nr 3 wrzesień 2007 cena: 6,70 zł - farmacjapraktyczna.pl · praktyczny magazyn dla farmaceutÓw...

PRAKTYCZNY MAGAZYN DLA FARMACEUTÓW

NR 3 wrzesień 2007 Cena: 6,70 zł

ISSN 1897-9815

9 7 7 1 8 9 7 9 8 1 7 0 3

0 8 >

Zamrożonemarże

Bezsenność coraz

większym problemem

24 hz życia apteki

okladka_ok.indd I 22-08-2007 20:42:00

Szanowni Pa stwo!

Fot.

Kam

il Go

zdan

; okł

adka

: Tax

i/Fla

sh P

ress

Med

ia

Wydarzenia w yciu publicznym nie pozwalaj tegorocznych wakacji zaliczy do spokojnych. Jednak pomimo zawieruchy politycznej i spo ecznej, która przetacza si po naszym kraju, w Sejmie trwaj prace w podkomisji zdrowia nad noweliza-cj ustawy Prawo farmaceutyczne. Ich efekt b dzie mia dla aptek fundamentalne znaczenie, poniewa w ca ym kraju zostan wprowadzone jednakowe ceny detaliczne leków refundowanych. Czy dzi ki temu sytuacja aptek poprawi si czy pogorszy? Czy i jak wp ynie to na mar e apteczne? Jak b d kszta towa y si ceny urz dowe – wzrosn czy zmalej ? Na jakich zasadach apteki b d teraz konkurowa y mi dzy sob , jak b d mog y si wyró ni spo ród innych? Takie pytania zadaj dziennikarze politykom, urz dnikom Ministerstwa Zdrowia, analitykom rynku leków, ale tak e i farmaceutom. Czytaj c pras , mo na czasem odnie wra-enie, e opisane fakty nierzadko nie maj za wiele wspólnego

z rzeczywisto ci . W powodzi sprzecznych informacji gubi si nie tylko producenci leków i hurtownicy, zdezorientowani i zaniepokojeni s tak e farmaceuci.A przecie , jak twierdzi Ministerstwo Zdrowia, regulacje do-tycz ce ujednolicenia cen wnioskowane by y przez samorz d aptekarski i nic na to nie wskazuje, aby pacjenci lub aptekarze po wej ciu w ycie ustawy zostali pokrzywdzeni. Z ca pew-no ci wiele si zmieni. W naszych realiach znacz c rol ma dla pacjenta cena leku. Je li b dzie ona wsz dzie taka sama, czym wówczas b d kierowali si pacjenci przy wyborze apteki? Z ca pewno ci gruntowna wiedza na temat pro-wadzenia przyjaznej pacjentowi apteki b dzie dla Pa stwa nie tylko przydatna, ale stanie si niezb dna. Ambicj redakcji „Farmacji Praktycznej” jest, aby wiedzy takiej sukcesywnie dostarcza . Pragn c uspokoi niektórych z Pa stwa, uda o nam si na-mówi Dyrektora Departamentu Polityki Lekowej i Farma-cji Ministerstwa Zdrowia do obszernego wyja nienia naj-istotniejszych, z punktu widzenia aptek, regulacji zawartych w ustawie Prawo farmaceutyczne i ustawie o cenach.Zapraszamy do lektury!

mgr farm. Barbara Misiewicz-JagielakRedaktor Merytoryczna „Farmacji Praktycznej”

01.indd II 22-08-2007 20:27:30

Życzenia

;/

Wrzesie jest dla farmaceutów miesi cem wyj tkowym, bowiem w a nie wtedy obchodzony jest Dzie wi tych Kosmy i Damiana. Z tej okazji pragniemy przekaza Pa stwu wyrazy szczerego uznania za wszystko, co ka dego dnia robicie dla dobra pacjentów.Doskonale zdajemy sobie spraw z tego, e zawód farmaceuty cieszy si presti em i uznaniem spo ecznym, ale wiemy równie , e zwi zany jest ze szczególn odpowiedzialno ci i poczuciem misji. Nigdy nie zapominamy o roli, jak aptekarz pe ni w systemie opieki zdrowotnej. Jest profesjonalnym doradc chorego w zakresie farmakoterapii, a jednocze nie ostatnim ogniwem mog cym dokona kontroli ordynacji lekarskiej przed wydaniem leków pacjentowi. To zadanie, któremu podo a s w stanie tylko najlepsi fachowcy – ci, którzy wiedz , e ich zawód jest naprawd potrzebny i zawsze doceniany.W dniu Pa stwa wi ta pragniemy zatem da wyraz naszemu uznaniu dla Pa stwa pracy i przekaza yczenia wytrwa o ci oraz wielu zawodowych sukcesów podczas pe nienia trudnej misji farmaceuty. Do ycze pomy lno ci w yciu zawodowym do czamy równie yczenia rado ci w gronie rodzinnym oraz si do realizowania wszelkich Pa stwa planów i zamierze .

Zespó redakcyjny „Farmacji Praktycznej”

01.indd 1 24-08-2007 17:08:51

2 FARMACJA PRAKTYCZNA

R

AKTUALNOŚCI 4CIEKAWOSTKI 6SONDALekarze o farmaceutach 8PRAKTYKAJednakowe ceny leków 10Wprowadzenie sztywnych cen i mar dla leków refundowanych niesie ze sob wiele obaw.

Równe ceny na receptach 12Projekt ustawy, wed ug której ceny leków refundowanych w ca ej Polsce b d takie same, ma na celu m.in. uszczelnienie systemu dop at do leków.

Niezdecydowany pacjent 13Praca farmaceuty polega m.in. na doradzaniu w wyborze leku. S pacjenci, którzy prawie zawsze oczekuj nie tylko porady, ale równie poprowadzenia przez ca y proces zakupów.

W nagłym przypadku 14W pracy farmaceuty mo e zaj potrzeba udzielenia komu pierwszej pomocy. Warto by przygotowanym na takie sytuacje i pami ta o podstawowych zasadach jej udzielania.

Gdy sen nie przychodzi 16Blisko jedna pi ta naszego spo ecze stwa mo e cierpie na bezsenno przewlek i powa n . Ponad po owa ma k opoty z za ni ciem.

PROWADZENIE APTEKICzasowe zatrudnianie personelu 18Mo emy spotka si z sytuacj , gdy wi kszo b dzie przebywa a na zwolnieniach. Obowi zuj ce przepisy pomagaj temu zaradzi .

Regulacje prawne czasu pracy i dyżurowania aptek 20Czas pracy aptek regulowany jest przez zarz d powiatu. Przy regulowaniu czasu jej otwarcia bierze si pod uwag g ównie lokalne realia.

Sposoby budowania przewagi konkurencyjnej 21Konkurencja wymusza podejmowanie unikatowych i oryginalnych dzia a w celu zbudowania przewagi nad innymi aptekami.

NAUKACo trzeci Polak nie śpi nocą 23Z roku na rok przybywa osób, które nie mog w nocy zasn . Na szcz cie wspó czesna medycyna potra ju im pomóc.

wrzesień 2007

str. 16 PRAKTYKA

str. 18 PROWADZENIE APTEKI Fot.

arch

iwum

Con

cept

Pub

lishi

ng; W

ikim

edia

Com

mon

s

str. 5 AKTUALNOŚCI

02-03.indd 2 24-08-2007 17:18:28

FARMACJA PRAKTYCZNA 3

Farmacja Praktyczna nr 3, Warszawa 2007Wydawca: Concept Publishing Polska Sp. z o.o., ul. Czapli 27, 02-781 Warszawa, tel.: 022 848 60 40, faks: 022 848 61 12

na zlecenie: Polpharma Biuro Handlowe Sp. z o.o., ul. Bobrowiecka 6, 00-728 WarszawaZarząd: Rafał Plewiński, Łukasz Skalski; Dyrektor Wydawnicza: Anna Kajda, [email protected]; Redaktor Naczelna: Anna Piwowarska;

Redaktor Merytoryczna: Barbara Misiewicz-Jagielak; Sekretarz Redakcji: Monika Filipczuk; Dyrektor Artystyczny: Mateusz Jankowski; DTP: Piotr Żak; Fotoedycja: Urszula Trzaskowska; Koordynacja: Agata Kozłowska; Zespół Redakcyjny: lek. med. Joanna Bartela, dr n. med. Aleksandra Ciałkowska-Rysz, Andrzej Gryn, Marta Jakubiak, Maciej Jarosz, Aneta Jóźwicka,

Olga Kamińska, lek. med. Aleksandra Kapała, lek. med. Agnieszka Łopatka, Piotr Malinowski, Magdalena Mikulska-Jęchorek, prof. dr hab. Henryk Mruk, Barbara Ochman, Joanna Ordańska, Dariusz Osowski, Bożenna Płatos, Artur Schab, lek. med. Piotr Siennicki, dr n. med. Aleksandra Synder, mgr farm. Agnieszka Zimmermann; Druk: Ortis SA

Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych. Za treść reklam i ogłoszeń redakcja nie odpowiada.

www.farmacjapraktyczna.pl

SpisTreści

str. 26 NAUKA

str. 30 APTEKA PO GODZINACH

Rwie, kłuje, przeszywa 26Ból to nieprzyjemne doznanie czuciowe i emocjonalne, zwi zane z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek lub odnoszone do tego uszkodzenia.

Atak na spojówki 28Gdy diagnoza brzmi: niezaka ne zapalenie spojówek, winowajcy nale y szuka we w asnym otoczeniu. Czym leczy t chorob i jak zminimalizowa jej ryzyko?

APTEKA PO GODZINACHKosma i Damian 30S yn li z leczenia chorób uznawanych ówcze nie za nieuleczalne, sami produkowali lekarstwa, rozdaj c je za darmo.

Akcja regeneracja 32Skóra wystawiona latem na silne dzia anie promieni s onecznych, teraz powinna zosta poddana specjalnym zabiegom regeneruj cym.

Na wzmocnienie odporności 34Nadchodzi jesie – czas przezi bie oraz grypy. Najbardziej znan ro lin o dzia aniu pobudzaj cym odporno jest Echinacea.

GOŹDZIKOWA RADZISmaki z leśną nutą 35Czy mo na sobie wyobrazi jesienny stó bez grzybów? A zio a?W a nie nadesz a pora ostatecznego zbioru wi kszo ci z nich.

TRZYMAJ FORMĘSerce pod ochroną 36Rozwój cywilizacji i szybki post p ró nych dziedzin ycia spowodowa y wzrost populacji osób chorych na serce. Nie trzeba ju wi c nikomupowtarza , e ruch pomo e sercu nabra si , a nam przed u y ycie.

URODA W APTECEWyglądam inaczej, lepiej 38Gdy brakuje nam czasu i pomys u na siebie, zaczynamy zaniedbywa swój wygl d. W efekcie tracimy tak potrzebn nam pewno siebie i coraz ostro niej patrzymy na ludzi, bo nie wiemy, jak mog nas postrzega .

ROZRYWKAHoroskop i krzyżówka 40

str. 32 APTEKA PO GODZINACH

Fot.

arch

iwum

Con

cept

Pub

lishi

ng; W

ikim

edia

Com

mon

s

02-03.indd 3 24-08-2007 17:20:30

Fot

arch

iwum

Conc

eptP

ublis

hing

W SPRAWIE ZIÓŁ

Istnieje obawa, e po 2011 roku cz polskich preparatów zio o-wych, które nie odpowiadaj wymo-

gom de nicji unijnej jako „tradycyjne ro linne produkty lecznicze” zniknie z aptek. Dotyczy to tych preparatów,

które oprócz zasadniczego zio owe-go sk adnika zawieraj syntetyczn domieszk w postaci kofeiny, mentolu, propolisu czy kamfory. Aby uratowa te leki, producent ich musia by przere-jestrowa je jako leki czysto chemiczne, a na to potrzebne s pieni dze oraz odpowiednie dokumenty.Producenci leków zio owych maj al do Ministerstwa Zdrowia, e zlekce-wa y o problem i by mo e nie uda si uratowa tych leków, do których od lat przyzwyczajeni s pacjenci. Szkoda, e nikt z URPL nie podj z producentami preparatów zio o-wych rozmów w sprawie wniosku do Komisji Europejskiej. Dopiero pod koniec kwietnia tego roku Ministerstwo Zdrowia przes a o do Komisji Europej-skiej pismo w sprawie leków zio owych, ale ruch ten by zbyt spó niony. W celu ratowania sytuacji, prezes URPL Le-szek Borkowski poinformowa produ-centów leków zio owych, e powinni oni sami wysy a do Komisji Europej-skiej stosowne pisma. Polski Zwi zek Pracodawców Przemys u Farmaceu-tycznego sam wi c wystosowa ju do Komisji Europejskiej protest w tej sprawie, jednak e wsparcie ze strony Ministerstwa Zdrowia i URPL by oby w tej sytuacji decyduj ce.

ród o: www.informacje.farmacja.pl

IMPORT RÓWNOLEGŁY

Szans dla pacjentów na ta sze leki jest dopuszczony przepisa-mi prawa europejskiego import

równoleg y. W ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego import rów-noleg y jest praktyk stosowan od wie-lu lat. Z de nicji importu równoleg ego wynika swobodny przep yw towarów – produkty medyczne s traktowane tu tak samo jak wszystkie inne. Sprowa-dzenie leku jest mo liwe, o ile jest on (lub jego odpowiednik) zarejestrowany w kraju importera. „Terapeutycznie i jako ciowo lek nie mo e ró ni si od zarejestrowanego w Pol-sce odpowiednika, ma by natomiast odczuwalnie ta szy. Otwarcie rynku to wyrównywanie szans pacjenta na zakup identycznego leku po cenie takiej, jak stosuje si w innych krajach UE” – wyja-nia Katarzyna Zaucha z URPL.

Ustawa Prawo farmaceutyczne zezwala na import równoleg y. Do produktów leczniczych pochodz cych z importu równoleg ego stosuje si uproszczon procedur rejestracji leku. Lek sprowa-dzany w ramach importu równoleg ego musi zawiera t sam substancj czynn , wskazania, drog podawania, posta oraz identyczne dzia anie tera-peutyczne, co lek dopuszczony w Polsce do obrotu.Z chwil wej cia Polski do Unii, polscy pacjenci zyskali mo liwo stosowania leków zakupionych po ni szej cenie. Warto z tej okazji skorzysta . ród o: PAP

SPÓŹNIONA DECYZJA

P olska Izba Przemys u Farmaceutycznego i Wy-robów Medycznych ma za

z e resortowi zdrowia, e doprowa-dzi do sytuacji, w której zagro ona jest sytuacja polskich producentów leków. Ministerstwo Zdrowia i Urz d Re-jestracji Produktów Leczniczych (URPL) po-winny by y w odpowiednim czasie okre li prawne warunki oceny dokumentacji krajowych produktów leczniczych i merytoryczne kryteria dostosowania ich do wymaga prawnych Unii Europejskiej, jednak e Minister Zdrowia ustali je dopiero 23 listopada 2006 roku, czyli po up ywie po owy okresu przej ciowego. Oznacza to, e dokumenty z o one przed tym czasem s teraz oceniane jako przygotowane niew a ciwie. Ma o tego, poniewa tryb z o enia tych dokumentów okaza si niepoprawny, nie ma podstaw prawnych do ich rozpatrzenia. Zupe nie niepotrzebnie zmarnowano wiele lat.URPL zosta powo any w pa dzierniku 2002 roku i jest instytucj zmagaj c si z niedoborami fachowej kadry i brakami nansowymi. Wytwórcy leków przez lata zwracali uwag na potrzeb zapewnienia prawid owego funkcjonowania Urz du oraz zmiany jego statusu prawnego.


ród o: IMS Heath

16,1% to wartość wzrostu rynku

leków OTC w aptekach w pierwszych pięciu miesiącach 2007 r.,

w porównaniu do 2006 r.


04-07.indd 4 24-08-2007 17:30:45

AktualnościFo

t. ar

chiw

um C

once

pt P

ublis

hing

MAXIGRA WYGRYWA Z VIAGRĄ!

M inister Zdrowia potwierdzi legalno rejestracji Maxigry i tym samym umorzy odwo anie rmy P zer (producenta leku Viagra). Neguj c roszczenia rmy P zer, Minister Zdrowia uzna ponownie,

e nie mia a ona prawa by stron post powania rejestracyjnego Maxigry.Co wi cej, potwierdzi , e pozwolenie na dopuszczenie do obrotu dla Maxi-gry zosta o wydane zgodnie z prawem i z przepisami obowi zuj cymi w dniu 26 marca 2004 roku, a wi c przed wej ciem Polski do Unii Europejskiej, gdy prawo unijne jeszcze nie obowi zywa o na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, bez naruszenia wi c dziesi cioletniego okresu wy czno ci danych leku referen-cyjnego (Viagry), co by o podstaw zarzutu producenta Viagry wobec Maxigry.Maxigra jest pierwszym polskim produktem leczniczym opartym na sildena -lu, który wspomaga erekcj . Jest to zarazem pierwszy odpowiednik sildena lu w Unii Europejskiej.Metoda syntezy substancji czynnej leku zosta a opracowana wspólnie przez zespó naukowców z Instytutu Farmaceutycznego pod kierunkiem prof. Osma-na Achmatowicza i Polpharm . Proces ten jest w pe ni innowacyjny, alternatyw-ny i absolutnie odmienny od stosowanych przez inne rmy obecne na rynku. Pozwala otrzyma sildena l z wi ksz wydajno ci i w mniejszej liczbie operacji ni w poprzednio stosowanej metodzie.

ród o: „Puls Biznesu”, „Gazeta Prawna”

10% ubocznych skutków

działania leków jest w Polsce zgłaszanych i monitorowanych.

ród o: www.bankier.pl

POLPHARMA POMAGA POSZKODOWANYM

F irma farmaceutyczna Polphar-ma przekaza a Caritas Polska leki dla poszkodowanych przez

tr b powietrzn , która przesz a 20 lipca wieczorem w okolicach Cz sto-chowy. Darowizna dotar a do potrze-buj cych za po rednictwem Caritas Archidiecezji Cz stochowskiej. W a ciciel Polpharmy Jerzy Starak

wesprze równie troje dzieci poszko-dowanych w katastro e autokarowej pod Grenoble, przeznaczaj c na ten cel sum 200 tys. z . „Poruszony tragedi niedzielnej katastrofy autokarowej polskich pielgrzymów pod Grenoble, pragn wspomóc nansowo akcj pomocow prowadzon przez Caritas Polska” – napisa Jerzy Starak w li cie do Caritas Polska.Fundacja Rodziny Staraków zadekla-rowa a gotowo pokrycia kosztów utrzymania oraz dalszej edukacji tych dzieci do czasu pe noletnio ci.

ród o: www.caritas.pl

RAPORT NIE DONOS

W ed ug wiatowej Orga-nizacji Zdrowia, na tysi c lekarzy powinno

przypada rocznie ok. 50 raportów o niepo danym dzia aniu leków. W Polsce leczy chorych ponad 100 tys. lekarzy, co oznacza, e powinni oni rocznie zg osi ok. 5000 takich doniesie . Obowi zek zawiada-miania o niepo danym dzia aniu leków, oprócz lekarzy, maj te farmaceuci, piel gniarki, po o ne, a w nied ugim czasie do cz do nich równie ratownicy medyczni i felczerzy. W ubieg ym roku w Pol-sce nades ano ponad 300 raportów. Tymczasem w samej Ma opolsce od pocz tku tego roku poinformowano o takiej samej ich liczbie. Powinno si raportowa nie tylko ewidentne przypadki, ale te ka d nietypowo nasilon reakcj , mimo e ulotka informuje o jej wyst pie-

niu. Co innego, gdy dana reakcja ma miejsce u kilku osób na sto, ale inaczej ju to wygl da, gdy u kilku-dziesi ciu.

ród o: PAP


04-07.indd 5 24-08-2007 17:31:08


KWAS ACETYLO-SALICYLOWY, KOLEJNA ODSŁONA

Kwas acetylosalicylowy jest jednym z najcz ciej stosowa-nych leków na wiecie. Co roku

ukazuje si ok. 3500 naukowych publikacji na jego temat. Znamy jego w a ciwo ci przeciwbólowe, przeciwgor czkowe oraz aktywno przeciwzakrzepow , przez co po-lecany jest w pro laktyce zawa ów serca, chorobie wie cowej, udarze mózgu, mia d ycy t tnic obwodo-wych. wiat nauki bada równie kwas acetylosalicylowy pod k tem zapo-biegania chorobom nowotworowym. Wieloo rodkowe badanie prowa-dzone w USA i Kanadzie dowiod o,

e przyjmowanie kwasu acetylosali-cylowego zmniejsza ryzyko nawro-tów gruczolaka jelita grubego oraz nowotworów tego narz du. W innym badaniu stwierdzono, e regularne za ywanie kwasu acetylosalicylo-wego w pewnych przypadkach mo e obni y ryzyko zachorowania na nowotwory p uc. Wiele artyku ów naukowych sugeruje, e w pewnych okoliczno ciach kwas acetylosalicylo-wy mo e zmniejsza ryzyko zachoro-wania na raka piersi oraz bia aczk . W jednym z najnowszych bada z 2007 roku dotycz cych zespo u antyfosfolipidowego u kobiet w ci y, którego objawami s zakrzepica y i t tnic oraz poronienia, stwierdzono, e podawanie niskocz steczkowej

heparyny w skojarzeniu z niewielkimi dawkami kwasu acetylosalicylowego powinno stanowi podstaw terapii tego schorzenia.

ród o: www.pubmed.gov, www.mediweb.pl

Fot.

