nwa magazine #3
DESCRIPTION
Het derde NWA magazine toont een keur aan vervolginitiatieven, columns, interviews. en unieke beelden van Nederland.TRANSCRIPT
Mag
azin
e #3
Nederland w
ordt anders Magazine #3 juni 2011
ww
w.n
eder
land
wor
dtan
ders
.nl
Zie
verd
er:
Ond
erzo
eksl
abw
ww
.ned
erla
ndw
ordt
ande
rs.n
lw
ww
.kra
chtg
roen
.nl
ww
w.n
l204
0.eu
ww
w.s
chol
enbo
uww
aaie
r.nl
ww
w.g
ripop
ruim
te.n
uw
ww
.alm
ereh
aven
ande
rs.n
lw
ww
.pla
cem
aker
s.nl
ww
w.h
omem
ade-
lab.
nlw
ww
.bur
eaum
est.n
lw
ww
.kus
-en-
sloo
p.nl
Idee
ënpr
ijsvr
aag
‘Zo
wil
ik w
onen
’w
ww
.zow
ilikw
onen
.nl
ww
w.W
eBui
ld.n
lw
ww
.arv
ide.
nlw
ww
.dev
akm
ance
ntra
al.n
l Id
eeën
prijs
vraa
g ‘D
e ve
rtic
ale
stad
voo
r gez
inne
n’w
ww
.jong
earc
hite
cten
.nl/p
rijsv
raag
ww
w.m
ulde
rsva
nden
berk
.nl
Voor
de
vera
nder
ing
Col
ofon
Sam
enst
ellin
g en
reda
ctie
: Pro
ject
team
Ned
erla
nd w
ordt
and
ers
Mar
cel v
an H
eck,
Nic
ole
Smee
ts (A
telie
r Rijk
sbou
wm
eest
er),
Rut
ger O
olbe
kkin
k, G
uido
Wal
lagh
, Arn
oud
van
der W
ijk (I
nbo)
, El
se S
erin
dou-
Wis
sink
(Els
e.co
m),
mm
v. d
e be
trokk
en o
ntw
erpe
rs,
men
tore
n, in
itiat
iefn
emer
s en
opdr
acht
geve
rsO
ntw
erp
mag
azin
e en
web
site
: Enc
hila
da
Foto
grafi
e co
ver,
port
rette
n al
gem
ene:
Era
n O
ppen
heim
er
Hui
sstij
l en
logo
NW
A: L
inda
Ste
rk (I
nbo)
D
rukw
erk:
Vee
nman
Dru
kker
sO
plag
e: 2
.000
Mag
azin
e #3
ver
sche
en o
p 30
juni
201
1 te
r gel
egen
heid
van
het
af
sche
id v
an L
iesb
eth
van
der P
ol a
ls R
ijksb
ouw
mee
ster
, in
opdr
acht
va
n N
eder
land
wor
dt a
nder
s/A
telie
r Rijk
sbou
wm
eest
erw
ww
.ned
erla
ndw
ordt
ande
rs.n
l
Ned
erla
nd w
ordt
and
ers/
Ate
lier R
ijksb
ouw
mee
ster
hee
ft ge
trach
t aan
alle
au
teur
srec
htel
ijke
verp
licht
inge
n te
vol
doen
. Voo
r zov
er ie
man
d m
eent
ech
ter a
lsno
g re
chth
ebbe
nde
te z
ijn, k
an d
eze
zich
tot N
eder
land
wor
dt a
nder
s/A
telie
r Rijk
sbou
wm
eest
er
wen
den.
Onz
e da
nk g
aat
uit
naar
een
iede
r di
e bi
jged
rage
n he
eft
aan
dit
initi
atie
f en
in
het
bijz
onde
r al
le d
eeln
emer
s aa
n he
t Ond
erzo
eksl
ab (A
nja
Dirk
s, B
eatr
iz Z
orzo
Tal
aver
a,
Cin
dy W
oute
rs, D
anie
la C
aste
lbra
nco,
Dav
id B
ruce
, Dio
n Le
mbe
kker
, Jaa
p Ja
nsse
n,
Jacq
ues
Abe
lman
, Jas
per
Smits
, Jer
oen
Dijk
graa
f, Jo
ost v
an d
en H
am, N
ils C
hris
ta,
Mar
tijn
Elzi
nga,
Mar
tijn
d’H
erri
pon,
Met
te B
os, C
laud
ia T
empe
rilli
, Ger
rie
Kle
inJa
n,
Gui
do S
chot
, Jaa
p K
uin,
Jer
oen
de B
os, J
im d
e Va
lk, J
oosj
e va
n G
eest
, Mag
nett
e D
ijkst
ra, M
arc
Kei
zer,
Mar
jan
van
Her
pen,
Mar
ten
Kui
jper
s, M
irjam
van
Has
selt,
Rog
ier
Dob
ma,
Sve
n H
enni
ng, V
icto
r Spi
jker
s, A
gnes
Man
devi
lle, B
as C
uppe
n, C
hris
tiaan
van
H
egel
som
, Con
rad
Kic
kert
, Eve
rt-J
an S
toop
, Jill
is K
inke
l, M
aart
je O
lsth
oorn
, Mar
iann
e K
leije
r, N
icol
ien
Pot
, P
etra
Die
sfel
dt-B
us,
Rob
bert
Bro
n, R
ouke
Mul
der,
Sas
kia
Nie
uwen
dijk
, Sve
n K
atze
, Vin
cent
Hec
k, A
ndre
a Pr
ins,
Arja
n W
elm
an, B
arba
ra V
icar
i, El
ine
Jonk
ers,
Gili
am C
onra
di, J
arm
ila D
omaz
lická
, Mer
el S
tolk
er, P
eter
Bot
z, S
imon
a Pu
glis
i, Th
era
Hui
jsm
ans,
Ano
uk S
teen
blik
, Arje
n Sp
reeu
wer
s, B
erit
Piep
gras
, Bra
m
Vlau
n, J
anne
ska
Spoe
lman
, Joo
st v
an d
er W
aal,
Kat
elijn
e de
Wol
f, M
aart
je F
rans
e,
Sim
on G
eorg
e, S
teve
Sw
igge
rs, V
ince
nt M
ulle
r, A
mbe
r B
eern
ink,
Car
st A
bma,
Cec
ile
Raa
s, J
esse
Lav
alay
e, K
atus
ha S
ol, M
arlo
u de
Jon
g, N
aom
i Hoo
gerv
orst
, Nee
ltje
Tops
, R
onal
d B
oer,
Stef
anie
Tum
ewu,
Yifa
t Le
vron
, Ayc
a D
ogan
, Am
arin
ske
Dou
ma,
Bra
m
Zond
ag, B
runo
Woe
ber,
Evel
ine
van
den
Ber
g Je
ths,
Ingr
id B
oele
ns, G
udul
e M
arte
ns,
Mijk
e R
ood,
Nie
nke
Bou
whu
is, V
era
van
den
Bro
ek, B
rigitt
e va
n B
akel
, Flip
Bak
ker,
Ger
rie K
lein
jan,
San
dra
Gra
bs, U
nger
Bee
rend
s, A
nna
Vlam
ing
Rei
tman
ova,
Cam
ila
Pinz
ón C
orté
s, G
ilad
Sitt
on,
Kar
en H
eijn
e, L
uca
Cop
pola
, Lu
dwin
Bud
de,
Maa
rten
M
olen
aar,
Stev
en S
panj
ersb
erg,
Vin
cent
van
den
Dijs
sel,
Vinc
ent
Klij
ndijk
, W
ibke
Pl
agm
ann,
Am
elia
Luk
man
to, E
lisab
eth
Boe
rsm
a, G
erbe
n B
oolti
nk, H
ans
van
Daa
l, Je
roen
van
de
Wei
jer,
Jola
nda
van
der S
luis
, Mar
jole
in D
ekke
r, M
auric
e Tu
unte
r, M
ichi
el
Gro
otho
ff,
Phili
p Pa
lmer
, Pi
m D
uman
s, A
nton
io C
anna
vacc
iuol
o, D
anië
lle B
akke
s,
Han
neke
Kor
tland
, Jol
ien
de J
ong,
Mile
na Iv
kovi
c, R
enée
Ver
hegg
en, T
elm
a va
n G
este
l, Th
orst
en S
chne
ider
, B
as O
verw
eg,
Esm
orei
t K
empk
es,
Fem
ke
Häg
en,
Jan-
Paul
K
onin
g, J
ulie
n K
umm
er,
Laur
a B
lauw
, K
aren
Wie
ck,
Maa
rten
Vis
ser,
Mar
co v
an
Zand
wijk
-Ver
slui
s, A
ndre
a M
icha
ela
Zaeh
le,
Emie
l Ti
jhui
s, E
rik
van
Bee
kum
, Ev
a Sa
lom
e, L
uuk
Verh
eul,
Paul
de
Vrie
s, S
tan
Ger
rits,
Ste
lla V
esse
linov
a), h
un m
ento
ren
(Han
Mic
hel,
Pi d
e B
ruijn
en
Bas
Hor
stin
g/de
Arc
hite
kten
Cie
., Pa
ul v
an B
usse
l/pva
nb
arch
itect
en,
Car
olie
n Li
gten
berg
/Urb
an F
acto
ry-b
urea
u M
.E.S
.T.,
UN
ION
3 (A
rman
A
kdog
an e
n Fe
lix M
adra
zo/IN
D,
Mar
ieke
Kum
s/M
AK
S,
Ana
stas
sia
Sm
irno
va e
n A
lexa
nder
Sve
rdlo
v/Sv
esm
i), J
eroe
n M
ensi
nk/J
AM
arc
hite
cten
, Su
zann
e Lo
en/S
L st
udio
, Mic
hel M
elen
hors
t/DA
AD
Arc
hite
cten
, Jan
Will
em v
an K
uile
nbur
g/M
onol
ab,
XML/
Max
Coh
en d
e La
ra e
n D
avid
Mul
der,
Jan
Bak
ers/
Jan
Bak
ers
Arc
hite
cten
, Eric
Fr
ijter
s en
Olv
Klij
n/.F
AB
RIC
), de
elne
mer
s en
win
naar
s id
eeën
prijs
vrag
en (
Mul
ders
Va
nden
berk
Arc
hite
cten
, Ev
elyn
Gal
sdor
f, Sj
oerd
Sch
aapv
eld,
Pui
Yee
Man
, La
na
Bee
rend
s-D
u C
roq,
Dea
n M
oran
/ism
Ym
ere/
Pro
per-
Sto
k, B
abet
Gal
is/G
alis
A
rchi
tect
enbu
ro,
Han
Will
em V
isch
er/A
rvid
e &
Ruu
d St
emer
dink
/Vis
ie-R
, Sa
nder
Sm
oes/
Smoe
s on
twer
pen
& W
oons
tad,
Luk
e B
ruin
s/R
ed C
once
pt &
Sas
cha
Gla
sl,
Tjee
rd H
acco
u, M
athi
jn P
ool/s
pace
&m
atte
r), d
e le
den
van
de In
itiat
iefg
roep
Ned
erla
nd
wor
dt a
nder
s (W
ienk
e B
odew
es/ N
EPR
OM
, Wim
Egg
enka
mp,
Lie
sbet
h va
n de
r Pol
, Yttj
e Fe
ddes
en
Ton
Venh
oeve
n/C
RA
, Fris
o de
Zee
uw e
n A
gnes
Fra
nzen
/TU
Del
ft, M
arc
Cal
on
en M
aart
en G
eorg
ius/
Aed
es, Z
ef H
emel
/DR
O A
mst
erda
m, J
udith
van
Kra
nend
onk/
OC
W,
Han
s K
uipe
r/gem
eent
e D
en H
aag,
Kar
in L
agla
s/B
NA
, Hen
k O
vink
/VR
OM
, Ast
rid S
anso
n/ge
mee
nte
Rot
terd
am,
Anc
o S
chut
/gem
eent
e U
trec
ht,
Pie
ter
van
Wes
emae
l/TU
Ei
ndho
ven,
Em
ile S
pek/
Ymer
e), d
e le
den
van
de p
rogr
amm
erin
gcom
mis
sie
Ned
erla
nd
wor
dt a
nder
s (M
aart
en G
eorg
ius/
Aed
es, Y
ttje
Fedd
es, T
on V
enho
even
, Wim
Egg
enka
mp/
CR
A, M
arce
l van
Hec
k/A
telie
r RB
M, Q
uirin
e va
n de
r Hoe
ven,
Mar
loe
Thijs
sen/
OC
W, J
an
Fokk
ema/
NEP
RO
M, J
anny
Rod
erm
ond/
SfA
, Pie
ter v
an W
esem
ael/T
U E
indh
oven
, Gui
do
Wal
lagh
/Inbo
, H
enk
Ovi
nk,
Elin
e W
ieri
nga/
VR
OM
), d
e ge
mee
nten
die
med
e-op
drac
htge
ver w
aren
voo
r de
Ond
erzo
eksl
abs
(Anc
o Sc
hut/G
emee
nte
Utr
echt
en
Hen
k B
ouw
man
/HK
BS
Arc
hite
cten
, A
rjen
van
den
Ber
g en
Den
nis
Eike
naar
/Gem
eent
e N
oord
oost
pold
er, J
an S
tokm
an/G
emee
nte
Hee
rhug
owaa
rd, M
erce
Dem
igue
l i C
ap d
e
Vila
en
Lise
tte
Mag
is/d
s+V
Rot
terd
am, H
ans
Kru
ijf e
n C
elin
e K
ruis
brin
k/Sc
hied
am,
Sand
ra d
e B
ont,
Rei
nder
t van
der
Wal
, Lau
renc
e Pe
els
en B
art V
erw
aard
/Rot
terd
am,
Iren
e va
n Ex
el e
n Ja
cque
line
Telli
nga/
Alm
ere,
Suz
anne
Dir
ks e
n Si
etsk
e H
edde
ma/
Ape
ldoo
rn,
Eric
van
der
Koo
ij, Z
ef H
emel
, C
orry
Dek
ker,
Lia
de L
ange
, To
ine
van
Goe
them
/DR
O A
mst
erda
m),
de w
onin
gcor
pora
ties
die
med
e-op
drac
htge
ver w
aren
voo
r de
Ond
erzo
eksl
abs
(Maa
rten
Pel
en
Pete
r G
roen
huiz
en/d
e A
llian
tie, P
ierr
e Sp
onse
lee
en J
oke
van
den
Ber
g/W
oonw
aard
, Em
ile S
pek,
Leo
Ver
stei
jlen,
Iren
e Po
nec,
Mar
ijke
de V
ries,
Ros
alie
de
Boe
r/Ym
ere)
de
cont
actp
erso
nen
van
de 3
TU (M
ick
Eekh
out e
n Ta
eke
de J
ong)
, de
cont
actp
erso
nen
vanu
it de
min
iste
ries
van
I&M
, OC
W, L
NV
en W
WI
(Elie
n W
iere
nga,
Mar
lijn
van
der
Hoe
ven,
Mic
hiel
van
Don
gen,
Bar
t Vin
k/I&
M, F
loor
de
Ser
a en
Bea
van
Gol
en/L
NV,
Mar
lou
Thijs
sen
en T
on v
an G
este
l /O
CW
), d
e co
ntac
tper
sone
n va
n de
idee
ënpr
ijsvr
aag
Vert
ical
e st
ad v
oor
gezi
nnen
(In
ge P
it en
C
arla
Roo
s/B
NA
, Lin
da d
e R
ooij/
Prop
er S
tok,
Wyt
ske
Kis
t/Ym
ere)
, de
cont
actp
erso
nen
van
de id
eeën
prijs
vraa
g Zo
wil
ik w
onen
(Jan
Fok
kem
a en
Arja
n H
ofm
ann/
NEP
RO
M,
Kar
in L
agla
s en
Inge
Pit/
BN
A),
de ju
ryle
den
van
de id
eeën
prijs
vraa
g Zo
wil
ik w
onen
(G
er H
ukke
r/NVM
, Car
el d
e R
eus,
Mar
lies
Roh
