, come Indagine.., Todo Modo e A Ciascuno il Suo, versione filmata del libro omonimo di Leonardo Sciascia.

Indagine (1970) è una satira sulla polizia e la politica in Italia negli anni cinquanta e sessanta che potrebbe facilmente include-re anche gli anni dopo, quando Giuseppe Gulotta a diciannove anni fu arrestato per l’omicidio di due polizotti, poi condanna-to nel 1976. Nel libro Alkamar: La mia vita in carcere da innocente, pubblicato nel 2013, lui scrive su questa condanna:

La mia condanna serviva a restituire la pace a tanta gente: ai due carabinieri uccisi, ai loro colleghi che li dovevano vendicare e a quelli che, pur sapendo o intuendo la verità, dovevano tro-vare un falso colpevole. Il colpevole falso ero io, io dovevo pacificare i patti e i ricatti, i segreti e le menzogne.(Prologo, p. 7)

Giuseppe Gulotta era un giovane che, dopo trentasei anni, finalmente ottenne la giustizia dovuta a lui come innocente al crimine. Nel film di Petri si tratta di un capo della sezione Omicidi della po-lizia che è colpevole d’aver ucciso la sua amante, ma si sente tanto inviolabile come persona di autorità e potere, che può sfidare tutti i poliziotti e persone di

autorità intorno a lui di trovare il vero col-pevole che possa essere lui, ma che pos-sano essere anche degli altri, innocenti come Giuseppe Gulotta, oppure studenti, maoisti, communisti, anzi un idraulico anziano. Questo povero uomo, come tutti che il capo autorevole incontra, ha paura di lui, eccetto proprio la sua amante che vede lui come quello che è, un gridante, impotente impostatore che non è neanche capace di fare sesso con lei. Umiliato dalla verità con cui lei lo confronta sul suo per-sonaggio incompetente, lui decide di am-mazzarla, di lasciare le tracce del suo atto criminale nella casa e di sfidare ognuno di trovare il colpevole.

Questo fa parte della farsa, fortificata tanto effettivamente dalla musica accesa di Ennio Morricone. Il culmine è che i suoi subalterni rifiutono di riconoscere persino l’ammissione di colpevolezza del capo poliziotto e neanche i suoi superi-ori la vogliono accettare. Non ne sono in grado. Preferirono lo studente anarchico, inquilino del palazzo dell’amante, come colpevole.

Ma perché questo satira del 1970 mi fece pensare al caso tragico della vita di Gi-useppe Gulotta e la politica italiana di oggi? La satira fa molto chiaro che gli uomini potenti di quel tempo e i decenni successivi sono sempre stati protetti e che tutti quelli ai quali manca il potere sono quasi sempre ritenuti responsabili, invece dei veri responsabili in potere. Per Gi-

useppe Gulotta non era possibile la farsa dello studente anarchico che, arrestato perché il suo amico ha ammesso la col-pevolezza di lui sotto tortura, confronta il capo stesso nella stanza desolata del-l’interrogatorio e poi, dopo avergli detto la verità della sua colpevolezza, batte for-temente sulla porta e marcia fuori verso la sua breve libertà, grazie alla volontà del capo di sfidare, ancora un’ultima vol-ta, i suoi subalterni per dire che almeno questo studente è innocente.

No, non si vede la tortura nel film. Ma ci sono i suggerimenti delle torture, le tor-ture che Gulotta e i suoi coetani sospet-tati dal sistema, avevano davvero subito, quelle d’essere forzati a bere l’acqua sa-lita, che era il dettaglio concreto che mi faceva pensare al libro Alkamar che avevo letto qualche settimana prima del guarda-re il vecchio film. Ma il sistema assurdo di cui Gulotta è divenuto uno delle tante vit-time, è magistralmente criticato nel film di Elio Petri, sei anni prima della sua falsa condanna.