arch

iwum

Con

cept

Pub

lishi

ng

KOFEINA OTWIERA OCZYKofeina jest substancj o wielo-

kierunkowym dzia aniu. Dawka do 300 mg dziennie

usprawnia prac wielu uk adów ludzkiego organizmu, nie powodu-j c uzale nia i skutków ubocznych. W oscy uczeni stwierdzili ostatnio, e kofeina zawarta w kawie zapobiega

wyst pieniu patologicznego kurczu powiek – choroby, która dotyka osoby pomi dzy 50. a 70. rokiem ycia i mo e nawet uniemo liwia widze-nie. Ostatnie badania Japo czyków (prowadzone na przestrzeni 11 lat), do których w czono ok. 22 tys. ko-biet i 22 tys. m czyzn, pokaza y, e spo ywanie kofeiny nie jest powi za-ne ze zwi kszonym wyst powaniem nowotworów jelita grubego.

ród o: www.pubmed.gov, Wikipedia

E ZAMIAST HTZ

Witamina E dzi ki funkcji „zmiatacza” wolnych rodników w organizmie zaczyna by z powodzeniem stosowana w ró nego typu terapiach. Ira scy naukowcy badali

wp yw podawania witaminy E kobietom w wieku menopauzal-nym, cierpi cym na tzw. uderzenia gor ca. Do bada w czono ok. 50 pacjentek, które przyjmowa y placebo lub witamin E w dawce 400 j.m. dziennie. Okaza o si , e liczba epizodów uderze gor ca zmniejszy a si o ok. 45%. Opublikowane wyniki daj alternatyw kobietom, które le znosz hormonaln terapi zast pcz lub poszukuj bardziej naturalnych metod leczenia tej uci liwej przypad o ci.

ród o: www.pubmed.gov

04-07.indd 6 24-08-2007 17:31:44


Ciekawostki

NAJDOKŁADNIEJ PRZEBADANA STATYNA

Simwastatyna jest obecnie jedn z najlepiej przebadanych sta-tyn. Odpowiada za racjonaln

gospodark cholesterolu w organizmie. Stosowana jest w celu zmniejszenia ryzyka zgonu z przyczyn wie cowych, obni enia ryzyka zawa u serca i udaru mózgu, redukcji potrzeby wykonywania zabiegów chirurgicznych na t tnicach wie cowych, spowolnienia procesu odk adania si z ogów cholesterolu zw aj cych wiat o naczy wie co-wych i opó nienia powstawania nowych ognisk takich z ogów.Liczba chorych leczonych simwastatyn w najwi kszych badaniach klinicznych, prowadzonych wed ug zasady eviden-ce-based medicine wynosi ok. 40 000. Simwastatyna po zako czeniu badania klinicznego Heart Protection Study (ok. 20 000 przebadanych pacjentów) zosta a jako jedyna z tej grupy leków zarejestrowana ze wskazaniem zasto-sowania w celu zmniejszenia mier-telno ci ca kowitej, a przed u ona dziesi cioletnia obserwacja badania Scandinavian Simvastin Survival Study

(ok. 4500 przebadanych pacjentów) jest najd u sz opublikowan do tej pory obserwacj dzia ania statyny. Simwasta-tyna zmniejsza nasilenie stresu oksyda-cyjnego, przepuszczalno uszkodzonej bariery ródb onkowej, a tak e popra-wia czynno ródb onka naczyniowe-go. Simwastatyna jest równie najlepiej przebadan statyn w prewencji udarów. Zmniejsza ona o 20% ryzyko udaru niedokrwiennego mózgu.

ród o: www.kardiolog.pl, www.ptkardio.pl

WSPARCIE UKŁADU

Ostatnie badania z udzia em ranitydyny wykaza y, e mo e ona zwi ksza odpowied

immunologiczn . Ranitydyna jest lekiem stosowanym w terapii choroby wrzodowej o dka i dwunastnicy. Badanie opublikowane w lipcowym „European Journal of Heamatology” dotyczy o pacjentów z przewlek bia aczk limfatyczn . Cechuje j ob-ni ona odporno na ró nego rodzaju infekcje. W celu uwra liwienia pacjen-tów na patogeny zewn trzne zacz to stosowa szczepionki, które mia yby pobudzi uk ad immunologiczny do w a ciwej ochrony. Naukowcy z Holandii przedstawili wyniki swoich bada , w czasie których jednej grupie chorych podano szczepionk z tok-soidu t cowego skojarzon z Hib, natomiast druga grupa otrzyma a szczepionk pneumokokow zawiera-j c polisacharydy otoczkowe. Przed szczepieniem pacjentom podawano ranitydyn . Okaza o si , e indukowa-a ona wzrost odpowiedzi immunolo-

gicznej typu komórkowego w pierw-szej grupie pacjentów, natomiast w drugiej grupie nie powodowa a adnych zmian. We wcze niejszych,

du skich badaniach równie odno-towano wysoki poziom przeciwcia skierowanych przeciwko antygenom bakteryjnym u pacjentów z przewlek bia aczk , wobec których zastosowa-no szczepienie poprzedzone podawa-niem ranitydyny.


WSZECHSTRONNA RUTYNA

Rutozyd, zwany tak e rutyn , na dobre zago ci w naszych domowych apteczkach jako

jeden ze sk adników leków przeciwko przezi bieniom. Ma on zastosowanie w stanach zwi kszonej przepuszczal-no ci i krucho ci naczy krwiono -nych, retinopatii cukrzycowej oraz w ostrym nie ycie b ony luzowej nosa. Najnowsze badania dowiod y, e po czenie rutozydu z karotenoida-

mi bardzo silnie ochrania lipoprote-iny LDH przed oksydacj , co z kolei zapobiega rozwojowi mia d ycy. W badaniu na zwierz tach wykaza-no równie bardzo silne w a ciwo ci ochraniaj ce lipidy, lipoproteidy oraz enzymy bior ce udzia w metaboli-zmie lipidów. Do wiadczenie in vivo

pokaza o, e rutozyd atwo wi e si z metalami, szczególnie z elazem. Tak powsta y kompleks jest bardzo stabilny i stanowi silny „zmiatacz” wolnych rodników, co chroni przed stresem antyoksydacyjnym.


Fot.

arch

iwum

Con

cept

Pub

lishi

ng


80,7mln zzyska budżet państwa, który

zasilą fi rmy farmaceutyczne

przerejestrowujące lekiwedług unijnych norm.

04-07.indd 7 24-08-2007 17:31:59


Czy kieruje Pani/Pan swoich pacjentów do konkretnej apteki?Nie robi tego. Moi pacjenci, a dok adnie ich rodzice, realizuj recepty w wybranych przez siebie aptekach i nie widz powodu, eby wska-zywa im, do jakiej apteki powinni si uda . dr n. med. Maciej Chojnicki, kardiolog dzieci cy

Tak. Gdy odp atno pacjentów za zaordyno-wane przeze mnie leki jest wysoka, kieruj ich do aptek, w których wiem, e mniej zap ac za leczenie. Polegam wówczas na informa-cjach dostarczonych przez przedstawicieli. dr n. med. Dariusz Cie wierz, kardiolog interwencyjny

Pacjenci sami wiedz , w której aptece jest najtaniej. Generalnie jednak realizuj recep-ty tam, dok d im najbli ej. lek. med. Maria ytkiewicz, lekarz internista

Kilka razy zdarzy o mi si poleci pacjen-tom aptek , poniewa dowiedzia em si od przedstawiciela, e mo na tam kupi ta -sze leki. Skar yli si potem jednak, e ceny s du o wy sze ni oczekiwali. Dlatego teraz nie przekazuj takich informacji cho-rym, poniewa nie chc ich wprowadza w b d. lek. med. S awomir Nowakowski, lekarz internista

Nasi pacjenci maj przede wszystkim ostre infekcje, które wymagaj jak najszybszego podania leku, dlatego recepty realizowane s najcz ciej gdzie w pobli u. lek. med. Ewa Karwacka, lekarz pediatra

Czy ma Pani/Pan zaufanie do wiedzy farmaceutów?Czasami mam co do tego w tpliwo ci. Zda-rzaj si sytuacje, e aptekarze polecaj leki

nieodpowiednie dla dzieci w danej grupie wiekowej. Uwa am, e podobnie jak le-karze, farmaceuci te musz ca y czas si dokszta ca . Pojawiaj si nowe leki, zmie-niaj sposoby leczenia. W takich zawodach jak nasze wiedz trzeba stale aktualizowa . lek. med. Ewa Karwacka, lekarz pediatra

Tak. My l , e doskonale znaj si na le-kach i dobrze wykonuj swoj prac . To dobrze wykszta ceni specjali ci. dr n. med. Maciej Chojnicki,

kardiolog dzieci cy

Mam do nich zaufanie. Uwa am, e posiadaj du wiedz na temat leków i interakcji pomi dzy nimi. dr n. med. Dariusz Cie wierz,

kardiolog interwencyjny

My l , e znaj si na swo-jej pracy. Nie mam proble-mów w relacjach z far-maceutami. Wspó praca uk ada nam si bardzo dobrze, szczególnie z far-maceutami pracuj cymi w pobliskich aptekach. Znamy si ju od wielu lat. lek. med. Maria ytkiewicz,

lekarz internista

Jak w ka dym rodo-wisku s lepsi i gorsi fa-chowcy, wi c trudno jest mi przedstawi jedn opini o nich wszystkich. lek. med. Irena Iwaszko-Fierek,

lekarz pediatra

Opinie

Lekarze o farmaceutachPacjent podaj c farmaceucie recept , w cza go w proces leczenia zapocz tkowany w gabinecie u lekarza, który zbada chorego, postawi diagnoz , dokona wyboru leków i przepisa je. Co s dz lekarze o pracy farmaceutów? Poznajmy ich zdanie.

FotPAP/An

drzejGrygiel;archiwum

ConceptPublishing

08-09.indd 8 24-08-2007 17:29:52

Sonda

Na czym powinna polegać współpraca lekarzy z farmaceutami?Ka dy z nas, wypisuj c recept , zdaje sobie z tego spraw , co robi i jest za to odpowie-dzialny. Z przykro ci wyznam, e zdarzy o mi si niejednokrotnie widzie , jak far-maceuci przy rodzicach moich pacjentów komentowali zaordynowane przeze mnie dawkowanie. Dlatego nie chcia abym, aby w aptece sprawdzano moje zalecenia. Chyba e aptekarz zechce rozwia swoje w tpliwo-ci podczas rozmowy telefonicznej ze mn .

lek. med. Irena Iwaszko-Fierek, lekarz pediatra

Bardzo podoba mi si , gdy aptekarz dzwo-ni do mnie, kiedy ma w tpliwo ci przy re-alizacji moich recept. Ciesz si , e jestem sprawdzany przez fachowców od leków, znaj cych interakcje, dawkowanie. Jestem spokojniejszy o swoich pacjentów.

dr n. med. Maciej Chojnicki, kardiolog dzieci cy

Wspó praca powinna mi dzy innymi po-lega na sprawdzaniu, czy prawid owo wystawiamy recepty. Je li farmaceuta ma w tpliwo ci odno nie zapisanej nazwy leku, powinien w tej sprawie do lekarza zadzwoni . lek. med. S awomir Nowakowski, lekarz internista

Licz na to, e moje recepty s dok adnie kontrolowane.

Nie jeste my przecie nie-omylni. Mog nam si zdarzy ró ne sytuacje. Nie podoba mi si na-tomiast, e aptekarze prosz pacjentów, by zwracali nam uwag ,

e lek móg by za-pisany na chorob przewlek , a lekarz tego nie zrobi . Pa-cjent mo e wtedy mylnie wyci gn wniosek, e nie liczymy si z je-go wydatkami.

Tymczasem tak nie jest. Takie sytu-

acje niczemu nie s u . lek. med. Ewa Karwacka,

lekarz pediatra

Lekarze i farmaceuci powinni ci le ze sob wspó pracowa . Skorzystaj na tym obie strony. Nierzad-

ko wiedza farmaceutów

na temat leków, a przede wszystkim nowo-ci na rynku, jest wi ksza ni lekarzy.

lek. med. Agnieszka Staro ciak-Rozwadowska

Czy nie przeszkadza Pani/Panu, że aptekarze zamieniają lek przepisany na recepcie na inny odpowiednik?Nie. Farmaceuci znaj si na lekach, ale to nie oni wszak e lecz pacjenta. Chory mo e mie przecie osobnicz nietolerancj leku. Znaj c swojego pacjenta, chcia bym decydowa , ja-kim lekiem b d go leczy . Uwa am, e nie zawsze intencje farmaceutów s czyste. dr n. med. Dariusz Cie wierz, kardiolog interwencyjny

Je li proponuj ta szy lek, to nie mam nic przeciwko temu, ale je li chc si pozby preparatu, któremu ko czy si termin wa -no ci albo maj na nim wy sz mar , to ju nie jest to w porz dku. lek. med. Maria ytkiewicz, lekarz internista

Ewentualna zamiana leków wed ug mnie powinna mie miejsce tylko po uzgodnie-niu z lekarzem. lek. med. S awomir Nowakowski, lekarz internista

Nie podoba mi si to. Zdarza si , e farma-ceuci informuj pacjenta, e w hurtowniach nie ma przepisanej przeze mnie postaci leku i zach caj go, eby wróci do mnie w celu poprawienia recepty. lek. med. Ewa Karwacka, lekarz pediatra

Mnie to przeszkadza. Wystawiaj c recept , chc mie pewno , e taki w a nie lek zo-stanie wydany. lek. med. Agnieszka Staro ciak-Rozwadowska

Jakie ma Pani/Pan zdanie o opiece farma-ceutycznej? Czy farmaceuci w dolegliwo-ściach, takich jak katar czy przeziębienie powinni sami polecać pacjentom leki?Uwa am, e w takich sytuacjach potra oni zaordynowa prawid owe leczenie. Nie ma potrzeby, by z ka d tak niedomog pacjent szuka od razu pomocy u lekarza. dr n. med. Maciej Chojnicki, kardiolog dzieci cy

W krajach Europy Zachodniej pacjenci z b ahymi dolegliwo ciami udaj si naj-pierw do apteki. Uwa am, e w tym w a nie zawiera si sens opieki farmaceutycznej. lek. med. Irena Iwaszko-Fierek, lekarz pediatra

Pacjenci chodz do lekarzy POZ, specjalistów, a dodatkowo s leczeni przez farmaceutów w aptekach. Cz sto trudno jest mi dowiedzie

si od moich pacjentów, jakie leki przyjmuj . Zwykle s to ludzie starsi, którzy pami taj najwy ej dwie lub trzy nazwy leków, ale po wyst pieniu objawów niepo danych okazu-je si , e bior ich dwa razy wi cej. dr n. med. Dariusz Cie wierz, kardiolog interwencyjny

W przypadku ma ych dzieci zaleca abym ostro no . lek. med. Ewa Karwacka, lekarz pediatra

Niestety, zdarza o mi si ju kilkakrotnie s y-sze w aptece nieprawid owe porady udziela-ne pacjentom. Jak w ka dej grupie zawodo-wej i w ród farmaceutów zdarzaj si lepiej i gorzej wykszta ceni, dlatego radzi powinni tylko ci, którzy s pewni swoich wiadomo ci.

lek. med. Agnieszka Staro ciak-Rozwadowska

Zdaniem Andrzeja Sośnierza, prezesa NFZ należy zwięk-szyć rolę farmaceuty

w naszym kraju. W wielu krajach, a szczególnie w USA, funkcjonuje ju koordynowana opieka farmaceutyczna, a aptekarz w ramach tych struktur pomaga nie tylko pacjentowi, lecz przede wszystkim lekarzowi. Obecnie farmaceuci s niedoceniani i nie maj odpowiedniego miejsca w systemie opieki zdrowotnej. To bardzo le, e ich funkcj zaw a si jedynie do roli sprzedawcy leków, bo uwa am, e wiedza medyczna farmaceutów nie jest w pe ni wykorzystana. Farmaceuta powinien by konsultantem lekarza i podpowiada mu, np. eby nie przepisywa leku, gdy zauwa y, e mo e on wej w interakcj

z poprzednimi lekami. Trudno wymaga , aby lekarz zna ca farmakope , dlatego wiedza farmaceuty jest w pracy lekarza bardzo pomocna, poniewa on si w tym specjalizuje. Niestety niektórzy lekarze ci gle broni si przed wspó prac z farmaceut . Na szcz cie to ju si zmienia.

ród o: EU Magazine


Fot.

PAP/

Andr

zej G

rygi

el; a

rchi

wum

Con

cept

Pub

lishi

ng

08-09.indd 9 24-08-2007 17:30:01


Fot.

Mic

hał Z

agór

ny; a

rchi

wum

Con

cept

Pub

lishi

ng

Nowelizacja ustawy o zmianie ustawy – Prawo farmaceutycz-ne oraz zmianie niektórych in-nych ustaw budzi wiele kontro-

wersji, ale przede wszystkim niepewno ci w ród dystrybutorów hurtowych i detalicz-nych leków.

Czy może Pan powiedzieć, jaka była intencja Ministerstwa Zdro-wia i jak zmiany wynikające z no-welizacji ustawy, mam na myśli przede wszystkim wprowadze-nie sztywnych cen urzędowych i sztywnych marż, wpłyną na kondycję � nansową aptek? Wszystkie zmiany, jakie dokonywane s w obszarze zwi zanym z refundacj leków, zarówno zmiany w ustawie Prawo farmaceu-tyczne, jak i w ustawie o cenach, s realizacj polityki lekowej pa stwa uj tej w dokumencie „Polityka Lekowa Pa stwa w latach 2004--2008”. Dokument ten zosta przyj ty przez Rad Ministrów w marcu 2004 roku.Poniewa proces legislacyjny jest d ugi, prace nad ustawami bardzo rozci gn y si w czasie.Generalnym za o eniem polityki leko-wej naszego pa stwa jest zagwarantowa-nie obywatelom nale ytego dost pu do

leków bezpiecznych, skutecznych, przy jednoczesnym zmniejszaniu udzia u pa-cjentów w kosztach leczenia. Z uwagi na konieczno obni ania kosz-tów farmakoterapii oraz bior c pod uwag nasilaj ce si objawy patologicznych me-chanizmów na rynku leków, Ministerstwo Zdrowia zdecydowa o si wprowadzi dzia ania maj ce na celu ujednolicenie cen leków refundowanych we wszystkich apte-kach na terenie ca ego kraju. Wprowadze-nie sztywnych, urz dowych cen zbytu oraz sztywnych mar uniemo liwi promocje cenowe, leki za grosz, nagrody nansowe za realizacj recept na drogie leki refun-dowane lub prezenty dla pacjentów. Ob-serwujemy, e coraz cz ciej nie wzgl dy medyczne decyduj o tym, jakie leki pacjent otrzymuje w aptece, a wzgl dy merkantyl-ne, st d zdecydowana reakcja Ministerstwa i restrykcyjne zapisy.Kolejnymi celami dzia a Ministerstwa Zdrowia zapisanym w wymienionym wy-ej dokumencie jest promowanie opieki

farmaceutycznej i zapewnienie warunków kszta cenia ustawicznego farmaceutów, co s u y ma podkre leniu ich roli w pro-cesie terapeutycznym, zw aszcza w za-kresie prawid owej realizacji ordynacji le-karskiej, w tym w szczególno ci wielko ci

przepisywanych dawek i interakcji leków oraz racjonalizacji farmakoterapii w pro-cesie samoleczenia.Silna konkurencja, zw aszcza w zakresie cen hurtowych i detalicznych, jak obecnie obserwujemy pomi dzy podmiotami pro-wadz cymi dystrybucj leków, zepchn y opiek farmaceutyczn na dalszy plan.

Niektórzy analitycy rynku farma-ceutycznego straszą, że małe ap-teki zbankrutują z powodu obni-żenia marży aptecznej.Nie s dz , apteki nie b d ju konkurowa-y ze sob cenami, tylko poziomem opieki

farmaceutycznej, jako ci obs ugi pacjenta i te apteki, które pod tym wzgl dem b d konkurencyjne z pewno ci przetrwaj . Podkre lam, e te regulacje s spowodo-wane tak e licznymi wnioskami rodowi-ska aptekarskiego i jednoznacznym stano-wiskiem Samorz du aptekarskiego.

Nowelizacja ustawy – kontrowersje i wątpliwości

Jednakowe ceny lekówWprowadzenie sztywnych cen i mar dla leków refundowanych niesie ze sob wiele obaw rodowiska hurtowników i aptekarzy. Jak do tej sytuacji odnosi si Dyrektor Departamentu Polityki Lekowej i Farmacji Ministerstwa Zdrowia?

Artur FałkDyrektor Departamentu Polityki Lekowej i Farmacji Ministerstwa Zdrowia

ROZMAWIA: BARBARA MISIEWICZ-JAGIELAK

10-13.indd 10 24-08-2007 17:28:57


Praktyka

Fot.

Mic

hał Z

agór

ny; a

rchi

wum

Con

cept

Pub

lishi

ng

Nowe regulacje spowoduj , e ceny leków b d spada we wszystkich aptekach, dzi ki temu pacjenci zyskaj szerszy dost p do ta szych leków.

Ci sami analitycy twierdzą, że ceny leków wzrosną.Liczymy na to, e farmaceuci b d realizo-wali zapisany w ustawie obowi zek o infor-mowaniu pacjentów o mo liwo ci nabycia ta szych odpowiedników, wówczas odp at-no pacjentów mo e tylko spa . Dodatkowo olbrzymie koszty marketingo-we, jakie do tej pory ponosz producenci leków, s t rezerw , która mo e by prze-znaczona na obni enie cen leków. Aktualnie rmy farmaceutyczne utrzymuj o cjalne, urz dowe ceny leków na wysokim pozio-mie, a obni aj je na poziomie dystrybucji, udzielaj c wysokich rabatów wybranym hurtowniom i wybranym aptekom. W efek-cie ró nice w cenach leków w poszczegól-nych aptekach s ogromne. Pacjent w jednej aptece za ten sam lek p aci wysok cen , na-tomiast w drugiej, wspó pracuj cej z produ-centem leków, kupuje go za np. jeden grosz. Powoduje to u pacjentów ch gromadzenia

zapasów, przy czym cz leków nie zostaje wykorzystana, a z drugiej strony prze wiad-czenie, e apteka, która kupi a leki po ce-nach urz dowych oszukuje i stosuje wy sze ni inni mar e. St d wnioski Naczelnej Izby Aptekarskiej o ujednolicenie cen na leki re-fundowane we wszystkich aptekach.Nowe regulacje spowoduj , e ceny le-ków b d spada , nie tylko w wybranych aptekach, ale we wszystkich, dzi ki temu pacjenci b d mieli szerszy dost p do ta -szych leków.