mer
/arc
hite
cten
bure
au M
arlie
s R
ohm
er,
Anc
o Sc
hut/U
trec
ht, M
irjam
van
‘t V
eld/
Maa
rsse
n, M
oniq
ue W
iem
eyer
/VT
Won
en),
de
visi
ting
criti
cs e
n ga
stsp
reke
rs (E
ndry
van
Vel
zen/
De
Nijl
Arc
hite
cten
, Will
emijn
Lof
vers
/B
urea
u Lo
fver
s, P
aul
Ger
rets
en/a
telie
r Zu
idvl
euge
l, B
ram
Ver
have
/A
telie
r R
ijksb
ouw
mee
ster
, To
m M
aas/
I&M
, Fr
ank
van
Oor
t/st
adse
cono
om R
otte
rdam
/U
nive
rsite
it U
trec
ht, H
enk
Ovi
nk/I&
M, K
arin
Mul
der,
Hen
riette
Nie
uwen
huiz
en/M
aats
chap
vo
or c
omm
unic
atie
, Ank
e va
n H
al e
n Jo
ost
van
Ette
kove
n/N
yenr
ode
Uni
vers
ity),
de
pane
llede
n tij
dens
het
slo
tdeb
at o
p 30
juni
201
0 (M
ax v
an A
ersc
hot/s
tads
bouw
mee
ster
H
aarle
m, K
ees
Leve
r/LN
V, L
iesb
eth
van
der
Pol/C
RA
en M
ieke
Spa
m/I&
M),
Frén
k va
n de
r Li
nden
, de
con
tact
pers
onen
van
de
loca
ties
van
de l
abs
(Fra
nk S
egaa
r/de
A
rchi
tekt
en C
ie.,
Lies
Will
emse
n, H
ans
Verh
ezen
/Gem
eent
e N
agel
e, J
acqu
es P
rins
, D
enis
e H
aas/
Inbo
, Sab
ine
Hei
jink/
Ymer
e, E
dwar
d va
n D
onge
n/K
OW
arc
hite
cten
, Rob
H
endr
iks/
DA
AD
, Fie
ke A
dam
s /S
eAR
CH
, Rei
nout
Crin
ce/ M
etro
polis
, Rol
and
van
der
Kla
uw /
Bui
ldin
g B
rain
s, J
an B
aker
s/Ja
n B
aker
s A
rchi
tect
en,
Elin
e H
ogen
dijk
/Zu
ider
kerk
), de
con
tact
pers
onen
van
de
loca
ties
van
de b
ijeen
kom
sten
(Gui
do d
e Vr
ies/
CB
K A
peld
oorn
, P
iet
van
Wis
sen
en M
iche
l D
uboi
s/G
emee
nte
Ape
ldoo
rn,
Har
m
Sche
ltens
/Bie
nnia
l fo
r So
cial
Des
ign,
M
iche
l M
orks
/IGLU
U,
Elis
abet
h B
oers
ma/
Kus
&Sl
oop)
, alle
men
sen
die
op e
en o
f and
ere
man
ier e
en b
ijdra
ge a
an d
e la
bs h
ebbe
n ge
leve
rd;
voor
Utr
echt
, (A
rie
Bri
enen
/Jaa
rbeu
rs U
trec
ht, J
oep
Mou
rits
/Ber
ensc
hot,
Joop
van
Win
gaar
den/
AIM
) voo
r Nag
ele
(Will
em R
idde
r van
Rap
pard
, Tw
an v
an M
eije
l, D
enni
s Ei
kena
ar, A
rjen
van
den
Ber
g/G
emee
nte
Noo
rdoo
stpo
lder
, Ton
Beu
rman
jer,
Ilona
Kon
ing,
Mel
chio
r B
roek
/Mer
catu
s W
oond
iens
ten,
Anj
o G
eluk
, Mar
ian
Bru
insm
a,
alle
vri
jwill
iger
s/M
useu
m N
agel
e, J
an H
endr
ik K
rops
/Dor
psbe
lang
Nag
ele,
Kas
per
Kat
uin/
Kas
paru
s B
ierb
rouw
erij,
alle
inw
oner
s en
ond
erne
mer
s va
n N
agel
e, L
ouis
van
G
aste
ren
en J
oke
Mee
rman
/Spe
ctru
m F
ilm, D
irk B
aalm
an/H
et O
vers
ticht
), vo
or A
lmer
e (G
ert
Bre
ugem
/gem
eent
e A
lmer
e, B
ran
Sta
ssen
/ont
wer
per,
Mic
helle
Pro
voos
t/ar
chite
ctuu
r hi
stor
ica,
Bre
git
Jans
en/a
rchi
tect
uurh
isto
rica
, B
ram
Ess
er/fi
loso
of,
betr
okke
n be
won
ers
en w
inke
liers
/Alm
ere
Hav
en, D
ave
Al,
Fatih
Ilgü
n, J
orrit
Kla
ver,
Nin
a C
elov
ic, S
aski
a va
n Ei
jk, S
imon
e W
ongo
be/S
tude
nten
HvA
, Aki
ra L
e/fil
mm
aker
, N
atal
ie v
an E
erde
n/vo
ice-
over
), vo
or R
ivie
renw
ijk H
eerh
ugow
aard
(Jok
e va
n de
n B
erg,
C
orne
l de
Kos
ter,
Nad
ja M
erte
ns/W
oonw
aard
, Jan
Sto
kman
/Gem
eent
e H
eerh
ugow
aard
, A
nton
Mun
niks
e.v
.a./W
ijkpa
nel,
Will
emijn
Lof
vers
/Bur
eau
Lofv
ers,
Ivan
Nio
/Soc
iolo
og,
Noo
rtje
Dev
ries
e/4A
dvie
s, N
ajla
El
Zein
/Ani
mat
ie,
Fran
sesc
o Ve
dova
to/G
rafis
ch
Ont
wer
p, J
aspe
r K
ums/
Film
& W
ebde
sign
, Bar
bara
Vic
ari,
Mer
el S
tolk
er, P
eter
Bot
z,
Dav
id K
oeze
n, A
lber
t Ric
hter
s, A
nia
Mol
enda
, San
der D
ekke
r/Tea
mle
den
UN
ION
3), v
oor
Rot
terd
am (L
iset
te M
agis
/dS+
V R
otte
rdam
, Fra
nk v
an O
ort/s
tads
econ
oom
Rot
terd
am/
Uni
vers
iteit
Utr
echt
, Jaa
p va
n G
rinsv
en/G
rafis
ch v
orm
geve
r-be
won
er H
illeh
uis,
Arn
o R
uigr
ok/M
ulti
Vast
goed
), vo
or P
lace
mak
ers
(Tho
mas
Vos
, Milo
u W
elsi
nk, L
uc W
ierin
g,
Will
iam
Hae
sen/
Juni
or c
onsu
ltant
s, B
rian
van
de V
oore
n, K
evin
Goz
ems,
Dan
a de
Roo
i, M
arie
ke B
oriv
, St
efan
o To
ledo
, C
hris
Ous
man
/Stu
dent
en M
edia
Col
lege
, Li
eve
de
Con
inck
, Sar
ah d
e La
ar/S
ticht
ing
Kri
teri
on, D
ick
Vlaa
r/D
uwon
ers,
Roe
l Roo
mer
en
Mar
tine
Vled
der/B
PF B
ouw
inve
st, R
on H
artm
an e
n Je
roen
Bou
wer
iks
Med
ia C
olle
ge/
Han
s Vu
gts/
Cas
a400
, Lo
uren
s Lo
even
, M
ario
lein
Hoe
vena
ar,
Hes
ter
Om
bre/
Proj
ectb
urea
u W
ibau
t aa
n de
Am
stel
, Mar
ice
de L
ange
/Pro
ject
bure
au IJ
burg
, Tar
ik
Yous
if/C
reat
ive
Urb
ans,
Eva
de
Kle
rk/E
va d
e K
lerk
, O
laf
Vreu
gden
hil/D
e A
llian
tie,
Mar
ieke
Nas
/AM
, Jan
Will
en H
uism
an e
n N
aom
i van
Ste
lten/
IJsf
onte
in, A
run
Jain
/Urb
an
Des
ign
& S
trat
egy
Con
sult
ant,
Han
s Ib
elin
gs/A
10 M
agaz
ine,
Car
l K
erch
mar
/Po
rtal
toyo
urdr
eam
s, D
avid
Tui
nzig
/Con
cire
, Bor
is v
an d
e Ve
n/G
amel
ab, M
icha
de
Haa
s/A
bbin
k D
e H
aas,
Pau
l Ger
rets
en/A
telie
r Zu
idvl
euge
l), v
oor
Kra
chtg
roen
(Mar
ia S
mits
/Fo
rum
, Joh
an v
an Z
oest
/Sta
dsec
oloo
g, W
im T
imm
erm
ans/
Lect
or G
roen
e M
etro
pole
n W
UR
, Ja
n-W
illem
van
der
Sch
ans/
Rur
aal
Soci
oloo
g /W
UR
, R
ini
Bie
man
s/C
reat
ief
Beh
eer
Rot
terd
am, J
olan
da M
aas/
Gez
onde
Ste
den/
RIV
, Wim
Leu
ssin
k/Pa
rkm
anag
er
Zuid
erpa
rk, H
erm
an K
riek/
Wijk
man
ager
Sch
ieda
m N
ieuw
land
, Men
no S
waa
k/St
icht
ing
Gez
onde
Gro
nden
, Urb
an v
an A
ar/la
ndsc
haps
arch
itect
Has
koni
ng, R
onal
d va
n Zo
n/G
ezon
de S
tede
n, D
ebra
Sol
omon
/Edi
ble
Gre
en &
Cul
i-Blo
g, A
rnol
d R
eijn
dorp
/St
adss
ocio
loog
, Cor
ine
Keu
s/E1
9 ar
chite
cten
, Pet
er S
nel/C
om-W
onen
, Liv
ina
Tum
mer
s/A
telie
r R
BM
), vo
or T
opdo
rpen
(Ja
nnie
Roz
ema/
Han
zeho
gesc
hool
Gro
ning
en, R
oos
Gal
jaar
d e
n Ja
n K
lein
e/bu
reau
PA
U,
Enno
Zui
dem
a, H
erm
an d
e W
olff
/OTB
, En
no
Zuid
ema
en A
nnem
ieke
Pun
ter/
Bur
eau
Enno
Zui
dem
a, J
an P
oste
ma
en T
on S
elte
n/Le
fier,
Gijs
bert
Bor
gman
/I&M
, Mic
hiel
Fire
t en
Yelli
e A
lkem
a/ S
ticht
ing
Noo
rder
stro
om),
voor
Hom
eMad
e (T
on v
an G
este
l en
Mar
lou
Thijs
sen/
OC
W,
Dir
k B
ergv
eld
en C
illy
Jans
en/A
rchi
tect
uur
Loka
al, E
dwin
Oos
tmey
er, B
ert J
an B
odew
es/K
UU
B, H
ans
Vos/
Laag
land
adv
ies,
Her
man
de
Wol
ff/O
TB T
UD
elft,
Hei
n de
Haa
n, A
nouk
Sch
uite
mak
er/
KEI
, Pi d
e B
ruijn
/de
Arc
hite
kten
Cie
., M
arce
l Kas
tein
/De
Reg
ie, A
nne
Jo V
isse
r/SEV
, St
epha
n M
ouse
n/B
IEB
, Kar
in L
agla
s/B
NA
, Jan
Fok
kem
a/N
epro
m),
voor
Tus
sent
ijd (A
ad
van
Ord
en/g
emee
nte
Ape
ldoo
rn, D
uzan
Doe
pel/H
otel
Tra
nsva
al, M
arle
en S
ande
rs/In
bo,
Car
olie
n H
oogl
andt
/een
jaar
zon
der
geld
, And
y va
n de
n D
obbe
lste
en/h
oogl
eraa
r TU
D
elft
, Ed
uard
Mar
chen
a/C
amel
ot,
Bas
van
Est
erik
/Ad
Hoc
), vo
or N
eder
land
op
de
Ont
wer
ptaf
el (
Mel
Kro
on/T
enne
t, A
djie
dj B
akas
/tren
dwat
cher
, Gas
ton
Hen
drik
s/G
EN
Gro
up, A
nn D
emee
ster
/De
App
el, T
im L
ang/
City
Uni
vers
ity L
ondo
n, T
on V
enho
even
/R
ijksa
dvis
eur)
, voo
r G
ezon
d ve
rsta
nd (A
tto H
arst
ra/A
ldus
bou
win
nova
tie, P
eter
Oei
/ in
nova
tie g
last
uinb
ouw
, And
re M
ol/A
telie
r R
BM
, Mar
cel P
rijt,
Han
s va
n O
ort,
Ab
van
Buu
ren/
gem
eent
e U
trec
ht,
Win
ifre
d Lo
ke/L
eefr
uim
te,
Han
neke
van
Bra
kel/
Scho
lenb
ouw
mee
ster
, Atto
Har
stra
/Liv
ing
Day
Lig
hts,
Ed
Hoe
kstr
a/A
KTA
, Elly
van
der
Ze
e en
Lou
k H
eijn
ders
/Ser
vice
cent
rum
Sch
olen
bouw
, Ger
t Gro
sfel
d/G
SG A
rchi
tect
en,
Jann
y R
oder
mon
d/St
imul
erin
gsfo
nds
arch
itect
uur,
Sibo
Aar
beek
en
Rob
Kris
t/ IC
S-ad
vise
urs,
Fon
ds v
an W
ieri
ngen
/Ond
erw
ijsra
ad, G
ertja
n va
n M
idde
n/PO
-raa
d, B
ert
Mei
jeri
ng/S
ente
r N
ovem
, Ju
tta
Hin
terl
eitn
er/B
NA
-aca
dem
ie,
Dol
f B
roek
huiz
en,
Jan
Wal
ter
Dam
en/O
CW
, Atz
e B
roer
stra
/BB
A,
Kee
s te
n H
oor/
gem
eent
e Em
men
, Pe
ter
Soon
ius/
chris
telij
ke M
onte
ssor
i Sch
ool,
Jos
Ber
ens/
Bas
issc
hool
’t B
lokh
uus,
Har
m
Thie
men
s/O
bs B
osra
nd, H
enk
van
der B
as/B
asis
scho
ol W
addi
nxve
en, J
acob
Bos
/Obs
K
ees
Valk
enst
ein,
Elly
Vlie
t Vl
iela
nd/b
asis
scho
ol D
e R
egen
boog
, Jor
is O
tten)
, voo
r Vr
ijsta
at (
Joos
t va
n de
n H
oek,
Tac
o Po
stm
a, R
ik B
akke
r, M
enno
Moe
rman
, R
owin
Pe
ters
ma
en A
rman
do P
ais
do A
mar
al/In
bo, B
ert B
oum
an e
n R
uud
de B
oer/H
eine
ken,
H
ein
de H
aan,
Eva
de
Kle
rk/N
DSM
, Ja
cque
s va
n R
ooij/
Aho
ld V
astg
oed,
Eki
m T
an/
TUD
elft
, A
ukje
Tep
pena
/DR
O,
Mar
cel
van
Lent
, Le
x B
urge
rsdi
jk/S
ticht
ing
Rum
ah
Sena
ng),
Rol
and
Stui
j/HvA
, R
onal
d B
aart
/Ado
be,
Yvo
van
Wijk
/Por
tiva,
Dén
elis
e l’E
clus
e/A
utod
esk,
Son
ja S
chip
hors
t Hel
ga M
eije
r, R
obin
Brin
khui
jsen
, Nic
ola
Bru
ce,
Edga
r W
urfb
ain/
Star
soun
d, F
rits
Jan
Smit/
Eyeh
ear,
Dor
ien
Sibb
el/R
AI,
Ann
eloe
s va
n de
r Wou
den/
Ros
tra
en la
st b
ut n
ot le
ast d
e ve
le b
ewon
ers,
bel
angs
telle
nden
en
ande
re
betr
okke
nen
die
de r
ealis
atie
van
Ned
erla
nd w
ordt
and
ers
med
e m
ogel
ijk h
ebbe
n ge
maa
kt.