E adesso i diritti dei cittadini sono pro-tetti meglio in Italia? Visto che almeno ora alcuni degli uomini potenti vengono perseguiti, condannati e puniti, spero di sì. Ma il caso di Berlusconi mostra che la giustizia in Italia è ancora fragile. Quoti-dianamente questo fatto è mostrato sui giornali. Nel video quotidiano della reda-zione de La Repubblica il direttore spesso suona come un forte accusatore della po-

Indagine su un cittadino al di sopra di ogni sospetto

Elio Petri e il confronto tra la giustizia italiana e la politica

17


L’Italia dei poeti

litica. In uno dei suoi discorsi appassio-nati all’inizio della reunione, il direttore Ezio Mauro si indignava per l’ex-premier Berlusconi che ‘va in servizio sociale in nome di una condanna che spacia per vo-lontariato’. Invece ‘si tratta di una con-danna definitiva per frode allo stato, frode fiscale.’ Secondo lui esiste una cultura in Italia in cui tutto questo ‘viene tranquil-lamente banalizzato’, cioè ‘la legalità è stata trasformata in un “optional” per questo paese, anzi in un fastidio perso-nale, in un impaccio nazionale.’ Nel film di Petri la banalizzazione funziona come critca del macchiavellismo nella società italiana. Qui la banalizzazione stessa es-iste davvero. Mauro parla delle condanne

definitive dei portaborse e seguaci che servono come intermediari tra il mondo pubblico e il mondo imprenditoriale, per-sone colluse in scandali di frode e tangen-ti. Si chiede come l’opinione pubblica non chiede conto di tutto questo. Ci sono con-dannati in tutti i partiti da sinistra a destra che ancora servono nei partiti. Dice: ‘Ma perché i partiti in governo non mandano via quelle persone?’ Questo fu anche quello che Beppe Grillo pretendeva per i parlementari dei partiti in potere e in op-posizione. Ma, benché lui abbia preso più voti degli altri partiti negli ultimi elezioni, non ha la maggioranza in parlamento. In-tanto si è mostrato un vero dittatore per ‘i grillini’ nel parlamento. Ognuno che osi

contraddirlo, anzi cerchi di fare compro-messi con il governo, o è stato espulso dal gruppo o ha scelto la libertà di lasciarlo per la loro propria convinzione. Così non solo il metodo di Grillo fa pensare ad un altro populista del linguaggio provocato-rio e offensivo in Olanda.

Adesso tocca al primo ministro Renzi di fare la pulizia politica in Italia. Invece lui dice di fidarsi dei giudici. Almeno questo è una cosa che non si poteva dire del ‘Ca-valiere’. Chi? Preferisco dire il cittadino Silvio Berlusconi di Arcore.

Herman van der Meer

In het najaarsnummer van 2002 stond een kort artikel van Frans van Dooren ‘Giorgio Caproni – poëzie als roeping’.De betreffende pagina is hier-bij afgebeeld. (Níet het korte gedicht waarnaar Van Dooren in de laatste zin verwijst.) Hieronder verwoordt Gandolfo Cascio zijn blik op Caproni, met een dit keer heel lang maar ook heel bijzonder gedicht, een ‘Litania’ gewijd aan de stad Genua. Red.

Giorgio Caproni non era genovese ma ha amato in modo pieno la città ligure. Con questo avverbio intendo dire che a lei ha dedicato attenzione e poesie che sono fondamentali per comprendere sia alcuni elementi fondanti della sfera del puer sia per intendere la sua poetica: “Là sono uscito dall’infanzia, là ho studiato, son cresciuto, ho sofferto, ho amato. Ogni pietra di Genova è legata alla mia storia di uomo. Questo e soltanto questo, forse, è il motivo del mio amore per Genova, as-solutamente indipendente dai pregi in sé della città”

4. Nacque a Livorno – che pure

è città di porto – nel 1912 e appartiene alla piccola borghesia: il padre è ragioniere e la madre, da lui molto amata, è sarta e ri-camatrice: “Dille chi ti ha mandato: | suo figlio, il suo fidanzato” (Ultima preghiera,

