1

Bu ünitede…

Bu ünitede insan çalışması çeşitli yönleriyle ele alınacaktır. Çalışma türleri ve bunların insanda yol açtığı yüklenme biçimleri ve insanın enerji harcamasının ne gibi faktörlerden kaynaklandığı ve nasıl ölçülebileceği incelenecektir. Bedensel olarak nitelenen işlere oranla zihinsel faaliyetlerin dinamiği yıllardır birçok araştırmanın konusu olmuştur ve olmaya devam etmektedir. Zihinsel faaliyet süreci açıklanarak bu konuda bilgiler verilecektir.

Çalışma Biçimine İlişkin Olarak...

Bu üniteyi okumadan önce günlük yaşamımızda yaptığınız işleri, gerçekleştirdiğiniz faaliyetleri düşününüz. Örneğin bir araba yıkama sırasında yaptığınız çalışmayla üniversite sınavında tercihlerinizi belirlerken yaptığınız çalışma tipik iki faaliyet olarak ele alınabilir. Bu faaliyetlerin ortak ve birbirinden farklı yönlerini değerlendirerek gerçekleştirdiğiniz çok çeşitli işlerin nasıl gruplandırabileceğini düşününüz.

ÜNİTE

4 İnsan Çalışması ve Özellikleri

2

GİRİŞ

İnsan varlığını sürdürebilmek için zihinsel ve bedensel olarak çalışmak zorundadır. Çalışan insan da bir “iş” gerçekleştirir. Ancak bir önceki ünitede gördüğünüz gibi hiçbir insan bir diğeriyle tıpatıp aynı değildir. Fiziksel, psikolojik ya da motivasyon yönüyle insanlar arasında farklılıklar olması nedeniyle aynı konuda ve koşullarda çalışan insanların yaptıkları iş aynı olmayabilir. Benzer nedenle de aynı tür çalışmanın farklı insanlar üzerindeki etkisi de farklılıklar gösterebilecektir.

! Bu noktada işin fizikteki anlamına da dikkat çekmekte yarar var.

Fizikte iş, bir dış kuvvetin etkisi altında hareket eden bir cismin yer değiştirmesiyle aktarılan enerji miktarıdır. Dolayısıyle bir fizik kanunu olarak iş yapılmasının enerji olarak bir karşılığı olacaktır. Farklı işlerin enerji gereksinmeleri de farklıdır.

Çalışma sırasında enerji harcamak durumunda olan insan bu nedenle belirli bir zorlanmayla karşı karşıyadır. Bu zorlanma işlerin türüne göre farklı olabileceği gibi kişinin özelliklerin konusunda göre de değişir. Bedensel işler işin gerekli enerjinin ne olacağı koşunda daha somut yaklaşımlar olmakla birlikte, zihinsel işler için gerekli enerji miktarının hesaplanması oldukça güçtür.

ÇALIŞMA TÜRLERİ

Çalışma ortamlarında kişiye verilen görevlerin oluşturduğu bütün "iş" olarak adlandırılır. Sanayi ve hizmet sektörünün çeşitli alanlarında çok sayıda iş bulunmaktadır. Sayısız denebilecek bu işleri sınıflayabilmek için öncelikle bedensel (enerji) ve zihinsel (bilgi) ağırlıklı çalışma biçimleri şeklinde bir gruplama yapılabilir. Ancak bu gruplamada bir işin hiçbir zaman salt bedensel ya da salt zihinsel çalışma olarak alınamayacağının bilinmesi gerekir. Enerji ağırlıklı bir işin zihinsel boyutu olabileceği gibi zihinsel çalışmada da enerji boyutu olacaktır. Bedensel ve zihinsel çalışma biçimlerinin özellikleri ve örnekleri Tablo 4. 1'de verilmektedir. Şekil 4.1'de ise çeşitli işlerin kassal ve zihinsel bileşenleri gösterilmektedir. Görüldüğü gibi tasarım işi büyük ölçüde zihinsel ağırlıklı nitelendirilebilirken, taşıma işinin de aynı oranda fiziksel ağırlıklı olduğu söylenebilir.

3

Tablo 4.1. Bedensel ve Zihinsel Ağırlıklı Çalışma. ÇALIŞMA BİÇİMİ

BEDENSEL AĞIRLIKLI ÇALIŞMA ZİHİNSEL AĞIRLIKLI ÇALIŞMA

Çalışmanın Niteliği

Kuvvet Üretme ve Verme Bilgi İşleme ve Üretme

Çalışamanın Türleri

Kassal Çalışma Sensomotorik

Çalışma Tepkisel Çalışma

Bağlantı Kurucu

Yaratıcı Çalışma

Çalışmanın Karakteristiği ve bireyden beklenen

Kas gücü sarfı, genellikle mekanikteki anlamıyla “iş”, yani cisimlerin kas gücüyle hareket ettirilmesi

Belirli kesinlikte el ve kol hareketleri yapmak. Bunlar için sarfedilecek kuvvet değerlendirme açısından önemli değildir.

Bilgileri almak ve işlemek gerekiyorsa tepki göstermek

Bilgileri almak ve işlemek, başka bilgiler haline dönüştürmek ve iletmek

Bilgi üretmek ve gerekiyorsa iletmek

Çalışmanın gerektirdiği organlar ve/veya yetenekler

Kaslar, lifler kan dolaşımı, solunum, iskelet

Kaslar, lifler, duyu organları

Duyu organları (Kaslar)

Duyu organları “Zihinsel Yetenek”

Duyu organları “Zihinsel Yetenek”

Örnekler Yük taşıma, kürekle kum atma

Montaj işi, örgü örme

Kontrol gözetlemesi

Telefon etme, program yazma

Buluş yapma, problem çözme

Burada da görüldüğü gibi bedensel ağırlıklı çalışma daha çok kassal çalışmayı gerektirir. Günümüz her ne kadar bilgisayar çağı olarak adlandırılıyor ve işletmelerde otomasyona geçişle birlikte bedensel ağırlıklı işler yerlerini zihinsel ağırlıklı işlere bırakılıyorsa da, hala iş faaliyetlerinin büyük bir kısmı fiziksel çaba gerektirmektedir ve bedensel ağırlıklıdır. Özellikle madencilik, yapı ve imalat sektörlerinde çalışanlar işlerini yaparken önemli ölçüde fiziksel enerji harcamak zorundadırlar.

Şekil 4.1. İşler ve Bedensel / Zihinsel Bileşenleri.

4

Bedensel ağırlıklı çalışmada, kalp ve kan dolaşım sisteminin desteğinde özellilikle kasların çalışması söz konusudur. Bu çalışmada hem kaslar hem de duyu organları zorlanıyorsa, sensomotorik bir çalışmadan söz edilir. Zihinsel ağırlıklı çalışma insanın bilgi (enformasyon) almasını, bunları işlemesine ve ürettiği bilgileri insan-makina sisteminin diğer öğelerine aktarmasını içerir. Zihinsel ağırlıklı çalışmada duyu organlarının, zihinsel yeteneklerin ve az ölçüde kasların veya tamamen zihinsel yeteneklerin kullanılması söz konusudur.