Czy nie obawia się Pan zarzutów o naruszenie zasad swobody dzia-łalności gospodarczej?Nale y pami ta , e naczelnym zadaniem Ministerstwa Zdrowia jest dba o o zdro-wie obywateli. Ustalenie sztywnych cen urz dowych mo e zosta uznane za na-ruszenie swobody dzia alno ci gospodar-czej, jednak e realizacja celu nadrz dnego

usprawiedliwia takie dzia ania. Ka de pa stwo w mniejszym lub wi kszym stop-niu reguluje rynek leków. Ministerstwo Zdrowia tworzy wykazy leków refundowa-nych, maj c na wzgl dzie mo liwo ci -nansowe Narodowego Funduszu Zdrowia g ównego p atnika w systemie opieki zdro-wotnej. Brak nadzoru w zakresie wydatków na leki oznacza by w istocie brak kontroli nad stabilno ci nansow ca ego syste-mu. W sytuacji, kiedy na wielko obrotu lekami przemo ny wp yw maj dzia ania marketingowe, musi powsta mechanizm zabezpieczaj cy nanse systemu.

Czy inne kraje też tak restrykcyj-nie ingerują w ceny?Wi kszo krajów w taki lub inny sposób reguluje ceny leków w sposób urz dowy i trudno je porówna . Niekiedy jest to for-ma po rednia, np. poprzez kontrol i limi-towanie zysków rm oraz stosowanie ró -nych form zwrotu rodków pieni nych do systemu.

Czy Ministerstwo Zdrowia nie obawia się, że intencje nie zostały wystarczająco precyzyjnie zapisa-ne w ustawie i znajdą się sposoby na to, aby obejść przepisy?Oczywi cie mamy wiadomo , e propo-nowane zapisy mog okaza si niewystar-czaj ce, ale je li zaobserwujemy luki w pra-wie, b dziemy je sukcesywnie eliminowa .

Kiedy nowe przepisy wejdą w życie?Aktualnie ustawa opracowywana jest w pod-komisji sejmowej, przewiduj , e na prze o-mie roku regulacje powinny wej w ycie.

10-13.indd 11 24-08-2007 17:29:15


Fot.

arch

iwum

pry

wat

ne; a

rchi

wum

Con

cept

Pub

lishi

ng; U

rszu

la T

rzas

kow

ska;

Mic

hał Z

agór

nyNa dop aty do lekarstw na recep-t z bud etu pa stwa co roku przeznaczane jest ponad sze miliardów z otych. Zdaniem

Ministerstwa Zdrowia, wprowadzenie za-pisów wyrównuj cych ceny i mar e na leki refundowane ma na celu zlikwidowanie tak zwanej turystyki lekowej – kilkudziesi cio-kilometrowych wypraw do aptek po ta sze leki. Analiz projektu zajmie si specjalnie powo ana podkomisja sejmowa.Spytali my farmaceutów, co my l o tej ustawie.

Czy zrównanie cen leków refun-dowanych w aptekach w całej Polsce to korzystna zmiana?Jadwiga Gajownik: Moim zdaniem roz-wi zanie, by leki refundowane by y we wszystkich aptekach dost pne w jednej ce-nie, to dobry pomys . Obecnie jest tak, e apteki nale ce do sieci zani aj ceny tych leków, dzi ki temu, e kupuj je hurtowo, a co za tym idzie – taniej. Mnie nie sta na to, by kupowa hurtem. Kupuj zwykle po kilka sztuk.

El bieta Przybylska: Ceny urz dowe tych leków to s uszne rozwi zanie. Lekarstwa, do których pa stwo dop aca poprzez re-fundacj ju s ta sze, powinny wi c mie jednakowe ceny.

Jak na takie zmiany zareagują klienci?Jadwiga Gajownik: Skorzystaj na tym starsi ludzie, bo nie b d musieli chodzi do odleg ych aptek, by kupi troch taniej, tylko w tej samej cenie b d mogli kupi refundowane lekarstwo w ka dej najbli -szej aptece. Przyk adowo osoby kupuj ce paski cukrzycowe b d spokojnie mog y je kupi w aptece w s siedztwie, bez szuka-nia ich po ca ym mie cie.

El bieta Przybylska: Sytuacja, w której leki wspó nansowane przez pa stwo maj ró ne ceny w ró nych miejscach, wprowadza klientów w b d. Wielu ludzi nie rozumie, dlaczego w jednej aptece jest taniej, a w drugiej dro ej. Niejedno-krotnie wyja nia am ju to mojej mamie, która cz sto kupuje takie leki i dziwi si ,

jak du e potra by ró nice cenowe w poszczególnych aptekach. Klienci, któ-rzy kupuj leki za jeden grosz b d musie-li zap aci troch wi cej, jednak to nie jest wielka ró nica, a wreszcie b dzie jasne – które leki ile kosztuj .

Jaki wpływ na prowadzenie apte-ki będzie mieć nowa ustawa?Jadwiga Gajownik: Je li takie rozwi -zanie wesz oby w ycie, u atwi oby mi to prac . Gdy zostanie opublikowana lista cen wszystkich leków, b dzie wiadomo, który ile kosztuje. A je li teraz producen-tom op aca si obni y ceny leków dla sie-ci aptek, to w sytuacji, gdy b d one urz -dowe, ni sze ceny obejm wszystkich.

El bieta Przybylska: By mo e niektó-re apteki, przyci gaj ce klientów tanimi lekami, strac , ale klientów zdobywa si , nie tylko oferuj c im tanie lekarstwa. Spo-tykam si z narzekaniem farmaceutów, e jest ci ko, ale na przyk adzie naszych ap-tek wiem, e dobrze zorganizowane apteki wietnie sobie radz .

Zdaniem farmaceutów

Równe cenyna receptachW czerwcu Sejm rozpocz prace nad rz dowym projektem ustawy, wed ug której ceny leków refundowanych w ca ej Polsce b d takie same. Ma to na celu mi dzy innymi uszczelnienie systemu dop at do leków.

mgr farm. Jadwiga Gajownikapteka rodzinna przy ul. Promyka 5 w Warszawie

mgr farm. Elżbieta Przybylskasieć aptek „Dr Zdrowie” przy ul. Puławskiej 427 w Warszawie

10-13.indd 12 24-08-2007 17:29:25


W opublikowanym w pierw-szym numerze „Farma-cji Praktycznej” artykule przytoczy am wyniki ba-

da , z których m.in. wynika o, e:1. O miu na dziesi ciu pacjentów rezyg-nuje z wizyt w aptece, w której farmaceuci nie wykazuj inicjatywy oraz ch ci pomocy i zrozumienia.2. G ównymi przyczynami lojalno ci pacjen-tów wobec danej apteki s fachowe doradz-two i jako obs ugi.Jak w takim razie wykorzysta t wiedz , eby doradzi pacjentowi w mo liwie naj-

lepszy sposób? Warto przy tym pami ta , e ka demu klientowi zdarza si by niezdecy-dowanym – mo e to wynika z chwilowego roztargnienia, niekorzystnego biometru, na-t oku spraw do za atwienia. Ka da apteka ma jednak w gronie swoich klientów tzw. „stale niezdecydowanych pacjentów”.Najcz stsze powody niezdecydowania pacjen-ta wynikaj ze zbyt du ego wyboru leków na dan dolegliwo oraz problemu zwi zanego z ustaleniem jasnych kryteriów wyboru.Dlatego nie ma sensu proponowanie pacjen-towi wszystkich pi ciu czy siedmiu dost pnych w aptece preparatów. Nale y najpierw uzgod-ni z nim jasne kryteria wyboru – najlepiej jedno kluczowe, maksymalnie dwa (np. cena, wielko opakowania, posta leku). Kolejnym krokiem jest zaproponowanie i zarazem wy-o enie na pierwszy stó co najwy ej dwóch, trzech leków, które zdecydowanie ró ni si od siebie w obr bie przyj tego kryterium (np. naj-ta szy, w redniej cenie, najdro szy lub tablet-ki, kapsu ki, syrop). Ale czy opisane powy ej

reaktywne dzia anie (reakcja na niezdecydo-wanie pacjenta) wystarczy, aby zapewni swo-jej aptece lojalno ci pacjentów? Czy nie mo na zrobi jeszcze czego wi cej, by pacjentowi nie przysz o nawet do g owy szuka innej apteki? Otó mo na. Odpowied jest o tyle oczywista, co niestety wymagaj ca zaanga owania i wy-si ku ze strony farmaceuty. Wykazanie inicja-tywy oraz ch ci pomocy i zrozumienia pod-bije serca Twoich pacjentów. Na przyk ad ten sam lek jest pakowany w s oiczki lub w blistry

– w zale no ci od producenta. Farmaceuta mo e z w asnej inicjatywy u wiadomi pacjen-towi, e pakowanie w blistry zapewnia wi k-sz higien i trwa o leku. Innym przyk adem inicjatywy (na szcz cie wielu farmaceutów uwa a to ju za standard!) jest zapropono-wanie probiotyku pacjentowi, który wykupuje antybiotyk. Kolejnym przyk adem inicjatywy i zarazem zainteresowania sytuacj pacjenta jest proponowanie ta szych, generycznych odpowiedników przepisanego na recepcie leku. Farmaceuta, polecaj c tak zamian , ma oczywi cie na wzgl dzie „dobro kieszeni pacjenta”. Ale nale y przy tym uwzgl dni równie inne czynniki, które mog wp yn na skuteczno terapii, a zatem na dobro pa-cjenta. Po pierwsze, jest to my lenie pacjenta: „ta szy lek generyczny, a wi c zapewne mniej skuteczny”. Wiara pacjenta w skuteczno te-rapii powinna w tej sytuacji by podtrzymana przez farmaceut poprzez zapewnienie o sku-teczno ci proponowanego zamiennika. Po drugie, lekarz wypisuj cy dany lek na recepcie móg to zrobi ze wzgl du na jakie jemu zna-ne szczególne okoliczno ci wyst puj ce w sy-tuacji tego pacjenta, a nie zaznaczy na recep-cie „nie zamienia ”. Warto wi c zapyta o to pacjenta. W ka dym z wy ej wymienionych przypadków farmaceuta powinien jednak pozostawi ostateczny wybór pacjentowi i nie podejmowa decyzji za niego. To pacjent, jako klient, dokonuje wyboru i ma wp yw na osta-teczn decyzj dotycz c zakupu. Rola farma-ceuty powinna ograniczy si do przytoczenia takich informacji i argumentów, które pomog pacjentowi w ostatecznym wyborze najlepsze-go dla niego leku.

Praktyka

Fot.

arch

iwum

pry

wat

ne; a

rchi

wum

Con

cept

Pub

lishi

ng; U

rszu

la T

rzas

kow

ska;

Mic

hał Z

agór

ny

Barbara Ochmantrener-konsultant oraz menedżer projektów szkoleniowych współpracujący m.in. z Centrum Edukacji INFOR Training, autorka programów szkoleniowych „Profesjonalna opieka nad pacjentem”.

Jak pomóc w podjęciu decyzji

Niezdecydowany pacjentPraca farmaceuty w du ej mierze polega na doradzaniu pacjentowi w wyborze leku. Ka dy mo e mie w tpliwo ci przed podj ciem decyzji. Ale s tacy pacjenci, którzy prawie zawsze maj z tym k opot i oczekuj nie tylko porady, ale i poprowadzenia przez ca y proces zakupu leków.

Jak szybko rozpoznać „stale niezdecydowanego pacjenta”Oto kilka praktycznych wskazówek, jak rozpozna tych, którzy szczególnie oczekuj nie tylko porady, ale i przeprowadzenia przez proces robienia zakupów i realizowania recept. To pacjenci, którzy:1 Cz sto u ywaj os abiaczy

w swoich wypowiedziach: „nie jestem pewien, na który preparat si zdecydowa ”.

2 Wprost prosz o porad i pomoc w podj ciu decyzji: „a co by mi pani magister poradzi a?”.

3 Oczekuj potwierdzenia swojego wyboru: „to rzeczywi cie zadzia a?”.

4 Ogl daj opakowania kupionych leków jeszcze wtedy, kiedy odcho-dz , najcz ciej wolnym krokiem, od pierwszego sto u.

10-13.indd 13 24-08-2007 17:29:33


Apteka to miejsce, gdzie mamy do czynienia z lud mi, którym co dolega, cierpi cymi na przewlek e choroby lub przy-

chodz cymi po leki prosto po wizycie u lekarza, ze zdiagnozowanymi w a nie dolegliwo ciami. Nie powinno zatem nikogo dziwi , e cz ciej ni w innych miejscach mog si tu zdarzy przypad-ki zas abni cia lub utraty przytomno ci. Farmaceuta posiadaj cy wykszta cenie medyczne jest lepiej przygotowany, aby udzieli pomocy ni zwyk y przecho-dzie . I takie jest te oczekiwanie wobec niego. Aby nie straci g owy w takiej sy-tuacji, warto przypomnie sobie zasady post powania w najbardziej typowych nag ych przypadkach. Oto podstawowe zasady udzielania pierwszej pomocy.

Zasłabnięcie bez całkowitej utraty przytomnościZas abni cie (omdlenie) to zaburzenie wiadomo ci, bez jej ca kowitej utraty lub

z co najwy ej kilkusekundow utrat wia-domo ci, po którym pacjent w ci gu kilku minut dochodzi do siebie. Mog je poprze-dza zawroty g owy, nudno ci, blado , pocenie si .Osob , która zas ab a nale y u o y na wznak, z nogami w górze (20–30 cm po-wy ej g owy). Przy okazji mo na spraw-dzi , czy nie ma jakich urazów spowodo-wanych upadkiem i opatrzy , np. rozci t g ow . Je eli po kilku minutach le enia pa-cjent poczuje si lepiej, mo na mu pomóc ostro nie wsta i usi na krze le.Je eli pacjent mo e mówi , nale y si do-wiedzie , jaka jest przyczyna zas abni cia (np. emocje, stanie w d ugiej kolejce, nie-zjedzenie niadania, upa , ci a, gor czka, zatrucie alkoholem, a tak e czy pacjent cierpi na jak chorob , np. nadci nienie, Fo

tar

chiw

umpr

ywat

ne;a

rchi

wum

Conc

eptP

ublis

hing

;Raf

ałN

owak

/BE&

W

Dariusz Osowskipielęgniarz i ratownik medyczny. Od 12 lat pracuje jako członek zespołu reanimacyjnego i samodzielnego zespołu interwencyjnego w Warszawskim Pogotowiu Ratunkowym

Pierwsza pomoc

W nagłym przypadkuW pracy farmaceuty musimy liczy si z tym, e mo e zaj potrzeba udzielenia komu pierw-szej pomocy w naszej aptece lub w jej pobli u. Warto by przygotowanym na takie sytuacje i pami ta o podstawowych zasadach jej udzielania w najbardziej typowych przypadkach.

Co jest ważneNale y dopilnowa , aby nikt z otoczenia nie próbowa podawa pacjentowi jakich leków (np. nasercowych), czego do picia – w ogóle niczego doustnie, dopóki pacjent nie poczuje si lepiej i samodzielnie nie usi dzie. Nie wolno tak e podk ada le cemu pod g ow poduszki, kurtki itp., poniewa hamuje to dop yw krwi do mózgu i zaw a drogi oddechowe.

14-15.indd 14 24-08-2007 17:28:10


cukrzyc , epilepsj , urazy powypadkowe, jakie przyjmuje leki). Do tej informacji nale y dostosowa dalsze post powanie. Nie zawsze istnieje konieczno wzywa-nia pogotowia. Je eli pacjent cierpi cy na nadci nienie ma przy sobie w asne leki, nale y mu je poda i je eli poczuje si le-piej, a omdlenie si nie powtórzy, mo -na pozwoli mu i do domu. Pacjentowi z cukrzyc , który zas ab z powodu spadku poziomu cukru, mo na poda np. glukoz lub batonik. W przypadku jednorazowe-go epizodu zas abni cia spowodowanego czynnikami zewn trznymi, np. duszne po-mieszczenie, upa , równie nie ma koniecz-no ci wzywania pogotowia, je eli pacjent po kilku minutach poczuje si dobrze.

Kiedy wezwać pogotowiePogotowie wzywamy, gdy:• pojawi si nierówno renic, zaburzenia mowy, widzenia, orientacji, wymioty, silne zawroty g owy, zwiotczenie mi ni, opada-nie jednego k cika ust, drgawki;• epizod omdlenia powtórzy si w krótkim odst pie czasu lub nast pi ca kowita utrata przytomno ci;• po podaniu leku, który pacjent ma przy sobie nie nast pi szybka poprawa samopo-czucia;• pacjent mia atak epilepsji;• pacjent ma powa ne urazy spowodowa-ne upadkiem;• upad a ci arna kobieta.

Utrata przytomnościJe eli utrata wiadomo ci utrzymuje si d u ej ni kilka sekund i nie przechodzi samoistnie, mamy do czynienia z ca kowi-t utrat przytomno ci. Pacjent przewraca si , nie rusza si wiadomie, jest bezw adny, nie reaguje na ból i inne bod ce zewn trz-ne. Jest to objaw bardzo niepokoj cy i bez wzgl du na przyczyn zawsze wymaga we-zwania pogotowia. Jak post pujemy w ta-kiej sytuacji? W pierwszej kolejno ci nale y sprawdzi oznaki ycia:1 Oddech – przyk adaj c swój policzek do jego nosa, równocze nie widzimy ruch klatki piersiowej i czujemy na policzku wy-dychane powietrze.2 Puls – sprawdzamy dwoma palcami na wewn trznej stronie nadgarstka lub na t t-nicy szyjnej.Je eli pacjent nie oddycha i nie wyczu-wamy pulsu, nale y wezwa pogotowie (lepiej poprosi kogo o wezwanie) i na-tychmiast podj reanimacj . Dyspozytora

pogotowia nale y zawiadomi o rozpocz -ciu reanimacji, poniewa zespó ratunkowy b dzie wiedzia , e nie ma do stracenia ani sekundy i b dzie przygotowany na jej bez-zw oczn kontynuacj po przyje dzie.

Jak przeprowadzić reanimacjęUk adamy ratowanego na wznak na pod o-dze. Przekr caj c jego g ow na bok, usu-wamy z ust sztuczn szcz k , i wszystko, co mog oby zablokowa drogi oddechowe (np. wymiociny, jedzenie), po czym odchylamy g ow , tak aby broda by a skierowana do

góry. Je eli podejrzewamy uraz kr gos u-pa, to powy sze czynno ci wykonujemy bez zmieniania u o enia g owy.Rozpoczynamy masa serca. Uk adamy lew d o na rodku klatki piersiowej, na wysoko ci mostka, praw d o na lewej i, nie zginaj c r k w okciach, uciskamy szybko i energicznie mostek 30 razy, a na-st pnie zaczynamy sztuczne oddychanie usta–usta, wykorzystuj c maseczk do sztucznego oddychania. Bierzemy g boki wdech i wdmuchujemy powietrze w usta ratowanego, zatykaj c mu nos. Wdmu-chujemy powietrze dwa razy i ponownie robimy masa – kolejne 30 ucisków. Po-tem znowu dwa wdechy.Reanimacj kontynuujemy w ten sposób, a do wyst pienia pierwszych oznak y-cia (oddech, puls, ruchy, kaszel, krztu-szenie si ) albo, je eli nie wyst pi y, do

chwili przyjazdu pogotowia – nie wolno jej przerwa !Je eli mamy kogo do pomocy, jedna osoba wykonuje masa , a druga sztuczne oddy-chanie, wed ug tego samego schematu – 30 uci ni na dwa wdechy. Reanimuj c ma e dziecko lub niemowl , rozpoczynamy od pi -ciu wdechów i dopiero potem kontynuujemy cykl 30 uci ni na dwa wdechy, przy czym u niemowl t masa serca wykonujemy dwo-ma palcami, a u dzieci starszych jedn r k lub dwoma – w zale no ci od wielko ci klatki piersiowej dziecka.

Je eli nieprzytomny pacjent oddycha, nale y u o y go w pozycji bezpiecznej (patrz sche-mat). Wzywamy pogotowie i co 1–2 minuty sprawdzamy oznaki ycia.W przypadku wyst pienia drgawek, np. przy ataku epilepsji, nale y u o y pacjen-ta w bezpiecznym miejscu, eby sobie nie zrobi krzywdy, przytrzyma mu g ow , rozlu ni ubranie wokó szyi i nie wk ada niczego do ust.Drgawki spowodowane wysok temperatur cz sto wyst puj u ma ych dzieci i niemow-l t, które mog znale si w naszej aptece razem z mam bezpo rednio po wizycie u le-karza, np. z infekcj wirusow . S one bar-dzo niebezpieczne dla dziecka, wi c zanim przyjedzie pogotowie, nale y jak najszybciej spróbowa zbi gor czk ch odnym ok adem na czo o i kark oraz poda lek przeciwgor cz-kowy w syropie lub czopku.