in Il seme del piangere, 1959). La famiglia si trasferisce a Genova nel 1922 (però dopo una sosta a La Spezia) e qui cambiarono spesso casa: via S. Martino; via Michele Novaro; via Bernardo Strozzi; piazza Le-opardi. Già questa lista di strade, in re-altà, rappresenta una prima ‘litanìa’ di nomi che rappresentano un girovagare continuo, un tema, questo, che sarà fon-damentale nella sua produzione (cfr. Il passaggio d’Enea, 1956). Genova è dunque la città dell’adolescenza e degli studi, ma non tanto quelli alla scuola tecnica, quan-to, semmai, del violino e di composizi-one. La pratica musicale, infatti, sarà di grande importanza per Caproni, convinto che in essa si esprima appieno l’armonia della poesia. Si pensi, ad esempio, che in Res amissa (1991) alcuni testi furono tras-critti su uno spartito e scanditi in sillabe. Oltre alla musica inizia a leggere quegli autori che possono ritenersi fondamen-tali per ricostruire le fonti letterarie del lavoro in proprio. Si tratta sia di autori a lui contemporanei come Sbarbaro, Mon-tale e Ungaretti; sia quelli della tradizi-one: i Siciliani, i Toscani e in primis la Di-vina Commedia, che può considerarsi come l’avantesto per Il seme del piangere (1959) e Il muro della terra (1975). Diventa maestro elementare e inizierà a insegnare, prima in alcune città di provincia, e poi, dal 1938, a Roma. Da qui, tuttavia, fu richiamato per

la guerra e dovette spostarsi prima sulla frontiera occidentale e poi ancora per una serie di località, iniziando così una nuova peregrinatio (cfr. il diario Giorni aperti. Iti-nerario di un reggimento dal fronte occidentale ai confini orientali, 1942). Infine entrerà nella resistenza partigiana (cfr. la sezione “Gli anni tedeschi” ne Il passaggio d’Enea). Dopo la guerra ritornerà a Roma e anche qui inizierà un continuo spostamento: da via Merulana al quartiere Prati, da via Goffredo Mameli a Trastevere, da viale Quattro Venti, nel quartiere Monteverde, a via Pio Foà. Questo viaggiare troverà un correlativo in Enea, un personaggio per nulla mitico, perché per Caproni non è “la solita figura virgiliana, ma proprio la con-dizione dell’uomo contemporaneo della mia generazione” (L’Opera in versi, 1998, p. 1262). Roma avrà per lui un’importanza che è difficile misurare, ma basterà dire che sarà qui che incontrerà l’editore Val-lecchi (che gli pubblica Cronistoria (1943), il critico Debenedetti, gli scrittori Cas-sola, Bassani, Moravia, Penna, Morante, Pasolini e Attilio Bertolucci. In pratica, parlo soprattutto dei poeti che ho ap-pena nominato, Caproni frequenta quelli che costituiscono – per usare una for-mula cara a Pasolini e Baldacci – i poeti dell’“antinovecento”, ossia, ne faccio una sintesi imperdonabile ma spero chiara, di matrice ‘antimontaliana’. Nella Capitale

4 G. Caproni in F. Camon, Il mestiere di poeta,

Milano, Lerici, 1965, p. 105.

Giorgio Caproni e Genova

18


19


iniziò a collaborare a giornali e riviste e iniziò a tradurre, soprattutto dal francese: Proust, Char, Cendrars, Frénaud (di cui tradusse proprio Il silenzio di Genova e altre poesie, 1967), Céline, Genet.

La lunga poesia che qui presentiamo, Li-tania, fa parte della raccolta Il passaggio d’Enea. Si presenta come un’(in)vocazione e consiste in una serie di immagini che si sovrappongono in modo da formare un insieme compatto ma alquanto variegato. Il nome della città ritorna in modo os-sessivo come una formula (magica) che oltre a ricordare gli stilemi biblici (Esodo) e la liturgia cattolica, in parte, riprende anche la strategia popolare della filas-trocca. A partire da questa comunanza di matrici letterarie è, allora, da sottolineare la scelta stilistica della poluèideia