BEDENSEL AĞIRLIKLI ÇALIŞMA

Bilgisayarlaşma, otomasyon gibi gelişmeler sonucunda işlerin zihinsel boyutu önem kazanmakla birlikte hala birçok faaliyet bedensel çalışmaya dayanmaktadır. Malzemelerin, aletlerin, donanımların taşınmasını da içerisine alan bu tür faaliyetleri fiziksel ya da kas gücüne dayalı çalışma olarak ta adlandırılmaktadır. Madencilik, inşaat ve imalat sektörlerinde yoğun olarak bedensel ağırlıklı çalışma söz konusudur. Öte yandan iş kazaları ve işe bağlı sakatlanmalarda bedensel ağırlıklı işlerin payı oldukça fazladır. Bedensel ağırlıklı işler Şekil 4.2'de gösterildiği gibi dört ayrı grupta ele alınmaktadır.

Şekil 4.2. Bedensel Ağırlıklı İşler.

5

Statik durma ve statik tutma işlerine genellikle bir arada rastlanır ve bu tür çalışma sırasında kaslar, bir dış kuvvete karşı uzun süre kasılmış olarak kalırlar. Bu süre içerisinde insanın kol ve bacakları da hareketsiz olacağından, kaslar çabuk yorulur. Kasılma sırasında kası besleyen kan damarlar da kasılır ve kasın taze kanla beslenmesi azalır. Bunun sonucunda ise oluşan artıkların da atılma hızı yavaşlar veya durur. Buna karşılık dinamik çalışmada kasın kasılma ve gevşemesi kısa aralıklarla değişir ve böylece kasın kanla beslenmesi kolaylaşır ve insan daha az yorulur. Ağır dinamik işler büyük kas gruplarının kullanıldığı ve daha fazla enerji dönüşümüne yol açan işlerdir. Eğer çalışma sırasında toplam kas kütlesinin küçük bir kısmı harekete katılıyorsa, tek yanlı dinamik işten söz edilir. Bedensel ya da kassal ağırlıklı yüklenmeler günümüzde mevcut ölçme teknikleri ile büyük ölçüde sayısallaştırılabilmektedir. Ancak enformasyon işlemeye dayalı zihinsel faaliyetlerin yol açtığı yüklenmeleri belirlemek oldukça zordur. Bu alandaki çalışmaların hala deneysel nitelikte olduğu söylenebilir.

Çalışma Fizyolojisi İnsanlardaki (ve diğer canlılardaki) hücre, doku ve organların işleyişini inceleyen bilim dalı "fizyoloji" dir. Çalışma esnasında da hücre, doku ve organlar dinamik bir etki altındadırlar ve çevrelerindeki değişikliklere uyum göstermek için fizyolojik tepkilerde bulunurlar. Çalışma esnasında da meydana gelen kaçınılmaz etkilere karşı insan organizmasının fiziksel ve kimyasal dengesini korumaya yönelik bu mekanizma homeostazi olarak adlandırılır. Bu iç denge insanın dış ortamdaki değişiklikleri algılayabilen duyu alıcılarıyla düzenlenir. Bu alıcıların uyarısıyla kas, böbrek, ter, karaciğer ve iç salgı bezleri gibi organlarda değişen koşullara uygun özel yanıtlar gelişir ve insan kendisini yeni duruma ayarlayabilir. Çalışma, insanda ne gibi fizyolojik tepkimelere neden olur? Çalışma esnasında insanda meydana gelen temel fizyolojik tepkimeler

şunlardır: Solunum Sistemi: Çalışma esnasında ek oksijene ihtiyaç duyulur.

6

Dinlenme halinde gereksinim duyulan oksijen miktarı 0.5 litre/dakikanın altında iken, çalışma esnasında bu değer 5 litre / dakika ya kadar çıkabilir. Bu durumda ki fizyolojik tepkime, soluma sıklığının ve her solumada alınan hava miktarının artması şeklinde ortaya çıkar. Kalp Dolaşım Sistemi: Çalışma esnasında kasların ihtiyaç duyduğu oksijen kalp damar sistemi yoluyla ulaştırır. Normal dinlenme anlarında ciğerden pompalanan kan yaklaşık %97 oranında oksijen yüklü olarak gider. Dolayısı ile solumanın artışı kaslara daha fazla oksijen gitmesi için yeterli değildir. Kaslar için gereken ek oksijen ihtiyacının sağlanabilmesi için daha fazla kan gitmesi gerekir. Bu iki şekilde sağlanabilir. Kalbin pompalama hızının yani kalp atış hızının (nabız) artması ve her seferinde pompalanan kan hacminin artması. Dinlenme esnasında pompalanan kan miktarı 5 It/dk. iken ağır çalışma sırasında 25 It/dk kadar çıkabilmektedir. Kalp atışı hızı ve pompalanan kan miktarındaki artış fiziksel çalışmanın başlangıcında artmaya başlar. Çalışan kişi, fiziksel kapasitenin yaklaşık %40'ına ulaştığında pompalanan kan miktarında daha fazla artış olmazken kalp atış hızı artmaya devam eder. Fiziksel çalışma esnasında kalp ve dolaşım sistemine gelen yükler nedeniyle kan basıncında da artış görülür. Kalp atışları sırasında kalbe yeterli kan gelmesinin sağlanması için bu artış gereklidir. Gereksinimler ve bunların kalp dolaşım sistemi üzerine yaptığı baskılar sonucunda kanın vücudun çeşitli organlarına dağılımı da farklılaşır. Dinlenme halinde iken kanın %15 ila %20'si kaslara giderken çalışma esnasında bu oran %75 ila %79'a ulaşır. Beyine, böbreklere ve sindirim sistemine giden kan miktarı ise önemli ölçüde azalır.

7

Çalışmanın İnsana Etkileri: Yüklenme ve Zorlanma İş ortamı bir insan-makina sistemi olarak insan ve üretim arasında karşılıklı uyarıların (sinyallerin) veya bilgi alışverişinin yapıldığı düzenli bir döngü olarak görülebilir. Şekil 4.3'de şematize edilen bu

döngü tüm insan çalışmaları için, yani hem bedensel ağırlıklı hem de zihinsel ağırlıklı işler için kullanılabilir.

Şekil 4.3. İnsan-Makine Sisteminde İnsan Üretim Aracı İlişkisi. Çalışmanın insan üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesinde yüklenme ve zorlanma kavramlarının önemi, büyüktür. Yüklenme, iş sisteminin inşan, üzerinde yarattığı etkiler bütünü olarak tanımlanmaktadır. Çalışma süresi içersinde insanin farklı faaliyetleri gerçekleştiriyor olduğu düşünülürse bu yüklenmenin kısmi yüklenmelerden oluştuğu söylenebilir. Öte yandan farklı faaliyetlerin zihinsel ve/veya bedensel ağırlıkları da farklı olacağından kısmi yüklenmelerin de yüklenme düzeyi ve yüklenme süresi bileşenlerinden oluştuğu görülür. Çalışma süresi boyunca ortaya çıkan kısmi yüklenmenin bir arada değerlendirilmesiyle toplam yüklenme: ortaya çıkar. Toplam yüklenmenin oluşumunda kısmi yüklenmelerin sıra ve zamanının da etkili olacağı unutulmamalıdır.