Col
ofon
(nie
t op
de fo
to)
Lab0
1 C
indy
, M
artij
n en
Nils
Lab0
2 Ja
ap,
Mag
nette
, Mar
ten,
Pi
en
Vict
orLa
b03
Sask
iaLa
b04
Felix
en
Arja
nLa
b05
Ambe
r en
Rona
ldLa
b07
Ayla
en
Evel
ine
Lab0
8 Fl
ipLa
b011
Jol
ien
Lab0
12 K
aren
Lab0
1
Lab0
2
Ger
rie
Gui
do
Jero
en Jim
Joos
je
Mar
c
Mar
jan
Mirj
am
Rog
ier
Sven
Lab0
3
Agn
es
Bas
Chr
istia
an
Con
rad
Jilli
s
Maa
rtje
Mar
iann
e
Nic
olie
n
Paul
Petra
Rob
ert
Rou
ke
Sven
Vin
cent
Lab0
4
Akd
ogan
Ale
xand
er
Ana
stas
sia
And
rea
Elin
e
Gili
am
Jarm
ila
Mar
ieke
Mer
el
Pete
r
Sim
ona
Ther
a
Lab0
5
Ano
uk
Arje
n
Ber
it
Bra
m
Car
olie
n
Jann
eska
Kat
elijn
e
Maa
rtje
Sim
on
Stev
e
Vin
cent
Lab0
6
Car
st
Jero
en
Jess
e
Kat
hush
a
Mar
ie-C
ecile
Mar
lou
Nao
mi
Nee
ltje
Stef
anie
Lab0
7
Am
arin
ske
Bra
m
Bru
no
Gud
ule
Ingr
id
Mijk
e
Nie
nke
Suza
nne
Vera
Lab0
8
Brig
itte
Ger
rie
Mic
hiel
Sand
ra
Lab0
9
Ann
a
Cam
illa
Gila
d
Jan-
Will
em
Kar
en
Luca
Ludw
in
Maa
rten
Stev
en
Vin
cent
Vin
cent
Wib
ke
Lab1
0
Am
elia
Elis
abet
h
Ger
ben
Han
s
Jero
en
Jola
nda
Mar
jole
in
Mau
rice
Mic
hiel
Phili
p
Pim
Lab1
1
Ant
onio
Dan
ielle
Dav
id
Han
neke
Lab1
2
Lab1
3
Anj
a
Bea
triz
Dan
iela
Dav
id
Dio
n
Han
Jaap
Jacq
ues
Jasp
er
Jero
en
Joos
t
Mar
tijn
Met
te
Bas
And
rea
Emie
l
Eric
Erik
Eva
Luuk Olv
Paul
Stan
Stel
la
Max
Mile
na
Ren
ee
Telm
a
Thor
sten Bas
Esm
orei
t
Fem
ke Jan
Jan-
Paul
Julie
n
Laur
a
Maa
rten
Mar
co
Cla
udia
Ever
t-Jan
Bar
bara
Joos
tY
ifat
Ung
erC
arol
ien
Voor deverandering
Enkele maanden na het aantreden van het tweede College van Rijksadviseurs presenteerden Liesbeth van der Pol, Yttje Feddes, Ton Venhoeven en Wim Eggenkamp hun werkagenda met ambities en activiteiten. De titel van deze werkagenda luidde ‘Maak het verschil’. Aanvankelijk bedoeld als belofte van het College en een uitnodiging aan de ruimtelijke sector. Maar al snel, vanwege de crisis, ook een noodzaak.
Het was Liesbeth van der Pol die hierbij expliciete aandacht vroeg voor de nieuwe generatie van ontwerpers, onderzoekers en ontwikke-laars. Uiteraard om de nieuwe generatie voor de ruimtelijke sector te behouden. Maar vooral omdat de rijksbouwmeester geïnspireerd raakte door de mentaliteit van de nieuwe generatie: hun optimisme en plezier, hun engagement, hun passie, hun nuchterheid en hun vanzelfsprekend-heid om multidisciplinair te denken én te doen.
In de auto, tussen een vergadering en een voordracht, was het idee bij Liesbeth van der Pol dan ook snel geboren. Laten wij een tijdelijk Onderzoekslab in het leven roepen waar de nieuwe generatie ontwerpend onderzoek kan doen naar opgaven die vragen om verdieping en een andere mentaliteitsverandering. En laat dit Onderzoekslab vooral ruimte voor durf, visie, het vak en verandering opleveren. De autorit duurde lang genoeg om direct een aantal soulmates te bellen. De dag erop trof men elkaar al. Op 9 juli 2009 werd dankzij de steun van de ministeries van VROM, OCW, de gemeenten Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht, de BNA, NEPROM en Aedes en de Technische Universiteiten van Delft en Eindhoven Nederland wordt anders gelanceerd.
Sindsdien zijn er dertien onderzoekslabs en twee ideeënprijsvragen georganiseerd, is er voortdurende aandacht vanuit de media, verspreidt de eigen en onlangs vernieuwde website www.nederlandwordtanders.nl de resultaten en ontstaan er vele nieuwe vervolginitiatieven. Zoals de oprichting van nieuwe bureaus (UNION 3, Grip op Ruimte, Bureau M.E.S.T. , Ontwerperscollectief Krachtgroen en Stichting Placemakers). De opdracht om het handboek en werkboek van het Onderzoekslab over Nagele uit te werken tot een dorpsvisie. De première van een tweede fi lm over Rivierenwijk. De Hollands-Ontwerp-Award voor De Vakman Centraal, nadat dit onderzoek vorig jaar al de Ideeënprijsvraag Zo Wil Ik Wonen gewonnen had. Een subsidie van het Stimuleringsfonds voor Architectuur voor vervolgonderzoek naar jaren zeventig centra in Nederland, als vervolg op het Onderzoekslab Almere Haven. De feestelijke opening van vijf tijdelijke Kus&Sloop-appartementen in Rotterdam. En de door-ontwikkeling van de Scholenbouwwaaier in samenwerking met meer dan honderd betrokken organisaties.
Aan initiatieven geen gebrek. Maar maakt de nieuwe generatie nu ook echt het verschil?
Ter gelegenheid van het afscheid van de initiatiefnemer, vaandeldrager en het geweten van Nederland wordt anders staat deze vraag in dit derde en laatste magazine centraal. Mede-initiatiefnemers, voormalige deelnemers en mentoren van het Onderzoekslab en opdrachtgevers volgen Liesbeth van der Pol in haar aanstekelijke optimisme: de nieuwe generatie maakt een verschil.
Voor
woo
rd
Inho
udVo
orw
oord
1
Een
beel
d va
n N
eder
land
w
ordt
and
ers
2
Scho
lenb
ouw
waa
ier/L
ab12
6
Stic
htin
g Pl
acem
aker
s/La
b06
8
Inte
rvie
w m
et d
eeln
emer
s
11
Kan
senf
abrie
k/La
b08
14
U
NIO
N 3
/Lab
04
16
Col
umn
XML
19
O
ntw
erpl
ab N
agel
e/La
b02
20
G
rip o
p ru
imte
/Lab
05
22
Inte
rvie
w m
et in
itiat
iefn
emer
s 2
5 C
olum
n Er
ic F
rijte
rs e
n O
lv K
lijn
29
O
ntw
erpe
rsco
llect
ief
Kra
chtg
roen
/Lab
07
30
Bur
eau
M.E
.S.T
./Lab
10
32
Inte
rvie
w m
et o
pdra
chtg
ever
s 35
Pr
ijsvr
agen
39
C
olum
n N
anne
de
Ru
43
Fa
cts
& F
igur
es
44
Col
ofon
45
#1
2 maart 2009
Agenda College van Rijksadviseurs2009 – 2012Essay waarin de positie, de visie, de gezamenlijk gedragen thema’s en de individuele werkagenda’s van de Rijksbouwmeester en de drie Rijksadviseurs wordt beschreven. In dit essay wordt de vraag gesteld: ‘Hoe keren wij het tij en maken we weer ruimte, voor Nederland, voor het vak, voor durf en visie? Hoe zorgen we voor een goede voedingsbodem voor nieuwe opgaven en ambities?’ Wat de auteurs betreft ligt de oplossing in een andere mentaliteit en in het doorbreken van een aantal hardnekkige, ogenschijnlijke tegenstellingen.
19 mei 2009
Liesbeth van der Pol peilt, in de auto van Den Haag naar Amsterdam, de belangstelling bij vertegenwoordigers uit de ruimtelijke sector om gezamenlijk een tijdelijk initiatief op te richten als reactie op de crisis. Zij belt Peter Noordanus (voormalig voorzitter NEPROM), Henk Ovink (directeur nationale ruimtelijke ordening, toenmalig ministerie van VROM), Janny Rodermond (directeur Stimuleringsfonds voor Architectuur), Astrid Sanson (directeur Stadsontwikkeling gemeente Rotterdam), Jeroen van Schooten (toenmalig voorzitter BNA), Anco Schut (hoofd stedenbouw en monumenten gemeente Utrecht), Emile Spek (directeur projectontwikkeling Ymere), Pieter van Wesemael (hoogleraar architectural design and urban culture TU Eindhoven) en Friso de Zeeuw (praktijkhoogleraar gebiedsontwikkeling TU Delft). Iedereen zegt toe om al de volgende avond bijeen te komen.
20 mei 2009
Liesbeth van der Pol zou met Friso de Zeeuw uit eten gaan om bij te praten. Tot zijn verrassing krijgt de avond een ander karakter. In plaats van een restaurant wordt afgesproken in de Openbare Bibliotheek van Amsterdam. Aan tafel schuiven vele anderen aan. Namelijk zij die de dag ervoor gebeld zijn. Het initiatief Nederland wordt anders is geboren.
1 juli 2009
Met nieuw elan werken aan de ruimtelijke inrichting van NederlandDe initiatiefnemers van Nederland wordt anders schrijven een preambule. Hierin lichten zij de aanleiding en hun gezamenlijke ambitie en werkwijze toe.
Een beeld vanNederlandwordt anders
Maak het verschil
Autorit Den Haag - Amsterdam
Eten bij Friso
Preambule
#2
13Trouw dinsdag 15 september 2009 economie12 economie Trouw dinsdag 15 september 2009
Van verplaatsing Jaarbeurs tot renovatie Almere Haven
•Rijksbouwmeester verwacht veel van project voor werkloze architecten
’Ontwerptalent moet blijven’
interviewEdo Sturm
„Als we niets doen, gaat er vanwegede crisis veel ontwerptalent verlo-ren.” Dat zegt rijksbouwmeesterLiesbeth van der Pol. Om architectenen stedebouwkundigen aan hetwerk te houden, begint volgendemaand een zogeheten Onderzoeks-lab. Honderd werkloze ontwerperskunnen daar een half jaar lang hunvaardigheden aanscherpen.„We willen voorkomen dat we
straks met een lost generation van ont-werpers zitten”, zegt Van der Pol.
De bouwsector wordt hard getrof-fen door de economische crisis. Vol-gens de rijksbouwmeester zijn ermomenteel zo’n vijfduizend archi-tecten werkloos. De vooruitzichtenzijn slecht. De grote klap in de bouwvalt na de zomer, is de verwachting.
De ministeries van Vrom, wonen,wijken en integratie en OCenW sloe-gen onlangs de handen ineen metAedes, de koepelorganisatie van wo-ningcorporaties, projectontwikke-laars verzameld in de Neprom, TUDelft en de gemeenten Rotterdam,Utrecht en Den Haag.
Ze hopen met het Onderzoekslabde meest talentvolle jonge ontwer-pers zonder baan te behouden voorde bouwwereld. Van der Pol: „Als decrisis is uitgewoed, staat bouwendNederland voor nieuwe uitdagingen.De bevolkingskrimp bijvoorbeeld.Of hoe om te gaan met de stijgendewaterspiegel. Daarvoor hebben westraks veel architecten en stede-bouwkundigen nodig.”
De respons onder jonge werklozearchitecten voor het werkgelegen-heidsproject is groot, aldus Van derPol. Vorige week begon op de websitewww.nederlandwordtanders.nl deinschrijving voor de honderd plek-ken in het Onderzoekslab. „Hetloopt goed, maar we zitten gelukkignog niet vol.” Om het beste talentaan zich te binden, is er een selectie-procedure. „Het is niet zo dat wie heteerst komt, het eerst maalt. We ver-wachten van ontwerpers minstenstwee jaar werkervaring. En dat zeprojecten kunnen laten zien waar-aan ze hebben meegewerkt.”
De rijksbouwmeester noemt de ei-sen niet overdreven zwaar. Aan werkwas ook voor jonge ontwerpersdankzij de bouwhausse de afgelopenjaren nauwelijks gebrek.
Als het eerste Onderzoekslab suc-
cesvol blijkt, is er ruimte om nogeens honderd werkloze architectenaan een tijdelijke baan te helpen.„Alle deelnemende partijen hebbende financiering toegezegd.”
Mocht ook het tweede project sla-gen, dan komt er ook geld voor eenderde en mogelijk vierde project.Ook architectenbureaus die de werk-loze architecten een half jaar onder-dak bieden en de mentoren die de be-
geleiding op zich nemen, staan posi-tief tegenover voortzetting, zegt Vander Pol.„Ik denk niet dat een half jaar te
kort is. Die periode kan een primaspringplank zijn voor jonge talent-volle ontwerpers die een eigen bu-reau beginnen of door architecten-kantoren worden gevraagd. Tijdensde crisis in de jaren tachtig zijn ersoortgelijke projecten geweest. Dat
heeft een hele generatie succesvollearchitecten opgeleverd.”
De crisis mag voor veel architecteneen kommervolle periode zijn, vol-gens Van der Pol komt de bouwwe-reld straks als herboren tevoor-schijn. „De bouw was de laatste jarendoor haast gedreven. Iedereen wasbezig met contracten en juridischeregels. Dat dreef de partijen uiteen.De crisis brengt ons weer bijeen.”
Veel architecten raken hunbaan kwijt door de crisis.Rijksbouwmeester Liesbethvan der Pol wil vooral jongetalenten aan de slag houden.
Straatbeeld in Nagele (Noordoostpolder) in 1958. Het opknappen van het centrum van Nagele is een van de pro-jecten van het Onderzoekslab, voor werkloze architecten. FOTO EVA BESNYO, HOLLANDSE HOOGTE
Meer subsidie voorleergierige bedrijven
den haag – Er is zoveel vraag naareen subsidieregeling voor innova-tieve bedrijven, dat het kabinet be-sloten heeft het budget dit jaar teverhogen van 20 naar 39 miljoeneuro. Volgend jaar wordt het budgetvan de subsidieregeling InnovatiePrestatiecontracten verhoogd van10 naar 20 miljoen euro. Dit staat inde stukken die vandaag worden ge-presenteerd op Prinsjesdag. De re-geling is bedoeld voor groepen van15 tot 35 bedrijven, die werkzaamzijn in dezelfde branche of dezelfderegio. Zij kunnen dan samenwer-ken om de producten of dienstendie ze leveren te vernieuwen.
’Airtricity zoekt kapitaalwindturbineparken’
amsterdam – Airtricity zoekt inves-teerders voor zijn Nederlandse enDuitse windturbineparken op zee.De eigenaar van het grootste wind-turbineproject in Nederland heeftdaartoe energiebedrijven benaderd,aldus bronnen tegen persbureauReuters. Begin deze maand kreegAirtricity toestemming van staatsse-cretaris Huizinga van verkeer voorde bouw van twee windturbinepar-ken op zee. In totaal moeten dezeparken 544 megawatt opleveren,waarmee zo’n 544.000 huishoudensvan energie kunnen worden voor-zien.
LTO blij met belastingaftrekzelfstandige boer
den haag – Voorzitter Maat vanLTO Nederland is tevreden over watstaatssecretaris De Jager van finan-ciën vandaag op Prinsjesdag in pet-to heeft voor de agrariërs, maarhoopt dat de Tweede Kamer eenstokje steekt voor een lastenverzwa-ring van minister Verburg van land-bouw. Maat is verheugd over eenverruiming van de zelfstandigenaf-trek en over een verruiming van 29procent van de kleinschaligheids-en investeringsaftrek, een tege-moetkoming aan het midden- enkleinbedrijf bij investeringen vanbeperkte omvang.
Bos houdt rekening metnieuwe economische dip
den haag – Minister Bos van finan-ciën houdt rekening met ’een nieu-we dip’ na het herstel van de econo-mie. Als oorzaken ziet hij een hoogopgelopen werkloosheid of dat con-sumenten op hun geld blijven zit-ten. Bos zei dat gisteren in een in-terview op tv-zender RTL Z. ’Eengolf van voorzichtigheid’ kan er vol-gens hem voor zorgen dat niet, zo-als nu wordt voorspeld, na de reces-sie de economie alleen nog maar ineen rechte lijn groeit. Voor een te-rugval in de groei is eerder dooreconomen gewaarschuwd. Bos be-nadrukte dat hij met alle mogelijk-heden rekening moet houden.
Ontwikkelingsbank FMOhandhaaft winst
den haag – De Nederlandse ontwik-kelingsbank FMO heeft in de eerstezes maanden een winst behaald van17 miljoen euro, tegen 54,4 miljoeneuro in dezelfde periode een jaareerder. Dat maakte de FMO, datgeld investeert in economische pro-jecten, gisteren bekend. FMO inves-teerde in het eerste half jaar in to-taal 246 miljoen euro. De omvangvan de portefeuille bedroeg aan heteinde van het eerste half jaar 4,3miljard euro. „Ontwikkelingsban-ken zijn cruciaal in deze tijd waarinparticuliere investeerders zich te-rugtrekken”, stelde bestuursvoor-zitter Nanno Kleiterp.
•Agnes Jongerius voorstander van Tobin-taks op kapitaalstromen
FNV wil dat banken de crisis betalenOnder het mom van ’de ver-vuiler betaalt’ wil de vakcen-trale FNV de financiële sectorlaten betalen voor de gevol-gen van de crisis.
Van onze redactie economie
De vakcentrale FNV vreest dat deburger de rekening betaalt voor deeconomische crisis. Een speciale be-lasting op financiële transactiesmoet dat voorkomen.
De FNV presenteerde gisteren, nude Miljoenennota 2010 is uitgelekt,een wensen- en reactielijstje. „Onzepremier is ongelooflijk trots dat hijvolgende week met de groten deraarde mag meepraten in Pittsburgh.
Maar laat dat ook wat opleveren”,zegt FNV-voorzitter Agnes Jongerius.In deze Amerikaanse stad ontmoe-ten de regeringsleiders van de 20machtigste industrielanden elkaar,onder andere om te praten over hetbancaire stelsel.