PraktykaFo

t. ar

chiw

um p

ryw

atne

; arc

hiw

um C

once

pt P

ublis

hing

; Raf

ał N

owak

/BE&

W

Program „Ratujemy i Uczymy Ratować” (RUR)

Blisko 400 tysięcy dzieci nauczyło się udzielania pierwszej pomocy, dzięki prowadzonemu przez Fundację Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy programowi „Ratujemy i Uczymy Ratować”. Przez ponad rok dwie ekipy instruktorskie odwiedziły większość polskich powiatów, spotykając się z nauczycielami ze szkół podstawowych. Każdy tydzień to sześć szkoleń, w których udział bierze minimum 90 nauczycieli z 45 szkół. Nauczyciele ci organizują następnie lekcje z dziećmi, w oparciu o przekazane przez Fundację materiały – fantomy, podręczniki, płyty DVD z fi lmem instruktażowym.Program RUR to najskuteczniejszy program tego typu na świecie! Polska

ma szansę stać się pierwszym krajem, w którym powszechnie prowadzona będzie nauka pierwszej pomocy już w szkole podstawowej. Nasze osiągnięcia wyróżniono na wielu międzynarodowych konferencjach poświęconych ratownictwu i edukacji pierwszej pomocy. Programem zainteresował się też przedstawiciel Banku Światowego, książę Jordanii, Firas Raad Zaid Al-Hussein, który podczas specjalnej wizyty w Polsce sprawdzał możliwość przeniesienia tego pomysłu do innych państw.Program RUR oparty jest na całkowitej dobrowolności dyrektorów szkół i nauczycieli. Wielkie dzięki za ich zaangażowanie w naukę dzieci zasad pierwszej pomocy. Pamiętajcie – gdyby co 10 mieszkaniec Ziemi umiał udzielać pierwszej pomocy, rocznie zostałoby uratowanych ponad milion osób!

Sie ma!!! Jurek Owsiak

14-15.indd 15 24-08-2007 17:28:33


Bezsenno to najcz ciej wyst puj -ce zaburzenie snu. Wed ug bada przeprowadzonych w pa dzierniku 2005 roku przez TNS OBOP w ród

51% respondentów, którzy w ci gu 12 miesi cy do wiadczyli przynajmniej jednego epizodu zaburze snu, 36% osób skar y o si na bez-senno w ciagu minimum kilku nocy w mie-si cu, natomiast 15% mia o trudno ci z wy-poczynkiem co noc lub prawie co noc.

Kiedy możemy mówić o bezsennościBezsenno jest dolegliwo ci , w przypadku której pojawiaj si problemy z za ni ciem (zasypianie trwa d u ej ni 30 min), a tak e wyst puje zaburzony przebieg snu, wczesne lub zbyt cz ste budzenie si (po czasie krót-szym ni sze godzin, cz ciej ni trzy razy w tygodniu), a tak e budzenie si rano z po-czuciem zm czenia. O bezsenno ci mo emy mówi wówczas, gdy wyst puj ww. nieprawi-d owo ci dotycz ce przebiegu snu i zaczynaj pojawia si problemy z funkcjonowaniem w ci gu dnia.

Jaki środek polecićZanim zdecydujemy si na rekomendacj jakiego rodka u atwiaj cego zasypia-nie i gwarantuj cego spokojny sen, po-winni my przeprowadzi krótki wywiad

z pacjentem i ustali , co le y u podstaw zaburze snu oraz z jakim stopniem bez-senno ci mamy do czynienia.Po pierwsze, trzeba ustali jak d ugo trwaj zaburzenia. Je li wyst puj d u ej ni trzy, cztery tygodnie, jest to prawdopodobnie prze-wlek a posta bezsenno ci i nale y tak oso-b skierowa do lekarza. Je li jednak pacjent skar y si na zaburzenia snu trwaj ce nie d u ej ni trzy, cztery tygodnie, powinni my ustali , jaki jest ich charakter. W przypadku osób, u których czas snu nie jest krótszy ni przeci tne zapotrzebowanie na sen i dodat-kowo pozwalaj sobie one na popo udniowe drzemki, nie ma wskaza do zastosowania terapii farmakologicznej. Najlepiej zaleci zmian nawyków i przestrzeganie higieny snu, co powinno w zupe no ci wystarczy . Je li jednak mamy do czynienia z pacjentem, któ-ry przesypia krócej ni sze godzin na dob , a w ci gu dnia jest apatyczny, towarzyszy mu stan ot pienia, poczucie braku energii i ch ci do ycia – nale y skierowa go do lekarza, gdy taki stan mo e wiadczy o depresji.Gdy przyczyn bezsenno ci s dolegliwo ci somatyczne, takie jak wszystkie stany cho-robowe, którym towarzyszy ból, duszno , kaszel, oraz wszelkie zaburzenia neurolo-giczne, metaboliczne i hormonalne, pacjent nie powinien podejmowa terapii na w a-sn r k – w tym przypadku tak e powinien

skonsultowa si z lekarzem. Jedynie w przy-padku bezsenno ci przygodnej mo na podj prób wyeliminowania k opotów ze snem przy pomocy rodków dost pnych bez recepty.

Bezsenność przygodnaS to zaburzenia snu spowodowane przede wszystkim przej ciowymi problemami ycio-wymi, stresem, a ob , ha asem, zmian stref czasowych, nieumiej tno ci uwolnienia si od codziennych problemów, strachem przed niepowodzeniem, d eniem do perfekcji, z o ci , prac zmianow itp. Bezsenno jest w tym wypadku efektem zwi zku pomi dzy stanem umys u, sposobem my lenia a reak-cjami organizmu. Podstawowym problemem osób cierpi cych na bezsenno przygodn jest brak umiej tno ci odci cia si od my li zwi zanych z troskami dnia codziennego, co powoduje wzrost napi cia i utrudnia relaks. W przypadku osób cierpi cych na bezsenno przygodn mamy do dyspozycji trzy sposoby potencjalnego wyeliminowania zaburze snu: zastosowanie ro linnych rodków nasennych i uspokajaj cych lub leków blokuj cych recep-tory H1, a tak e rodki niefarmakologiczne w postaci zmiany stylu ycia, zapewniaj cej jak najbardziej higieniczne warunki snu.Ro linne leki nasenne i uspokajaj ce. Zawie-raj zazwyczaj: li melisy (Folium Melissae), korze waleriany (Radix Valerianae) oraz Fo

tar

chiw

umpr

ywat

ne;a

rchi

wum

Conc

eptP

ublis

hing

Objawy bezsenności:– trudno ci z zasypianiem

(zasypianie trwa d u ej ni 30 min),

– trudno ci z utrzymaniem ci g o ci snu (pozostawanie w stanie czuwania w ci gu nocy d u ej ni 30 min),

– przedwczesne budzenie si i trudno ci z ponownym za ni ciem,

– sen nieregeneruj cy (poczucie zm czenia po przebudzeniu),

– sen krótszy ni zwykle,– powy sze objawy

wyst puj podczas trzech nocy w tygodniu albo cz ciej i utrzymuj si d u ej ni trzy, cztery tygodnie (bezsenno przewlek a).

Marta Jakubiakredaktor naczelna magazynu SENS

Opieka farmaceutyczna

Gdy sen nie przychodziWyniki bada pokazuj , e blisko jedna pi ta naszego spo e-cze stwa mo e cierpie na bezsenno przewlek i powa n , natomiast ponad po owa odczuwa dora ne k opoty z za ni -ciem. Coraz cz ciej farmaceuci proszeni s o polecenie rodka, który skutecznie wyeliminuje problemy ze snem i zasypianiem.

16-17.indd 16 24-08-2007 17:27:37


szyszki chmielu (Strobilus Lupuli). Pacjent powinien wiedzie , e ich dzia anie staje si odczuwalne wraz z regularnym przyjmowa-niem, a maksymalna skuteczno tych rod-ków ujawnia si po oko o dwóch tygodniach za ywania.Leki blokuj ce receptory H1. czenie ich z ro linnymi lekami uspokajaj cymi nie ma uzasadnienia. Dzia aj one wyciszaj co i nasennie, zapewniaj c niezaburzony prze-bieg snu. Zanim jednak skorzystamy z ich dobroczynnego dzia ania, musimy ustali , czy u danej osoby nie wyst puj okoliczno ci uniemo liwiaj ce ich zastosowanie lub zna-cz co ograniczaj ce tak mo liwo , takie jak: przerost prostaty, jaskra z w skim k tem przes czenia, ci a, okres karmienia piersi czy epilepsja. Tak e zaburzenia funkcji w tro-by, choroba wrzodowa o dka i dwunastnicy mog uniemo liwi przyjmowanie prepara-tów z tej grupy.Rekomenduj c pacjentowi H1-antyhistamini-ki, powinno si poinformowa go, e preparat nale y za y na oko o godzin przed za ni -ciem i oko o osiem godzin przed planowanym przebudzeniem si , uprzedzaj c jednocze nie, e nieprzestrzeganie tych zasad mo e spo-

wodowa ograniczenie uwagi i zaburzenie-koncentracji. Nale y podkre li tak e, e taki preparat przyjmowa mo na nie d u ej ni siedem dni. Pacjent zawsze powinien otrzy-ma czyteln i jednoznaczn informacj , kie-dy powinien odczu popraw oraz kiedy do-legliwo powinna ust pi , a je li nie nadejd oczekiwane efekty – bezwzgl dnie zg osi si do lekarza.Niefarmakologiczne rodki terapii. Farmaceu-ta powinien udzieli pacjentowi kilku wskazó-wek, jak zadba o higien snu. Pami tajmy o kilku wa nych kwestiach:1. Pacjent powinien uwierzy , e mo e pora-dzi sobie z bezsenno ci .2. Powinien regularnie chodzi spa i zrezy-

gnowa z drzemek w ci gu dnia.3. Traktowa sypialni jako miejsce wypo-

czynku, odpowiednio zaciemnione, wolne od ha asu, przewietrzone.

4. Po godzinie 16.00 unika napojów zawiera-j cych kofein i alkohol, a po godzinie 18.00 nie objada si zbyt ob cie (jedynie lekkie przek ski).

5. Przed za ni ciem zrezygnowa z ogl dania telewizji, a zamiast niej stosowa techni-ki relaksacyjne oraz k piele czy inhalacje z u yciem olejku z melisy lub lawendy.

PraktykaFo

t. ar

chiw

um p

ryw

atne

; arc

hiw

um C

once

pt P

ublis

hing

mgr farm. Anna Tychmanowicz apteka Radosna, przy ul. Resorowej 40 w Warszawie

Jak często pacjenci proszą o polecenie im jakiegoś środka nasennego?Coraz częściej pacjenci skarżą się na bezsenność. Mają już swoje ulubione, przetestowane tabletki albo proszą o doradzenie im preparatu. Co najczęściej im Pani doradza? Na pewno na początku przeprowadzam krótką rozmowę z klientem. Pytam, czy brał już jakieś środki, czy były one na receptę, jak się po nich czuł, czy jest pod wpływem stresu albo miał jakieś przeżycia, emocje czy może to być

związane z menopauzą, jaki prowadzi styl życia itp. Zależnie od zebranych informacji, rozmawiamy o melatoninie, suplementacji magnezu, preparatach ziołowych (najczęściej złożonych, zawierających walerianę, melisę, chmiel, passifl orę), czasem o olejkach eterycznych (np. lawendowym), wieczornym spacerze, nieobjadaniu się na noc czy pójściu wieczorem na basen.Czy zdarza się, że odmawia Pani wydania środka na sen? Jeśli tak, to co jest przyczyną tej odmowy?Jest bardzo duży asortyment preparatów ułatwiających zasypianie, więc zawsze można jakiś polecić, uzależniając wybór od mocy, ceny, postaci (syrop, krople, tabletki, kapsułki), chyba że klient domaga się leku na receptę – w takich przypadkach odsyłamy, oczywiście, do lekarza.Konsultacja merytoryczna:

lek. med. Marcin Jarek, I Klinika Chorób Wewnętrznych CSK MSWiA w Warszawie.

16-17.indd 17 24-08-2007 17:27:44


Dobrze jest wcze niej pomy le o tym, w jaki sposób zapewni sprawne dzia anie swojej pla-cówce, gdy jesieni oka e si , e

ca y personel w jednym czasie dopadnie wi-rus grypy. Nale y mie bowiem na uwadze, e przy wykonywaniu w aptece czynno ci

fachowych mog by zatrudnieni wy cz-nie farmaceuci i technicy farmaceutyczni. Fachowego personelu nie mo e zast pi do-wolna osoba, a jedynie kto o odpowiednim przygotowaniu merytorycznym, do wiad-czeniu i z uprawnieniami zawodowymi.

Minimalne wymaganiaObowi zuj ce prawo nie okre la adnych osobnych norm zatrudnienia dla aptek. Wszystko zale y wi c od organizacji pracy, miejsca po o enia apteki, jej godzin pracy i liczby klientów. Inne potrzeby w zakresie zatrudnienia b d mia y apteki usytuowane w centrach handlowych wielkich miast, ot-warte cz sto po kilkana cie godzin na dob lub placówki ca odobowe, a inne punkty ap-teczne po o one w ma ych miejscowo ciach, otwarte tylko kilka godzin w ci gu dnia.

Czy można zastępować stały personelRozporz dzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 pa dziernika 2002 r. w sprawie podsta-wowych warunków prowadzenia apteki (Dz.U. nr 187 poz. 1565) w § 11 ust. 1 zobo-wi zuje do poinformowania wojewódzkiego inspektora farmaceutycznego i Okr gowej Izby Aptekarskiej o powierzeniu okre lo-nej osobie zast pstwa kierownika apteki na okres d u szy ni 30 dni. aden inny przepis prawa nie nak ada szczególnych obowi z-ków w zwi zku z czasowym zatrudnianiem personelu w aptece. Apteka jest w tym przy-padku traktowana, tak jak ka dy inny pra-codawca. Mo e wi c korzysta z wszystkich prawnie dopuszczonych mo liwo ci dodat-kowego zatrudnienia.

Normy czasu pracyPrzy ustalaniu minimalnej liczby personelu w aptece, nale y mie na wzgl dzie przede wszystkim dopuszczaln liczb godzin pra-cy, okre lon w Kodeksie pracy. Obowi zu-j ca norma czasu przewiduje, e osoba mo e pracowa przeci tnie osiem godzin dziennie

i przeci tnie 40 godzin w pi ciodniowym tygodniu pracy. Czas pracy cznie z godzi-nami nadliczbowymi nie mo e przekracza 48 godzin na tydzie . Kodeks pracy okre la te minimalne normy odpoczynku dobo-wego i tygodniowego (odpowiednio 11 i 35 godzin). Je li wi c godziny otwarcia apteki przekraczaj podane wy ej normy, nie jest prawnie dopuszczalne, aby obowi zki zawo-dowe wykonywa a tylko jedna osoba, nawet zak adaj c, e mog aby ona samodzielnie zapewni sprawne funkcjonowanie apteki. W takim przypadku z pomoc mog nam przyj elastyczne formy zatrudnienia, jak umowa na zast pstwo pracownika lub praca tymczasowa.

Umowa na zastępstwoJak stanowi art. 25 § 1 Kodeksu pracy, je eli zachodzi konieczno zast pstwa pracowni-ka w czasie jego usprawiedliwionej nieobec-no ci w pracy, pracodawca mo e w tym celu zatrudni innego pracownika na podstawie umowy o prac na czas okre lony, obejmu-j cy czas tej nieobecno ci (tzw. umowa na zast pstwo pracownika). Fo

t. ar

chiw

um p

ryw

atne

; arc

hiw

um C

once

pt P

ublis

hing

Andrzej Gryn radca prawny, partner w Kancelarii M. Mazurek i Partnerzy

Co mówią przepisy prawa

Czasowe zatrudnianie personelu Prowadz c aptek , mo emy spotka si z sytuacj , gdy wi kszo pracowników b dzie przebywa a na zwolnie-niach. Jeste my w stanie temu zaradzi , wykorzystuj c obowi zuj ce przepisy prawa.

18-19.indd 18 24-08-2007 17:26:55


Umowa na zast pstwo jest bardzo elastycz-n form zatrudnienia. Termin trwania tej umowy mo e by wyznaczony przez kon-kretn dat lub zdarzenie (np. czas choroby, czas urlopu macierzy skiego okre lonego pracownika). Umowa ta powinna jednak dok adnie wskazywa osob zast powanego pracownika, aby mo na j by o odró ni od typowej umowy zawartej na czas okre lony. Umowa na zast pstwo pracownika nie gwarantuje zatrudnionej na tej podsta-wie kobiecie ochrony przed rozwi zaniem stosunku pracy w okresie ci y (art. 177 § 31 Kp). Za okres zatrudnienia przys uguj jednak e typowe uprawnienia pracowni-cze, jak np. urlop wypoczynkowy. Jest on ustalany proporcjonalnie do okresu zatrud-nienia (art. 1551 § 1 pkt 2b Kp.) Je li osoba nie mo e wykorzysta urlopu w trakcie za-trudnienia, np. umowa zostaje zawarta na krótki okres 1–2 miesi cy, wówczas z chwil rozwi zania stosunku pracy pracownikowi nale y wyp aci ekwiwalent za urlop. Ko-deks pracy przewiduje równie mo liwo wcze niejszego wypowiedzenia umowy na zast pstwo. Termin wypowiedzenia wynosi trzy dni robocze (art. 331 Kp).

Agencje pracy tymczasowejJe li sami nie mo emy (nie mamy czasu) znale pracownika ch tnego do podj cia pracy na zast pstwo, wówczas mo emy skorzysta z pomocy agencji pracy tym-czasowej. Dzia alno agencji, jak równie zasady zatrudniania pracowników tymcza-sowych reguluj dwie ustawy: ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnie-nia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. nr 90 poz. 1001 ze zm.) oraz ustawa z dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tym-czasowych (Dz.U. nr 166 poz. 1608 ze zm.). Przed skorzystaniem z us ug agencji pracy tymczasowej powinni my sprawdzi , czy posiada ona obowi zkowy wpis do rejestru agencji pracy tymczasowej, prowadzonego przez marsza ka województwa, w a ciwego ze wzgl du na siedzib agencji. Pomocny mo e by przy tym Krajowy Rejestr Agencji Zatrudnienia, prowadzony przez Minister-stwo Gospodarki, zawieraj cy informacje na temat wszystkich legalnie dzia aj cych agencji pracy tymczasowej. Przed zatrudnieniem pracownika tymczaso-wego, mamy obowi zek uzgodni w umowie z agencj pracy tymczasowej podstawowe

warunki jego zatrudnienia. Drug umow zawiera pracownik tymczasowy z agencj pracy tymczasowej. Umowa ta mo e prze-widywa uprawnienie do jej wcze niejszego wypowiedzenia przez ka d ze stron. Okres wypowiedzenia wynosi trzy dni – je li umo-wa zawarta zosta a na okres do dwóch tygo-dni lub jeden tydzie – je li okres obowi zy-wania umowy przekracza dwa tygodnie. Pracownikowi tymczasowemu przys uguje urlop wypoczynkowy w wymiarze dwóch dni za ka dy miesi c pracy. Je li praca tym-czasowa trwa krócej ni sze miesi cy, wów-czas nie ma obowi zku udzielania urlopu w naturze. W takiej sytuacji pracownik po-winien otrzyma ekwiwalent przy zako cze-niu stosunku pracy. Kobiecie zatrudnionej jako pracownik tymczasowy nie przys uguje ochrona zwi zana z rodzicielstwem, m.in. ochrona przed wypowiedzeniem i rozwi -zaniem umowy o prac w trakcie ci y.

Szansa dla rozpoczynających pracęChoroba personelu nie musi oznacza ko-nieczno ci zamkni cia lub ograniczenia dzia alno ci apteki. Obowi zuj ce prawo stwarza bowiem mo liwo ci znalezienia czasowego zast pstwa za nieobecnego pra-cownika. Oferta zatrudnienia na zast pstwo lub w ramach pracy tymczasowej mo e by korzystna i interesuj ca dla osób rozpo-czynaj cych prac i pragn cych zdoby do-wiadczenie zawodowe. Pracodawcy za daje

dobr mo liwo do sprawdzenia nowych osób jako ewentualnych przysz ych pracow-ników. W rezultacie mo e doprowadzi do nawi zania pó niejszej sta ej wspó pracy. Fo

t. ar

chiw

um p

ryw

atne

; arc

hiw

um C

once

pt P

ublis

hing

ProwadzenieApteki

Fachowego personelu nie mo e zast pi dowolna osoba, a jedynie kto o odpowiednim przygotowaniu merytorycznym, do wiadczeniu i z uprawnieniami zawodowymi.