8

Şekil 4.4. Kısmi ve Toplam Yüklenme.

Şekil 4.4'de kısmi yüklenmeler ve bunların oluşturduğu toplam yüklenme gösterilmektedir. Şekilde çalışma zamanı içersinde farklı düzey ve sürede altı ayrı yüklenme gösterilmektedir. İş zorlanması ise iş yüklenmesinin kişi üzerindeki etkilerini ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Bu etkiler, bireyin özelliklerine ve performans yeteneklerine bağlı olduğundan, aynı iş yüklenmesi altındaki iş zorlanması, insandan insana farklılıklar gösterecektir. Buna göre aynı nesnel yüklenmeye maruz kalan düşük performans yeteneğine sahip bir kişi, yüksek performans yeteneğine sahip diğer kişiden daha fazla zorlanacaktır.

ÇALIŞMA VE ENERJİ HARCAMASI

İnsanlar yaşamak ve iş yapabilmek için gerekli enerjiyi besinler yoluyla alırlar. Yiyeceklerden alınan ve günlük yaşamda tüketilen enerji hesaplanabilir. Bu enerjinin ölçüm birimi kilokaloridir (Kcal).

! 1 gram kalori 1 gram suyun sıcaklığının 1 atmosferlik basınç altında 14,5 °C’den 15,5 °C'ye yükseltmek, için gerekli olan ısı miktarıdır. Kcal ile gösterilen birim ise 1000 kalori değerindedir. İnsan gün boyunca yaşama payı, serbest zaman payı ve iş payı olmak üzere üç farklı türde enerji harcamaktadır. Bazal metabolizma olarak da adlandırılan yaşama payı, yaşantının hareketsiz bir şekilde devamını sağlamak amacıyla harcanan enerjidir. Gerekli olan yaşama payı enerjisinin miktarı, kişinin ağırlığına, yaşına, boyuna ve cinsiyetine göre değişkenlik göstermektedir. Örneğin; 170 cm boy, 70 kg ağırlık ve 30 yaş olarak tanımlanan normal erkek ve 160 cm boy, 60 kg ağırlık ve 30 yaş olarak tanımlanan normal kadın için yaşama payı enerji miktarı ortalama olarak her kg başına 1 Kcal/saat enerji harcandığı varsayımıyla, Erkekler için : 70* 24 = 1680 Kcal/ gün

9

Kadın için : 60* 24 = 1400 Kcal/ gün olarak hesaplanabilmektedir. İnsanlar uyanık kaldıkları süre içerisinde, çalışma dışında hareket etmeden duramayacakları için bir miktar enerji harcayacaklardır. Bu enerjiye serbest zaman payı denilmektedir. Serbest zaman payı mutlak istirahat ve çalışma zamanı dışında vakit geçirme şekline bağlı olarak farklılık göstermekle birlikte uygulamada insanların uyanık oldukları müddetçe ağırlıklarının her kilogram için saatte 0.6 Kcal enerji harcadıkları kabul edilir. Buna göre 16 saat uyanık olan 70 kg ağırlığındaki bir erkek için serbest zaman payı için 70kg. * 0.6 kcal/saat * 16 saat = 672 kcal olacaktır. İş payı ise, iş için harcanan enerji olarak tanımlanmaktadır. İş payı enerjisi yapılan işin özelliklerine, her bir hareketin tekrar sayısına bağlı olarak değişkenlik göstermekte ve işin, yapıldığı süre içinde alınan vücut pozisyonları, duruş ve oturuş şekilleri nedeniyle bir ek enerjiye gereksinim duyulmaktadır. Çeşitli işlerde enerji gereksinim değerleri Şekil 4.5'de verilmiştir.

Şekil 4.5. Çeşitli İşlerde Enerji Gereksinimi.

Ofis işleri yaptığınızı varsayarak günlük enerji ihtiyacınızı hesaplayalım. Günde 8 saat uyuduğunuzu, 8 saat çalıştığınızı ve 8 saatte serbest zaman kullandığınızı varsayarsak, uyku sırasında yaşama payı enerjisine, çalışma sırasında iş enerjisine ve serbest zamanda da serbest zaman enerjisine gereksinim duyulacaktır.

? Daha önce belirlediğimiz yaşama payı enerjisini, serbest zaman

payı enerjisini ve yaptığımız işe bağlı iş payı enerjisi değerlerini kullanarak kendiniz için günlük enerji gereksinimini hesaplayınız.

10

Yorulma ve Dinlenme Çalışan insan işin güçlük derecesine bağlı olarak enerji harcar, oksijen tüketimi artar ve bu nedenle de yorulur. Yorulma, iş görme yeteneğinin azalması olarak tanımlanır. Yeterli bir dinlenme süresi sonunda yorgunluk giderilir ve çalışma yeteneği yeniden kazanılır. Yorulma dinlenme yoluyla giderilebildiği sürece zararlı olmamakla birlikte, yorulmanın genel bir güç kaybına, uzun süre dinlenmeyi gerektirecek aşırı bir bitkinliğe dönüşmemesine dikkat edilmelidir. Çalışma sırasında ortaya çıkan yorgunluğun ortadan kaldırılması için çalışan insanın dinlenmesi gerekmektedir. Eğer dinlenme verilmez ise;

• Solunum derinleşmesi diye tanımlanan, gereken oksijeni alamama olayı ortaya çıkmakta ve dolayısıyla beyin hücrelerinde, yeterli oksijenin alınamaması nedeniyle, dönüşü olmayan zedelenmeler olabilmektedir.

• Sürekli çalışan insan beslenemeyeceği için vücudunda depo edilen

son enerjiyi de kullanacağından çok kısa sürede bedenen bir çökme olacaktır.

• Kan dolaşım sistemi hızlanacak ve kalp gerekli fonksiyonunu yerine

getirebilmek için daha fazla yorulacaktır. • Kaslar gereken enerjiyi ve besini alamadığı için çalışamaz hale

gelecektir.

Bütün bu olumsuz koşullar, çalışan insana işin güçlük derecesine ya da zorlanma düzeyine göre dinlenme verilmesinin gerekli olduğunu ortaya koymaktadır. Dinlenme ile insana iş yapabilme yeteneği yeniden kazandırılmaktadır. Gerekli dinlenme süresi, çalışma süresi ve işin gerektirdiği enerji dikkate alınarak çalışılan sürenin yüzdesi olarak,

şeklinde belirlenmektedir. Buna göre Şekil 4.5'de verilen faaliyetlerden normal yürüme için dinlenme süresi yüzdesi (DSY),

11

gün boyunca 8 saat (480 dakika) yürütülmesi durumunda, 480*0.025 = 12 dakika dinlenme süresi verilmesi gerekmektedir.