Jongerius vindt dat Balkenendezich hard moet maken voor het aan-pakken van de bron van alle crisisel-lende: de financiële wereld. Zo vindtze dat er een belasting op kapitaal-stromen moet komen (de zogehetenTobin-taks), een gedachte waarvoorvooral op het Europese vastelandeen groeiende steun te zien valt.„Bondskanselier Merkel heeft zichook al in die richting uitgelaten.”
De Tobin-taks ziet Jongerius als eensoort ’terugbetalingsregeling’ voorde schade die de banken en verzeke-
Donner hamert opsleutelrol voor bonden
Nederlanders kopen steedsvaker schonere auto’s. Fiscalevoordelen en zuinigere moto-ren trekken consumentenover de streep.
De nieuwe auto’s die vorig jaar in Ne-derland zijn verkocht, zijn fors zui-niger en schoner dan de wagens diehet jaar ervoor de showrooms verlie-ten.
Gemiddeld stootten de nieuw ge-kochte wagens nog 158 gram broei-kasgas CO2 per kilometer uit: 4,2 pro-cent minder dan de nieuwe auto’svan het voorgaande jaar.
De verbetering komt omdat men-sen zuiniger auto’s kopen en fabri-
Nieuwe auto’s veel schoner en zuinigerkanten schonere motoren inbou-wen, stelt de Europese milieufedera-tie Transport & Environment in eenrapport dat vandaag uitkomt.
Nederland stijgt door de zuinigeraankopen een plaatsje op de rang-lijst van EU-landen met de milieu-vriendelijkste autoaankopen. Neder-land staat nu veertiende. Portugezenkopen gemiddeld de milieuvriende-lijkste auto’s van de hele EU. Onder-aan bungelen onder meer Duitslanden Zweden.
De milieugroepering Transport &Environment berekent jaarlijks hoe-veel CO2 de nieuwe auto’s uitstoten.De groep constateerde over vorigjaar de grootste daling ooit: 3,3 pro-cent naar nu gemiddeld 153,5 gram
Minister Donner kan het– zeker rond Prinsjesdag –niet vaak genoeg herhalen:als de bonden hun looneisenlaag houden, komt het goed.
kooldioxide per kilometer.De grootste vooruitgang is geboekt
door BMW. De Duitse fabrikant heeftzijn nieuwe auto’s gemiddeld zelfsruim 10 procent efficiënter gemaaktin 2008.
Het Italiaanse Fiat maakte 3 pro-cent zuiniger auto’s. Het verdrong zohet Franse PSA Peugeot-Citroën vande koppositie van zuinigste autofa-brikant van de EU. Auto’s die van eenFiat-band rollen, stoten gemiddeldslechts 138 gram uit.„De daling toont dat de autofabri-
kanten best zuiniger motoren kun-nen maken als ze maar gedwongenworden”, zegt directeur Jos Dingsvan Transport & Environment.
Hij doelt op de nieuwe EU-plicht
om de uitstoot te verlagen naar 130gram in 2015. „De bedrijven halendat doel op hun sloffen. Het doel hadmakkelijk strenger gekund.”
De berekening van het verbruikhoudt nu geen rekening met acces-soires zoals een airconditioning ofeen navigatiesysteem: die kunnenmakkelijk tot 10 procent extra ver-bruik en uitstoot leiden, aldus hetrapport. De milieugroep verwachtdat de testmethode in 2013 wordtaangepast.
De Europese milieufederatie re-kent erop dat de Europese Commis-sie in oktober ook met emissie-eisenkomt voor bestelwagens. Die zoudenover zes jaar hooguit 160 gram CO2
per kilometer mogen produceren.
Honderd jonge talentvol-le werkloze architectengaan vanaf oktober in ze-ven teams met evenzoveelprojecten aan de slag.De teams van het Onder-zoekslab, zoals het pro-ject heet, houden zichniet met bestaande pro-
jecten bezig maar richtenzich op vooronderzoeken.Zo doen ze studie naar deverplaatsing van het Jaar-beurscomplex in Utrecht,het opkalefateren van hetoude centrum van Nage-le, het op de schop gaanvan Almere Haven, het
opwaarderen van eenwoonwijk in Heerhugo-waard, het toekomstigstadionknooppunt in Rot-terdam, groenvoorzie-ning in probleemwijkenen het betrekken van jon-geren bij gebiedsontwik-keling.Liesbeth van der Pol
Speciaal voor onze lezers
TrouwdeVerdieping
Sleeping Beauties‘Sleeping Beauties’ is een dubbel-cd samengesteld door Ricky Koole en Leo Blokhuis vol mooie liedjes die niet vergeten mogen worden! Op de cd treft u onder andere ‘Northern Sky’ van Nick Drake en ‘Me And Lonely Room’ van Marvin Gaye. Voor een overzicht van de volledige inhoud van deze cd kijkt u op: trouw.nl/webshop
Ik bestel: O Sleeping Beauties (art.nr 0002023089) …. exemplaren à e16,99
Naam: ..................................................................... Voorletters: ........... m/v
Adres: ...........................................................................................................
Postcode/Plaats: ...........................................................................................
E-mail: ..........................................................................................................
Telefoonnummer: .................................. Handtekening:.............................
Bank-/girorekening: ...........................
Door ondertekening van deze bon machtig ik Trouw om het totaalbedrag van deze bestelling – plus €1,95 verzendkosten – eenmalig af te schrijven van het door mij ingevulde bank-/gironummer. Stuur deze bon in een ongefrankeerde envelop naar Trouw, Antwoordnummer 15648, 4780 VS Moerdijk.
2 cd-box voor
€16,99
advertentie
Van onze redactie economie
ING en de vakbonden praten dit na-jaar over topbeloningen bij hetbank- en verzekeringsconcern. Dieafspraak is onderdeel van het ak-koord over verlenging van de be-staande cao en het huidige sociaalplan tot 2012.
De bonden beschouwen het resul-taat als het ’maximaal haalbare’.Niettemin zijn ze tevreden omdatmet de afspraken rust en stabiliteit isgecreëerd voor de 26.000 werkne-mers bij ING.
Volgens onderhandelaar Fred Pol-hout van FNV Bondgenoten biedt deverlenging werknemers meer zeker-heid ’in de spannende toekomst dievoor hen ligt’.
ING-werknemers krijgen 1 procentloonsverhoging per 1 september2011.
De loonsverhogingen van 3 pro-cent per september 2009 en 1 pro-cent per januari 2010, die eerder wa-ren afgesproken, gaan ook door.
De zogenoemde targetbeloningenbovenop het vaste salaris, die voor ie-dere werknemer gelden, kunnenvanaf 2010 variëren van 8 tot 16 pro-cent. Dat is een verlaging van 2 pro-centpunten.„We matigen omdat we ons realise-
ren dat de situatie van ING door de fi-nanciële crisis en de overheidssteundit vereisen”, lichtte CNV-bestuur-der Ike Wiersinga gisteren toe.
Extra aandacht is er voor een bre-dere inzetbaarheid en ontwikkelingvan werknemers zodat ze een sterke-re positie krijgen op de arbeids-markt.
Van werk naar werk begeleidenwas met de reorganisatie van de ver-zekeringspoot een belangrijke voor-waarde voor de bonden, benadrukteEmanuel Geurts van De Unie.
ING zet rem op topbeloningen,bestaande cao wordt verlengdBank en verzekeraar INGheeft behoefte aan rust.Daarom blijft de cao zoalsdie is en komt er overlegover topbeloningen.
Van onze redactie economie
Minister Donner van sociale zakenheeft gisteren vakbonden opnieuwopgeroepen tot loonmatiging. „Zehebben daarmee een belangrijkesleutel tot herstel van de economiein handen”, zei de bewindsman gis-teren op een bijeenkomst waar RenéPaas afscheid nam als voorzitter vanhet CNV.
Stijgen de lonen, dan is het kabinetgenoodzaakt tot nog meer ingrijpen-de bezuinigingen, waarschuwdeDonner. Hij noemde de situatie rondeen belangrijke doelstelling van hetkabinet, het bevorderen van arbeids-participatie, ’zorgwekkend’.
Hij reageerde op de uitkomst vanhet onderzoek van het CNV en het Ti-tus Brandsma Instituut over plezierin het werk. Daaruit blijkt dat werkvoor velen zingevend is en voldoe-ning biedt. Deze meerwaarde vanwerk maakt ook kwetsbaar als ie-mand zijn baan verliest, aldus de mi-
nister. Hij temperde de blijdschapover de nieuwe prognoses van hetCentraal Planbureau dat de werk-loosheid minder hard zal oplopendan eerder voorspeld. „Voor al dege-nen die van de berg afvallen, blijfthet net zo beroerd.”
Donner leek zijn boodschap vanloonmatiging vooral te richten aande FNV, die heeft gedreigd de loonei-sen te verhogen als de AOW-leeftijdnaar 67 jaar gaat. CNV zal komendjaar zijn looneis niet hoger stellendan het inflatieniveau.
Maar voorzitter Jaap Jongejan vande Bedrijvenbond CNV toonde zichwel kritisch over Donner. „Het is deoude economie. Niemand geeft degarantie dat zo banen behouden blij-ven. We kunnen niet concurreren oplonen. Het is bovendien een negatie-ve boodschap, dat mensen moeteninleveren.” Liever ziet Jongejan datwerknemers wordt gevraagd hoehun bedrijf slimmer kan werken.„Dat kan meer opleveren.”
Bij zijn afscheid pleitte Paas ervoorplezier in het werk als speerpunt vanhet CNV en ’innovatiefactor’ tehandhaven. Erop wijzend dat bijnaeen derde van de leerkrachten enzorgverleners aangeven dat hun ple-zier in het werk is afgenomen,meent hij dat er veel te winnen is.
raars de wereld hebben berokkend,inclusief de Nederlandse schatkist.Het kabinet heeft ambtenaren op-dracht gegeven om een bezuini-gingspakket samen te stellen tergrootte van 35 miljard euro, zo lekteafgelopen weekeinde uit. Jongeriusis mordicus tegen deze ’fixatie op cij-fertjes’ en vreest dat zo automatischaangekoerst zal worden op het kor-ten met 20 procent op de collectieve
s e c t o r. „Daarvan zijn we niet gechar-meerd. De rekening van de crisisgaat dan naar de huishoudens waar-van een op de twaalf volgend jaar temaken krijgt met werkloosheid endie bovendien niet gevraagd hebbenom deze crisis.”
Het kabinet heeft geen maatregelop voorhand taboe verklaard. „Gel-den er dan ook geen principes meer?Dat lijkt mij niet”, meent de FNV-
voorzitter. Voor Jongerius geldt bij-voorbeeld de regel dat de sterksteschouders de zwaarste lasten zullendragen. „Het bedrijfsleven, in het bij-zonder het financiële bedrijfsleven,kan dan niet buiten schot blijven.”
Ze betwijfelt bovendien of het echtnodig is 35 miljard op te hoesten.„Daarover zijn de geleerden het nogniet eens. Teulings en Van Ewijk(CPB-economen, red.) becijferen definanciële schade van de crisis op eenbedrag van tussen de drie en negenmiljard structureel”, zegt Jongeri-eus.
De FNV wil, voordat het een loon-eis formuleert voor volgend jaar, hetresultaat afwachten van het overlegmet de werkgevers over de AOW-leeftijd en de afspraak voor stage-plaatsen.
’Rekening van crisisgaat naar mensendie niet om crisishebben gevraagd’
Protest melkveehouders richt zich nu op supermarkten
Boze boeren hebben gisteren enke-le uren actie gevoerd bij het distri-butiecentrum van supermarktke-ten Schuitema in Woerden. Ze blok-keerden de toegang met tractoren.De boeren vinden dat zij te weiniggeld krijgen voor hun melk en voe-
ren daarvoor op gezette tijden ac-tie. Het Centraal Bureau Levens-middelenhandel (CBL), de organisa-tie van supermarkten, vindt dat demelkveehouders aan het verkeerdeadres zijn met hun klacht. „Super-markten kopen hun melk niet
rechtstreeks van de boer.” LTO Ne-derland ziet niets in blokkades ofeen melkstaking, omdat die nietleiden tot een hogere prijs. „De in-ternationale zuivelmarkt bepaaltuiteindelijk de prijs die de boerontvangt.” FOTO WILLIAM HOOGTEYLING
•Agnes Jongerius voorstander van Tobin-taks Tobin-taks T op kapitaalstromen
FNV wil dat banken de crisis betalenOnder het mom van ’de ver-vuiler betaalt’ wil de vakcen-trale FNV de financiële sectorlaten betalen voor de gevol-gen van de crisis.
Van Van V onze redactie economie
De vakcentrale FNV vreest dat deburger de rekening betaalt voor deeconomische crisis. Een speciale be-lasting op financiële transactiesmoet dat voorkomen.
De FNV presenteerde gisteren, nude Miljoenennota 2010 is uitgelekt,een wensen- en reactielijstje. „Onzepremier is ongelooflijk ongelooflijk ongeloof trots dat hijvolgende week met de groten deraarde mag meepraten in Pittsburgh.
Maar laat dat ook wat opleveren”,zegt FNV-voorzitter Agnes Jongerius.In deze Amerikaanse stad ontmoe-ten de regeringsleiders van de 20machtigste industrielanden elkaar,onder andere om te praten over hetbancaire stelsel.
Jongerius vindt dat Balkenendezich hard moet maken voor het aan-pakken van de bron van alle crisisel-lende: de financiële wereld. Zo vindtze dat er een belasting op kapitaal-stromen moet komen (de zogehetenTobin-taks), Tobin-taks), T een gedachte waarvoorvooral op het Europese vastelandeen groeiende steun te zien valt.„Bondskanselier Merkel heeftheeftheef zichook al in die richting uitgelaten.”
De Tobin-taks Tobin-taks T ziet Jongerius als eensoort ’terugbetalingsregeling’ voorde schade die de banken en verzeke-
Donner hamert opsleutelrol voor bondenMinister Donner kan het– zeker rond Prinsjesdag –niet vaak genoeg herhalen:als de bonden hun looneisenlaag houden, komt het goed.
SpSpS eciaiai al voor onze lezersrsr
TrTrT oror uwdeVerdieping
Sleeping Beauties‘‘SSlleepiing BBeauttiies’’ iis een ddubbbbell-cdd samengesttelldd ddoor RRiickkykykKoole en Leo Blokhuis vol mooie liedjdjd es die niet vergetenmogen worden! Op de cd treftftf u onder andere ‘NorthernSkykyk ’ van Nick Drake en ‘Me And Lonely Room’ van Marvrvr inGayaya e. VoVoV or een overzicht van de volledige inhoud van dezecd kijiji kt u op: trouw.nl/webshop
Ik bestel: O Sleeping Beauties (art.nr 0002023089) …. exemplaren à e16,99
Naam: ..................................................................... Voorletters: ........... m/v
Adres: ...........................................................................................................
Postcode/Plaats: ...........................................................................................
E-mail: ..........................................................................................................
Telefoonnummer: .................................. Handtekening:.............................
Bank-/girorekening: ...........................
Door ondertekening van deze bonmachtig ik Trouw om het totaalbedragvan deze bestelling – plus €1,95verzendkosten – eenmalig af teschrijven van het door mij ingevuldebank-/gironummer. Stuur deze bonin een ongefrankeerde envelop naarTrouw, Antwoordnummer 15648,4780 VS Moerdijk.
2 cd-boxvoor
€16,99
advertentie advertentie advertentie
Van Van V onze redactie economie
ING en de vakbonden praten dit na-jaar over topbeloningen bij hetbank- en verzekeringsconcern. Dieafspraak is onderdeel van het ak-koord over verlenging van de be-staande cao en het huidige sociaalplan tot 2012.
De bonden beschouwen het resul-taat als het ’maximaal haalbare’.Niettemin zijn ze tevreden omdatmet de afspraken rust en stabiliteit isgecreëerd voor de 26.000 werkne-mers bij ING.
VolgensVolgensV onderhandelaar Fred Pol-hout van FNV Bondgenoten biedt deverlenging werknemers meer zeker-heid ’in de spannende toekomst dievoor hen ligt’.
ING-werknemers krijgen 1 procentloonsverhoging per 1 september2011.
De loonsverhogingen van 3 pro-cent per september 2009 en 1 pro-cent per januari 2010, die eerder wa-ren afgesproken, gaan ook door.
De zogenoemde targetbeloningenbovenop het vaste salaris, die voor ie-dere werknemer gelden, kunnenvanaf 2010 variëren van 8 tot 16 pro-cent. Dat is een verlaging van 2 pro-centpunten.„We We W matigen omdat we ons realise-
ren dat de situatie van ING door de fi-nanciële crisis en de overheidssteundit vereisen”, lichtte CNV-bestuur-der Ike Wiersinga gisteren toe.