18-19.indd 19 24-08-2007 17:27:08


Godziny otwarcia apteki nie zale wy cznie od swobodnej decyzji podmiotu j prowadz cego ani te od przepisów prawa pracy,

normuj cych czas pracy osób zatrudnionych w aptece. Rozk ad godzin pracy aptek ogól-nodost pnych, obejmuj cy tak e ustalenie dy urów poszczególnych aptek w porze noc-nej oraz w dni wolne od pracy (w tym ich dost pno w systemie ca odobowym), jest okre lany przez zarz d powiatu (prezydentów miast na prawach powiatu – por. art. 92 ust. 1 pkt 2 ustawy o samorz dzie powiatowym) po zasi gni ciu opinii wójtów (burmistrzów, prezydentów) gmin z terenu danego powiatu oraz opinii w a ciwej Okr gowej Rady Apte-karskiej (art. 94 ust. 2 Prawa farmaceutyczne-go). W zwi zku z tym mo na zastanawia si , jakimi kryteriami powinien kierowa si za-rz d powiatu, ustalaj c wspomniany rozk ad godzin, a tak e czy osoby prowadz ce apteki

maj bezwzgl dny obowi zek podporz dko-wania si wynikaj cym z niego regu om.Przepisy Prawa farmaceutycznego (art. 94 ust. 1) daj podstaw do stwierdzenia, e rozk ad godzin pracy aptek powinien by dostosowany do potrzeb ludno ci i zapew-nia dost pno wiadcze równie w po-rze nocnej, w niedziel , wi ta i inne dni wolne od pracy. Nie mniej istotna pozo-staje zasada równego traktowania osób prowadz cych apteki (wynikaj ca m.in. z Konstytucji RP oraz przepisów ustawy o swobodzie dzia alno ci gospodarczej). W zwi zku z tym podkre la si w literaturze, e rozk ad godzin pracy aptek „nie mo e by

ustalany mechanicznie, w oderwaniu od re-aliów, ale powinien uwzgl dnia faktyczne potrzeby ludno ci – je li na danym terenie praktyka wskazuje na brak zainteresowania ludno ci funkcjonowaniem aptek w porze nocnej czy w dni wolne od pracy – wtedy nie

ma te najwa niejszego uzasadnienia na takie wyznaczanie dy urów aptek” (E. J drzejewski, Opinia prawna dotycz ca wyk adni art. 94 Prawa farmaceutycznego znajduj c si na www.nia.org.pl/nia.php? i=faq&id=10).Trzeba pami ta , e w zwi zku z ustaleniem rozk adu godzin pracy aptek, zarz d powiatu nie wydaje adnej decyzji administracyjnej, a wy cznie tworzy gra k ich funkcjonowania, co oznacza, e dokonane przez niego ustale-nie nie jest dla poszczególnych aptek wi ce. Z adnych przepisów nie wynika uprawnie-nie do nakazania konkretnej aptece pracy w okre lonych godzinach. Niemiej jednak oso-ba prowadz ca aptek musi liczy si z ewen-tualno ci , e d ugofalowy brak zastosowania si do czasu pracy wynikaj cego z takiego gra ku, mo e by uznany za niezaspokajanie w sposób uporczywy potrzeb ludno ci w za-kresie wydawania produktów leczniczych, a to mo e prowadzi nawet do cofni cia zezwolenia na prowadzenie apteki ogólnodost pnej przez wojewódzkiego inspektora farmaceutycznego (art. 103 ust. 2 pkt 3 Prawa farmaceutycznego). Powstaje zatem pytanie, czy osoba prowadz ca aptek , nie chc c narazi si na utrat zezwole-nia, musi podporz dkowa si regu om narzu-conym przez zarz d powiatu i nie ma adnego wp ywu na ustalenie rozk adu godzin pracy. A tak le jednak nie jest. W a ciwa Okr gowa Rada Aptekarska (b d c organem samorz -du aptekarskiego, który m.in. ma za zadanie obron interesów farmaceuty), opiniuj c pro-jekt rozk adu godzin otwarcia aptek, powinna uwzgl dni faktyczne mo liwo ci, jakimi dys-ponuj placówki tego rodzaju na jej terenie. Osoba prowadz ca aptek mo e wi c zg asza swoje sugestie dotycz ce godzin otwarcia swo-jej apteki w a ciwej Radzie. Pozostaje jeszcze kwestia, co robi , je eli osoba prowadz ca ap-tek nie jest w stanie dostosowa si do rozk a-du godzin ustalonych przez zarz d powiatu? Czy w takiej sytuacji nale y si obawia cof-ni cia zezwolenia na prowadzenie apteki? Otó nale y podkre li , e niezaspokajanie potrzeb ludno ci w zakresie wydawania produktów leczniczych mo e stanowi podstaw do cof-ni cia zezwolenia na dzia alno tylko wów-czas, gdy zostanie uznane za uporczywe. Ta-kim za jest tylko takie dzia anie, które ocenia si nie tylko jako d ugofalowe, ale jednocze nie pozostaje obiektywnie nieuzasadnione. Takie kryterium nie b dzie natomiast spe nione, np. wówczas, gdy apteka nie ma rodków nan-sowych na pokrycie dzia ania w porze nocnej albo w systemie ca odobowym, czy nie posiada mo liwo ci zatrudnienia odpowiedniej liczby wykwali kowanych pracowników.

Regulacje prawne czasu pracy i dyżuro-wania aptek Czas pracy aptek regulowany jest przez zarz d powiatu. Przy okre leniu czasu otwarcia apteki bierze si pod uwag przede wszystkim realia panuj ce na danym terenie. S to m.in. mo liwo ci zaspokojenia potrzeb mieszka ców i zapewnienie im dost pu do produktów farmaceutycznych równie w porze nocnej i w dni wi teczne.

Apteka 24 h, godziny otwarcia, dyżury

Piotr Płachta radca prawny, Kancelaria Malinowski, Płachta i Wspólnicy

Fot.

Mic

hał Z

agór

ny; a

rchi

wum

pry

wat

ne

20-22.indd 20 24-08-2007 17:26:21


Zasadnicz kwesti marketingo-wego zarz dzania aptek jest tworzenie przewagi nad konku-rentami. W niniejszym tek cie

skoncentrujemy si na istocie modelu kon-kurencji aptecznej oraz na ogólnych zasa-dach budowania przewagi.

Model pięciu siłModel konkurencji sformu owany przez Mi-chaela Portera nazywany jest w literaturze modelem pi ciu si , bowiem opiera si na analizie nast puj cych elementów:1 Bariery wej cia i wyj cia2 Si a dostawców3 Si a nabywców4 Zagro enie substytutami5 Konkurencja wewn trz bran y.

Bariery na rynkuPierwsza si a zwi zana jest z istnieniem barier wej cia na rynek i mówi o tym, na ile atwo jest otworzy now aptek na rynku.

Aktualnie jeste my w Polsce w okresie o y-wionej dyskusji na temat tworzenia takich barier. Je li wprowadzi si kryterium geo-gra czne (oddalenie aptek od siebie), demo-gra czne (liczba mieszka ców na jedn ap-tek ) czy udzia owe (nie wi cej ni 1 proc. aptek w województwie), to b d to w a nie bariery wej cia na rynek. Inn barier mo e by zapis, i aptek wolno posiada jedynie magistrowi farmacji. Poszczególne

kraje Unii Europejskiej zastosowa y ró ne rozwi zania w tym wzgl dzie. Ale ka -de z nich ma swoje wady i zalety. Jeszcze inaczej mo na na to spojrze , przyjmuj c punkt widzenia pacjenta, dla którego sil-na konkurencja mi dzy aptekami owocuje wy szym poziomem jako ci obs ugi. Opi-sane zagadnienia zwi zane s z istniej cym prawem i dotycz ca ego rynku aptecznego. Jednak e pojedyncza apteka równie mo e tworzy bariery wej cia dla innych aptek. W ramach barier wyj cia wymienia si mo -liwo ci opuszczenia danego rynku, to zna-czy mo liwo ci zamkni cia, przekazania, sprzedania apteki innemu podmiotowi.

Pozycja dostawcówDruga si a dotyczy pozycji dostawców. G ównie mamy tu na my li hurtownie far-maceutyczne, chocia tak e producenci mog wp ywa na pozycj aptek. Rynek hurtowy w Polsce jest nadal rozproszo-ny i b dzie podlega procesom integracji. Je li zmniejszy si liczba hurtowni oraz b d one silniejsze, wówczas wzro nie si a dostawców. W takiej sytuacji apteki po-winny szuka sposobów (integracja, grupy zakupowe), aby zrównowa y rosn c si hurtu. A negocjacje z silniejszym partnerem s przecie trudniejsze. Zale no ogólna jest taka, e dostawca d y do budowania mocnej pozycji, natomiast apteki powin-ny szuka sposobów umacniania w asnej.

Wa nym elementem jest równie edukacja w a cicieli aptek w kwestiach zwi zanych z zarz dzaniem. Hurtownie posiadaj z re-gu y lepsze przygotowanie do negocjacji z aptekami ni farmaceuci. Im lepsze wa-runki handlowe wynegocjuje apteka w kon-taktach z dostawcami, tym silniejsz mo e budowa w asn pozycj konkurencyjn .

Siła pacjentaMo liwo ci zwi zane z konkurowaniem na rynku zale tak e od si y nabywców, czyli pacjentów. I w tym przypadku, b dzie ona wzrasta a. Pacjenci s bowiem coraz lepiej wyedukowani, maj dost p do informacji i coraz wi ksze wymagania wobec farma-ceutów. W miar atwo przychodzi im po-równanie oferty cenowej aptek. S zainte-resowani dodatkowymi wiadczeniami tak w odniesieniu do us ug, jak i dzia a pro-mocyjnych. Na szczególne podkre lenie za-s uguje rosn cy popyt na us ugi w ramach pobytu w aptece. To z kolei wymaga innych kwali kacji od personelu aptecznego.

Uwaga na substytutW budowaniu przewagi konkurencyjnej apte-ki nale y te uwzgl dnia stopie zagro enia substytutami. Mo emy na to spojrze z kilku punktów widzenia. Pierwsza kwestia dotyczy pozaaptecznych kana ów dystrybucji, w któ-rych pacjenci mog naby leki. Istotnie, sprze-da cz ci leków w supermarketach, kioskach,

prof. dr hab. Henryk Mruk specjalista w dziedzinie marketingu farmaceutycznego, Katedra Strategii Marketingowej Akademii Ekonomicznej w Poznaniu

Apteka = małe przedsiębiorstwo

Sposoby budowania przewagi konkurencyjnej Rosn ca na rynku farmaceutycznym konkurencja wymusza podejmowanie unikatowych i oryginalnych dzia a , w celu zbudowania przewagi nad innymi aptekami oraz kana ami dystrybucji. U atwia to posiadanie wiedzy na temat si oraz zasad konkurencji.

ProwadzenieApteki

Fot.

Mic

hał Z

agór

ny; a

rchi

wum

pry

wat

ne

20-22.indd 21 24-08-2007 17:26:30


pubach, stacjach benzynowych itp. powoduje, e apteki zostaj zmuszone do szukania spo-

sobów konkurowania z innymi dystrybuto-rami. Innym, chocia równie zagro eniem o charakterze substytucyjnym, jest aktywno sektora ywno ciowego. Producenci ywno ci, a szczególnie nabia u, oferuj produkty wzbo-gacone kulturami bakterii, pierwiastkami, witaminami, tworz c ofert konkurencyjn wobec niektórych preparatów. Intensywna re-klama tych produktów zwraca uwag konsu-mentów oraz wp ywa na podejmowane przez nich decyzje.Inn p aszczyzn zagro enia konkurencyj-nego dla aptek mo e by aktywno zyczna spo ecze stwa, ruch na wie ym powietrzu,

przestrzeganie zasad zdrowego od ywiania oraz inne tego typu dzia ania. Natura ludzka jest jednak taka, e ludzie nie maj na tyle sil-nej woli, aby systematycznie stosowa si do opisanych zasad.Szczególnym aspektem zagro enia dla leków alopatycznych mo e by zainteresowanie ho-meopati . Jednak z drugiej strony promocja leków homeopatycznych mo e by dla apteki sposobem na budowanie w asnej, odr bnej, unikatowej pozycji konkurencyjnej.Na styku si y nabywców oraz zagro enia substytutami mo na umie ci tendencj do samoleczenia, która wyst puje w ród cz ci pacjentów. Pod wp ywem wielu czynników pacjenci sami podejmuj decyzje o leczeniu siebie, nabywaj c leki w dogodnych dla siebie miejscach. Stanowi to pewne zagro enie dla rozwoju opieki farmaceutycznej.

Konkurujące aptekiPi t si jest konkurencja wewn trz bran y, czyli mi dzy aptekami. Jest ona do silna i mo e si zwi ksza , co utrudnia uzyskiwanie wy szej mar y netto. By oby lepiej, aby bran a apteczna skupi a si na konkurowaniu z inny-mi kana ami dystrybucji. Du a ró norodno istniej cych na rynku aptecznym podmiotów powoduje, e konkuruj one mi dzy sob . W wielu przypadkach rywalizacja koncen-truje si na walce cenowej, która jest jedn z najmniej po danych form konkurowania. Dzia ania takie s korzystne dla pacjenta, bowiem prowadz do obni enia cen. aden podmiot rynkowy nie mo e jednak funkcjono-wa d ugofalowo bez odpowiedniego poziomu

zysku. Konkurencja cenowa prowadzi do os a-biania kondycji nansowej aptek. W a ciciele powinni bra to pod uwag , kiedy podejmuj decyzj o obni aniu cen.

Prawo pierwszeństwaPo omówieniu wniosków wynikaj cych z modelu Portera, chcieliby my si podzie-li uwagami na temat ogólnych zasad kon-kurowania na rynku. Jedna z nich nazywa-na jest prawem pierwsze stwa. Jak nale y je t umaczy ? Ludzie lepiej pami taj to, co pojawi o si w ich umy le jako pierw-sze. Apteka, która jest najbardziej znana w danej miejscowo ci, przyci ga z regu y wi cej pacjentów ni inne apteki. Farmace-uci sami mog si przekona , e leki, które by y reklamowane w Polsce jako pierwsze, zaraz po zmianie systemu gospodarczego,

ciesz si wi ksz sprzeda ni inne. Je li zatem apteka promowa a si jako pierw-sza, b dzie najprawdopodobniej korzysta a z tego faktu, uzyskuj c dobr pozycj kon-kurencyjn . Zasada pierwsze stwa mo e by traktowana do szeroko. Otó w danej miejscowo ci, w której funkcjonuje nawet kilkadziesi t aptek, jedna z nich mo e bu-dowa swoj pozycj pierwsze stwa, wpro-wadzaj c – jako jedyna i pierwsza – sprze-da samoobs ugow . Mo e to równie dotyczy obs ugi prowadzonej na siedz co – tutaj prawo pierwsze stwa przys uguje aptece zlokalizowanej przy al. Jana Paw a II w Warszawie. Zasada pierwsze stwa mo e dotyczy poszerzenia asortymentu o dermokosmetyki i wprowadzenia us ug wiadczonych przez dermokonsultantki,

wspomnianej ju sprzeda y leków homeo-patycznych oraz wielu innych kwestii.

Lepiej się wyróżniaćKolejna ogólna zasada konkurowania mówi o tym, e lepsze efekty daje odró nianie si od konkurencji ni jej na ladowanie. Je li na przyk ad jedna z aptek odwo uje si do tradycji, stosuje obs ug z szybami, tworzy klimat skupienia i powagi, wówczas druga apteka mo e postawi na nowoczesno , otwarto , wiat o, poszerzenie palety ofe-rowanych us ug itp. Ka da z tych aptek przyci gnie odpowiedni do swojej oferty segment pacjentów. Mówi c o odró nianiu si od konkurentów, trzeba jednak pami -ta o tym, aby wprowadza zmiany, które s konieczne z uwagi na rozwój otoczenia. Przyk adem mo e by korzystanie z inter-netu. Trudno sobie wyobrazi , aby wspó -czesna apteka nie mia a w asnej strony internetowej. Jest to niezb dne. Natomiast kolorystyka strony, jej uk ad, sposób nawi-gacji, aktualno oraz czytelno informacji powinny by tak zbudowane, aby wyró nia y aptek w ród konkurencji.

Nie mów źle o innychJako ogóln , a zarazem istotn zasad kon-kurowania, nale y podkre li konieczno pozytywnego mówienia o innych. Dotyczy to zarówno relacji mi dzy aptekami, farmaceuta-mi, jak równie lekarzami. Nikt nie powinien podwa a pozycji i autorytetu innych osób. Natomiast przy okazji mówienia dobrze o kon-kurencji mo na podkre li w asne, unikatowe cechy oraz korzy ci z us ug wiadczonych pa-cjentom. Ka da apteka dysponuje szczególny-mi walorami i nie ma niczego z ego w tym, je li si o nich rozmawia z pacjentami.

ProwadzenieApteki

Fot.

© Jo

se L

uis P

elae

z, In

c./C

ORB

IS

20-22.indd 22 24-08-2007 17:26:37

Nauka

Jak dużym problemem jest bezsenność? Jak wielu ludzi w Polsce na nią cierpi?Badania epidemiologiczne dotycz ce bezsen-no ci przeprowadzane by y ju kilkakrotnie, ale najcz ciej cytujemy trzy z nich. Pierwsze by y przeprowadzone ju ponad 10 lat temu, w 1996 roku. Wtedy na pytanie o pojawia-j ce si cz sto i bardzo problemy ze snem odpowiedzia o twierdz co ok. 25% Polaków. By y to wska niki zgodne z publikowanymi wsz dzie na wiecie. W 2000 roku przepro-wadzono ogólnoeuropejskie badanie (m.in. w Polsce, Niemczech, W oszech, Francji i Wielkiej Brytanii) i wówczas odsetek pa-cjentów skar cych si na problemy ze snem wzrós do ok. 30–34%. Ostatnie, najnowsze badania zrobione jesieni 2005 roku przez TNS OBOP odnotowa y dalszy wzrost licz-by osób cierpi cych z powodu bezsenno ci. Teraz ju blisko jedna trzecia ankietowanych mia a k opoty ze snem, z tego na problemy ze snem wyst puj ce codziennie lub prawie codziennie skar y o si ok. 15–20%, a co naj-mniej kilka razy w miesi cu – prawie 40%. Z powy szych danych niezbicie wynika, e zdecydowana wi kszo pacjentów cierpi na bezsenno przewlek . Co wi cej, z ka dym rokiem liczba osób skar cych si na bezsen-no ro nie, co wynika z wielu bada robio-nych w ró nych krajach i s to coraz m odsze grupy wiekowe. Osoby w m odym wieku tych problemów maj mniej, a u osób starszych,

powy ej 65. roku ycia na bezsenno cierpi co najmniej 50%. Mówi c o skali wyst powania bezsenno ci, warto wspomnie , e obecnie a 20% m o-dych ludzi, a nawet dzieci, ma problemy ze snem. U m odzie y problemy wynikaj ze sty-lu ycia – przesiadywanie nocami w interne-cie, w Gadu Gadu, co w efekcie jest zwi zane z coraz mniejsz ilo ci czasu przeznaczan na sen. Natomiast u starszych osób bezsen-no wi e si z ró nymi czynnikami: psy-chicznymi, zycznymi i spo ecznymi. W star-szej populacji jednym z istotnych elementów wp ywaj cych na problemy ze snem s te zaburzenia rytmu oko odobowego.

Czy bezsenność to przypadłość krótko-trwała, czy raczej pacjenci uskarżają się na jej długotrwały i przewlekły charakter?W badaniach z 2000 oraz z 2005 roku pytali-my tych, którzy mieli problemy ze snem, od

kiedy cierpi na t przypad o . Okaza o si , e na bezsenno d ugotrwa , trwaj c co

najmniej trzy lata, cierpia o a 30% badanych w 2000 roku. Odsetek ten wzrós ju do 45% w roku 2006!

Jakie są przyczyny powstawania bezsenności? Na powstawanie bezsenno ci wp ywaj trzy rodzaje czynników. Pierwsze to czynniki

predysponuj ce. I tutaj uwa amy, e oko o po owy populacji to ludzie, którzy maj sk on-no ci do bezsenno ci. Na to maj wp yw ró -ne elementy: wiek, p e , cechy osobowo ci, ale tak e cechy zwi zane z indywidualnym zega-rem biologicznym. Druga grupa czynników to ró nego rodzaju czynniki wyzwalaj ce, czyli ró ne dolegliwo ci psychiczne, zyczne, stres (co wa ne – nie tylko wydarzenia przykre, ale i pozytywne), a trzecia grupa to czyn-niki utrwalaj ce. I w a nie ta trzecia grupa z punktu widzenia terapii jest najwa niejsza. Je li w yciu cz owieka, który ma wra liwy sen, co si zdarza, co go boli albo ma jakie problemy rodzinne czy yciowe, co go trapi – to zaczyna on cierpie na bezsenno . Po kil-ku tygodniach ta bezsenno zaczyna funk-cjonowa na zasadzie „b dnego ko a”. Czyli im gorzej pi, tym bardziej si tym przejmuje i im si bardziej tym przejmuje, tym gorzej pi. Tak wi c mamy ju odpowied , dlaczego

tak cz sto wyst puje bezsenno przewlek a. Bezsenno nie jest bowiem chorob , któ-ra sama ust puje. O ile depresja przychodzi i odchodzi, o tyle bezsenno si utrwala. Pa-cjenci bez uzyskania fachowej pomocy nie s w stanie sami wyj z bezsenno ci. Dlatego uwa amy, e bezsenno , zw aszcza u tych osób predysponowanych, powinna by leczo-na od samego pocz tku. Bo je eli pacjenta, który cierpi na bezsenno , zaczniemy leczy odpowiednio wcze nie, daj c mu chocia by

Bezsenność można leczyć – część 1.

Co trzeci Polak nie śpi nocąZ roku na rok przybywa na wiecie osób, którym trudno jest w nocy zasn . Na szcz cie wspó czesna medycyna potra ju im pomóc.


Nauka

ROZMAWIA: ANETA JÓŹWICKA

Fot.

Sław

omir

Kam

ińsk

i/AG

dr n. med. Michał Skalski, specjalista z Poradni Leczenia Zaburzeń Snu w Warszawie

23-25.indd 23 24-08-2007 17:25:38


Fot.

arch

iwum

Con

cept

Pub

lishi

ng

leki nasenne, to w tym momencie jeste my w stanie uchroni go przed narastaniem l ku przed bezsenno ci i uruchomieniem si me-chanizmów utrwalaj cych bezsenno .