Örnek: Dinlenme Süresi Dakikada 7 Kcal gerektiren çekiçle çalışma faaliyeti için gerekli dinlenme süresini bulunuz. Bu örnekte, yukarıda verilen yaklaşım gereğince söz konusu faaliyet için dinlenme süresi yüzdesi

olarak bulunmakta ve gün boyu çalışılan toplam çalışma süresi olan 480 dk ile çarpılarak gerekli dinlenme süresi 36dk. olarak bulunmaktadır.

Çalışma süresince toplam dinlenme süresi belirlendikten sonra bu sürenin, insanın performans düzeyini korumak amacıyla uygun sıklık ve uzunlukta çalışma süresi içine pay edilmesi gerekmektedir. Bu amaçla Şekil 4.6'de verilen dinlenme değeri ile dinlenme süresi arasındaki ilişki kullanılmaktadır. Burada görüldüğü gibi, dinlenme değeri, toplam dinlenme süresi içinde, başlangıçta yüksek olmakta, dinlenme süresinin sonuna doğru düşmektedir. Bu nedenle, toplam dinlenme süresi sabit kalmak şartıyla, kısa süreli çok sayıda verilen

dinlenmeler, uzun süreli ve az sayıda verilen dinlenmelerden daha etkili olmaktadır. Öte yandan, dinlenme süresi sonunda, çalışanın işe uyumunun sağlanmasında aksamaların olabileceği düşüncesiyle, bir kez ve çalışma süresinin tam ortasında dinlenme verilmesi gibi yaklaşımlar da söz konusu olabilmektedir.

12

Şekil 4.6. Dinlenme Süresi İle Dinlenme Değeri Arasındaki İlişki

Yukarıda söz edilen yöntemler dışında, dinlenme süresinin hesabı için literatürde farklı yaklaşımlar da yer almaktadır. Ancak bu yaklaşımlar genellikle fiziksel yük gerektiren işlerle ilgilidir. Zihinsel iş yükünün yol açtığı yorgunluklar ve bunlara ilişkin dinlenme süreleri konusunda literatürde kesin ve somut veriler yoktur. Şüphesiz tüm insanların fiziksel kapasiteleri olduğu gibi bir de zihinsel kapasiteleri vardır. Bu kapasitenin üzerinde bir bilgi ve zihinsel faaliyet söz konusu olduğunda zihinsel yorgunluk başlayacaktır. Zihinsel yorgunluğu açıklamak için zihinsel iş yükü terimi kullanılmaktadır. Zihinsel iş yükünün nasıl ölçüleceği konusunda yaygın olarak kullanılan ve benimsenmiş bir metot yoktur. Daktilo yazmaktan bilgisayar destekli teknik resim çizmeye kadar zihinsel ağırlıklı işler vardır ve bunlar farklı zihinsel zorlanmalar gerektirir. Bu farklı zorlanma düzeyleri yine insanların farklı kapasiteleri ile birlikte düşünüldüğünde bu konuda en geçerli yaklaşımın öznel (sübjektif) değerlendirmeler olduğu görülecektir.

Enerji Tüketimine Etki Eden Faktörler Bedensel ağırlıklı çalışma sırasında, insanın enerji harcama düzeyini etkileyen temel faktörler aşağıda gösterilmekte ve örneklenmektedir. Belirtilen hususlara dikkat edilmesi fiziksel çalışmanın insan üzerindeki kalıcı, zararlı etkilerin önlenmesi bakımından önemlidir. Çalışma yöntemi: İşin yapılış biçimi enerji tüketimini etkileyen faktörlerin başında gelir. Yük taşıma işi esas alınarak geliştirilen bir örnek Şekil 4.7'de verilmektedir. Burada en etkin yöntemin kullanıldığı iş için enerji tüketimi 100 olarak alınmış ve diğerleri bunun cinsinden gösterilmiştir. En uygun yöntem ağırlık merkezini enaz etkileyecek dengeli bir vücut konumuyla yapılacak çalışmadır,

13

Şekil 4.7. Farklı Yük Taşıma Biçimleri ve Enerji Tüketimi. Çalışma pozisyonu: Faaliyetlerin gerçekleştirilmesi sırasındaki vücut pozisyonu enerji tüketimini etkileyen diğer bir faktördür. Şekil 4.8'de çeşitli vücut pozisyonlarındaki enerji tüketimi örneklenmektedir.

Şekil 4.8. Yerden Hafif Nesneleri Toplama İşi İçin Farklı

Pozisyonlar Ve Enerji Gereksinimi. Çalışma Temposu: İşin yapılış hızı ya da temposu enerji tüketimini etkileyen bir başka faktördür. İşin belli bir tempoda önemli bir fizyolojik zorlanma olmaksızın uzun süre yapılabildiği bilinmektedir. Bu tempolarda kalp atış hızı belli bir artış gösterdikten sonra sabit kalmakta ve bu düzeyi uzun süre devam ettirebilmektedir. Ancak çalışma temposu önemli oranda artırılırsa bu kalp atış hızının da artmasına neden olacak bunun sonucunda enerji tüketimi de artacaktır. Şekil 4.9'da iki farklı tempoda kalp atış hızının karşılaştırması yapılmakta, daha sonra dinlenme esnasında ne şekilde normale döndüğü gösterilmektedir.

14

Şekil 4.9. İki Farklı Tempoda Çalışma ve Kalp Atış Hızı.

Alet Tasarımı: Çalışma sırasında kullanılan aletin özellikleri de enerji tüketimi ve aynı zamanda yapılan iş miktarını etkileyen bir husustur.

ZİHİNSEL AĞIRLIKLI ÇALIŞMA Teknolojinin gelişmesiyle birlikte çalışma ortamlarında fiziksel ağırlıklı işlerin yerini zihinsel ağırlıklı işler almaya başlamıştır. Görünüşte çalışanlar daha az iş yapmaktadırlar ancak fiziksel çabanın azalması her zaman genel iş yükünün azalması anlamına gelmemektedir. İnsanlar bu işler sonucunda belki de fiziksel işlere oranla çok daha fazla yorulmakta veya etkilenmektedirler. Fiziksel çalışma biçimine daha çok fabrika ortamlarında ve tarım sektöründe rastlanırken, bilgiye dayanan çalışma biçimlerine daha çok hizmet sektöründe ve bürolarda rastlanmaktadır. Bilgiye dayalı çalışma, insanın bilgiyi alması, işlemesi ve ürettiği bilgileri ve çıktıları insan makina sisteminin diğer elemanlarına aktarması faaliyetlerine verilen addır. Bilgi insanın dış çevresinden veya kendi bünyesinden geleh uyarı ve sinyallerin işlenmesi ile elde edilir. Bu faaliyetlerin oluşturduğu süreç Şekil 4.3'de gösterilmiştir. Bu süreçte yer alan temel fonksiyonlar algılama (kavrama, tanıma) karar verme ve eylem (faaliyet)dir. Bellek ise veri ve bilgilerin kayıt edildiği birimdir.

Çevresel Uyarılar ve Algılama İnsanlar günlük yaşamlarının her kesitinde olduğu gibi çalışma ortamında da çevrelerinden gelen dışsal ve kendi bünyelerinden gelen içsel uyarı ve sinyalleri duyu organları vasıtasıyla alırlar.