Extra aandacht is er voor een bre-dere inzetbaarheid en ontwikkelingvan werknemers zodat ze een sterke-re positie krijgen op de arbeids-markt.
Van Van V werk naar werk begeleidenwas met de reorganisatie van de ver-zekeringspoot een belangrijke voor-waarde voor de bonden, benadrukteEmanuel Geurts van De Unie.
ING zet rem op topbeloningen,bestaande cao wordt verlengdBank en verzekeraar INGheeft heeft heef behoefte behoefte behoef aan rust.Daarom blijft blijft blijf de cao zoalsdie is en komt er overlegover topbeloningen.
Van Van V onze redactie economie
Minister Donner van sociale zakenheeft heeft heef gisteren vakbonden opnieuwopgeroepen tot loonmatiging. „Zehebben daarmee een belangrijkesleutel tot herstel van de economiein handen”, zei de bewindsman gis-teren op een bijeenkomst waar RenéPaas afscheid nam als voorzitter vanhet CNV.CNV.CNV
Stijgen de lonen, dan is het kabinetgenoodzaakt tot nog meer ingrijpen-de bezuinigingen, waarschuwdeDonner. Hij noemde de situatie rondeen belangrijke doelstelling van hetkabinet, het bevorderen van arbeids-participatie, ’zorgwekkend’.
Hij reageerde op de uitkomst vanhet onderzoek van het CNV en het Ti-tus Brandsma Instituut over plezierin het werk. Daaruit blijkt dat werkvoor velen zingevend is en voldoe-ning biedt. Deze meerwaarde vanwerk maakt ook kwetsbaar als ie-mand zijn baan verliest, aldus de mi-
nister. Hij temperde de blijdschapover de nieuwe prognoses van hetCentraal Planbureau dat de werk-loosheid minder hard zal oplopendan eerder voorspeld. „Voor Voor V al dege-nen die van de berg afvallen, blijftblijftblijfhet net zo beroerd.”
Donner leek zijn boodschap vanloonmatiging vooral te richten aande FNV,FNV,FNV die heeft heeft heef gedreigd de loonei-sen te verhogen als de AOW-leeftijdW-leeftijdW-leefnaar 67 jaar gaat. CNV zal komendjaar zijn looneis niet hoger stellendan het inflatieniveauinflatieniveauinf .
Maar voorzitter Jaap Jongejan vande Bedrijvenbond CNV toonde zichwel kritisch over Donner. „Het is deoude economie. Niemand geeftgeeftgeef degarantie dat zo banen behouden blij-ven. We We W kunnen niet concurreren oplonen. Het is bovendien een negatie-ve boodschap, dat mensen moeteninleveren.” Liever ziet Jongejan datwerknemers wordt gevraagd hoehun bedrijf slimmer kan werken.„Dat kan meer opleveren.”
Bij zijn afscheid pleitte Paas ervoorplezier in het werk als speerpunt vanhet CNV en ’innovatiefactor’ tehandhaven.handhaven.handha Erop wijzend dat bijnaeen derde van de leerkrachten enzorgverleners aangeven dat hun ple-zier in het werk is afgenomen,meent hij dat er veel te winnen is.
raars de wereld hebben berokkend,inclusief de Nederlandse schatkist.Het kabinet heeftheeftheef ambtenaren op-dracht gegeven om een bezuini-gingspakket samen te stellen tergrootte van 35 miljard euro, zo lekteafgelopen weekeinde uit. Jongeriusis mordicus tegen deze ’fixatie op cij-fertjes’ en vreest dat zo automatischaangekoerst zal worden op het kor-ten met 20 procent op de collectieve
sector. „Daarvan zijn we niet gechar-meerd. De rekening van de crisisgaat dan naar de huishoudens waar-van een op de twaalf volgend jaar temaken krijgt met werkloosheid endie bovendien niet gevraagd hebbenom deze crisis.”
Het kabinet heeftheeftheef geen maatregelop voorhand taboe verklaard. „Gel-den er dan ook geen principes meer?Dat lijkt mij niet”, meent de FNV-
voorzitter. Voor Voor V Jongerius geldt bij-voorbeeld de regel dat de sterksteschouders de zwaarste lasten zullendragen. „Het bedrijfsleven, in het bij-zonder het financiële bedrijfsleven,kan dan niet buiten schot blijven.”
Ze betwijfelt bovendien of het echtnodig is 35 miljard op te hoesten.„Daarover zijn de geleerden het nogniet eens. Teulings Teulings T en Van Van V Ewijk(CPB-economen, red.) becijferen definanciële schade van de crisis op eenbedrag van tussen de drie en negenmiljard structureel”, zegt Jongeri-eus.
De FNV wil, voordat het een loon-eis formuleert voor volgend jaar, hetresultaat afwachten van het overlegmet de werkgevers over de AOW-leeftijd leeftijd leef en de afspraak voor stage-plaatsen.
’Rekening van crisisgaat naar mensendie niet om crisishebben gevraagd’
Protest melkveehouders richt zich nu op supermarkten
Boze boeren hebben gisteren enke-le uren actie gevoerd bij het distri-butiecentrum van supermarktke-ten Schuitema in Woerden. Woerden. W Ze blok-keerden de toegang met tractoren.De boeren vinden dat zij te weiniggeld krijgen voor hun melk en voe-
ren daarvoor op gezette tijden ac-tie. Het Centraal Bureau Levens-middelenhandel (CBL), de organisa-tie van supermarkten, vindt dat demelkveehouders aan het verkeerdeadres zijn met hun klacht. „Super-markten kopen hun melk niet
rechtstreeks van de boer.” LTO LTO L Ne-derland ziet niets in blokkades ofeen melkstaking, omdat die nietleiden tot een hogere prijs. „De in-ternationale zuivelmarkt bepaaltuiteindelijk de prijs die de boerontvangt.” FOTO WILLIAM HOOGTEYLINGHOOGTEYLINGHOOG
Meer subsidie voorleergierige bedrijven
den haag – Er is zoveel vraag naareen subsidieregeling voor innova-tieve bedrijven, dat het kabinet be-sloten heeft heeft heef het budget dit jaar teverhogen van 20 naar 39 miljoeneuro. Volgend Volgend V jaar wordt het budgetvan de subsidieregeling InnovatiePrestatiecontracten verhoogd van10 naar 20 miljoen euro. Dit staat inde stukken die vandaag worden ge-presenteerd op Prinsjesdag. De re-geling is bedoeld voor groepen van15 tot 35 bedrijven, die werkzaamzijn in dezelfde branche of dezelfderegio. Zij kunnen dan samenwersamenwersamen -ken om de producten of dienstendie ze leveren te vernieuwen.
’Airtricity zoekt kapitaalwindturbineparken’
amsterdam – Airtricity zoekt invesinvesin -teerders voor zijn Nederlandse enDuitse windturbineparken op zee.De eigenaar van het grootste wind-turbineproject in Nederland heeftheeftheefdaartoe energiebedrijven benaderd,aldus bronnen tegen persbureauReuters. Begin deze maand kreegAirtricity toestemming van staatsse-cretaris Huizinga van verkeer voorde bouw van twee windturbinepar-ken op zee. In totaal moeten dezeparken 544 megawatt megawatt mega opleveren,waarmee zo’n 544.000 huishoudensvan energie kunnen worden voor-zien.
LTO LTO L blij met belastingaftrekzelfstandige boer
den haag – Voorzitter Voorzitter V Maat vanLTO LTO L Nederland is tevreden over watstaatssecretaris De Jager van finan-ciën vandaag op Prinsjesdag in pet-to heeft heeft heef voor de agrariërs, maarhoopt dat de Tweede Tweede T Kamer eenstokje steekt voor een lastenverzwalastenverzwalasten -ring van minister Verburg Verburg V van land-bouw. bouw. bouw Maat is verheugd over eenverruiming van de zelfstandigenaf-zelfstandigenaf-zelfstandigenaftrek en over een verruiming van 29procent van de kleinschaligheids-en investeringsafinvesteringsafin trek, vesteringsaftrek, vesteringsaf een tege-moetkoming aan het midden- enkleinbedrijf bij investeringen investeringen in vanbeperkte omvang.omvang.om
Bos houdt rekening metnieuwe economische dip
den haag – Minister Bos van finan-ciën houdt rekening met ’een nieu-we dip’ na het herstel van de econo-mie. Als Als A oorzaken ziet hij een hoogopgelopen werkloosheid of dat con-sumenten op hun geld blijven zit-ten. Bos zei dat gisteren in een in-terview op tv-zender RTL RTL R Z. ’Eengolf van voorzichtigheid’ kan er vol-gens hem voor zorgen dat niet, zo-als nu wordt voorspeld, na de reces-sie de economie alleen nog maar ineen rechte lijn groeit. Voor Voor V een te-rugval in de groei is eerder dooreconomen gewaarschuwd. Bos be-nadrukte dat hij met alle mogelijk
Nederlanders kopen steedsvaker schonere auto’s. Fiscalevoordelen en zuinigere moto-ren trekken consumentenover de streep.
De nieuwe auto’s die vorig jaar in Ne-derland zijn verkocht, zijn fors zui-niger en schoner dan de wagens diehet jaar ervoor de showrooms verlie-ten.
Gemiddeld stootten de nieuw ge-kochte wagens nog 158 gram broei-kasgas CO2 per kilometer uit: 4,2 pro-cent minder dan de nieuwe auto’svan het voorgaande jaar.
De verbetering komt omdat men-sen zuiniger auto’s kopen en fabri-
Nieuwe auto’s veel schoner en zuinigerkanten schonere motoren inbou-wen, stelt de Europese milieufedera-tie TransportTransportT & EnvironmentEnvironmentEn in eenrapport dat vandaag uitkomt.
Nederland stijgt door de zuinigeraankopen een plaatsje op de rang-lijst van EU-landen met de milieu-vriendelijkste autoaankopen. Neder-land staat nu veertiende. Portugezenkopen gemiddeld de milieuvriende-lijkste auto’s van de hele EU. Onder-aan bungelen onder meer Duitslanden Zweden.
De milieugroepering TransportTransportT &Environment Environment En berekent jaarlijks hoe-veel CO2 de nieuwe auto’s uitstoten.De groep constateerde over vorigjaar de grootste daling ooit: 3,3 pro-cent naar nu gemiddeld 153,5 gram
kooldioxide per kilometer.De grootste vooruitgang is geboekt
door BMW. BMW. BMW De Duitse fabrikant heeftheeftheefzijn nieuwe auto’s gemiddeld zelfsruim 10 procent efficiënterefficiënteref gemaaktin 2008.
Het Italiaanse Fiat maakte 3 pro-cent zuiniger auto’s. Het verdrong zohet Franse PSA Peugeot-Citroën vande koppositie van zuinigste autofa-brikant van de EU. AutoAutoA ’s die van eenFiat-band rollen, stoten gemiddeldslechts 138 gram uit.„De daling toont dat de autofabri-
kanten best zuiniger motoren kun-nen maken als ze maar gedwongenworden”, zegt directeur Jos Dingsvan Transport Transport T & Environment.Environment.En
Hij doelt op de nieuwe EU-plicht
om de uitstoot te verlagen naar 130gram in 2015. „De bedrijven halendat doel op hun sloffen. sloffen. slof Het doel hadmakkelijk strenger gekund.”
De berekening van het verbruikhoudt nu geen rekening met acces-soires zoals een airconditioning ofeen navigatiesysteem: navigatiesysteem: na die kunnenmakkelijk tot 10 procent extra ver-bruik en uitstoot leiden, aldus hetrapport. De milieugroep verwachtdat de testmethode in 2013 wordtaangepast.
De Europese milieufederatie re-kent erop dat de Europese Commis-sie in oktober ook met emissie-eisenkomt voor bestelwagens. Die zoudenover zes jaar hooguit 160 gram CO2
per kilometer mogen produceren.
nadrukte dat hij met alle mogelijk-heden rekening moet houden.
Ontwikkelingsbank FMOhandhaaft winst
den haag – De Nederlandse ontwik-kelingsbank FMO heeft heeft heef in de eerstezes maanden een winst behaald van17 miljoen euro, tegen 54,4 miljoeneuro in dezelfde periode een jaareerder. Dat maakte de FMO, datgeld investeert investeert in in economische pro-jecten, gisteren bekend. FMO invesinvesin -teerde in het eerste half jaar in to-taal 246 miljoen euro. De omvangomvangomvan de portefeuille bedroeg aan heteinde van het eerste half jaar 4,3miljard euro. „Ontwikkelingsban-ken zijn cruciaal in deze tijd waarinparticuliere investeerders investeerders in zich te-rugtrekken”, stelde bestuursvoor-zitter Nanno Kleiterp.
9 juli 2009 – heden
In een persbericht en gelijktijdige lancering van de website www.nederlandwordtanders.nl wordt Nederland wordt anders gepresenteerd. Het initiatief krijgt aandacht op de radio, op televisie en in gedrukte en digitale media. De aandacht is aanvankelijk gericht op de persoonlijke ervaringen van jonge ontwerpers en bijzondere samenwerking van initiatiefnemende partijen. Vanaf 2010 verschuift de media-aandacht naar de resultaten van het Onderzoekslab en de ideeënprijsvragen. Nederland wordt anders roept ook debat en kritiek op, met name over de vermeende concurrentievervalsing van het Onderzoekslab.
7 oktober 2009 – 14 januari 2010
Het agenderen van en het geven van ontwerpimpulsen aan nationale ruimtelijke opgaven is tijdens de eerste ronde gericht op: • Binnenstedelijke verdichting van het Jaarbeursterrein Utrecht (Lab01)• Behoud door ontwikkeling in Nagele (Lab02)• Revitalisering van het jaren zeventig centrum van Almere Haven (Lab03)• Revitalisering van een jaren zeventig/tachtig wijk in Heerhugowaard (Lab04)• Multimodale knooppuntontwikkeling van Rotterdam Stadion (Lab05)• Jongeren en transformatie: Placemakers (Lab06)
5 januari – 9 juni 2010
Ideeënprijsvraag voor jonge gezinnen.Drie teams van jonge medewerkers van woningcorporatie Ymere, Proper-Stok Ontwikkelaars en de architecten van de BNA Jonge Architectenprijsvraag 2010 strijden op 8 en 9 juni tijdens de Provada om de meest inspirerende Verticale Stad. De bezoekers van de Provada brengen de meeste stemmen uit op het plan STADZO. Aan de prijsvraag deden mee: 91 inzendingen, waarvan 21 genomineerden.
Mediahype, debat en kritiek
Eerste ronde van het Onderzoekslab
Ideeënprijsvraag Verticale stad
#3
4 april – 30 juni 2010
Het agenderen en het geven van ontwerpimpulsen aan nationale ruimtelijke opgaven is tijdens de tweede ronde gericht op: • Gebruik en beleving van het groen in en rondom steden (Lab07)• Krimp in Noordoost Groningen (Lab08)• Collectief en particulier opdrachtgeverschap op stedenbouwkundige schaal (Lab09)• Tijdelijke strategieën bij leegstand van gebouwen en gebieden (Lab10)• Nieuwe perspectieven op een kwalitatief Nederland in 2040 (Lab11)• Gebruikerskennis betrekken bij het ontwerp van scholen (Lab12)• Particuliere initiatieven bij gebiedsontwikkeling (Lab13)
4 november 2010
De initiatiefnemende partijen komen vanaf de lancering van Nederland wordt anders geregeld bij elkaar in de zogenoemde Initiatiefgroep. Hierin wordt richting gegeven aan de inhoude-lijke, organisatorische en communicatieve voortgang. Op basis van een zelfvisitatie besluit de Initiatiefgroep in november 2010 om de voormalige deelnemers in 2011 intensief te blijven volgen, en deze vervolginitiatieven te delen op de website van Nederland wordt anders.
19 januari – 30 juni 2010
Op basis van een eigen datingsite waarop ontwerpers en ontwikkelaars elkaar kunnen vinden, komen er 126 aanmeldingen en 93 inzendingen binnen. Een jury heeft hieruit tien genomineerden en drie winaars gekozen: EGO, Pick ’n Place en De Vakman Centraal. Laatstgenoemde wint begin 2011 ook de ‘Hollands-Ontwerp-Award’ van het Innovatieplatform bestaande woningbouw.
5 maart 2010
Het eerste Magazine over Nederland wordt anders wordt gepresenteerd, het verschijnt in een oplage van 2500.
23 september 2010
In een oplage van 2000 verschijnt het tweede Magazine over Nederland wordt anders.