Czy więc bezsenność to już choroba cywilizacyjna?Tak si wydaje. Predyspozycje do bezsenno-ci mieli my zawsze, natomiast czynników

j wyzwalaj cych jest coraz wi cej. Zwi ksza si ha as, warunki do spania s coraz trud-niejsze, ludzie coraz d u ej i wi cej pracuj i zmieniaj si ich zwyczaje, m.in. w tych badaniach epidemiologicznych, o których ju wspomnia em, stwierdzono, e w ci gu 10 lat przeci tnie o godzin skróci si czas, jaki przeznaczamy na sen. A gdyby te dane porówna z tymi sprzed stu lat to si oka e, e ludzie pi o kilka godzin krócej. To te nie

dziwi, poniewa obecnie coraz wi cej rzeczy realizuje si w godzinach wieczornych, wi c nie ma czasu na spanie. I w a nie te elementy cywilizacyjne, starzenie si spo ecze stwa, a nawet post py medycyny sprawiaj , e co-raz gorzej pimy. I tak wiadomo, e np. post -py onkologii spowodowa y, e ludzie rzadziej umieraj na raka, ale z powodu obecno ci choroby nowotworowej spada ich jako y-cia, a bezsenno jest dla nich jednym z wa -niejszych problemów. Mówi c o bezsenno ci, warto równie pa-mi ta o problemach zwi zanych z zabu-rzeniami rytmu oko odobowego. Najcz ciej jest to zwi zane ze zmian stref czasowych, podró ami, cz stym przemieszczaniem si . Niemniej jednak ostatnio poczyniono za-skakuj ce odkrycie – nawet u ludzi, którzy nie zmieniaj stref czasowych, nie podró uj i yj w jednym miejscu obserwuje si tzw. „jet leg” syndrom (zegar biologiczny jest nie-zgodny ze stref geo zyczn , czyli zegar bio-logiczny mówi, e jest noc, a na zewn trz jest dzie i konsekwencj jest problem ze snem w nocy i senno w ci gu dnia). Otó okazuje si , e nawet u ludzi, którzy nie zmieniaj stref czasowych wyst puje taki syndrom. Dzieje si tak wtedy, gdy kto , kto jest „sow ” musi wbrew swojej naturze wstawa o pi tej rano i jecha do pracy, a osoba b d ca „skowron-kiem” pracuje do 24.00. Okazuje si , e bli-sko 30% ludzi yje w a nie w taki, niezgodny z w asnym rytmem biologicznym, sposób! I jest to pewien paradoks, bo mimo e nie lataj samolotem, maj dolegliwo ci typowe dla globtroterów, w a nie dlatego, e yj nie-zgodnie z w asnym rytmem oko odobowym snu i czuwania (poniewa wymusza to np. ich praca). I w tym miejscu warto wspomnie ,

e do leczenia zaburze rytmu oko odobowe-go wskazane jest stosowanie melatoniny.

Wspomniał Pan o melatoninie, w jakich sytuacjach powinno się ją stosować?Melatonina jest substancj , która wydziela si w sposób naturalny tylko wtedy, kiedy jest ciemno. Istnieje sporo dowodów na to, e melatonina reguluje rytm oko odobowy.

Czyli wtedy, kiedy jest du o melatoniny jest to sygna dla naszego mózgu, e jest ciemno i e powinien spa . I tutaj mamy odpowied odno nie stosowania melatoniny. Je li zabu-rzenia snu zwi zane s z zaburzeniami rytmu

oko odobowego, czyli zaburzeniami fazy snu i czuwania, to wtedy melatonina jest jak naj-bardziej wskazana. Co wi cej wówczas jest to lek, który mo e wyeliminowa przyczyny bezsenno ci.

Jak należy leczyć bezsenność? Kiedy wskazane są leki nasenne wydawane z przepisu lekarza, kiedy leki ziołowe, dostępne bez recepty, a kiedy należy stosować melatoninę?Je li mamy wiadomo , jaka jest patogene-za bezsenno ci, to mo emy w a ciwie dobra leczenie. Nie mamy wp ywu na czynniki, które predysponuj nas do bezsenno ci. Trzeba pami ta , e na bezsenno mo e zapa ka dy cz owiek. To tylko zale y od sytuacji yciowej, zawodowej czy rodzinnej. Ci odporniejsi b d mieli nieprzespan jed-n , drug noc przy okazji czynników stre-suj cych i problem zniknie u nich bardzo szybko. Natomiast u osób bardziej wra -liwych bezsenno krótkotrwa a przerodzi si w przewlek . I w a nie t wra liwo warto rozpoznawa . Je li kto ma du e pre-dyspozycje do bezsenno ci, to od samego pocz tku pojawienia si k opotów ze snem powinien dosta lek nasenny. Przy czym nie

zaleca si , eby za ywa go codziennie, bez przerwy, bo to jest b d, natomiast powinien ten lek posiada i po o y ko o ó ka. Warto, aby pacjent, który ma tendencje do reagowa-nia bezsenno ci na ró ne sytuacje (równie np. z pogod ) mia zawsze pod r k lek na-senny. Wielu pacjentów przyznaje, e pi im si du o lepiej ze wiadomo ci , e tabletka nasenna le y na szafce ko o ich ó ka. I to jest bardzo dobra metoda. Je eli rozwa amy stosowanie leków bezrecep-turowych, rodków zio owych, to trzeba pa-mi ta , e ich u ycie zale y od sytuacji. Je li kto np. nie pi, bo ma problemy z brzuchem, to mo e sobie te zió ka parzy . Je li nie pi, bo jest podenerwowany i to podenerwowanie mu dobrze agodz rodki zio owe, to rów-nie mo e je yka . Nie wykazano specjalnie nasennego dzia ania leków zio owych. Te leki s nieszkodliwe, natomiast ich skuteczno w powa niejszych dolegliwo ciach, w tym w bezsenno ci, nie jest udokumentowana. Ró nica miedzy lekami zio owymi a lekami nasennymi jest taka, e leki nasenne powin-ny by brane tylko dora nie, maksimum do miesi ca, poniewa , jak bierzemy je d u ej, to organizm si do nich przyzwyczaja. I wtedy po pierwsze przestaj dzia a , a po drugie my bez tego leku coraz gorzej pimy i coraz go-rzej si czujemy, bo zaczynamy si do niego przyzwyczaja . Tak e najbardziej optymalne branie leków nasennych, tj. branie ich tylko dora ne i nie cz ciej ni dwa – trzy razy w tygodniu. Czyli leki nasenne le obok ó -ka, wiem, e zawsze mog po nie si gn , ale si gam po nie tylko sporadycznie. Natomiast leki zio owe mog by bezkarnie za ywane nawet codziennie, bo tutaj ryzyko uzale nie jest niewielkie. Z tym, e równie ich si a dzia-ania jest niewielka, du o s absza. Je li pacjent we mie zolpidem, to wiadomo, e po za yciu go za nie, a je li we mie walerian to ona go troszk wyciszy, natomiast efektu nasennego nie b dzie mia a. Natomiast melatonina jest po rodku mi -dzy tymi dwoma grupami leków. Z jednej strony jest to lek nieszkodliwy i na pewno nie uzale nia, z drugiej strony nie jest to te lek, który „zwala z nóg”, tak jak typowe leki nasenne, natomiast mo e wyregulowa rytm snu i czuwania.

W nast pnej cz ci wywiadu omówione zo-stan szczególne zasady zwi zane ze stoso-waniem melatoniny oraz jak powinien zain-terweniowa farmaceuta, gdy zauwa y, e u pacjenta istnieje ryzyko uzale nienia si od leków nasennych.

Predyspozycje do bezsenno ci mieli my zawsze, natomiast czynników j wyzwalaj cych jest coraz wi cej.

23-25.indd 24 24-08-2007 17:25:50


Nauka

kl 210 147+5 i dd 1 2007 08 23 14 25 53

Fot.

arch

iwum

Con

cept

Pub

lishi

ng

Inhaler’s) znalaz y powszechne zastosowanie w leczeniu chorób uk adu oddechowego, ta-kich jak: astma oskrzelowa czy POChP (Prze-wlek a Obturacyjna Choroba P uc).Pocz tki stosowania urz dze do inhalacji su-chego proszku s datowane na rok 1939, kiedy to po raz pierwszy opisano urz dzenie s u ce do inhalacji py u glinu, stosowanego do chela-towania wdychanego py u krzemowego przez górników. Rok 1949 zaowocowa opatento-waniem pierwszego urz dzenia stosowanego do inhalacji substancji farmakologicznych w formie proszku. Inhalatory DPI powszechnie

wprowadzono do u ycia w roku 1969[1]. Skuteczno terapii wspomnianych jednostek chorobowych zale y nie tylko od zastosowanej substancji czynnej, stopnia wyszkolenia pacjen-ta, ale te od zastosowanego inhalatora[2].Jednym z inhalatorów DPI jest Aerolizer®, który zosta specjalnie zaprojektowany jako inhalator do podawania formoterolu, sub-stancji, która wykazuje szybkie i d ugotrwa e dzia anie rozszerzaj ce oskrzela[3]. Jest to inhalator typu kapsu kowego, to znaczy, e pojedyncze dawki leku s umieszczone w od-dzielnych kapsu kach, które pacjent umieszcza w inhalatorze bezpo rednio przed inhalacj

leku. Dzi ki zastosowaniu laktozy jako no -nika substancji czynnej pacjent w trakcie in-halacji odczuwa s odki smak, a obracaj ca si wewn trz inhalatora kapsu ka wytwarza charakterystyczny furkot. Inhalator tego typu umo liwia pacjentowi kontrol przyj cia daw-ki, poprzez sprawdzenie opró nienia kapsu ki, oraz daje mo liwo ci „doinhalowania”, gdyby preparat pozosta wewn trz kapsu ki.

Leczenie astmy i POChP

Inhalatory proszkowePowodzenie terapii astmy oskrzelowej i POChP w du ej mierze zale y od tego, jakiego urz dzenia do inhalacji rodka leczniczego u ywa si podczas leczenia.

[1] Newman S. Novel dry powder inhalers. Advances in Inhalation Therapy. 1996, 1, 2–18.[2] Kope A, Fal AM. Wady i zalety inhalatorów - wp yw na depozycj p ucn i efekty niepo dane. Alergia, 3/2006, 31–34. [3] Criée CP, Meyer T, Petro W, Sommerer K, Zeising P. In vitro comparison of two delivery devices for administering formoterol: Foradil P and formoterol ratiopharm single-dose capsule inhaler. J Aerosol Med. 2006;19(4):466–72.

TEKST: LEK. MED. PIOTR SIENNICKI

23-25.indd 25 24-08-2007 17:26:01


Fot.

arch

iwum

Con

cept

Pub

lishi

ng; a

rchi

wum

pry

wat

ne

Z punktu widzenia chorego, ból jest cierpieniem, które w ró nym stop-niu zaburza mu codzienne ycie. Dlatego je li si pojawi, chory

zwykle kieruje swoje kroki do apteki po lek, który szybko przyniesie mu ulg . Proponuj c pacjentowi jakikolwiek lek prze-ciwbólowy, nale y mie wiadomo , e ból jest sygna em obronno-zapobiegawczym, informuj cym o procesie chorobowymw organizmie.

Ostry ból Bior c za kryterium czas trwania bólu, mo na wyró ni ból ostry i ból przewlek y. Ostry ból powstaje w wyniku uszkodzenia tkanek lub choroby tocz cej si w obr bie skóry, tkanki podskórnej, narz dów we-wn trznych lub struktur nerwowych. Pe ni funkcj ostrzegawcz , cz sto jest pierwszym sygna em procesu chorobowego. Cierpi cy powinien jak najszybciej zg osi si do leka-rza. Likwidacja stanu chorobowego spowo-duje ust pienie dolegliwo ci bólowych (np. zabieg chirurgiczny w zapaleniu wyrostka robaczkowego lub usuni cie bolesnego z ba). W ostrym bólu nale y by ostro -nym w stosowaniu leków przeciwbólowych dost pnych w wolnej sprzeda y w aptece, gdy chwilowe jego ust pienie odsunie tylko w czasie wizyt chorego u lekarza. Poza tym nat enie dolegliwo ci w ostrym bólu mo e

by tak du e, e dzia anie leków z tej grupy oka e si niewystarczaj ce. Przy podejrzeniu ostrego bólu najw a ciwsze b dzie dora ne zastosowanie leku przeciwbólowego o krót-kim okresie dzia ania (np. metamizolu lub paracetamolu w dawce od 0,5–1,0 g) i zale-cenie pacjentowi pilnej wizyty u lekarza.

Ból przewlekłyZgodnie z de nicj Mi dzynarodowego To-warzystwa Badania Bólu, przewlek y ból to taki, który utrzymuje si d u ej ni trzy mie-si ce. Traci on kliniczne funkcje ostrzegaw-cze, jakie ma ostry ból i staje si niezale nym procesem chorobowym, który potrzebuje okre lonej diagnostyki oraz leczenia. W lecze-niu bólu przewlek ego oprócz farmakoterapii stosowane s tak e inne metody lecznicze, ta-kie jak zykoterapia czy psychoterapia. Cier-pi cy z powodu przewlek ego bólu nie musi niezw ocznie udawa si do lekarza, ale po-winien mie wiadomo , e jego dolegliwo nale y leczy przez specjalist .

Inne klasy� kacjePodzia na bóle o charakterze receptorowym lub niereceptorowym wynika z odmiennego patomechanizmu. Bóle receptorowe (nocy-ceptywne) powstaj w wyniku mechanicz-nego i chemicznego dra nienia receptorów nerwów czuciowych. Szczegó owa systema-tyka wyodr bnia bóle somatyczne (kostne

oraz spowodowane uszkodzeniem tkanek mi kkich) i bóle trzewne (pochodz ce z na-rz dów wewn trznych). Bóle neuropatyczne (niereceptorowe, patologiczne) s spowodo-wane uszkodzeniem uk adu nerwowego. Kla-syczne leki przeciwbólowe s w nich skuteczne tylko w niewielkim stopniu.Z kolei dla post powania terapeutycznego ma zastosowanie klasy kacja, która in-formuje o czasie trwania bólu. Sta e bóle wymagaj regularnego stosowanie analge-tyków. Szczególnym rodzajem s bóle prze-bijaj ce – silne, napadowe pojawiaj ce si bez uchwytnej przyczyny. Zlikwidowa je mo na, podaj c dodatkowe dawki leku prze-ciwbólowego, dzia aj cego szybko i krótko. Inny rodzaj bólu pojawia si tylko podczas wykonywania okre lonej czynno ci (np. bóle kostne przy próbie poruszania si ). Jest to to tak zwany ból incydentalny. W przypadku takiego rozpoznania zaleca si choremu przyj cie dodatkowej dawki leku przed pla-nowaniem wykonania czynno ci, która mo e wywo a nasilenie si dolegliwo ci.

Wybór leku przeciwbólowego

Rwie, kłuje, przeszywaWed ug de nicji Mi dzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu, ból to nieprzyjemne doznanie czuciowe i emocjonalne, zwi zane z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek lub odnoszone do tego uszkodzenia.

dr n. med. Aleksandra Ciałkowska-Rysz konsultant wojewódzki w dziedzinie medycyny paliatywnej dla województwa łódzkiego, kierownik Pracowni Medycyny Paliatywnej Katedry Onkologii UM w Łodzi

26-27.indd 26 24-08-2007 17:24:56


NaukaFo

t. ar

chiw

um C

once

pt P

ublis

hing

; arc

hiw

um p

ryw

atne

Jaki lek wybraćGrupy leków przeciwbólowych dost p-nych bez recepty maj podobne dzia anie. S skuteczne w bólu o niewielkim i red-nim stopniu nasilenia. O ró norodno ci preparatów cz sto decyduj dodatkowe sk adniki, które zwi kszaj si dzia ania lub zmieniaj w a ciwo ci preparatów z o-onych, np. kodeina czy kofeina. Wybór

preparatu powinien równie uwzgl dnia objawy uboczne zwi zane z przyj ciem okre lonego leku.Zalecaj c lek przeciwbólowy, farmaceuta po-winien zapyta chorego o alergi na leki, cho-roby wspó istniej ce oraz czy nie przyjmuje on innych preparatów. Paracetamol oraz nie-sterydowe leki przeciwzapalne (NLPZ) cz sto wchodz w interakcje z lekami.Je li u chorego wyst puje alergia na NLPZ, choroba wrzodowa czy te choroba nerek, lekiem z wyboru b d preparaty zawieraj -ce paracetamol. Leków z grupy NLPZ nie nale y czy z lekami przeciwp ytkowymi, gdy razem zwi kszaj ryzyko krwawie .

Podane natomiast z inhibitorami konwer-tazy angiotensyny lub beta-adrenolitykami obni aj ich hipotensyjne dzia anie. Oprócz tego czenie NLPZ z inhibitorami konwer-tazy angiotensyny lub diuretynami p tlowy-mi nasila neurotoksyczno tych leków. Paracetamolu unikamy u chorych ze scho-rzeniami w troby, nadu ywaj cych alkohol, leczonych barbituranami lub karbama-zepin . U kobiet stosuj cych doustne leki antykoncepcyjne paracetamol mo e by mniej skuteczny, poniewa wp ywaj one na metabolizm analgetyku.

Postępowanie w określonych sytuacjach

ępp

Bóle g owy najcz ciej maj charakter mi-grenowy, lecz mog by wynikiem innych patologii (np. krwotok podpaj czynówko-wy, guz mózgu lub wysokie ci nienie t tni-cze krwi). W bólach migrenowych skuteczne s leki z grupy NLPZ, np. kwas acetylosa-licylowy. Mo na te zastosowa paraceta-mol lub metamizol, ewentualnie preparaty

z o one zawieraj ce dodatek kodeiny lub alkaloidów sporyszu.Zespo y bólowe narz du ruchu s stana-mi przewlek ymi i najcz ciej maj zwi zek z chorob zwyrodnieniow stawów. Nie-zb dne jest kompleksowe leczenie, w którym oprócz farmakoterapii b dzie zastosowana zykoterapia i rehabilitacja. Lekami zaleca-nymi w tej grupie schorze jest paracetamol lub leki z grupy NLPZ. Skuteczno analge-zji b dzie wi ksza, gdy zastosujemy po cze-nia paracetamolu z ma ymi dawkami kode-iny lub tramadolu. Je li choroba w uk adzie kostno-stawowym ma pod o e zapalne, lekami z wyboru s leki z grupy NLPZ.Bóle menstruacyjne wywo uje nadmierne napi cie lub skurcze macicy spowodowane dzia aniem prostaglandyn. Z bada kli-nicznych wynika, e ibuprofen os abia ten rodzaj bólu. W przypadku silnych dolegli-wo ci podejmowane s próby stosowania pro laktyki w postaci w czania ibuprofe-nu na trzy dni przed miesi czk . Terapi mo na uzupe ni o leki rozkurczowe (dro-taweryna) lub zio owe rodki o dzia aniu rozkurczowym i uspokajaj cym. Podobne do ibuprofenu dzia anie maj naproksen i diklofenak. W bólach miesi czkowych przeciwwskazane jest przyjmowanie leków zawieraj cych kwas acetylosalicylowy, gdy obni aj krzepliwo krwi i mog wyd u a krwawienie. Alternatyw dla leków z grupy NLPZ jest paracetamol, który nie dra ni b ony luzowej o dka i dwunastnicy i nie ma wp ywu na krzepliwo krwi. Bóle w jamie brzusznej mog by krótko-trwa e i samoistnie ust powa , ale nale y pami ta , e mog te by objawem zagra a-j cej yciu choroby (np. zapalenia otrzewnej). Bóle w stanach przewlek ych maj najcz ciej charakter kolkowy, st d najbardziej skutecz-ne s leki rozkurczowe. Z tej grupy leków do-st pna bez recepty jest drotaweryna. Dzia a rozkurczowo na mi niówk g adk przewo-du pokarmowego, dróg ó ciowych, uk adu moczowo-p ciowego i uk adu kr enia. Nie-wielki wp yw na mi niówk g adk posiada równie metamizol. Bóle w klatce piersiowej wymagaj szybkiej diagnostyki ró nicowej w celu wykluczenia nag ych stanów zagra aj cych yciu, takich jak zawa mi nia sercowego lub zator naczy p ucnych. Chory powinien natychmiast skon-taktowa si z lekarzem. Bóle nowotworowe – pacjent wymaga sta ej opieki medycznej. Do czasu wizyty u lekarza mo na poda paracetamol lub metamizol albo leki z grupy NLPZ.

26-27.indd 27 24-08-2007 17:25:07


Fot.

arch

iwum

Con

cept

Pub

lishi

ng

W poprzednim numerze, w pierwszej cz ci artyku u bardzo dok adnie zosta a opisana jedna z powszech-

niejszych sytuacji dzisiejszych czasów, która pozostaje w prostej zale no ci z nie-zaka nym zapaleniem spojówek. Staran-ne przygotowanie stanowiska pracy przy komputerze, zadbanie o najdrobniejszy

a wa ny szczegó w szybkim czasie przy-niesie ulg przem czonym oczom. Ale pra-ca przy komputerze nie jest jedyn przy-czyn zapalenia spojówek, które nie ma zwi zku z zaka eniem. Proste i alergiczne zapalenia spojówek nale do tej samej grupy zapale b ony luzowej oka, mimo e mówi si o nich przy zupe nie innych

okazjach.

Proste zapalenie spojówek Mo e by spowodowane dra nieniem oka przez czynniki chemiczne, wiatr, dym, py , zanieczyszczenia powietrza. Mo e równie do niego prowadzi niewyrównana b d nieodpowiednia korekcja wady wzroku, niew a ciwie dobrane soczewki kontak-towe, ekspozycja na promieniowanie ul-tra oletowe, przewlek y brak snu, ogólne

Niezakaźne zapalenie spojówek – część 2.