15

Veri olarak adlandıracağımız bu uyarı ve sinyaller çok çeşitli olabilmekle birlikte temelde dinamik ve statik olmak üzere iki grupta toplanabilirler. Dinamik veriler zaman içerisinde değişen sinyal ye uyarılardır. Kırmızı-sarı-yeşil şeklinde değişen trafik ışıkları, araçların hız göstergeleri, radar ekranları, sıcaklık gösteren termometreler bu tür verileri türeten göstergelerdir. Statik veriler ise zaman içerisinde (en azından belirli zaman süresince) değişmeyen verilerdir. Yazılnyalda basılı alfasayısal; (harf ve sayılardan oluşan) bilgiler, trafik levhaları, şemalar, grafikler, haritalar, araç pjakaları bu tür göstergelerdir. Algılama ve görme aynı anlamda kullanılabilir mi? Algılama sözcüğü genellikle görme ile eşanlamlı tutulmakla birlikte , ağılama görme yanında duyma, tatma, koku alma ve hisetmeyi kapsayan bir eylemdir. Kişilerin algılamaları doğrudan ölçülebilen bir olgu değildir, ancak kişinin algılamaya bağlı tepkisi veya performansıyla gözlemlenebilir.

Bellek Hafıza olarak ta bilinen bellek insanın geçmiş deneyim ve bilgilerini zihinde tutma yeteneğidir. İnsan belleği olağanüstü miktarlarda bilgiyi depolayabilmekle birlikte kimi kez bunların hatırlanmasında güçlük çekilebilmektedir. Bellekte tutmanın ölçülmesinde kullanılabilecek üç gösterge; • Eski bilgileri anımsama, • Daha önce karşılaşmış bir şeyi hatırlama • Bir kez yapılmış bir işi sonradan daha çabuk yapabilme, olarak verilebilir. Ancak insan belleğinin oldukça karmaşık bir mekanizması olduğu bilinmektedir. Yapılan araştırmalar insan belleğinin kısa süreli ve uzun süreli olmak üzere iki düzeyde ele alınabileceğini göstermektedir. Bunlar, bilgiyi yalnızca birkaç saniye tutabilen, kapasitesi çok sınırlı kısa süreli bellek ile kapasitesi ve bilgi saklama yeteneği göreceli olarak sınırsız olan uzun süreli bellektir.

Duyduğunuz bir ismi ya da telefon numarasını bir kaç saniye sonra unuttuğunuz oldu mu ? Muhtemelen birçok kişinin yukarıdaki soruya yanıtı evet olacaktır. Kısa süreli bellek bilgiyi geçici olarak, çoğunlukla birkaç saniye tutmak için kullanılır. Hergün yapılan yüzlece hatta binlerce ve

16

faaliyet bu tür bellekten geçer. Görülen trafik levhaları, telefonların sesi, televizyondan gelen görüntüler bu tür örneklerdir. Normal koşullarda insanlarda kısa süreli bellek işlevi yaklaşık yedi ayrı birimle (örneğin rasgele seçilmiş yedi harf yada yedi olağan sözcük) sınırlanmıştır. İnsan telefon rehberinden bir telefon numarasını öğrenip, daha çevirirken unutabilir.

Yukarıda örneği verilen türdeki unutmaların önüne geçmek için ne yapılmalıdır? Duyulan ya da görülen bir şeyin (ismin, telefon numarasının ya da görüntünün) bir kaç saniye sonra unutulmaması için bunun uzun süreli belleğe kaydedilmesi gerekir. Kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe aktarmak için öncelikle yinelemek gerekir. Bu yolla bilginin bellekte kalış süresi uzatılabilecektir Ancak kalıcılığın kuvvetlendirilmesi için bilginin anlamlandırılması önerilmektedir. Kodlama olarak ta adlandırılan bu işlemde bilgiye bir anlam verilerek uzun süreli bellekte daha önceden var olan diğer bilgilerle ilişkilendirilmesi yapılır. Uzun süreli bellek ile öğrenme arasında önemli bir ilişki vardır. Öğrenilenler daha sonra kullanılmak ve bilgi birikimi sağlamak üzere hatırlanırlar. Bilgiye ulaşma uzun süreli belleğin en zayıf noktasıdır.

Eğer sınavınıza ders kitabınızı sadece birkaç kez okuyarak hazırlanıyorsanız bu bilgiyi sınava kadar bellekte tutmanız ve sınavda hatırlamanız zor olacaktır. Çünkü bir kez okumayla sadece yineleme yapılır. Daha fazla bilgiyi hatırlayabilmek için okunanların analiz edilmesi, daha önceki bilgilerle karşılaştırılması ve ilişkilendirilmesinin büyük yararı olacaktın. Öte yandan bilgiler başlangıçta iyi organize edilmiş olursa uzun süreli belleğe aktarılması da kolaylaşmaktadır.

? Bu noktada bölümünüzün programında yer alan ders kitaplarım ve diğer açıköğretim kitaplarını klasik ders kitaplarıyla karşılaştırınız. Açıköğretim kitaplarınızın öğrenmeyi yani uzun süreli belleğe aktarılması sürecinin etkinliği artına yönünü değerlendiriniz.

Karar Verme Karar verme bilgi işleme sürecinin en önemli aşamasıdır ve seçenekler arasından seçim yapma olarak tanımlanabilir.

17

Seçeneklerin değerlendirilmesi ve bunlardan eyleme esas olacak olanın belirlenmesi oldukça karmaşık bir süreçtir. Bu süreç temel olarak • problemin tanımlanması, • amaç ve ölçütler doğrultusunda seçeneklerin geliştirilmesi, • bir seçeneğin benimsenmesi ve uygulanması,

şeklinde özetlenebilir. Karar verme genellikle problem çözmeyle birlikte kullanılan bir kavramdır. Genel olarak istenilen durumla bulunulan durum arasında fark varsa problem söz konusudur. Yukarıda ele alınan yaklaşım çerçevesinde gelen uyarı ve sinyallere eğer insanın o an için hazır bir tepkisi veya yanıtı yoksa problem ortaya çıkar. Deneyimli bir kişi problem ortamında daha hızlı tepkime türetebilir. Deneyimsiz bir kişinin bu konudaki hızı ise daha yavaş olacaktır. Problem çözme süreci sonunda seçenekler geliştirilir ve seçenekler arasından karar verme aşamasına gelinir. Problem çözme aşamasında karşılaşılan problemin çözümü araştırılmıştır. Karar verme ise bulunan çözümün uygulanması şeklinde olabileceği gibi karar verici amaçları doğrultusunda çözümden farklı bir seçeneği de uygulamaya koyabilir.

! Bir problemle karşılaşıldığında eğer problem çözüldü ise bu aynı

zamanda karar verme anlamına gelmez. Karar verme süreci, doğuracağı sonuçların bilinebiliriiği açısından üç grupta ele alınmaktadır:

• Belirlilik ortamında karar • Risk ortamında karar • Belirsizlik ortamında karar

Uygulanabilir eylem seçeneklerinin sonuçları önceden biliniyorsa belirlilik ortamında karar durumu söz konusudur. Bu durumda her eylem seçeneğinin bir tek sonucu olması söz konusudur ve sonuç önceden bilinmektedir. Risk ortamında karar, eylem seçeneklerinin farklı sonuçları olması ve bu sonuçlara ilişkin olasılık değerleri bilinmesi durumunda ortaya çıkar.