Ideeënprijsvraag Zo wil ik wonen
Magazine #1
Tweede ronde van het Onderzoekslab
ZelfvisitatieMagazine #2
#4
2010 – heden
Een greep uit de vervolginitiatieven na afronding van het Onderzoekslab: • Lab01 Utrecht: presentatie tijdens Dag van de Architectuur• Lab02 Nagele: vervolgopdracht van gemeente Noordoostpolder voor
maken van dorpsvisie Nagele• Lab03 Almere: publiekshappening, start bureau Grip op ruimte,
honerering startsubsidie voor vervolgonderzoek door Stimuleringsfonds voor Architectuur
• Lab04 Heerhugowaard: oprichting bureau UNION 3, vervolgopdracht van gemeente Heerhugowaard, tweede fi lm over Rivierenwijk
• Lab05 Rotterdam: oprichting bureau urbangamesandstrategies en presentaties
• Lab06 Placemakers: oprichting Stichting Placemakers, vervolgopdrachten voor Zeeburgereiland, Eenhoorngebied en Amstelcampus
• Lab07 Krachtgroen: oprichting ontwerperscollectief Krachtgroen, diverse presentaties, onderzoek ‘De Groene Rekenkamer’
• Lab08 Topdorpen: diverse presentaties, bijdragen aan ondermeer denktanks en symposia en initiatief De Kansenfabriek
• Lab09 HomeMade: publicatie in ‘Stadswerk’, bijdrage aan studiedag CPO
• Lab10 Tussentijd: Green Open Offi ce, oprichting bureau M.E.S.T., realisatie van Kus&Sloopappartementen in Afrikaanderwijk in Rotterdam
• Lab11 Nederland op de ontwerptafel: boekpresentatie• Lab12 Gezond verstand: opdracht voor uitwerken van
scholenbouwwaaier• Lab13 Vrijstaat: presentaties, bijdrage aan ‘Talk of the town #24’• Nederland wordt anders algemeen: reizende tentoonstelling (te zien op
de Urban Design Beurs 2010, in Mamoni Utrecht, Schouwburg Almere, het ministerie van VROM en Stadskantoor Enschede), presentaties (tijdens congres Building Holland en seminar Reset van DDC-i) en publicaties (onder meer in de magazines ‘Bouwen op ambitie’ en ‘Vastgoed Personality’)
Januari 2011
De website is in 2009 en 2010 een groot succes, met gemiddeld ruim 500 bezoekers per week. Deze bezoekers besteden gemiddeld 3,5 minuut op de website en bekijken per bezoek gemiddeld vijf pagina’s. Veertig procent van de bezoekers komt direct op de website. In januari 2011 wordt de website vernieuwd, door de initiatieven van voormalige deelnemers aan het Onderzoekslab of de ideeënprijsvragen voorop te stellen. Zo blijft www.nederlandwordtanders.nl ook in 2011 een platformfunctie vervullen.
30 juni 2011
In een oplage van 2000 verschijnt, ter gelegenheid van het afscheid van Liesbeth van der Pol als Rijksbouwmeester, een derde Magazine over Nederland wordt anders.
Website hernieuwd
Vervolginitiatieven
Magazine #3
#5
Scholenbouwwaaier Anders MentaliteitLab12 Gezond verstand deed onderzoek naar gebruikerservaringen in schoolgebouwen. Tijdens de eindpresentaties op 30 juni 2010 verscheen de ‘Scholenbouwwaaier’ ten tonele, vergezeld van de uitdaging aan het adres van het Atelier Rijksbouwmeester om gezamenlijk na te denken over de inhoudelijke aanscherping en verdere volmaking van dit instrument. Een opdracht tot nadere uitwerking volgde. Exact een jaar later wordt, na twee aanpassingsrondes, een verbeterde versie gepresenteerd.
De scholenbouwwaaier heeft als doel de totstandkoming van kwalitatief betere scholen te stimuleren, waarin tevredenheid bij de gebruikers eerder regel wordt dan uitzondering. Typerend voor het vervolginitiatief is het denken en werken vanuit de vraag, en de grote bereidheid van partijen om actief kennis te delen. De scholenbouwwaaier breekt met de gedachte dat architecten alleen nog maar kunnen denken in 3D-beelden. Het kunnen luisteren naar de vraag van de opdrachtgever en dit vertalen naar nieuwe denkbeelden staan centraal.
‘Geef kinderen een kant en klare hut en ze zullen hem plank voor plank afbreken. Geef kinderen planken, hamer en spijkers en ze zullen hutten bouwen.’ In deze uitspraak komt het enthousiasme waarmee de scholenbouwwaaier is ontvangen door de gebruikers helemaal tot uitdrukking. De nieuwe generatie gebruikers heeft duidelijk de wil en behoefte het ‘zelf’ te doen, maar wordt hierbij wel graag geholpen met instrumenten die passen bij nieuwere vormen van informatieoverdracht. Vormen waarbij niet het hoe, maar het wat centraal staat. De waaier brengt kennis naar die plaatsen waar deze de meeste waarde heeft.
foto: fotostudio Louk Heimans
Scholen-bouwwaaierLab12 Gezond verstand
#6
Opdrachtgever Wordt verwachtVoor het vervolgtraject van de scholenbouwwaaier fungeert het Atelier Rijksbouwmeester als directe opdrachtgever. Schoolbesturen, gemeenten en eindgebruikers spelen echter een belangrijke rol bij de volmaking. Voor het in topconditie krijgen van de sterk verouderde gebouwenvoorraad ligt, als gevolg van een steeds verder terugtrekkende overheid, bij deze partijen het initiatief.
Deelname aan Nederland wordt anders heeft laten zien dat slimme verbindingen noodzakelijk zijn voor het goed ontsluiten en toegankelijk maken van aanwezige kennis voor deze partijen. Verbindingen tussen mensen, middelen en kennis. Opdrachtgevers moeten zich goed laten informeren en op zoek gaan naar mensen die deze verbindingen ook daadwerkelijk kunnen maken.
Verwacht wordt dat de verbeterde versie van de Scholenbouwwaaier vanaf september kan worden verspreid tijdens netwerkbijeenkomsten, waaronder het congres ‘Delen en Doen’ op 2 november 2011.
Op de hoogte blijven van alle ontwikkelingen rond de Scholenbouwwaaier?twitter @[email protected]/lab12
NL wordt anders
#7
Stichting PlacemakersNa de positieve resultaten van het onderzoek van Onderzoekslab Placemakers naar co-creatie met jongeren op locatie, hebben deelnemers hun kennis en organisatie gebundeld in Stichting Placemakers. Placemakers neemt op lokale schaal actie om tot concrete fysieke ingrepen te komen en stimuleert de bindingen tussen LOCATIE - ACTIE – CREATIE.
AndersPlacemakers werkt aan een meer menselijke benadering van de stadsontwikkeling. De methode van co-creatie vormt een goede manier om verantwoordelijkheid te delen en om te komen tot een werkelijk democratische ruimte. De architect werkt niet meer als alwetende planner vanachter het bureau. In plaats van vormgeving: ‘placemaking’.
‘Architectuur gaat niet meer zozeer om het maken van gebouwen, maar juist om het maken van gemeenschappen.’Reactie op Nederland wordt anders:Vrij naar Teddy Cruz, Architect & UCSD Public Culture prof.
StichtingPlacemakersLab06 Placemakers
OpdrachtgeverIn Nederland komt steeds meer publiek-private samenwerking; naast de overheid zijn er ook andere partijen die zeggenschap over de publieke ruimte verdienen. Door Placemaking aan de hand van co-creatie worden verschillende partijen opdrachtnemer. Van individuele jongeren en creatieve ondernemers tot scholen, woningcorporaties als Ymere en projectbureaus als Wibaut aan de Amstel. Samen delen zij hierdoor zowel recht op als verantwoordelijkheid voor een plek. De term co-creatie is al wel enigszins bekend, maar nog niet ‘geland’ in de uitvoering. Placemakers zet zich in om deze innovatieve aanpak te implementeren, om met elkaar te komen tot revitalisering van de ruimte.
MotivatieDe fysieke ruimte is decennialang ontworpen vanuit een geïnstitutionaliseerd proces. Veel van dit soort top-down ontworpen architectonische glamour-projecten blijken nu onverkoopbaar. Dit besef riep in eerste instantie een gevoel van machteloosheid op. Een overduidelijk gemis aan een ‘sense of place’. Maar hoe vecht je daar tegen als jonge ontwerper? Nederland wordt anders vormde voor de deelnemers de aanleiding om daadwerkelijk iets te dóen om de stedenbouw te veranderen. ‘Het deed ons beseffen dat we vooruitstrevende ideeën op het gebied van samenwerking en het belang van de eindgebruiker – als Placemakers zelf in gang kunnen zetten.’
Wordt verwachtPlacemakers is volop bezig met actieve, gezamenlijke bottom-up processen, zoals co-creatie bij herstructurering van het Eenhoorngebied en Placemaking op de Amstelcampus. Het idee is daar om studenten borden met ‘bewenswijzering’ te laten maken, om de nieuwe campus identiteit te geven. Ook krijgt de Placemakers-binnentuinactie aan de Amstel (samen met creatieve ondernemers, leerlingen van de IVKO kunstschool en andere lokale betrokkenen) op 16 juli een vervolg met buurtfestival ‘De groene diamant’. Hiermee krijgen de gemeente en ontwikkelaars van dit gebied een symbolisch startsein voor het positief en cultureel benutten van de binnentuin. ‘Open up and let it grow.’
Stchting Placemakers is te volgen via:www.placemakers.nltwitter @placemakersplacemakers.wordpress.comwww.facebook.com/pages/Placemakerswww.nederlandwordtanders.nl/lab06
#9
Ontdekkingstocht. Bomen om in te klimmen, spannende paadjes. Een vrolijk geluid. De zon in je gezicht en je voeten in het water. Alle ruimte voor een nieuwe generatie.Natuurspeeltuin de Speeldernis in Rotterdam
Vijf deelnemers en twee mentoren van het Onderzoekslab ontmoeten elkaar, een jaar na het einde van het Onderzoekslab, in Rotterdam. Iedereen is nog actief in het vak. Maar hoe staan zij in het vak? Hoe kijken zij aan tegen de zogenaamde crisis? En zijn zij nu representanten van een nieuwe generatie, zoals de media doen geloven?
Kus&SloopPlaats van ontmoeting is het Kus&Sloop – 100% Lokaal-project in de Afrikaanderwijk in Rotterdam. Bureau M.E.S.T. is het architectenbureau achter dit project en komt voort uit het lab Tussentijd. De manier waarop bureau M.E.S.T. zich manifesteert, staat voor een nieuwe aanpak en maakt de tongen direct los. Carolien Ligtenberg, één van de oprichters van bureau M.E.S.T. en voormalig mentor van twee labs: ‘Na het lab Tussentijd, dat experimenten deed in leegstaande kantoorpanden in het centrum van Apeldoorn, zijn we met een aantal mensen doorgegaan. We hebben bureau M.E.S.T. opgericht en woningcorporatie Vestia bereid gevonden een experiment aan te gaan. Ditmaal in een wijk waar corporatiewoningen op renovatie wachten.’ Elisabeth Boersma, eveneens oprichter van bureau M.E.S.T. en voormalig deelnemer aan het lab Tussentijd: ‘In de tussentijd worden deze woningen tijdelijk omgetoverd tot hotelwoningen, ingericht door lokale kunstenaars en voorzien van eten en drinken uit de wijk. Alles, van materiaal, diensten tot producten, komt uit de wijk. Zo hebben bijvoorbeeld wijkbewoners bijdragen geleverd, maar ook de lokale dierenspeciaalzaak, pizzeria, Turkse bakker, Bosnische delicatessenwinkel en Marokkaanse freshfoodshop. Door te zien wat lokaal aanwezig is en koppelingen te maken tussen bestaande netwerken ontstaat een onverwacht programma. Met Kus&Sloop bieden we de wijk een platform, die juist de kwaliteiten in de wijk laat zien. Het is power to the people en dat is waar we echt voor staan.’
OndernemendHet is deze laatste opmerking waarin de anderen zich zo herkennen. Petra Diesfeldt, één van de oprichters van het bureau Grip op Ruimte, gastdocente aan de TU Delft en voormalig deelnemer aan het lab Almere: ‘Nadat ik tweemaal ontslagen was bij een architectenbureau omdat er geen werk meer was, heb ik het heft in eigen handen genomen. Ik ben toch zelf beter in staat om werk te genereren? Het werk waar ik echt gelukkig van word en waar ik in geloof. Zonder haken en ogen.’ Marco van Zandwijk, werkzaam voor het Atelier Rijksbouwmeester en het Service Centrum Scholenbouw en voormalig deelnemer van
het lab Gezond verstand, kan zich hier helemaal in vinden: ‘Ook ik heb, na het Onderzoekslab, zelf het initiatief genomen om de problematiek rondom scholenbouw verder aan te vliegen, vanuit de stellige overtuiging dat deze noodzakelijke verandering van onderaf tot stand moet komen. Dit zonder vooraf een duidelijk eindbeeld te hebben van de uitkomst, maar door te vertrouwen op het ontstaan hiervan, gaandeweg een samenwerkingsproces met alle betrokken partijen. Opdrachtgevers hebben in toenemende mate behoefte aan nieuwe denkbeelden, 3D-beelden zijn daarvan slechts een afgeleide en niet langer een doel op zich.’ Rogier Dobma, voormalig deelnemer van het lab Nagele en oprichter van zijn eigen bedrijf RenderSupply: ‘Na al het onderzoek en praten over eigen initiatief in het Onderzoekslab vond ik dat ik het maar eens zelf in praktijk moest brengen. Ik ben naast ontwerper ook ondernemer geworden en werk in West- en Oost Europa. Waar ik overigens juist wel aan 3D-visualisaties werk.’ Jeroen Mensink, oprichter van Jam* architecten en voormalig mentor van het lab Placemakers: ‘Naast een deeltijdfunctie aan de TU Delft, werk ook ik voor mijn eigen bedrijf. Ik ben er, eerlijk gezegd, een beetje ingerold. Wat ik leuk vond om te doen, bestond niet. En dus was het ondernemerschap ook voor mij een logische stap.’
Het woord ‘ondernemerschap’ ligt onze gesprekspartners voor in de mond. Ze zijn er trots op. Het staat vooral voor verantwoordelijkheid en risico’s nemen. Voor een inhoudelijke focus, het leggen van verbindingen en respect voor het zelforganiserend vermogen van mensen, organisaties en netwerken. En in sommige gevallen betekent het ook heel nadrukkelijk stelling nemen. Elisabeth Boersma: ’40.000 m2 Kantoor bijbouwen in een regio waar zoveel leegstand is? Dat zou echt ongehoord zijn. Bureau M.E.S.T. zou zich volstrekt ongeloofwaardig maken door zo’n opdracht te aanvaarden.’
Architecten overbodig Alle zeven gesprekspartners zijn opgeleid als architect, afgestudeerd aan de TU Delft, TU Eindhoven of Academie van Bouwkunst tussen 1995 en 2006, en bijna allemaal dertigers. Zij werken, fulltime of parttime, in hun eigen bedrijf. Een aanzienlijk contrast met de alarmerende cijfers over de architectenbranche, die een structurele uitval van veertig tot zestig procent van de totale architectenpopulatie voorspellen. Hoe valt dit met elkaar te rijmen? Rouke Mulder, werkzaam bij Rau architecten en mede-oprichter van Grip op ruimte: ‘De grote werkloosheid onder architecten onderstreept de noodzaak om onze kennis en kwaliteiten op andere manieren in te zetten.’
Elisabeth Boersma, Petra Diesfeldt, Rogier Dobma, Carolien Ligtenberg, Jeroen Mensink, Rouke Mulder en Marco van Zandwijk in gesprek met Rutger Oolbekkink en Guido Wallagh.
Een nieuwegeneratie?
Dee
lnee
mer
s#1
1
Jeroen Mensink: ‘Mijn indruk is dat er juist nog veel architecten werken. Steeds meer als ZZP-er. Het groeiend aantal owners op LinkedIn spreekt wat dit betreft boekdelen. Onder de radar is het blijkbaar nog wel even vol te houden. Maar als architecten geen duidelijke focus in hun vak gaan aanbrengen en zich niet als ondernemers gaan opstellen, dan zal dit echt van tijdelijke aard zijn. Ik denk dat er sowieso teveel architecten zijn. En hoe erg is het nu voor de samenleving als een deel van de architecten een ander vak gaat kiezen?’