Atak na spojówkiGdy diagnoza brzmi: niezaka ne zapalenie spojówek, winowajcy nale y szuka we w asnym otoczeniu – dym, py , alergeny, le dobrane soczewki, d ugotrwa e ogl danie telewizji. Nie s nim jednak mikroorganizmy. Ten rodzaj choroby, mimo e jest stanem zapalnym, nie ma pod o a infekcyjnego. Czym leczy t chorob i jak zminimalizowa jej ryzyko? TEKST: LEK. MED. JOANNA BARTELA, DR N. MED. ALEKSANDRA SYNDER, KLINIKA OKULISTYCZNA W ŁODZI SPZOZ, UNIWERSYTECKI SZPITAL KLINICZNY NR 1 IM. NORBERTA BARLICKIEGO UM W ŁODZI, ODDZIAŁ KLINICZNY OKULISTYKI

28-29.indd 28 24-08-2007 17:24:22


NaukaFo

t. ar

chiw

um C

once

pt P

ublis

hing

wyczerpanie nerwowe, praca przy kompu-terze, d ugotrwa e ogl danie telewizji. Osoby cierpi ce na proste zapalenie spo-jówek skar si zwykle na pieczenie, za-czerwienienie, sw dzenie oczu, wiat o-wstr t i zawienie. Leczenie polega przede wszystkim na wyeliminowaniu czynnika je wywo uj cego. Przekrwienie oczu likwiduje tetryzolina (Starazolin), lek sympatykomi-metyczny obkurczaj cy obwodowe naczy-nia krwiono ne. Dzia anie leku pojawia si w ci gu kilku minut i utrzymuje od czterech do o miu godzin. Powinno unika si kontaktu oczu z opa-rami roztworów chemicznych. Nie nale y przebywa w atmosferze zanieczyszczonej przez dym i py , a je eli pobyt w takich warunkach jest konieczny, wskazane jest noszenie okularów ochronnych. W okresie du ej ekspozycji oczu na promieniowanie s oneczne warto jest nosi okulary prze-ciws oneczne zawieraj ce ltry chroni ce przed promieniowaniem ultra oletowym. Podobnie bardzo wa na jest odpowiednia korekcja wady wzroku za pomoc okularów b d soczewek kontaktowych. Ale warto te pami ta , e le dobrane szk a lub soczewki s przyczyn prostego zapalenia spojówek. Dlatego niedopuszczalne jest kupowanie okularów bez uprzedniego badania specja-listy. Pierwsza aplikacja soczewek kontakto-wych powinna by przeprowadzona w gabi-necie okulistycznym. Lekarz ustali, czy nie istniej przeciwwskazania do ich noszenia. Soczewki kontaktowe zawsze s dobierane indywidualnie. Pacjent powinien przestrze-ga zaleconego przez okulist trybu wymia-ny soczewek, stosowa odpowiednie rodki piel gnacyjne, dba o higien r k.

Alergiczne zapalenie spojówekJego patognomonicznym objawem jest wi d. Osoba cierpi ca na nie skar y si

równie na zawieanie, zaczerwienienie oczu, wiat owstr t. Rozszerzenie powierz-chownych naczy spojówki nadaje jej bar-w ró ow . Istnieje sze podstawowych alergicznych schorze spojówki: zapalenie spojówki ostre, sezonowe, wiosenne, kon-taktowe, atopowe i olbrzymiokomórkowe.

1Alergiczne sezonowe zapalenie spojówek towarzyszy zwykle katarowi

siennemu lub ca orocznemu alergicznemu nie ytowi nosa. Jest wyzwalane przez aler-geny znajduj ce si w powietrzu. Mog nimi by : py ki drzew, kwiatów, chwasty, zarod-niki ple ni, sier zwierz t. Chorzy skar si na wi d, zawienie, zaczerwienienie,

obrz k spojówek i powiek. Objawy te maj ostry i przemijaj cy przebieg. Przede wszystkim nale y unika alergenów.

2Ostre alergiczne zapalenie spojó-wek jest reakcj typu pokrzywki, spowo-

dowan przedostaniem si do oczu bardzo du ej ilo ci alergenów, np. py ków, zarod-ników ple ni czy kurzu domowego. Alerge-ny dostawszy si do worka spojówkowego powoduj obrz k spojówki ga kowej i po-wiekowej. Zazwyczaj znika on samoistnie po przerwaniu kontaktu z alergenem i nie wymaga leczenia.W leczeniu alergicznych zapale spojó-wek najwa niejsze jest unikanie kontaktu

z alergenem. Z agodzenie dolegliwo ci przynosz ch odz ce kompresy miejscowe na oczy, przemywanie ich oraz preparaty sztucznych ez, które nie zawieraj konser-wantów. Lekami pierwszego rzutu s miej-scowe sympatykomimetyki (tetryzoliny), niesedatywne doustne leki przeciwhistami-nowe, miejscowe leki przeciwhistaminowe, stabilizatory mastocytów. Jako leki drugie-go rzutu podaje si niesteroidowe leki prze-ciwzapalne i kortykosteroidy.

3Olbrzymiokomórkowe zapalenie spojówek jest nast pstwem reakcji aler-

gicznej typu opó nionego, do której docho-dzi na skutek powtarzanego kontaktu spo-jówki z cia em obcym i dotyczy zwykle osób nosz cych soczewki kontaktowe lub prote-zy oczne, a tak e pacjentów z wystaj cymi ko cami szwów chirurgicznych. Przestrze-ganie zalece higienicznego post powania z soczewkami, skrócenie czasu noszenia ich oraz ewentualna zmiana na inne (tak e wy-miana p ynu do piel gnacji) cz sto wystar-czaj do pozbycia si problemu. W ci kich przypadkach okulista mo e zaleci zaprze-stanie noszenia soczewek kontaktowych i w czy leczenie farmakologiczne. Dobre wyniki daje zastosowanie tetryzoliny, która obkurczy naczynia krwiono ne i zmniejszy przekrwienie oka, oraz miejscowe leczenie kromoglikanem sodu stabilizuj cym ko-mórki tuczne.

4Kontaktowe zapalenie spojówek jest reakcj na kosmetyki lub niektóre 4

leki do stosowania miejscowego. W takiej sytuacji trzeba rozwa y zmian rodka terapeutycznego oraz u ywa tylko takich kosmetyków, które nie powoduj uczule . Mycie obrz kni tych powiek wod nale y zast pi przemywaniem ich para n .

5Wiosenne zapalenie spojówek i ro-gówki jest nawracaj cym obustronnym

zapaleniem, wyst puj cym w okresie wio-senno-letnim u dzieci i m odzie y – cz -ciej u ch opców ze sk onno ci do choroby

atopowej. G ówne dolegliwo ci to wi d, wiat owstr t, pieczenie oraz sklejanie si

powiek bia , g st wydzielin , zw aszcza po przebudzeniu.

6Atopowe zapalenie spojówek jest specy czne dla m odych m czyzn

z dodatnim wywiadem dotycz cym ato-powego zapalenia skóry. Objawy oczne rozwijaj si w kilka lat po wyst pieniu pierwszych symptomów choroby podsta-wowej i s podobne do zmian charakte-rystycznych dla wiosennego zapalenia spojówek.

Nakazy i zakazy

• Osoby uczulone na sier zwierz t powinny unika kontaktu ze zwierz tami. •W przypadku uczulenia na plenie nale y przebywa w wilgotnych pomieszczeniach. • Uczuleni na kurz powinni cz sto zmienia i wietrzy po ciel, któr nale y pra co tydzie w wodzie o temperaturze powy ej 55°C. Poduszki i ko dry z puchu i pierza nale y zast pi syntetycznymi. Mo na stosowa niewinylowe hipoalergiczne pokrowce na materace, nieprzepuszczalne dla roztoczy. Osoby uczulone na kurz powinny usun z mieszkania dywany i wyk adziny, pozostawiaj c niczym nieprzykryty parkiet lub panele. Nale y wystrzega si mebli tapicerowanych, zas on, ranek. W przypadku zdecydowania si na dywany czy wy cie ane meble, zalecane jest czyszczenie ich specjalnymi rodkami rozto-czobójczymi. Mieszkanie nale y sprz ta odkurzaczem o zwi kszonej szczelno ci, z ltrem wodnym b d systemem specjalnych ltrów.• Osoby uczulone na py kipowinny unika d ugich spacerów, zw aszcza rano, w suche i wietrzne dni w okresie kwitnienia ro lin uczulaj cych. Uzasadnione jest te zastosowanie preparatów leczniczych na 7–10 dni przed przewidywanym okresem ekspozycji (np. w sezonie pylenia ro lin).

28-29.indd 29 24-08-2007 17:24:34


wi ci Kosma i Damian s uzna-wani za patronów zawodów zwi -zanych z uzdrawianiem – czy jak kto woli przywracaniem zdrowia

– farmaceutów, lekarzy, dentystów, cyru-lików, piel gniarek, jak równie zgroma-dzenia Jezuitów, miasta Florencji i samych chorych.Na dobr spraw nie wiemy o nich niczego pewnego. yli najprawdopodobniej oko o III w. n.e. na terenach dzisiejszej Arabii. Ist-niej ró ne przekazy dotycz ce trzech par wi tych yj cych w tamtych czasach o ta-

kich samych imionach, które jednak ró ni si faktami. Wynika to nie tylko z braku róde pisanych, które by uwieczni y ich

dokonania, co z postaw samych wi tych, którzy, yj c w ubóstwie i przenosz c si ci gle z miejsca na miejsce, by g osi S owo Bo e, dzia ali przewa nie w obr bie pierw-szych gmin chrze cija skich. Terenem ich dzia alno ci by a g ównie Syria, a pó niej Cylicja w Azji Mniejszej. Zgin li mierci m cze sk w mie cie Kyrrhos w Syrii.

Wizerunki świętych w ikonogra� iwi to Kosmy i Damiana w kalendarzu

liturgicznym katolickim jest sta e i przypa-da na dzie 26 wrze nia, a w kalendarzu liturgicznym prawos awnym jest ruchome i w tym roku jest obchodzone 17 pa dzierni-ka (kalendarz julia ski) lub 30 pa dziernika (kalendarz neojulia ski).W przyj tych kanonach ikonograficz-nych, m.in. w religii prawos awnej, jak i na

starszych przedstawieniach pochodz cych z okresu bizantyjskiego, Kosma i Damian ukazani s jako m odzi m czy ni, cz sto do siebie podobni. Mo e dlatego, i wed ug legendy byli bli niakami. Ich atrybuta-mi s purpurowe b d lazurowe szaty, co jest symbolem szlachetnego pochodzenia. W d oniach trzymaj zielon ga zk , y-eczk , p dzelki do namaszczania chorych

b d inne instrumenty medyczne. Zielona ga zka symbolizuje wiedz o zio oleczni-ctwie, za naczynie z y eczk – czynno ci lekarskie i leczenie. Cz sto na szyjach maj zawieszone krzy e, co jest oznak m cze -skiej mierci. Atrybutami wi tych s nie tylko instrumenty medyczne, ale te korona w d oniach, krzy i kamie .

Uzdrawiali ciała i duszeBracia Kosma i Damian uzyskali staranne wykszta cenie, g ównie w dziedzinie le-czenia zio ami. Siln wiar chrze cija sk wpoi a im matka chrze cijanka, bo ojciec wed ug poda by poganinem. Bracia uzdrawiali nie tylko cia a, ale i dusze – ludzi i zwierz t. Za swoje us ugi nie pobierali adnych op at, st d nazwa „bezsrebrnicy”

b d „anargyci”. Wed ug przekazów doko-nywali równie cudów, lecz c poprzez na-k adanie r k na g ow chorego „Wzywaj c Imienia Jezusa Chrystusa”.Niew tpliwie Kosma i Damian byli praw-dziwymi aposto ami. Krzewili wiar chrze cija sk , nios c jednocze nie pomoc w cierpieniu, uleczenie z choroby.

Patroni farmaceutów i aptekarzy

Kosma i DamianDwaj bracia – wed ug legendy bli niacy – Kosma i Damian ju za ycia okrzykni ci zostali wi tymi. S yn li z leczenia chorób uznawanych ówcze nie za nieuleczalne, sami produko-wali lekarstwa, rozdaj c je za darmo. yli przy tym w ubóstwie, a nawet n dzy.

Aleksandra Kapała lekarz asystent w III Oddziale Chorób Wewnętrznych Szpitala Grochowskiego w Warszawie

Ft

hit

Wik

idi

C

30-31.indd 30 24-08-2007 17:23:45


Bezinteresowni i cudotwórcyW kalendarzu liturgicznym prawos awnym znajduje si taki oto troparion (liturgiczny piew poetycki):

„ wi ci bezinteresowni i cudotwórcy, Kosmo i Damianie,spójrzcie troskliwie na nasze choroby,darmo wzi li cie, darmo i nam dawajcie…”.Istnieje przypowie jakoby Kosma nie go-dzi si na pochowanie Damiana obok sie-bie, poniewa swego czasu Damian przyj od chorej zap at w postaci trzech jajek. W chwili pochówku stoj cy opodal wielb d przemówi ludzkim g osem, aby yj cy nie wahali si pochowa braci w jednym grobie. XVI-wieczna ikona ilustruj ca to wydarze-nie znajduje si obecnie w muzeum w Sano-ku na Podkarpaciu.Bracia ju za ycia otoczeni byli nimbem wi to ci. Sami produkowali lekarstwa

i rozdawali je za darmo, nie stronili od biedy, n dzy, brzydoty. S yn li z leczenia chorób nieuleczalnych, a przede wszystkim nawracali niewierz cych swoj wi t i bez-interesown postaw .

Nieugięci święciTragiczny koniec ich tu aczego ycia przy-pad na rz dy nieprzyjaznych chrze cija -stwu cesarzy – Dioklecjana i Maksyma. Braci pochwycono w czasie, gdy g osili Ewangeli i uwi ziono, próbuj c zmusi ich do oddania czci poga skim bogom.Podobno poddawano ich rozlicznym tortu-rom – próbie utopienia w wodzie morskiej, ukamienowania, amania ko em, u mier-cenia za pomoc zatrutych strza . Kosma i Damian ze wszystkich opresji wychodzili ywi, a to za spraw niezwyk ej si y ducha

i wiary w Chrystusa. Zadziwieni oprawcy pytali, za spraw jakich czarów utrzymuj si wci przy yciu. Nie dali wiary wiade-ctwu wi tych i u miercili ich przez ci cie g ów mieczem w 303 r. n.e. w Kyrrhos.

Miejsce pielgrzymek i uzdrowieńLiturgii mszy wi tej Ko cio a Katolickiego do dnia 26 wrze nia przypisana jest taka antyfona:

„W niebie si raduj wi ci,którzy poszli w lady Chrystusa,przelali swoj krew z mi o ci do niego,dlatego wesel si z Chrystusem bez ko ca…”. Miejsce ich pochówku w Cyrze szybko sta o si miejscem kultu, pielgrzymek, cudownych uzdrowie . W my l dewizy, e przed obli-czem Pana, Kosma i Damian z pewno ci b d skuteczniejsi ni na ziemskim padole, wznoszono do nich mod y, pro by o uzdro-wienie, rych e doczekanie si potomstwa czy te o ust pienie op tania przez demony.

Sanktuaria, kościoły, kaplicePierwsz kaplic ku czci braci wystawi na Forum Romanum papie Symmach w VI w. n.e. Miejsce to sta o si szybko nowym sank-tuarium s yn cym z cudów uzdrowienia, od-wiedzanym ch tnie do dnia dzisiejszego. Do rozwoju kultu Kosmy i Damiana przyczyni si znacznie cesarz Justynian (527–565). We-d ug przekazów zawdzi cza im swoje cudow-ne uzdrowienie. Za jego panowania stan y liczne ko cio y, kaplice i klasztory po wi cone braciom w Rzymie, Konstantynopolu, a tak e w Kyrrhos.

Kult męczenników w PolscePierwsza ród owa wzmianka o kulcie wi -tych Kosmy i Damiana w Polsce pochodzi wed ug twórcy polskiej historiogra i prof. W. Roeske’ego z pism Jana D ugosza (druga po owa XV w.). Niejaki Marcin ufundowa w Katedrze na Wawelu obraz pod wezwaniem wi tych Kosmy i Damiana. Od XV w. na Uni-

wersytecie Jagiello skim w Krakowie Dziekan Wydzia u Lekarskiego zaprasza cz onków Wydzia u na uroczyste nabo e stwo uczcze-nia patronów medycyny do Franciszkanów. Równie wielkie uczelnie medyczne s sied-nich miast Europy za swoich patronów obra y Kosm i Damiana, np. Wydzia Medyczny Uniwersytetu w Pradze (od 1369 r.) i w Lipsku (od XV w.).

Cytuj c za Janem Paw em II, e: „mi o do chorego jest miar rozwoju cywilizacji”, szcze-gólnego wymiaru etycznego nabiera pe na od-dania postawa wi tych Kosmy i Damiana.

AptekaPoGodzinach

Istniej ró ne przekazy dotycz ce trzech par wi tych yj cych w tamtych czasach o takich samych imionach, które jednak ró ni si faktami.

Fot.

arch

iwum

pry

wat

ne; W

ikim

edia

Com

mon

s

30-31.indd 31 24-08-2007 17:23:55


Po wakacjach skóra wymaga szcze-gólnej uwagi. Kiedy wypoczy-wamy na s o cu, nie mamy naj-mniejszej ochoty my le o tym,

ile b dzie nas taka przyjemno koszto-wa a. Silne promienie s oneczne wysusza-j naskórek i przyspieszaj proces starze-nia. Nieca a jednak skóra jest jednakowo wra liwa, a negatywny wp yw promie-niowana UV na jej stan najsilniej (i naj-wcze niej!) jest widoczny na szyi i dekol-cie. Cienka i delikatna skóra tych okolic szybko wiotczeje i staje si niepo danym

wiadectwem up ywaj cego czasu. Tonik, el lub krem z olejem awokado, otrzy-

mywany z owoców Persea americana, i z olejem z kie ków pszenicznych pozwol naprawi w skórze to, co z ego przez lato wyrz dzi o s o ce. Cennym dodatkiem do kosmetyku dla skóry zniszczonej pro-mieniami s onecznymi jest alantoina, która regeneruje naskórek i przyspiesza jego odnow . Posiada silne w a ciwo ci agodz ce, koj ce i nawil aj ce i dlatego

zalecana jest jako sk adnik produktów stosowanych po opalaniu.

AptekaPoGodzinach

W recepturze

Akcja regeneracjaNajcieplejsze dni chyba ju za nami. S o ce krócej wieci i nie przypieka tak mocno. Jednak skóra wystawiona latem na silne dzia anie promieni s onecznych, teraz powinna zosta poddana specjalnym zabiegom regeneruj cym.

Aleksandra Kapała lekarz asystent w III Oddziale Chorób Wewnętrznych Szpitala Grochowskiego w Warszawiedr farm. Agnieszka Zimmermann

Żel do pielęgnacji szyi i dekoltuSk ad:

2,0% olej awokado 2,0% olej z kiełków pszenicznych 2,0% karboksymetyloceluloza 0,1% nipagina M 2,0% alantoina woda destylowana q.s.

Fot.

Mic

hał P

isar

ewic

z; ar

chiw

um C

once

pt P

ublis

hing

32-33.indd 32 24-08-2007 17:18:59


32-33.indd 33 24-08-2007 17:22:14


Spo ród wielu gatunków je ówki, najpowszechniej stosowane w lecz-nictwie s dwie: najbardziej zna-na w Europie je ówka purpurowa

(Echinacea purpurea) oraz je ówka w sko-listna (Echinacea angustifolia) o silniejszym dzia aniu, lecz trudniej dost pna w Polsce. Ojczyzn je ówki jest Ameryka Pó nocna i stamt d przyw drowa a do Europy. By a tradycyjnym lekiem Indian, stosowanym na ropiej ce rany, ból z bów i gard a oraz na uk -szenia w y, zaadaptowanym przez bia ych osadników. W celach leczniczych wykorzy-stywane s w pe ni rozkwitni te kwiaty oraz sproszkowane korzenie ro lin czteroletnich.Terapeutyczne dzia anie je ówki jest bardzo dobrze udokumentowane. Oprócz w a ci-wo ci wspomagaj cych uk ad odporno cio-wy, posiada dzia anie przeciwgrzybiczne, przeciwwirusowe i przeciwzapalne. Badane s tak e mo liwo ci zastosowania je ówki w leczeniu nowotworów i AIDS.W je ówce purpurowej wyst puj polisacha-rydy (szczególnie wa ne dla wzmocnienia odporno ci organizmu) oraz fenolokwasy w po czeniu z innymi zwi zkami. Nato-miast je ówka w skolistna dodatkowo za-wiera echinakozyd. Dzia anie tych zwi zków jest synergiczne – razem s bardziej aktywne i skuteczne ni ka dy z nich z osobna.Preparaty z je ówki dost pne w aptekach w postaci p ynnej, tabletek czy kapsu ek

mo na zast pi samodzielnie sporz dzon domowym sposobem nalewk lecznicz . Do wykonania jej u y mo na kupiony gotowy susz lub... je ówk z w asnej uprawy na dzia -ce b d w przydomowym ogródku. Je ówka purpurowa doskonale ro nie w naszym kli-macie i jest ro lin ma o wymagaj c , a do tego ozdobn – mo na wi c ni obsadzi rabaty kwiatowe i cieszy oko ich widokiem, a jednocze nie czeka , a ziele b dzie goto-we do zbioru. Je ówka nale y do popularnej u nas rodziny stokrotkowatych. Jest ro lin wieloletni o purpurowych kwiatach z du y-mi, promienistymi p atkami, o intensywnym, pi knym zapachu. Kwitnie od czerwca do pa dziernika. Mo na j wyhodowa z nasion wysiewanych w kwietniu wprost do gruntu.

Nalewka, wykonana z suszonych lub wie-ych kwiatów je ówki jest szczególnie po-

lecana w pro laktyce i leczeniu przezi bie oraz dolegliwo ciach zwi zanych z nimi.

y eczk nalewki aplikujemy kilka razy dziennie, gdy czujemy, e zbli a si przezi -bienie czy grypa (albo ju si zacz a) lub jeste my po prostu os abieni. Nie nale y jej stosowa w sposób ci g y przez okres d u -szy ni sze tygodni, poniewa po tym cza-sie jej dzia anie s abnie.