18

Belirsizlik ortamında karar, eylem seçeneklerinin farklı sonuçlan olması ancak bu sonuçların gerçekleşmesine ilkişkin herhangi bir kesinlik ya da olasılık bilgisi olmaması durumunda ortaya çıkar.

Zihinsel İşyükü Günlük yaşantıda çeşitli düzeylerde zihinsel faaliyetler gerçekleştirilir.Bunlardan bazıları önemli ölçüde zihinsel çaba gerektiriken bazıları için bu çaba önemsiz kalmaktadır. Örneğin aylık vergi iade formlarının doldurulup toplamının alınması basit bir iş (enazından bazıları için) bir yatırımın iç verim oranının hesaplanması karmaşık bir iş olarak görülmektedir. Dolayısıyla çalışmanın gerektirdiği bilgi işlem miktarı yoğunluğunun, zihinsel işyükünün niceliksel olarak ölçülmesinde esas alınabileceği söylenebilir. 1970'li yıllardan itibaren zihinsel işyükünü ölçmeye yönelik çalışmalar önemli ölçüde artmıştır. Öncelikle A.B.D.de havayolları uçuş personelinin karşılaştığı zihinsel iş yükünün değerlendirilmesine yönelik mallarla başlayan çalışmalar devam etmektedir. Ancak bütün bu konudaki çalışmalar sonunda zihinsel işyükünü niceliksel olarak ortaya koyabilecek genel bir yaklaşım üzerinde fikir birliğine varılmış değildir. Zihinsel işyükünün hesaplanmasına yönelik pratik ve geçerli bir yöntemin sağlayacağı yararlar aşağıda gösterilmektedir. • Tahmin edilen işyüküne bağlı olarak insanların ve makinelerin

fonksiyon ve görevleri beklenebilecektir. • Gerekli zihinsel işyüküne bağlı olarak donanım ve iş tasarım

seçenekleri değerlendirilebilecektir. • Karmaşık donanımları, kullanan ve idare eden personel iş

zorluğuna uyum sağlamaları yönünde izlenebilecektir. • Yüksek zihinsel işyükü gerektiren işleri yapmak üzere bu kapasite

ve yeteneğe sahip bireyler seçilebilecektir. Yapılan araştırmalarda zihinsel işyükünün ölçülebilmesi için birçok ölçütün birlikte kullanılması gerektiği belirlenmiştir. Dolayısıyla zihinsel işyükünün ölçülmesi çok boyutlu bir problemdir. İnsanların bilgi işleme süreçlerine ilişkin kuramların daha kesinlik kazanması, zihinsel işyükünün ölçümü için standart bir yaklaşım geliştirilmesi konusundaki gelişmelere yön verecektir.

19

ÇALIŞMA VE PERFORMANS

Bir amacı belirli standartlara uygun olarak gerçekleştirmeye yönelik faaliyetlerin sonucu performans olarak tanımlanmaktadır. Standartlara ne kadar uyum sağlanırsa performansın da o ölçüde yüksek olduğu söylenebilir. Performansa konu olan faaliyetler gözlemlenebilir davranışlar (yapılan işler, hareketler) olabildiği gibi gözlemlenemeyen zihinsel süreçleri de kapsayabilir (problem çözme, karar verme, planlama, yorumlama vb.).

Performans Standartları

Performansa yönelik amaçlar bir standartla ilişkilendirilmelidir. En çok bilinen temel iki standart ölçüsü nicelik (miktar) ve niteliktir (kalite). Güvenilir standartlar olduğunda bunlar faaliyeti gerçekleştirenin çıktılarıyla karşılaştırılarak farklılıklar yorumlanır. Örneğin klavye kullanarak bilgi girişi yapmanın amacı bilgilerin bilgisayar tarafından anlaşılabilecek bir biçime dönüştürülmesidir. Bu işlemin hangi hızda yapılacağı ve yapılmasındaki kabul edilebilecek hata oranının ne olduğu bu işleme ilişkin standardı oluşturur. Böyle bir standart olmaksızın veri giriş işleminin performansının da ortaya konması mümkün değildir.

! Standartlar ölçülebilir ve anlamlı olmalıdır. Kullanıcı (faaliyeti gerçekleştiren kişi) tarafından bilinmelidir. İnsan makine sisteminlerinde sistem performansının ortaya konulabilmesi için enaz dört standart ölçüsünün olması gerektiği belirtilmektedir. Doğruluk, hız (ya da işlem süresi), geliştirme süresi ve kullanıcı tatmini olarak verilen bu standartlardan ilk ikisi en sık karşılaşılanlardır. Hemen her insan makine sisteminde doğrulukla ilgili göstergeler oluşturulabilir. Örneğin verdiğimiz bilgisayar klavyesinden veri giriş işinde yanlış karaktere basılması bir hata olarak tanımlanabilir. Bu işlem için doğruluk oranı %1 olarak belirlenmiş ise, yazılan 100 karakterden 1'inin hatalı olması beklenir veya kabul edilebilir.

? Bir üretim tezgahının kusurlu parça üretme oranı %0.5 ise üretilen 1000 parçadan kaçıran kusurlu olması beklenir?

20

Belirli bir süre içerisinde yapılan hataların oranının ölçülmesi, göreli olarak kullanıcının ya da faaliyeti gerçekleştirenin öngörülen standarda ne ölçüde ulaştığının bir göstergesidir. Ayrıca yapılan hataların analizi neden istenilen performansa ulaşılamadığı konusunda da bilgi verebilir. Bu konuda literatürde en sık karşılaşılan bir örnek, hedef tahtasına silahla yapılan 10 atışın sonucunun değerlendirilmesidir. Atılan mermilerin nereye isabet ettiği ve atışı yapan kişinin hangi hızla atışları yaptığı yanında bu atışlar sonunda ne gibi bir sonucun hedeflenmiş olduğunun da bilinmesi gerekir. Eğer atış yapan kişi hedefin tam ortasına nişan almış ve Şekil 4.10(a)'daki gibi bir sonuçla karşılaşmış ise, bu sapmanın yani performans düşüklüğünün silahın nişan mekanizmasındaki bir ayarsızlıktan kaynaklandığı söylenebilir. Gerekli ayar yapıldığı takdirde istenen performans sağlanabilecektir. Ancak Şekil 4.10(b)'deki gibi bir sonuç elde edildi ise kişiden kaynaklanan bir sorun söz konusudur( silahın titremesi, tetiği çekerken oynatma, her seferinde aynı kesinlikte nişan alamama, vb).

Şekil.4.10. Performans.ve Standartlar.

Eğer doğruluk ve performansa ilişkin standartlar yoksa , herhangi bir sonuç kabul edilebilir olacaktır. Bu da Şekil 4.10(e)'de gösterilen, bir atıcının önce boş bir duvara atış yapması daha sonra da hedefi atışa göre yerleştirmeye benzetilebilir.