Van ego naar teamplayerOp de vraag welke functie de zeven gesprekspartners op hun visitekaartje hebben staan, komt in eerste instantie een antwoord op wat zij niet willen zijn. Zij verzetten zich tegen de ‘icoon-architecten’, die als kunstenaars ten strijde trekken. Die denken dat maatschappelijke vraagstukken alleen door een gebouw en esthetiek op te lossen
zijn. Die alleen maar zenden en niet luisteren. En die vooral geen aansprakelijkheid genomen hebben. Rogier Dobma: ‘In de afgelopen decennia heeft de architect zichzelf laten minimaliseren van bouwheer tot adviseur. Hierdoor heeft de architect ook elke verantwoordelijkheid van zich weg geworpen. Dat is door deze crisis een voltooid verleden tijd.’ Marco van Zandwijk: ‘Tot voor kort kon alles gebouwd worden, zonder oprechte aandacht voor de onderliggende vraag. Ook dat is voltooid verleden tijd.’ Carolien Ligtenberg: ‘Dankzij de crisis zien wij dat het ontwerp nooit meer los mag komen te staan van zijn maatschappelijke context.’ Rouke Mulder: ‘De gemakkelijkste weg om geld te verdienen was bouwen. Zonder risico’s in te zien. Zonder verantwoordelijkheid te nemen voor het effect in de samenleving. Dat kan nu echt niet meer. De crisis heeft gewerkt als katalysator om sluimerende ontwikkelingen te versterken. Het dwingt tot het maken van andere keuzes en het zoeken naar nieuwe mogelijkheden. En met het verdwijnen van financiële zekerheden en de focus op groei moet de sector ook op zoek naar nieuwe businessmodellen, nieuwe samenwerkingsvormen en oplossingen voor ruimtelijke vraagstukken die verder gaan
dan het ontwerp alleen. De tijd van de grote ego’s is voorbij. De huidige tijd vraagt om teamplayers en om betrokkenheid. Architecten moeten in deze tijd niet alleen ideeën bedenken, maar ze ook door middel van experiment en onderzoek, concretiseren en in praktijk brengen: initiatieven starten en risico’s nemen.’ Rogier Dobma: ‘Ik zocht het avontuur en als ik iets gevonden heb, dan is het dat wel.’
Geen nieuwe generatieAls iets door de media geprobeerd is, dan is het wel om de jonge architecten uit het Onderzoekslab neer te zetten als representanten van een andere generatie. En hoezeer wij ook ons best doen, de zeven gesprekspartners laten zich dit label niet opplakken. Zij herkennen elkaar in hun betrokkenheid bij ontwerpopgaven, in hun liefde voor het ondernemerschap, in de bereid-heid om risico’s en verantwoordelijkheid te nemen. Zij zien in dat de opgaven anders zijn dan voorheen en dat architectuur vroeger het doel was en nu een middel om iets te bereiken. Zij vertrouwen op creativiteit, die zowel in hun vak als in vele andere sectoren de motor van innovatie is, zo blijkt wel uit de genoemde inspiratiebronnen. Zij noemen zich architect, maar net zo goed pionierende
Zijn de geïnterviewden een goede afspiegeling van de huidige generatie architecten? Geef je mening op www.nederlandwordtanders.nl
netwerker, verbinder, urban fertilizer of ontwerper. Maar hoeveel overeenkomsten zij ook zien, een nieuwe generatie zijn zij niet. Jeroen Mensink: ‘Misschien heb je door ons uit te nodigen wel de verkeerden voor je. Misschien zijn wij wel een uitzondering. Maar wij voelen ons gewoonweg geen nieuwe generatie.’
Oproep aan de nieuwe Rijksbouwmeester Anders dan je zou denken bij een gesprek met architecten in crisistijd is het vooral optimisme dat de boventoon voert. Onze gesprekspartners tonen een aanstekelijke bevlogenheid voor het vak. Zij geloven in de mogelijkheden die de huidige tijd biedt aan ondernemers met een doel. Maar als het gaat om de reikwijdte en invloed van de architect stellen zij zich bescheiden op. Het zijn niet de gebaande paden die zij volgen. Daar is het de tijd niet meer voor. Het is, volgens eigen zeggen, dus uitdrukkelijk niet de nieuwe generatie die voor ons zit, maar het zijn zeker wel geestverwanten. Het gaat om een kentering van ‘dé architect’ naar de ‘pionierende netwerker’.
Tijdens het gesprek wordt het belang van samenwerking in projecten telkens weer benadrukt. Nieuwe vormen van samenwerken, over de grenzen van het eigen vakgebied heen. Steeds weer tijdelijke en/of nieuwe coalities smeden, zoals het Kus&Sloop-project bij de transformatie van elke nieuwe kuswoning treffend laat zien. De keerzijde hiervan is, dat het vinden en binden van coalitiepartners tijdrovend is, de kennisuitwisseling over deze aanpak nog miniem is en refl ectie op het succes ervan beperkt. De vraag is nu, wie kan hier wat aan doen? De zeven gesprekspartners weten het wel. Voordat ieder weer zijns weegs gaat sluiten zij het gesprek, geheel in stijl, gezamenlijk af. Met een eensgezinde oproep: ‘Laat de nieuwe Rijksbouwmeester een platform creëren voor de netwerkgeneratie!’
Tijd
ens h
et g
espr
ek is
de
vraa
g ge
steld
wat
nu
iede
rs in
spira
tiebr
onne
n zi
jn. O
pval
lend
was
het
an
twoo
rd: v
eel i
nspi
ratie
wor
dt g
evon
den
buite
n de
arc
hite
ctuu
r. Ee
n du
idel
ijk v
oorb
eeld
van
de
wen
s en
beho
efte
om
mul
tidisc
iplin
air t
e zi
jn.
• N
icol
ine
Mul
der (
Rijn
land
s de
nken
)
> w
ww
.men
scen
traa
l.nl
• B
erth
old
Gun
ster
(tec
hnie
k va
n he
t om
denk
en)
>
ww
w.o
mde
nken
.nl
• M
arin
us K
noop
e (fy
sicu
s ov
er h
et
verw
erke
lijke
n va
n je
dro
men
)
> w
ww
.dec
reat
iesp
iraal
.nl
• Id
eas
wor
th s
prea
ding
>
ww
w.te
d.co
m
• C
rimso
n ar
chite
ctur
al h
isto
rians
>
ww
w.c
rimso
nweb
.org
• St
reet
blog
: gra
ssro
ots-
bew
egin
g di
e st
rate
n va
n A
mer
ikaa
nse
sted
en p
robe
ert t
e he
rove
ren
voor
voe
tgan
gers
en
fi ets
ers
>
ww
w.s
tree
tsbl
og.o
rg
• Yu
ri R
ynto
vt -
duiz
endp
oot,
meu
belm
aker
, cul
ture
el
entr
epen
eur e
n ar
chite
ct
> w
ww
.rynt
ovt.c
om
• O
leg
Dro
zdov
- so
ciaa
l be
vlog
en tu
ssen
Jon
g W
ild
Oek
raïe
ns K
apita
lism
e
> w
ww
.dro
zdov
-par
tner
s.co
m•
Leon
hard
Sch
enk:
arc
hite
ct/
sted
enbo
uwer
en
beke
nd
van
Tübi
ngen
• >
ww
w.ro
ddom
-inst
itute
.org
•
Josh
Hom
me:
muz
ikan
t, pr
oduc
er, f
ront
man
, ins
pira
tor,
song
writ
er e
n gi
taris
t
> h
ttp://
en.w
ikip
edia
.org
/w
iki/J
osh
Hom
me
• Li
tera
ire ti
ps: I
talo
Cal
vino
, Geo
rges
Pe
rec
en J
orge
Lui
s B
orge
s•
Men
sen
die
buite
n ei
gen
kade
rs
denk
en, d
ie ti
jd n
emen
en
liefd
e he
bben
voo
r waa
r ze
mee
bez
ig z
ijn
en d
aarb
ij al
tijd
denk
en in
een
bre
der
bela
ng d
at a
lleen
het
eig
en b
elan
g•
Laat
je in
spire
ren
door
de
vers
chei
denh
eid
in d
e m
ens
• W
onen
in B
arce
lona
is in
vee
l een
om
kerin
g va
n he
t lev
en in
Ned
erla
ndEe
n st
ad w
aar m
ense
n tij
d he
bben
en
nem
en v
oor e
lkaa
r. Ee
n pl
ek
waa
r lie
fde
en p
assi
e m
eer a
an d
e op
perv
lakt
e ko
men
. Een
ple
k w
aar
min
der g
eld
is, m
aar w
aar g
eld
ook
een
min
der g
rote
rol s
peel
t. H
et
mat
eria
lism
e is
weg
. Het
gel
uk is
gr
oter
dan
het
doe
l van
de
dag
• D
e on
beva
ngen
heid
waa
rmee
st
uden
ten
hun
alle
reer
ste
ontw
erp
mak
en•
Film
s va
n Ja
cque
s Ta
ti, w
aarin
het
ge
drag
van
men
sen
en d
e ‘m
oder
ne’
maa
tsch
appi
j cen
traa
l sta
an#1
3
De Kansenfabriek Anders MentaliteitLab08 deed onderzoek naar Topdorpen, en vulde tijdens de eindpresentaties het podium met een dynamische maquette van maar liefst vier bij vijf meter. Daarna trokken de ontwerpers het land in, en leverden hun bijdrage aan onder meer de Noordelijke Krimpbeurs, de Landelijke Bestuurdersconferentie in Den Haag en het Krimp-Atelier Noord Limburg. Daarnaast stonden er diverse lezingen op het programma, zoals bij de uitreiking van de Vredeman De Vriesprijs in Friesland en het Nijmeegse symposium Hergebruik Kerkgebouwen. Momenteel zijn de ontwerpers met de gemeenten Oldambt en Pekela (Oost-Groningen) in gesprek over een vervolginitiatief: ‘de Kansenfabriek’.
De dynamische maquette is ontwikkeld als instrument voor de verbeelding van toekomstige ontwikkelingen in de regio. Vanuit de kracht van de regio worden kansen opgespoord, die beeldend en ruimtelijk ingezet worden, en verbonden met initiatieven en ontwikkelingen op verschillende schaalniveaus. In de Kansenfabriek zijn, naast het verbeelden, twee kernwaarden toegevoegd: verdiepen en verbinden. Verdiepen door de kracht in en rond de locatie te mobiliseren, de initiatieven en ideeën (met de verbeelding) bottom up te prikkelen en te organiseren. Daarbij komt het verbinden met de vijf ‘O’s’ van het maatschappelijk middenveld: ondernemers, onderwijs, onderzoek, overheid en omgeving.
Tot nu toe waren alle vragen en antwoorden gerelateerd aan groei. Vanuit groeiperspectief bezien leidt krimp tot kramp; krampachtige pogingen om het tij te keren. De kunst is om nu andere vragen te formuleren. Vragen die uitgaan van de mogelijkheden die krimp biedt, die aanhaken bij nieuwe ruimte en nieuwe kansen en het samenballen van kracht. De overheid zou voorop moeten lopen als het gaat om deze mentaliteitsverandering. In de praktijk blijken bestaande structuren daar echter het meest vastgeroest. Ervaring met de Kansenfabriek leert dat met name de samenwerking met het onderwijs een katalysator kan zijn om nieuwe perspectieven aan te boren, en daarmee een mentaliteitsverandering te bewerkstelligen.
Kansen-fabriekLab08 Topdorpen
Wordt verwachtOpdrachtgeverNL wordt andersVanuit het krimpperspectief wordt de opdracht-gever niet alleen bediend met nieuwe antwoor-den, maar moet hij ook worden geholpen met nieuwe vragen. Voor de opdrachtnemer vraagt dat om het lef om thema’s uit de taboesfeer op de agenda te zetten. Zoals de overcapaciteit aan bouwlocaties en de duizenden leegkomende boerderijen. Daarnaast vraagt het om verbeeld-ing. Verbeelding waarmee ook de nieuwe opdrachtgevers (zoals ‘probleemeigenaren’ en betrokkenen) kunnen worden aangesproken. De opdrachtnemer is in dat proces minder de uitvoerder, maar meer de facilitator van het proces. De opdrachtgever is tegelijk ook uitvoerder.
Krimp vraagt om nieuwe antwoorden, bij nieuwe vragen, rond nieuwe ruimte en nieuwe kansen. Nieuwe dimensies ontstaan door de verbinding van de nieuwe ruimte met de virtuele wereld. De verbinding van de nieuwe verbeeldingskracht van de diverse labs biedt daarvoor een krachtig en kansrijk perspectief.
Verwacht worden nieuwe coalities en nieuwe dimensies. Tijdens een bijeenkomst in Twente afgelopen voorjaar klonk de oproep om tussen labs de krachten te bundelen. Dat gaat zeker een vervolg krijgen. Zo is bij het project de AnnaHub in Zoetermeer het concept van de Kansenfabriek gekoppeld aan het omgevingsconcept van Krachtgroen. Op de hoogte blijven van de Kansenfabriek en andere ontwikkelingen? www.nederlandwordtanders.nl/lab08
#15
UNION 3 Na afl oop van Lab04 Rivierenwijk Heerhugowaard, dat onderzoek deed naar kwaliteitsstrategieën voor bloemkoolwijken, is uit drie bestaande bureaus een nieuw collectief gevormd: ‘UNION 3’. Dit collectief houdt zich bezig met de praktische en theoretische aspecten van renewal (stedelijke vernieuwing) en bestaat uit architecten, stedenbouwkundigen en een journalist. In opdracht van woningcorporatie Woonwaard en gemeente Heerhugowaard werkte het collectief verder aan een wijkvisie voor de Rivierenwijk en presenteerde het een tweede fi lm die te bekijken is op www.nederlandwordtanders.nl.
Anders UNION 3 richt zich op vitale vraagstukken van hedendaagse Europese steden, die op zeer korte termijn herdacht, hernieuwd en hervormgegeven moeten worden. In plaats van een individuele benadering van de problematiek rond renewal pleit UNION 3 voor een meer collectieve en multidisciplinaire benadering: het zo breed mogelijk delen en communiceren van data door onder andere gebruik te maken van nieuwe media en (inter)nationale informatienetwerken.
UNION 3 richt zich op vitale vraagstukken
multidisciplinaire benadering: het zo breed
Mentaliteit Urban renewal is één van de meest urgente en onderontwikkelde thema’s in de hedendaagse Europese stedenbouw, en daarmee de belangrijkste drijfveer achter het ontstaan van UNION 3. De leden van UNION 3 nemen de rol aan van curatoren en organisatoren in complexe processen. Elk proces is daarbij nieuw en anders. Soms brengt dat frustraties met zich mee, maar bovenal creëert het talrijke uitdagingen.
UNION3Lab04RivierenwijkHeerhugowaard
#16
NL wordt anders Net als de rest van Europa groeit Nederland minder hard dan vroeger. De aandacht verschuift steeds meer van nieuwbouw van nieuwe steden en wijken, naar het hernieuwen van bestaande situaties.
Opdrachtgever Er zal de komende jaren steeds meer herontwikkeling plaatsvinden, en steeds minder nieuwbouw. Meer dan ooit is er dus behoefte om de traditionele rolverdeling van opdrachtgever versus opdrachtnemer te herzien. Elke opgave heeft haar eigen randvoorwaarden en zal om een unieke en specifi eke aanpak vragen. Het onderscheid tussen opdrachtgever en ondernemer zal daarbij steeds meer vervagen: gebruikers zullen vaak tegelijkertijd opdrachtgever en opdrachtnemer zijn.
Wordt verwachtNaast renewal projecten in Nederland draagt UNION 3 ook regelmatig bij aan de discussie over stedelijke vernieuwing door middel van publicaties en publieke debatten. In MONU Magazine on Urbanism #14 verscheen recentelijk een uitgebreid artikel (zie: www.monu-magazine.com).
Op de hoogte blijven van verdere ontwikkelingen?www.nederlandwordtanders.nl/lab04
#17
Oud wordt nieuw. Verscholen, klein, voorzichtig sprankelend. Klaar om ontdekt te worden, of om juist nog heel even geheim te houden.Oliemolenkwartier in Amersfoort
WAT ARCHITECTUUR KAN DOENXML
Zelden was de status quo zo instabiel als vandaag, zelden ook zo dwingend de vraag naar wat architectuur kan doen. Onder invloed van projectontwikkelaars, privatisering en een economische extase is de architect het afgelopen decennium steeds verder gemarginaliseerd, een pijn die slechts kon worden weggenomen door wat een nimmer opdrogende stroom opdrachten leek. De heftigheid waarmee veel architectenbureaus getroffen worden door de huidige crisis, is een logische volgende episode van de onder invloed van de markt steeds verder gemarginaliseerde positie van architectuur. Waar architectuur in de tweede helft van de twintigste eeuw betekenis kreeg als onderdeel van een maatschappelijk verankerde cultuurproductie, is de afgelopen tien jaar veel architectuur gereduceerd tot het esthetische handschrift waarin autonoom gedefinieerde private agenda’s zich materialiseerden. Het wegvallen van de economische urgentie toont op een pijnlijke manier het ontbreken van ideeën over wat architectuur in een breder scala van waarden, culturele krachten en publieke interesses kan betekenen.Als reactie op deze gemarginaliseerde positie lijken er zich grofweg twee tendensen af te tekenen. Aan de ene kant is er een reactionaire reflex: het restaureren van het ambacht van architect in zijn rol als bouwheer, onder andere zichtbaar in de nieuwe wet op de architectentitel. Een tweede tendens is een revolutionaire reactie, waarbij architecten zichzelf in eerste instantie onderscheiden door architectonisch denken. Vanuit dit denken kan de architect, over de door architectuur aan zichzelf opgelegde grenzen heen, een rol opeisen in het maatschappelijk krachtenveld waarin nieuwe opgaven geformuleerd worden. Niet als procesmanager, maar vanuit zijn vermogen tot het ontwikkelen van ideeën en het vertalen van maatschappelijke urgenties naar ruimtes die hedendaagse manieren van leven reflecteren en soms ook provoceren.