Nalewka z jeżówki purpurowejSk ad:100 g zmielonego, wysuszonego korzenia lub ziela je ówki pur-purowej albo wie ych, w pe ni rozkwitni tych kwiatów500 ml 40-procentowej wódki lub 70-procentowego spirytusu

Zalej susz lub kwiaty alkoholem i w szczelnie zamkniętym naczy-niu postaw w ciepłym i ciemnym miejscu. Wstrząsaj zawartość dwa razy dziennie. Po dwóch tygodniach zlej nalewkę do innego naczynia, a pozostałości i osad przecedzaj przez płótno, aż płyn będzie klarowny. Następnie połącz go ze zlaną uprzednio nalewką. Jeżeli nalewka była przygotowywana na 70-pro-centowym spirytusie, na koniec należy ją rozcieńczyć 1¼ szklanki przegotowanej wody, a potem zamknąć i odstawić jeszcze na parę dni.

Echinacea - ziele z indiańskim rodowodem

Na wzmocnienie odpornościNadchodzi jesie – czas pluchy, zimnego wiatru i oczywi cie przezi bie oraz grypy. Wzmocnienie odporno ci to klucz do pro laktyki tych infekcji, a tak e szybszej rekonwalescencji. Najbardziej znan ro lin o dzia aniu pobudzaj cym odporno jest Echinacea, czyli je ówka, któr mo na samodzielnie przyrz dzi w postaci aromatycznej nalewki. TEKST: JULIA DABERT

Fot.

arch

iwum

Con

cept

Pub

lishi

ng

Jeśli znają Państwo i polecają ciekawą recepturę i chcieliby ją zaprezentować na łamach naszego miesięcznika, prosimy o kontakt.

AptekaPoGodzinach

34-35.indd 34 24-08-2007 17:13:37


GoździkowaRadziFo

t. ar

chiw

um C

once

pt P

ublis

hing

Smaki z leśną nutą Najpyszniejsze dary natury

600 g wie ych grzybów mieszanych600 g ziemniaków100 g chudego boczku b d szynki par-me skiej200 g mozarelli 2 cebule 3–4 z bki czosnku2–3 y ki mas akilka ga zek tymiankusól, pieprz

Ziemniaki gotujemy w łupinach ok. 25 mi-nut, obieramy, kroimy na grube plastry. Na maśle dusimy grzyby z cebulą i czosnkiem, doprawiamy do smaku. Na blasze układa-my plastry ziemniaka, grzyby, cieniutkie plasterki boczku, ponownie ziemniaki i po-krojoną mozarellę. Poszczególne warstwy posypujemy niewielką ilością drobnych listków tymianku, oberwanych z gałązek. Potrawę zapiekamy w piekarniku w tem-peraturze 180°C przez ok. 30 minut.

500 g wie ych borowików 500 g chudej wo owiny3 y ki oliwy z oliwek 4 ga zki wie ego cz bru2 y ki mas a1 cebulasól, pieprz

Obrane i pokrojone na kawałki borowiki poddusić na maśle z dodatkiem drobno pokrojonej cebuli, soli i pieprzu. Na do-brze rozgrzaną oliwę na patelni wrzucić wołowinę pokrojoną w cienkie paseczki. Obsmażyć na dość mocnym ogniu aż do zrumienienia. Do mięsa dodać wcześniej podduszone grzyby oraz posiekany czą-ber. Dusić razem ok. 40 minut na małym ogniu. Przed podaniem posypać świe-żym, drobno pokrojonym cząbrem.

Czy mo na sobie wyobrazi jesienny stó bez grzybów? A zio a? W a nie nadesz a pora osta-tecznego zbioru wi kszo ci z nich. Grzyby s prawie pozbawione warto ci od ywczych, ale braki nadrabiaj niepowtarzalnym aromatem. Zio a zawieraj niewielkie ilo ci witamin i mikroelemen-tów, ale oprócz warto ci smakowych w wi kszo ci posiadaj tak e w a ciwo ci lecznicze. Cho to trudna sztuka kulinarna, spróbujmy je ze sob pogodzi . TEKST: ALEKSANDRA KAPAŁA

800 g oczyszczonych kurek3 y ki mas a3 y ki wie ego kopru 1 szklanka mietany 1 cebulasól, pieprz

Kurka, inaczej pieprznik, ma lekko korzenny, nieco ostry smak, dlatego nie zaleca się jej łączyć z innymi grzybami. Oczyszczone kurki w całości wrzucamy na patelnię z roztopionym masłem. Dodaje-my sól, pieprz, pokrojoną w kostkę cebulę. Dopiero gdy grzyby będą zupełnie mięk-kie, dodajemy koper i śmietanę. Trzy-mamy na ogniu jeszcze 3 minuty. Danie świetnie smakuje z kluskami kładzionymi albo gotowanymi ziemniakami.

Koperkowe kurki

Potrawka borowikowa z dodatkiem cząbru

Grzybowa zapiekanka z tymiankiem

34-35.indd 35 24-08-2007 17:15:18


Jedn z niedocenianych przez pacjentów form pierwotnej i wtórnej prewencji epi-zodów sercowo-naczyniowych (zawa serca, udar mózgu) jest mody kacja

stylu ycia, czyli po prostu wygospodarowa-nie w swoim kalendarzu czasu na regularne wiczenia i konsekwentne trzymanie si tego.

Na tym, e zaczniemy si rusza zyska nie tyl-ko kondycja mi nia sercowego, ale równie redukcji ulegn pozosta e czynniki ryzyka rozwoju choroby wie cowej. Jak wykazuj ba-dania epidemiologiczne, aktywno zyczna zmniejsza ryzyko zachorowania na chorob wie cow a o 30%–50%.Rezultaty treningu zycznego s najbardziej widoczne w pocz tkowym jego okresie (pierw-sze efekty wida w pierwszych tygodniach!). Przystosowanie organizmu do wysi ku zycz-nego obejmuje zmiany adaptacyjne w uk adzie regulacji kr enia, w czynno ci i metabolizmie mi nia sercowego i naczy krwiono nych oraz zmiany morfologiczne.W budowie serca mo na zauwa y wyra ny wzrost grubo ci mi nia sercowego, zmia-n wielko ci jam serca (zarówno przerost ekscentryczny, jak i koncentryczny), powi k-szenie wewn trznej rednicy naczy wie co-wych oraz bogatsze unaczynienie w osowate mi nia sercowego. Zmiany metaboliczne dotycz procentowego wykorzystania przez

serce ró nych substratów energetycznych oraz mniejszego zu ycia tlenu przypadaj cego na jeden skurcz mi nia sercowego. Serce pracuje bardziej ekonomicznie. Dodatkowo zwalnia si jego rytm w spoczynku – najcz ciej im wy sza wydolno zyczna, tym wolniejsze t tno spoczynkowe, u sportowców mo e ono wynosi nawet 30–35 uderze /min, podczas gdy norm u doros ego cz owieka jest 60–80 uderze /min. Zmniejsza si te pojemno minutowa, obni a ci nienie t tnicze skurczo-we i rozkurczowe.Bardzo wyra na mody kacja adaptacyjna serca w czasie regularnego i intensywnego wysi ku zycznego wyst puje u sportowców wyczynowych. W pi miennictwie anglosaskim serce takie okre lane jest jako „athlete’s heart”, tj. „serce sportowca”. Zmiany te cz sto budz w tpliwo ci, czy nie nale a oby ich traktowa jako przejaw patologii. Najwi kszy wzrost obj to ci serca wyst puje u wio larzy, kola-rzy szosowych, biegaczy na d ugie dystanse, narciarzy biegowych i p ywaków. Ale uwaga – zaprzestanie uprawiania sportu powoduje szybkie cofanie si przerostu mi nia sercowe-go. Na przyk ad wyra nie pogrubiony mi sie ciany lewej komory serca trenuj cego wio la-

rza wraca do normy po trzech miesi cach od momentu zaprzestania treningu.W niejednym badaniu udowodniono, e

regularna aktywno i wi ksza sprawno -zyczna (cardiorespiratory tness) zmniejszaj ryzyko wyst pienia zawa u b d udaru mó-zgu oraz przed u aj ycie. Osoby preferuj ce wysi ek bardziej intensywny (rz du 65%–75% maksymalnej cz sto ci, jak osi ga serce) poprawiaj swoj sprawno ju poprzez 30-minutowy wysi ek 3–4 razy w tygodniu. Z kolei zwolennicy mniej intensywnego tre-ningu (45%–55% maksymalnej cz sto ci akcji serca) osi gaj ten sam rezultat, wicz c 5–7 razy w tygodniu.Wiadomo, e wiczenia zyczne powoduj ce umiarkowane zm czenie daj w efekcie po-wa ny, trwaj cy blisko dob spadek rednie-go ci nienia krwi. W badaniach klinicznych zosta o dowiedzione, e regularny wysi ek zyczny obni a ci nienie u oko o 75% cho-rych na nadci nienie. Szczególnie korzystne s wszelkie formy wicze aerobowych: marsz, bieg oraz jazda na rowerze.Interesuj ce s wyniki bada , które wskazuj na ogólne korzy ci p yn ce nie tylko z dbania o utrzymanie dobrej kondycji w pó niejszych latach, ale równie zaznaczaj prozdrowotny wp yw wicze rozpoczynanych w starszym wieku – dotyczy to zarówno m czyzn, jak i kobiet. A zatem mo na powiedzie , e nigdy nie jest za pó no, aby zmieni styl ycia i za-troszczy si o swoje serce.

Serce pod ochronąRozwój cywilizacji i szybki post p ró nych dziedzin ycia spowodowa y wzrost populacji osób chorych na serce. Nie trzeba ju wi c nikomu powtarza , e ruch – zw aszcza na wie ym powie-trzu – pomo e sercu nabra si , a nam przed u y ycie.

30 września – Światowy Dzień Serca

TrzymajFormę

LEK. MED. AGNIESZKA ŁOPATKA ODDZIAŁ KLINICZNY KARDIOLOGII, KLINIKA KARDIOLOGII CMKP, SZPITAL GROCHOWSKI W WARSZAWIE

POLOCARDAcidum acetylsalicylicum

Twoje serce b e nie tylko dla Ciebie

Partner p

olskiej kardiologii

Polocard® (acidum acetylsalicylicum); tabletki powlekane dojelitowe; 1 tabletka zawiera 75 mg lub 150 mg kwasu acetylosalicylowego. Wskazania: Hamowanie agregacji p ytek krwi w pro laktyce chorób uk adu kr enia (choroba niedokrwienna serca, zawa serca) oraz w pro laktyce innych chorób przebiegaj cych z zakrzepami w naczyniach. Dawkowa-nie: Najcz ciej 1-2 tabletki 75 mg lub 1 tabletka 150 mg na dob w czasie lub po posi ku. Przeciwwskazania: Nadwra liwo na lek lub alergia po innych niesteroidowych lekach przeciwzapalnych w wywiadzie; czynna choroba wrzodowa o dka i dwunastnicy oraz krwawienia z przewodu pokarmowego; zaburzenia krzepni cia krwi; astma oskrzelowa i polipy nosa; ci ka niewydolno w troby lub nerek; ostatnie 3 miesi ce ci y; choroby wirusowe u dzieci poni ej 12 lat. Specjalne ostrze enia i zalecane rodki ostro no ci: Kwas acetylosalicylowy mo e by stosowany w 1 i 2 trymestrze ci y, je li korzy dla matki przewa a nad potencjalnym zagro eniem dla p odu. Nie zaleca si karmienia piersipodczas d ugiej terapii du ymi dawkami leku. U chorych powy ej 65 lat nale y stosowa rzadziej i w mniejszych dawkach. Po zastosowaniu leku mog wyst pi krwawienia z przewodu pokarmowego i mo e uczynni si choroba wrzodowa; kwas acetylosalicylowy mo e wywo a napad duszno ci u pacjentów astm oskrzelow . Ostro nie stosowa u chorych z hipoprotrombinemi , niedoborem witaminy K, trombocytopeni , ci kim uszkodzeniem nerek, stosuj cych leki przeciwzakrzepowe. Lek nale y odstawi 5-7 dni przedplanowanym zabiegiem chirurgicznym. Ostro nie stosowa w przypadku krwotoków z narz dów rodnych, nadmiernego krwawienia miesi czkowego, stosowania wewn trzmacicznej wk adki antykoncepcyjnej, dny moczanowej, nadci nienia, niewydolno ci serca, niedoboru dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej. Podczas stosowania leku nie nale y przyjmowa alkoholu. Dzia ania niepo dane: Niestrawno , zgaga, uczucie pe no ci w nadbrzuszu, nudno ci, wymioty, biegunka, brak aknienia, bóle brzucha, krwawienia, uszkodzenie luzówki o dka, uczynnienie choroby wrzodowej, ostre, przem aj ce uszkodzenie w troby, wzrost aktywno ci aminotransferaz, fosfatazy alkalicznej, zwi kszenie st enia bilirubiny; zaburzenia widzenia, szumy uszne, przem aj ca utrata s uchu; bia komocz, leukocyturia, erytrocyturia; wykwity skórne ró nego rodzaju; leukopenia, trombocytopenia, niedokrwisto

aplastyczna, agranulocytoza, eozynopenia,plamica, rozsiane skrzepy wewn trznaczyniowe; pokrzywka, obrz k naczynioruchowy, skurcz oskrzeli, nie yt nosa, zawienie, ostra niewydolno kr enia, wstrz s. Podmiot odpowiedzialny: ZF Polpharma S. A. Pozwolenie na dopuszczenie do obrotu: Polocard tabletki powlekane dojelitowe 75 mg i 150 mg – odpowiednio R/7280 oraz R/7281 wydane przez MZ.

POLOC/232/08-2007

POLOCARD jest Sponsorem Bada wiatowego Dnia Serca 30 wrze nia 2007 roku. Produkt szczególnie zalecany w pro laktyce chorób sercowo naczyniowych

36-37.indd 36 24-08-2007 17:11:41


ProwadzenieApteki

a-wa ich ki ki

mg

36-37.indd 37 24-08-2007 17:12:01


Fot.

Kam

il Go

zdan

Niewiele osób zastanawia si nad

tym, e sposób, w jaki widzimy siebie, ma niebagatelny wp yw na to, jaki stosunek maj do nas inni.

Je li zale y Ci na zaufaniu ludzi, musisz naj-pierw w pe ni zaufa sobie. B dzie Ci niezwy-kle trudno przekona do siebie otoczenie, je li sam nie uwierzysz w swoje mo liwo ci. Poczu-cie w asnej warto ci objawia si mi dzy innymi pozytywnym nastawieniem do ludzi. Osoby, które przesz y metamorfoz polegaj c na po-prawie wygl du przez profesjonalistów, zwykle staj si bardziej otwarte i zaczynaj lepiej o so-bie my le . Okazuje si , e gdy jeste my zadba-ni, atwiej nam uwierzy , e wi kszo naszych ambicji i marze , które wydaj si nierealne, jest osi galna. W r ce naszych specjalistów od wizerunku od-da a si tym razem pani Barbara Lach, kierow-niczka apteki „D ugie Ogrody” w Gda sku.

Pani Basia przyzna a, e lubi eksperymentowa , a po obejrzeniu pierwszej edycji Metamorfoz stwierdzi a, e specjalistom wspó pracuj cym z „Farmacj Praktyczn ” mo na zaufa . Styli ci postanowili nie zmienia radykalnie koloru w osów – uznali, e do delikatnych ry-sów modelki wietnie pasuje bardzo jasna to-nacja. Zdecydowali jedynie nada im pi kny piaskowy odcie , a wokó twarzy pozostawi ramk z ciemniejszych kosmyków. Dzi ki tym zabiegom jasne w osy i karnacja nabra y wyra-zisto ci. Nowa fryzura pani Basi jest elegancka, a jednocze nie atwa w u o eniu. Dzi ki zde-cydowanemu ci ciu, g owa nabra a adnego okr g ego kszta tu. Wiza ystka zaproponowa a delikatny makija w cielistych kolorach, wyregulowa a brwi, a na górn powiek na o y a p dzelkiem popielat , satynow kresk . Pani Basia, poza d ugimi i g -stymi rz sami, jest posiadaczk bardzo adnie

wykrojonych ust, co zosta o umiej tnie pod-kre lone pi knie mieni cym si b yszczykiem o morelowym odcieniu. Na reakcj pani Barbary czekali my z niecierpli-wo ci , bo przez moment przygl da a si sobie w lusterku, ju po sko czeniu wszystkich zabie-gów, po czym wyprostowa a si , wzi a g boki oddech i zdecydowanym g osem stwierdzi a: „Wygl dam inaczej, lepiej. Podoba mi si ”. Na koniec wszystkich wy ciska a i pobieg a do pracy. Zadzwoni am do niej nast pnego dnia, pytaj c, jak si czuje i jak na jej wygl d zarea-gowali pacjenci oraz rodzina. Z wielk rado ci us ysza am, e podoba si wszystkim. „Farma-ceutka za pierwszym sto em jest w naszych cza-sach nie tylko fachowcem od leków. Swoim pa-cjentkom polecamy przecie parafarmaceutyki i kosmetyki. Dlatego, aby by wiarygodn , po-winnam by równie zadbana. Teraz wygl dam dobrze, widz to w oczach moich pacjentów.”

Metamorfozy

Wyglądam inaczej, lepiejGdy brakuje nam czasu i pomys u na siebie, zaczynamy zaniedbywa swój wygl d. W efekcie tracimy tak potrzebn nam pewno siebie i coraz ostro niej patrzymy na ludzi, bo nie wiemy, jak mog nas postrzega . TEKST: BARBARA MISIEWICZ-JAGIELAK

38-39.indd 38 24-08-2007 17:10:19


Fot.

Kam

il Go

zdan

UrodawAptece

38-39.indd 39 24-08-2007 17:10:38


Panna23.08 – 22.09Wrzesie przyniesie dobr pass w mi o ci i yciu rodzinnym, a Twoje ostatnie perypetie zawodowe w ko cu znajd pozytywny na .

Waga23.09 – 22.10Ostatnio zdecydowanie za du o od siebie wymagasz. Zamiast apa wiele srok za ogon, skoncentruj si na najwa niejszych sprawach.

Skorpion23.10 – 21.11Zamiast zatapia si w ponurych rozwa a-niach, spróbuj przezwyci y z energi , któ-r ostatnio wokó siebie rozsiewasz.

Strzelec22.11 – 21.12Obiecuj ce perspektywy w pracy. Swoje po-tkni cia b dziesz potra przeku w sukcesy. Jednak nansowe decyzje od ó na pó niej.

Rozrywka

W ród osób, które nade l prawid owe rozwi zanie krzy ówki, rozlosujemy pi zestawów kosmetyków rmy Matis: Koncentrat na zmarszczki mimiczne i Serum wyg adzaj ce kontur ust. Rozwi zanie krzy ówki prosimy przysy a do 30 wrze nia 2007 roku na adres: Concept Publishing Polska Sp. z o.o., ul. Czapli 27, 02-781 Warszawa z dopiskiem: „Farmacja Praktyczna” lub na adres e-mail: [email protected]

Horoskop na wrzesieńKoziorożec22.12 – 19.01Uwa aj na powakacyjn chandr . W yciu za-wodowym zacznie si prze amywa codzienna rutyna i pojawi si nowe mo liwo ci.

Wodnik20.01 – 18.02Ten miesi c to dla Ciebie czas wielkich zmian B dzie to okres do stresuj cy, ale otwieraj -cy nowy, ekscytuj cy rozdzia w Twoim yciu. Ryby19.02 – 20.03Je eli otrzymasz bardzo atrakcyjn propozy-cj zawodow , przyjrzyj jej si krytycznie. By mo e nie jest w rzeczywisto ci a tak ciekawa.

Baran21.03 – 19.04Przed Tob wiele zmaga z urz dami. Cho obawiasz si , e sobie z tym nie poradzisz, Twój analityczny umys przyjdzie Ci z pomoc .

Byk20.04 – 19.05W yciu osobistym sielanka, lecz w Twojej du-szy zacznie kie kowa obawa, czy na pewno druga strona daje Ci powody do podejrze .

Bliźnięta20.05 – 21.06W pracy czy w domu, nie wahaj si , zaprz c innych do wykonywania obowi zków, które dotychczas spoczywa y wy cznie na Tobie.

Rak22.06 – 22.07G ow b dzie Ci zaprz ta troska o sprawy najbli szych. Oka esz si pomocny, je eli uwa nie ws uchasz si w ich potrzeby.

Lew23.07 – 22.08Wrzesie jest dobrym miesi cem na trafne inwestycje i zakupy. Twoja intuicja b dzie naj-lepszym doradc .

Rozw

izaniem

krzyów

ki z pierwszego num

eru „Farmacji Praktycznej” jest haso

„zielona apteka”. Nagrody otrzym

aj: M

aria Majdziak-K

uder, Jan Trociuk – telefon Siem

ens; Joanna Lipiska, H

alina Wo

nica-Kam

pa, Renata K

obuch, Irena A

ugustowska – obrus A

lmi D

écor.

Wyra am zgod na przetwarzanie w celach marketingowych przez Polpharma Biuro Handlowe Sp. z o.o. z siedzib w Warszawie, ul. Bobrowiecka 6,danych osobowych podanych na kuponie (podstawa prawna – Ustawa z 29.08.1997 r. o ochronie danych osobowych).

Imi i nazwisko:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dok adny adres: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Data i podpis: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

40-III.indd 40 24-08-2007 17:08:52


40-III.indd 41 22-08-2007 20:36:27


40-III.indd 42 22-08-2007 20:36:56

nr 3 wrzesień 2007 cena: 6,70 zł - farmacjapraktyczna.pl · praktyczny magazyn dla farmaceutÓw...

Documents