5 che si

attua nell’alternanza sistematica tra un registro alto e uno basso. Questa strategia

si concentra in alcune icone contrastanti, ma convergenti, come quella, bellissima, della “Genova d’aglio e di rose” (v. 75). Per sottolineare questa variatio si fa un uso sapiente e calibrato della metrica che nelle rime (sottolineato dallo stesso Ca-proni nell’ultimo distico: “bersaglio dove inclina | la rondine: la rima”) e nelle sot-tili deviazioni dall’enjambement quasi vuole provare a ricucire le rotture dell’e-sistenza. Anche il tema, del resto, non si può sintetizzare in un singolo argomento, ma è l’insieme di quelli che più hanno preoccupato la ricerca lirica di Caproni: la città e il viaggio, la madre, l’amore, il do-lore. In particolare, per quanto riguarda la città, vediamo come qui si parli di una Genova antica, così lontana, ormai, da quella contemporanea al momento della stesura, cioè quella industriale degli anni del boom. Come un riflesso anche la città si contraddistingue nei suoi contrasti. Ad esempio porto quello che, pur partendo dalla topografia (i quartieri Borgoratti e Albaro), in realtà vuole esprimere le dif-ferenze sociali che si riscontrano in parti

diverse della città, giacché il primo è abi-tato da operai e dalla borghesia minuta, mentre il secondo è il luogo della borghe-sia agiata. In sostanza questa è la città che esprime e raccoglie pienamente le tensi-oni e i conflitti, concreti e spirituali, della comunità ma anche dello stesso Caproni: “Mia delizia. Mia croce” (v. 54). Dico personali perché questo rapporto con la città va considerato nella prospettiva più ampia con quello, certamente emozion-almente contrastato, con Roma. Tuttavia, credo che sia proprio in questi termini di ‘insoddisfazione’ che si possa trovare la chiave di lettura di un testo che incorpora, proprio come la vita, una serie di antago-nismi e di divergenze che riconducono a una visione realista, dico della somma delle sue parti, dell’esistenza: “Genova mia città intera” (v. 1). Così, partendo da questa verità, affatto manichea, Caproni riesce a descrivere la vita nella sua, inspie-gabile, vivacità.

Gandolfo Cascio5 È la pratica della mescolanza dei generi, da

non confondersi con la poikilìa (in latino conta-

minatio) che è la contaminazione di generi.

Genova mia città intera. Geranio. Polveriera.Genova di ferro e aria, mia lavagna, arenaria.Genova città pulita. Brezza e luce in salita.Genova verticale, vertigine, aria scale.Genova nera e bianca. Cacumine. Distanza.Genova dove non vivo, mio nome, sostantivo.Genova mio rimario. Puerizia. Sillabario.Genova mia tradita, rimorso di tutta la vita.Genova in comitiva. Giubilo. Anima viva.Genova in solitudine, straducole, ebrietudine.Genova di limone. Di specchio. Di cannone.Genova da intravedere, mattoni, ghiaia, scogliere.Genova grigia e celeste. Ragazze. Bottiglie. Ceste.Genova di tufo e sole,

rincorse, sassaiole.Genova tutta tetto. Macerie. Castelletto.Genova d’aerei fatti, Albaro, Borgoratti.Genova che mi struggi. Intestini. Caruggi.Genova e così sia, mare in un’osteria.Genova illividita. Inverno nelle dita.Genova mercantile, industriale, civile.Genova d’uomini destri. Ansaldo. San Giorgio. Sestri.Genova in banchina, transatlantico, trina.Genova tutta cantiere. Bisagno. Belvedere.Genova di canarino, persiana verde, zecchino.Genova di torri bianche. Di lucri. Di palanche.Genova in salamoia, acqua morta di noia.Genova di mala voce. Mia delizia. Mia croce.

Genova d’Oregina, lamiera, vento, brina.Genova nome barbaro. Campana. Montale, Sbarbaro.Genova dei casamenti lunghi, miei tormenti.Genova di sentina. Di lavatoio. Latrina.Genova di petroliera, struggimento, scogliera.Genova di tramontana. Di tanfo. Sottana.Genova d’acquamarina, area, turchina.Genova di luci ladre. Figlioli. Padre. Madre.Genova vecchia e ragazza, pazzia, vaso, terrazza.Genova di Soziglia. Cunicolo. Pollame. Trilia.Genova d’aglio e di rose, di Pré, di Fontane Masrose.Genova di Caricamento. Di Voltri. Di sgomento.Genova dell’Acquasola, dolcissima, usignuola.Genova tutta colore.