21

Niceliksel bir diğer performans göstergesi de çalışma hızıdır. Genellikle tempo olarak ta adlandırılan bu hız işin yapılma süresini belirler. Belirli bir tempo ya da süre standardı olmaksızın işin ne zaman bitmesi gerektiği belirlenemez. Beceri geliştirme süresi, yeni bir faaliyeti eksiksiz gerçekleştirebilmek için geçen çalışma süresidir. Bu süre basit işler için birkaç dakika olabileceği gibi, otomobil kullanmasını öğrenmede olduğu gibi birkaç hafta ya da küçük bir uçağın pilotluğunu yapabilmek için bir kaç ay olabilir. Bazı işler ya da meslekler için ise, cerrahlık örneğinde olduğu gibi yıllar alabilir. Eğer bir standart konmaz ise, herhangi bir becerinin geliştirilme süresi makul sınırlar üzerine çıkabilir. Performans standartlarıyla ilgili son temel gösterge ise işgören tatminidir. Her tasarımın amacı yapmaktan tatmin olunan bir iş ortaya koymaktır. Her ne kadar işgörenlere yaptıkları iş karşılığı ücret ödenmekteyse de "işnin kendisi de tatmin edici bir nitelikte olmalıdır.

Performans ve İnsan Özellikleriyle İlişkisi

İnsanın varlığını sürdürmesi için zihinsel ve bedensel olarak çalışması zorunludur. Çalışma ortamlarında da bir üretim faaliyeti içerisinde olan insandan üretim sisteminin toplam performansına katkı yapması beklenir. Bu katkı üretim sisteminin kişiye yönelttiği performans istemlerine göre şekillenecektir. Kişi, kendisine yöneltilen performans istemlerini, performans yeteneği ve performansa hazır olma öğelerinden oluşan kişisel performans sunumu ile karşılar. İş yapma yeteneği olarak ta adlandırılabilecek performans yeteneği, bir insanın yararlanabilecek teorik azami kişisel kapasitesini gösterir. Ancak bu tanım insanın performans sunumunu belirlemeye yetmez. İnsanın performans sunumu mevcut koşullar altında performans yeteneğini kısmen veya tamamen ortaya koymaya hazır olabilmesine bağlıdır. Yani performansa hazır olma kavramı, sözü edilen bu azami kapasiteden ne ölçüde yararlanılacağıyla ilgilidir. Performans yeteneği bir taraftan insan özelliklerine ve temel yeteneklerine, diğer taraftan da edinilen bilgi ve beceriye bağlıdır. İş yapma yeteneğine sahip her kişinin yeterli performansı göstermesi beklenmemelidir. İnsanın performans yeteneğini kullanması yani performansa hazır olma ise fizyolojik ve psikolojik durumuna bağlıdır. Fizyolojik ve psikolojik yönden hazır olmayan bir bireyin performansının düşük olma olasılığı yüksektir. İnsanın performans sunumunu etkileyen bazı

22

hususlar aşağıda açıklanmaktadır.

Cinsiyet Bedeni çalışma yönünden kadınların iş yapabilme yeteneği, kadınlardaki kas hacminin kalp, dolaşım ve solunum kapasitesinin erkeklere göre yaklaşık % 20 kadar az olmasından dolayı, erkeklere göre daha az olmaktadır. Ortalama olarak bir erkek günde 2500 Kcal kadar enerjiyi işe dönüştürebildiği halde, kadınlarda bu değer 1800 Kcal civarında kalmaktadır. Çalışan kadın ve erkekler arasındaki fark özellikle endüstriyel ve zanaat faaliyetlerinde büro işlerinden daha önemlidir. Çalışan kadınlar, erkeklere oranla ortalama 10 cm. kadar daha kısadırlar ve yine 10 kg. kadar daha hafiftirler ve vücut yapıları itibariyle kazaya uğrama riskleri daha fazladır. Yine kadın bedeninin kalçadan itibaren hafifçe öne eğik olması erkekler kadar uzun süre ayakta kaiamamalarına neden olur. Öte yandan kadınların sürekli performans yeteneğine erkeklerden daha kısa sürede ulaştıkları ve buna bağlı olarak parmak becerilerinin daha yüksek olduğu belirtilmektedir. Genel bir kanı olarak kadınların tek düzeliğe dayanıklı oldukları düşünülmekle birlikte bu husus bilimsel araştırmalarla belgelendirilememiştir. Ancak, yine de kadınların daha sık olarak kısa süreli ve tekrarlı işlerde çalıştırıldıkları sık rastlanan bir durumdur.

Yaş İnsanın iş yapabilme yeteneği yaşa bağlı olarak sürekli değişkenlik göstermektedir. Erkekler ve kadınlar iş yapabilme açısından 22-25 yaşlarında tam olgunluğa erişmekte, 30 yaşından sonra ise iş yapabilme yeteneğinde bir düşüş görülmektedir. Yaşa, cinsiyete göre insanın iş yapabilme yeteneği kas kuvveti temelinde değerlendirilebilmektedir. Değerleme sonucu ortaya çıkan ilişki Şekil 4.11'de verilmiştir.

23

Şekil 4.11. Kas Gücünün Yaşa ve Cinsiyete Bağlı Olarak Değişimi

Kas gücünün 30 yaş itibariyle sürekli olarak düşüş göstermesinin yanısıra öğrenme ve dikkat gösterme gereken düşünsel çalışmalarda, duyu organları ve sinir sisteminin işlevlerinde de bir düşüş görülmektedir.

İnsanin Vücut Ölçüleri (Antropometri)

Çalışırken kullanılan araç ve gerecin insanın anatomik, fizyolojik ve psikolojik özelliklerine ve kapasitesine uygun olarak tasarlanmış olması insanın performansını arttırmakta ve işin daha az zorlanmayla yapılmasını sağlamaktadır. İnsanın vücut ölçülerine uygun araç-gereç kullanması insana rahatlık sağladığı gibi, sağlıklı vücut duruşu nedeniyle yorgunluğunu azaltmaktadır.

Yetenekler

Çalışan insanın performansı kısmen kalıtım yoluyla geçen kısmen de eğitim ve yaşam boyunca edinilen deneyimler sonucu gelişen yeteneklerine bağlı olmaktadır. Kişinin işinde başarılı olabilmesi için, herşeyden önce yetenekleri ile iş için kendisinden beklenenler arasında bir uyum olmalıdır. Başka bir ifadeyle, bir işin bir kişi tarafından yapılması istenildiğinde, o kişinin yeteneklerinin sözkonusu iş için yeterli olup olmadığı araştırılmalıdır. Çünkü kişiden yeteneklerini aşan düzeyde bir iş yapılmasının istenilmesi durumunda başarısızlık ve engenel anlamda verimsizlik söz konusu olacaktır. Öte yandan, insanın yetenekleri herhangi bir işi yapmaya elverişli olsa dahi, insanın o işi kesinlikle başarabileceği düşünülmemelidir. Çünkü insanda var olan yeteneklerin eyleme geçirilmesi için, insanın

24

güdülenmesi gerekmektedir. Bu ise özendirme yoluyla olabilmektedir.