Litania

20


“Het land van de virtuozen, de Palestrina-stijl, de opera, het postmodernisme. Het land met zijn onuitputtelijke geschiede-nis, het land van het schone verval. Ooit hofleverancier van heel Europa, maar ook het land van dromen. Italië: een bron voor de kunsten, die sinds de Renaissance ei-genlijk nooit opdroogde”.

Zo begint Kees Vlaardingerbroek, pro-grammeur van NTR ZaterdagMatinee, zijn inleiding bij ‘Italia mia!’, een reeks muziekuitvoeringen rondom de Italiaan-se invloed op symfonieën, opera, oude muziek en hedendaagse muziek. Hij gaat verder:“Eeuwenlang was Italië – om de Neder-

landse muziekliefhebber Jan Teding van Berkhout die in 1739-’40 door Italië trok te citeren – “het beloofde land van de mu-ziek”. Al in de Renaissance trokken de vele Italiaanse hoven en kerken, als evenzo-vele magneten, de beste componisten en musici uit geheel Europa aan. In de loop van de zestiende eeuw nam het plaatselijk talent steeds meer de plaats van de noor-delingen in. Vanaf dat moment bracht het schiereiland een permanente stroom van musici en componisten voort en ging de beweging in omgekeerde richting: Italië werd grootleverancier van muzikaal talent dat in heel Europa de toon aangaf. In de negentiende eeuw nam die beweging wat af en werd Italië symbool van (vervlogen)

dromen en (onvervulbaar) verlangen naar schoonheid. Componisten als Berlioz, Liszt, Strauss, Tsjaikovski en Wolf lieten hun verbeelding de vrije loop en schre-ven hommages aan een vaak ‘gedroomd’, imaginair Italië. Italië – en zeker het Ita-lië uit de Renaissance – kreeg de beteke-nis van een romantische utopie. In zekere zin had het land diezelfde betekenis nog steeds voor de onlangs overleden Duitse grootmeester Hans Werner Henze, die het grootste deel van zijn leven in Italië heeft gewoond. In de twintigste eeuw ging bij veel Itali-aanse componisten de wil tot vernieu-wing hand in hand met het respect voor de grote operatraditie. De muziek van

Bandiera. Rimorchiatore.Genova viva e diletta, salino, orto, spalletta.Genova di Barile. Cattolica. Acqua d’Aprile.Genova comunista, bocciofila, tempista.Genova di Corso Oddone. Mareggiata. Spintone.Genova di piovasco, follia, Paganini, Magnasco.Genova che non mi lascia. Mia fidanzata. Bagascia.Genova ch’è tutto dire, sospiro da non finire.Genova quarta corda. Sirena che non si scorda.Genova d’ascensore, paterna, stretta al cuore.Genova mio pettorale. Mio falsetto. Crinale.Genova illuminata, notturna, umida, alzata.Genova di mio fratello. Cattedrale. Bordello.Genova di violino, di topo, di casino.Genova di mia sorella. Sospiro. Maris Stella.Genova portuale, cinese, gutturale.Genova di Sottoripa. Emporio. Sesso. Stipa.Genova di Porta Soprana,

d’angelo e di puttana.Genova di coltello. Di pesce. Di mantello.Genova di lampione a gas, costernazione.Genova di Raibetta. Di Gatta Mora. Infetta.Genova della Strega, strapiombo che i denti allega.Genova che non si dice. Di barche. Di vernice.Genova balneare, d’urti da non scordare.Genova di “Paolo & Lele”. Di scogli. Furibondo. Vele.Genova di Villa Quartara, dove l’amore s’impara.Genova di caserma. Di latteria. Di sperma.Genova mia di Sturla, che ancora nel sangue mi urla.Genova d’argento e stagno. Di zanzara. Di scagno.Genova di magro fieno, canile, Marassi, Staglieno.Genova di grige mura. Distretto. La paura.Genova dell’entroterra, sassi rossi, la guerra.Genova di cose trite. La morte. La nefrite.Genova bianca e a vela, speranza, tenda, tela.Genova che si riscatta.

Tettoia. Azzurro. Latta.Genova sempre umana, presente, partigiana.Genova della mia Rina. Valtrebbia. Aria fina.Genova paese di foglie fresche, dove ho preso moglie.Genova sempre nuova. Vita che si ritrova.Genova lunga e lontana, patria della mia Silvana.Genova palpitante. Mio cuore. Mio brillante.Genova mio domicilio, dove m’è nato Attilio.Genova dell’Acquaverde. Mio padre che vi si perde.Genova di singhiozzi, mia madre, Via Bernardo Strozzi.Genova di lamenti. Enea. Bombardamenti.Genova disperata, invano da me implorata.Genova della Spezia. Infanzia che si screzia.Genova di Livorno, Partenza senza ritorno.Genova di tutta la vita. Mia litania infinita.Genova di stocafisso e di garofano, fisso bersaglio dove inclina la rondine: la rima.

Italia mia!

21


Luigi Dallapiccola is er het bewijs van dat Midden-Europees serialisme en Italiaanse zangerigheid elkaar zeker niet hoeven uit te sluiten. In de tweede helft van de twin-tigste eeuw kon Italië bogen op tal van internationaal succesvolle componisten, zoals Berio, Maderna, Castiglioni, Dona-toni, Nono, Scelsi en Sciarrino. Een van de meest vooraanstaande Italiaanse com-ponisten van dit moment is Luca Frances-coni. Op verzoek van de Matinee en Het Koninklijk Concertgebouw schrijft hij een nieuw concert voor rietkwintet en orkest”.

‘Italia mia!’ omvat 13 concerten die van 27 september 2014 tot 6 juni 2015 op zater-dagmiddag in het concertgebouw worden gegeven en staan geprogrammeerd in de categorieën opera, symfonisch, oude mu-ziek en hedendaagse muziek. De concer-ten worden live uitgezonden op radio 4 en de website van radio 4. Het gehele ‘Italia mia!’-programma luidt:

27 september 2014 | HEDENDAAGS-1 Castiglioni Altisonanza NP | Maderna Aura

1 november 2014 | HEDENDAAGS-2 Berio Sinfonia

29 november 2014 | OUDE MUZIEK-2 Concerti grossi en ouvertures van Corelli,

Steffani en Händel

17 januari 2015 | SYMFONISCH I-3 Respighi Pini di Roma | Rachmaninov Rapsodie op een thema van Paganini | Berlioz Harold en Italie

24 januari 2015 | OUDE MUZIEK-4 Falvetti Il diluvio universale NP

7 februari 2015 | HEDENDAAGS-4 Paganini Capricci | Lachenmann Mou-vement | Andriessen Hoketus | Fiumara nieuw werk WP | Ligeti Pianoconcert

7 maart 2015 | SYMFONISCH III-3 Rossini Ouverture Guillaume Tell Mendelssohn Vierde symfonie ‘Italiaanse’ Prokofjev suite uit Romeo en Julia 14 maart 2015 | OPERA-4 Verdi Rigoletto

21 maart 2015 | HEDENDAAGS-5 Pino de Vittorio Traditionele Siciliaanse volksliederen (13.30 uur!) | Verdi Ave Maria Torstensson Arcadia 1689 WP Pizzetti Requiem

18 april 2015 | OUDE MUZIEK-5 Vivaldi La fida ninfa NP 9 mei 2015 | OUDE MUZIEK-6 Palestrina / Bach Missa sine nomine | Victoria Laetatus sum a 12 | Palestrina

Vineam meam non custodivi | Victoria Nigra sum sed formosa | Palestrina Pul-chrae sunt genae tuae | Schütz Musicali-sche Exequien

23 mei 2015 | SYMFONISCH III-5 Francesconi nieuw werk WP

6 juni 2015 | HEDENDAAGS-6 D. Wagenaar Preludio all’infinito | Canzone sull’infinito WP NP: NEDERLANDSE PREMIÈRE / WP: WERELDPREMIÈRE

Oververhitting dreigt in Villa BorgheseWie van plan is deze zomer in Rome Villa Borghese te bezoeken wapene zich (mentaal): de klimaatregeling in het museum heeft het begeven en geld om die te herstellen of te vervangen is er niet. Riskant voor de kunstwerken en onaangenaam voor de bezoekers: de temperatuur kan vooral op de tweede verdieping vervaarlijk oplopen, bij Romeins zomerweer. U bent gewaarschuwd!