İşe Alışma (Öğrenme)

Bir işin ilk kez yapılmasında, düzensiz hareketlerde bulunulması ve aşırı dikkat gösterilmesi nedeniyle normalin üstünde bir enerji harcaması ve beraberinde aşırı bir zorlanma sözkonusu olmaktadır. Artan uygulama ile yapılan işte tecrübe kazanılmakta ve hareketler daha düzenli hale gelmektedir. Hareketlerdeki bu düzen çalışanın işi daha kısa sürede yapmasını, daha az yorulmasını, işin daha kaliteli ve zevkle yapılmasını sağlamaktadır. Artan uygulama ile işin yapılma süresi arasındaki ilişki Şekil 4.12'de gösterilmiştir.

Şekil 4.12. İşe Alışma (Öğrenme) Eğrisi.

İş şartları ya da işin yapılmasında bir değişiklik olmamasına rağmen, günlük çalışma hızı zamana ve insanların alışkanlıklarına bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Bu nedenle, günlük çalışma sürelerinin programlanmasında ve özellikle dinlenme sürelerinin saptanmasında günlük çalışma hızı ve dolayısıyla çalışma verimi gözönüne alınmaktadır. Çalışma veriminin bir gün boyunca değişimi Şekil 4.13'de gösterilmiştir.

25

Şekil 4.13 . Günün Saatleri ve Çalışma Performansı.

Günlük çalışma hızı zamana, insanların yaşam tarzlarına ve alışkanlıklarına bağlı olarak değişmektedir. Bu nedenle, işi yapacak olanın insan olduğu düşünülerek, çalışma ve dinlenme süreleri belirlenirken günlük çalışma hızının gözönüne alınması önemli olmaktadır. Öte yandan insan performansının haftalık ve yıllık dalgalanmalar gösterebileceği ve mevsimlerden de etkilendiği unutulmamalıdır.

Hareketler

İşin en kısa sürede, en iyi biçimde ve en az yorgunlukla gerçekleştirilmesi çalışırken yapılan hareketlerin insanın doğal hareketlerine uygun olmasına bağlıdır. Bu uygunluk sağlanırsa, yapılan hareketlerde çabukluk, duyarlılık ve rahatlık sözkonusu olacağından insanın performansında bir artış görülecektir.

Çevresel Faktörler

İnsanın performansını gürültü, aydınlatma, sıcaklık, nem ve hava akımı gibi çevresel faktörler olumsuz yönde etkilemektedir. Bu faktörler ileriki ünitelerde detaylı bir şekilde incelenecektir.

Algılama

Genellikle göz ve kulak yoluyla gerçekleşen algılama sonrasında insanın yapılması gereken faaliyetleri belirlemesi ve uygulamaya geçmesi söz konusu olmaktadır. Bu nedenle, insan-makina sisteminin işleyişinin düzenlenmesi ve beraberinde insanın işini kolaylıkla yapabilmesi için, algılama kolaylığının sağlanması gerekir.

26

Güdülenim

Motivasyon olarak ta bilinen güdülenim insanlarda amaca yönelik davranışı uyaran ya da yönlendiren etkenlerdir. Güdü, bireyi bilinçli bir davranışa iten güç olarak tanımlanır. Bu yönüyle performansın oluşmasında temel unsur olmaktadır. Güdülenim olmayan bir kişinin performans ortaya koyması çok zordur.

27

Özet

İnsanlar varlıklarını sürdürmek için çeşitli biçim ve niteliklerdeki faaliyetleri gerçekleştirirler. İş olarak adlandırılan bu faaliyetler genel olarak bedensel ve zihinsel olmak üzere iki grupta ele alınır. Ancak her işin bedensel olduğu kadar zihinsel boyutunun olduğu da unutulmamalıdır. Çalışma sırasında bir enerji harcanır ve bedensel ağırlıklı işler için bu enerji kalori cinsinden ortaya konulabilmektedir. Bir insanın toplam enerji gereksinmesi, bünyesinin gerektirdiği temel enerji ile gerçekleştirdiği faaliyete ilişkin enerji gereksinmesinin toplamıdır. Çalışma boyunca uygun süre ve sayıda ara verilme, dinlenmenin verilen araların ilk anlarında çok daha fazla olduğu bilinmelidir. Zihinsel ağırlıklı çalışma bilgiye dayalı çalışma olarakta adlandırılır. Bu tür çalışma da çevresel uyarılar ve bunların algılanması yanında bellek ve karar verme önem taşır. Zihinsel işyükünün sayısal olarak ortaya konmasında henüz üzerinde fikir birliğine varılmış bir yaklaşım bulunmamaktadır. Çalışan bireylerin çalışma sonucunda bir performans ortaya koymaları beklenir. Performansa yönelik standartlar doğruluk, çalışma temposu, beceri geliştirme süresi ve tatmindir. Performansın insan özellikleriyle yakından ilgisi vardır.

28

Sorular

1. Elektronik parçaların bir araya getirilmesiyle yapılan hesap makinesi montaj işinde yer alan belirli kesinlikteki el kol hareketleri ne tür çalışmalardır?

A. Kassal B. Sensomotorik C. Tepkisel D. Bağlantı Kurucu E. Yaratıcı

2. Aşağıdaki işlerden hangisinin zihinsel boyutu en çoktur?

A. Taşıma B. Otomobil Kullanma C. Yemek Pişirme D. Bilgisayar Programı Hazırlama E. Daktilo İle Yazı Yazma

3.70 kg ağırlığındaki genç, normal ve sağlıklı bir kişi için yaşama payı enerjisi 8 saat için ne kadardır.

A. 70 Kcal. B. 140 Kcal. C. 320 Kcal. D. 440 Kcal. E. 560 Kcal.

4. Bilgileri kısa süre bellekten uzun süreli belleğe aktarmak için önerilen yöntem hangisidir?

A. Hatırlama B. Kodlama C. Öğrenme D. Ezberleme E. Bilgiye Ulaşma

5. Aşağıdakilerden hangisi performansla ilgili, temel bir standart değildir?

A. Doğruluk B. Çalışma Temposu C. Boş Kalma Süresi D. Beceri Geliştirme Süresi E. Kullanıcı Tatmini

29

Kaynakça ERKAN, Necmettin. Ergonomi, MPM Yayın No.373, Ankara 1995. ÇİLİNGİR, Canan ve diğerleri. "Zihinsel İşyükünün Değerlendirilmesi Reakiyon Zamanının ve Titreyen Işık Kaynaşma Noktasının Kullanılması". KONZ, Stephan A. Work Design: Industrial Ergonomics, (3.Baskı) Publishing Horizons, Inc., 1990. SANDERS Mark S., Ernest J.McCORMİCK. Human Factors Engineering and, Design (7. baskı) McGraw Hill,1992. ÖZKAN, Coşkun. "Informasyonel-Mental Çalışmanın İşbillimsel Değrelendirilmesinde Kullanılan Teori ve Yöntemler. 2.Ulusal Ergonomi Kongresi (Bildiriler), MPM-Çukurova Ünv., İzmir, MPM Yayın No. 379, Ankara 1989.