(Bron: Rai 1, telegiornale van 11 mei 2014)

Foto: Leander Lamm

ertink

22


In Bolzano:Tot 5 oktober, Il lato sconosciuto della col-lezione Goetz‘When now is minimal’: het minima-lisme waarmee kunstenaars van diverse generaties zich vanaf de jaren ’60 gecon-fronteerd zagen.Museion, via Dante 6Info: tel. 0471.22 34 13, www.museion.it

In Caserta:Tot 31 oktober, Vanvitelli segretoReggia, Appartamenti, via Giulio Dohuet 22Info: tel. 0823.448084 In Florence:Tot 20 juli. Rosso e Pontorno – i due volti della manieraHoofdpersonen van een nieuwe koers in de kunst.Palazzo StrozziInfo: tel. 055.2469600, www.palazzostrozzi.org

In Milaan:Tot 7 september, Il critico Guido Lodovico Luzzatto 1922-1940 ‘Frontiere varcate’; il più competente divulgatore in Italia della pittura espressionista tedesca.Museo del Novecento, via Marconi 1Info: tel. 02.88444061 en 02.0202, www.museodelnovecento.org

In Perugia:Tot 5 oktober, Steve McCurry. Sensational UmbriaHonderd foto’s van de Amerikaanse fotograaf, genomen tijdens zijn vele omzwervingen.Exfatebenfratelli en Palazzo della PennaInfo: tel. 19951133, www.sensationalumbria.eu

In Riva del Garda:Tot 2 november, Areonatura

De kijk van Tullio Pericoli op het land-schap van de Alto Garda.Museo Alto Garda, piazza Battisti 3Info: tel. 0464.573869

In Rome:Tot 20 juli, Pasolini RomaHet Roma van Pasolini als kunstenaar en intellecteel, van zijn komst naar Rome in 1950 tot aan zijn dood in Ostia in 1975.Palazzo delle Esposizioni, via Nazionale 194Info: tel. 06.39967500, www.pa;azzoesposizioni .it

Tot 28 september, Paolo Antonio PaschettoWeinig bekend bij het grote publiek: de ontwerper van het embleem van de Italiaanse republiek.Casino dei Principi di villa Torlonia, via Nomentana 40Info: tel. 06.0608

In Trento:Tot 29 september, Arte e persuasioneDe ‘afbeeldingsstrategie’ na het Concilie van Trento; voorbeelden van gerenom-meerde kunstenaars die de Trentino aandeden in de jaren vlak na het Concilie tot halverwege de 17de eeuw. Museo diocesano ridentino, piazza Duomo 18Info: tel. 0461.234419, www.museodiocesanotridentino.it

In Venaria Reale (Turijn):Tot 6 juli, Splendori delle corti italiane: gli EsteVan de hoog-Renaissance met hertog Alfonso (1505-1534) tot aan de barokke grandeur van hertog Francesco I (1629-1658).ReggiaInfo: tel. 011.4992333

(Met dank aan Touring, maandblad van Touring Club Italiano)

Tentoonstellingen in ItaliëKleine greep uit het aanbod

a d v e r t e n t i e

Bed & Breakfast in Valpolicella

Bed en Breakfast ‘Le Cave’ ligt in het dorpje Prun, in de provincie Verona,

ongeveer 6 km van Negrar, 15 km van Verona en 20 km van het Gardameer.

Het ligt aan de rand van de Valpolicellastreek,

in het natuurpark van Lessiniamet een uitzicht over de Povlakte

waarachter je de Apennijnen kunt zien.Het ligt 580 m boven zeeniveau en heeft ’s zomers een buitengewoon aangename

temperatuur.

De B&B beschikt over 3 tweepersoons-kamers, met gemeenschappelijke bad-ruimte, keukenhoek, balkon en garage.

Desgewenst wordt het ontbijt geserveerd.

Prijs per persoon € 35,-, inclusief ontbijt

telefoon (werk) 0039-045-6000103telefoon (huis) 0039-045-7525686mobiel (Engels) 0039-347-2948633

Famiglia Degani

notiziario zomer '14

Documents