Door – binnen en buiten opdrachten – zelf opgaven te formuleren en te agenderen zou de architect zich zo weer een rol kunnen toeëigenen als culturele actor. Rondom deze opgaven kunnen zich immers nieuwe, wisselende, vormen van collectiviteit ontwikkelen – verbanden van gebruikers, overheden, bedrijven, belangengroepen, media – die elkaar vinden in een gemeenschappelijk idee, en uiteindelijk project. In deze door ideeën gedreven collectieven, ligt een potentie voor een architectuur van nog onbekende ruimtelijkheid, tactiliteit en esthetiek. Architectuur zal zichzelf een nieuw publiek moeten zoeken om weer publiek te kunnen zijn, of niet te zijn.
Col
umn
af
speelplek
schooltuin
plukbomen
vuurplaats
koffiepunt
museum
horeca
cafetaria
muziektent
vaarroute
vergaderplek
begraafplaats
slaapplaats
openbaar vervoer
parkeerplaats
sport en spel
kerk
fietspad
apotheek
huisarts
zoekgebied nieuwbouw
behoud/restauratie
renovatie
zoekgebied innovatie/duurzaamheid
zoekgebied supermarkt
supermarkt / bouwmarkt
A6
2
1
4
5
5
5
5
6
6
7
7
7
88
9
9
9
9
10
10
10
11 11
1112
12
12
13
13
14
15
16
1720
19
18
2122
24
25
23
26
27 28 29
31
31
31 32
33
34
35
14
46
38
38
39
39
39
39
39
40
41
42
5
43
4444 36
27
27
37
projecten:1 entree zuid2 entree noord3 entree bedrijventerrein4 entree west5 aanhelen windsingel6 paden windsingel7 aansluiting op de dorpsweide (bosstroken/’vizieren’)8 wonen in de windsingel (zuidelijke uitbreiding)9 groenstructuur hoven renoveren (Karwijhof, Koolzaadhof, Klaverhof, Vlashof) 10 nooit ontworpen groenstructuur in hoven ontwerpen (Lucernehof, Gerstehof, Tarwehof)11 referentiestudie bruggen12 vrijmaken dorpsweide13 paden dorpsweide14 kunst op de dorpsweide15 water verbreden, zwembad, rietveld16 muziekkoepel17 film op de dorpsweide18 herstellen van het sportveld (inrichten jongerenplek, tribune)19 terras MFC20 aanleggen van bootjes + vaarroute naar Schokland 21 inrichting Voorhof22 gebouw op het Voorhof23 gebouw op de loswal24 Zuiderwinkels 25 Noorderwinkels 26 aanlegplek bootje + vaarroute naar Urk27 nieuwe plekken voor woon-werkwoningen 28 ontwikkeling eerste strook bedrijventerrein, aantakking op kerngebied29 ontwikkeling huidige benzinepomp tot nieuwe functies 30 kruispunten voortkomend uit herstellen windsingel31 aanpassen wegprofiel Ploegstraat + Akkerstraat32 parkeren rondom de dorpsweide 33 parkeren kerngebied34 parkeren woonhoven 35 parkeren en laden/lossen supermarkt (+ karretjes, glasbak, papierbak etc.)36 fietspad naar Schokland37 wandelroute38 in actie-route39 plukbomen 40 uitkijktoren41 speelplekken42 aankondigingsbord43 koffiepunt44 schooltuinen45 nieuwe film Van Gasteren46 ANWB fietsroute Nagele47 kunstenaars in Nagele48 collectief atelier49 proefwonen 50 gratis plantjes dag51 overtuinen
3
30
30
5
5
5
33
32
34 34
34
34
34
34
6 38
45
41
5
5
5
5
47
48
49
49
49
49
49
49
50
5050
Dorpsvisie
Anders
Motivatie
Negen van de veertien leden en de mentoren van het Onderzoekslab dat zich bezig hield met de toekomst van Nagele, werkten in opdracht van gemeente Noordoostpolder en woningcorporatie Mercatus verder aan een dorpsvisie. Deze bestaat uit een masterplankaart, ‘de Nieuwe Kaart van Nagele’, en een aantal themakaternen (over onder meer conceptuele monumentenzorg). De dorpsvisie is door de gemeente Noordoostpolder aangenomen als leidraad voor de (her)ontwikkeling van Nagele. Verdere uitwerking van deelplannen geschiedt zoveel mogelijk in samenwerking met het lab.
Een open ontwerpproces resulteerde in een dorpsvisie die een verbeelding van de kansen weergeeft, in plaats van een traditionele blauwdrukplanning. In de uitwerking van de dorpsvisie is wederom veel feedback van bewoners en betrokkenen verwerkt. Het ontwerp- en onderzoeksproces heeft aangetoond hoe belangrijk een breed gedragen visie is. Een visie gedragen door bewoners, ondernemers, gemeente en woningcorporatie. Niet alleen om duidelijke lijnen voor de toekomst uit te kunnen zetten en nieuwe ideeën en initiatieven te toetsen, maar ook om vertrouwen tussen de betrokken partijen te behouden en te versterken.
Nagele is een uniek dorp in een uniek polderlandschap. Er is bijna geen gaver voorbeeld van de maakbaarheid van het Nederlandse landschap en de Nederlandse maatschappij te vinden. Niet voor niets is Nagele tot één van de 35 iconen van de ‘Canon Ruimtelijke Ordening’ van Nederland benoemd. De opgave die hier ligt is eindeloos fascinerend: hoe kan een dorp dat als een (kwetsbare) totaalcompositie is ontworpen zich aanpassen aan de dynamische eisen en wensen van deze tijd, zonder aan kracht en karakter in te boeten? Particulier initiatief en ondernemerschap versus van boven opgelegde maakbaarheid.
OpdrachtgeverHet Onderzoekslab heeft aangetoond dat architecten in Nederland een ongeloofl ijk grote maatschappelijke betrokkenheid hebben en een groot potentieel aan creatieve kracht, maar ook dat (jonge) architecten gewend zijn om vooral binnen hun eigen kring maatschappelijk discussies te voeren. Te vaak blijven geweldige initiatieven en onderzoeken op de plank liggen, omdat de aansluiting met de politiek of investeerders niet gevonden wordt. De architect zal ondernemender moeten worden. Kleinschaligheid, duurzaamheid en productontwikkeling lijken daarbij belangrijke thema’s te worden.
NL wordt andersDe vrije rol die het Onderzoekslab had veranderde na de opdracht voor de dorpsvisie. Het Onderzoekslab werd omgedoopt tot Ontwerplab en er is, met een kleiner en slagvaardiger team, gewerkt binnen gestelde kaders. Waar het Onderzoekslab heel dicht bij de bewoners stond, was dat minder in het Ontwerplab. Niettemin heeft ook dit lab laten zien hoe belangrijk een goede communicatie met bewoners en ondernemers is.
OntwerplabNageleLab02 Nagele
af
speelplek
schooltuin
plukbomen
vuurplaats
koffiepunt
museum
horeca
cafetaria
muziektent
vaarroute
vergaderplek
begraafplaats
slaapplaats
openbaar vervoer
parkeerplaats
sport en spel
kerk
fietspad
apotheek
huisarts
zoekgebied nieuwbouw
behoud/restauratie
renovatie
zoekgebied innovatie/duurzaamheid
zoekgebied supermarkt
supermarkt / bouwmarkt
A6
2
1
4
5
5
5
5
6
6
7
7
7
88
9
9
9
9
10
10
10
11 11
1112
12
12
13
13
14
15
16
1720
19
18
2122
24
25
23
26
27 28 29
31
31
31 32
33
34
35
14
46
38
38
39
39
39
39
39
40
41
42
5
43
4444 36
27
27
37
projecten:1 entree zuid2 entree noord3 entree bedrijventerrein4 entree west5 aanhelen windsingel6 paden windsingel7 aansluiting op de dorpsweide (bosstroken/’vizieren’)8 wonen in de windsingel (zuidelijke uitbreiding)9 groenstructuur hoven renoveren (Karwijhof, Koolzaadhof, Klaverhof, Vlashof) 10 nooit ontworpen groenstructuur in hoven ontwerpen (Lucernehof, Gerstehof, Tarwehof)11 referentiestudie bruggen12 vrijmaken dorpsweide13 paden dorpsweide14 kunst op de dorpsweide15 water verbreden, zwembad, rietveld16 muziekkoepel17 film op de dorpsweide18 herstellen van het sportveld (inrichten jongerenplek, tribune)19 terras MFC20 aanleggen van bootjes + vaarroute naar Schokland 21 inrichting Voorhof22 gebouw op het Voorhof23 gebouw op de loswal24 Zuiderwinkels 25 Noorderwinkels 26 aanlegplek bootje + vaarroute naar Urk27 nieuwe plekken voor woon-werkwoningen 28 ontwikkeling eerste strook bedrijventerrein, aantakking op kerngebied29 ontwikkeling huidige benzinepomp tot nieuwe functies 30 kruispunten voortkomend uit herstellen windsingel31 aanpassen wegprofiel Ploegstraat + Akkerstraat32 parkeren rondom de dorpsweide 33 parkeren kerngebied34 parkeren woonhoven 35 parkeren en laden/lossen supermarkt (+ karretjes, glasbak, papierbak etc.)36 fietspad naar Schokland37 wandelroute38 in actie-route39 plukbomen 40 uitkijktoren41 speelplekken42 aankondigingsbord43 koffiepunt44 schooltuinen45 nieuwe film Van Gasteren46 ANWB fietsroute Nagele47 kunstenaars in Nagele48 collectief atelier49 proefwonen 50 gratis plantjes dag51 overtuinen
3
30
30
5
5
5
33
32
34 34
34
34
34
34
6 38
45
41
5
5
5
5
47
48
49
49
49
49
49
49
50
5050
Wordt verwacht De Nieuwe Kaart van NageleIn juli 2011 wordt het nieuwe multifunctionele centrum in Nagele opgeleverd en zal met de renovatie van de Rietveldwoningen gestart worden. Ook zijn er een aantal groen initiatieven gaande. De gemeente heeft in het voorjaar het voormalige dorpsrestaurant opgekocht en is nu de mogelijkheden van herontwikkeling van het pand en het omliggende centrumgebied aan het onderzoeken. In het najaar staat bovendien een bezoek van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap gepland.
Actuele ontwikkelingen zijn te volgen op: www.nagele.nlwww.nederlandwordtanders.nl/lab02
#21
#21
Grip op Ruimte Anders MotivatieMaartje Olsthoorn, Rouke Mulder en Petra Diesfeldt, drie ontwerpers uit Lab03 Almere Haven, startten na afloop van het Onderzoekslab een eigen onderzoeksbureau: ‘Grip op Ruimte’. Voor hun onderzoek naar wonen in jaren zeventig centra is een subsidie van het Stimuleringsfonds voor architectuur toegekend, en stelde de Alliantie Flevoland, mede-opdrachtgever van het Onderzoekslab, sponsoring beschikbaar.
Grip op Ruimte werkt volgens een in het Onderzoekslab ontwikkelde onderzoeks-methodiek. De werkwijze gaat niet uit van een bouwvraag, maar van de plek. Onderzoek van de plek op verschillende schaalniveaus en onderwerpen zijn de basis voor diagnoses. Na het stellen van diagnoses worden ‘tools’ (ontwerpoplossingen) ontworpen. Uit deze tools kunnen verschillende belanghebbenden samen toekomstscenario’s opstellen. Zij krijgen grip op het gebied doordat ze inzicht krijgen in de stappen waarin een samenhangende ontwikke-ling mogelijk is.
In de praktijk worden vaak korte analyses gemaakt, met als uitgangspunt dat er iets gebouwd moet worden. Grip op Ruimte wil onderzoek doen naar maatschappelijk relevante vraagstukken, zoals wonen in jaren zeventig centra, en ruimtelijke visies maken voor duurzame gebiedsontwikkeling. ‘Wij willen de opgave goed leren kennen en van daaruit breed kijken naar een beter toekomstperspectief.’
Grip opRuimteLab03 Almere Haven
Opdrachtgevers komen met het soort werk waar het jonge bureau zich op richt niet zelf naar de opdrachtnemers toe. Dat betekent dat je als bureau zelf het initiatief moet nemen. ‘Deze ‘reset’ heeft ons aangespoord om onze kunde als ruimtelijke probleemoplossers buiten het directe doel van het vak architect te leggen. Voor verdieping in een opgave en het opdoen van kennis over de openbare ruimte moeten we verder kijken dan een (nieuw) bouwopgave. Onze opdrachtgever verwacht geen ‘onderzoek voor in de la’. Ons onderzoek moet leiden tot concrete oplossingen.’
NL wordt anders
Wordt verwachtGrip op Ruimte heeft een eigen website, waarop het onderzoek van het lab Almere Haven gepubliceerd is. Dit onderzoek is verder uitgediept en dient als illustratie van de werkwijze van het bureau. Het onderzoek naar de jaren zeventig centra zal te zijner tijd in de vorm van een website worden gepubliceerd.
Op de hoogte blijven?www.gripopruimte.nuwww.nederlandwordtanders.nl/lab03
Het initiatief Nederland wordt anders heeft niet alleen de drie ontwerpers bij elkaar gebracht, maar de casus Almere Haven heeft ze ook bewust gemaakt van de opgave die er in de jaren zeventig wijken ligt. Volgens het bureau moet Nederland inderdaad anders. ‘Andersom! Niet langer vragen ‘Wat zetten we hier neer?’, maar ‘Wat het beste is voor de toekomst van een plek?’.’
Opdrachtgever
#23
Genieten op onverwachte plekken. Tussen verlaten loodsen plots de verleiding. Een heerlijke geur, klinkende glazen. Ook dit is mijn stad.Hotel de Goudfazant in Amsterdam
#24
Wil de ruimtelijke sector zijn toegevoegde waarde naar de samenleving kunnen blijven waarmaken, dan vraagt dit om serieuze refl ectie op het eigen handelen en de wil en durf om te veranderen. Met deze woorden werd op 9 juli 2009 het initiatief ‘Nederland wordt anders’ gelanceerd. Nu, twee jaar later, stellen wij de voor de hand liggende vraag aan vier initiatiefnemers van het eerste uur: ‘Wat is er veranderd?’
Marcel van Heck: Nederland wordt andersMarcel van Heck, adviseur van het College van Rijksadviseurs: ‘We zien inhoudelijke, organisatorische, instrumentele en culturele veranderingen op de ruimtelijke sector afkomen. Sommige veranderingen manifesteren zich snel en zichtbaar, andere manifesteren zich langzaam en zijn nog moeilijk te duiden. Deze nuances in tempo en impact hebben wij in de naam van ons initiatief ‘Nederland wordt anders’ niet tot uitdrukking gebracht. Dit heeft bij de lancering van het initiatief, maar ook naderhand, tot drie soorten reacties geleid. Sommigen zagen de naam van het initiatief als een gegeven. Anderen zagen het als aansporing om te veranderen. En weer anderen waarschuwden voor overspannen verwachtingen. Wat dit laatste betreft, is het aardig om te memoreren aan één van de vele reacties op de lancering van Nederland wordt anders. Liesbeth van der Pol ontving een brief van de vicepresident van de Raad van State, Herman Tjeenk Willink. In deze brief dankte hij de partijen voor het initiatief om te refl ecteren op de toegevoegde waarde van het ontwerp en de inbreng van de ruimtelijke sector. Tegelijkertijd zette Tjeenk Willink vraagtekens bij de naam. Hij vroeg zich af of er nu wel echt iets veranderde.’
Anco Schut: evolutieAnco Schut, hoofd stedenbouw en monumenten van de gemeente Utrecht: ‘Het klinkt serieus om te stellen dat Nederland momenteel, onder invloed van de economische en ecologische crises, ingrijpende veranderingen doormaakt. Maar zulke veranderingen horen niet echt bij ons land en ik zie deze ook feitelijk niet zo plaats vinden. De crises geven ongetwijfeld scherpte en snelheid aan veranderingen, maar deze zijn toch eerder evolutionair dan revolutionair van aard. Nederland heeft een zeeklimaat, waardoor onze zachte winters overvloeien in milde zomers. Het veranderingsproces in onze samenleving is niet anders.’ ‘Waar we oog voor moeten hebben, zijn de veranderingen die gestaag en structureel van aard zijn. Binnen de ruimtelijke sector zijn
dit de zoektochten naar nieuw instrumentarium, de herpositionering van de publieke opdrachtgever en de samenwerking tussen partijen. Een mooi voorbeeld hiervan is het Dynamisch Stedelijk Masterplan, de agenda voor het binnenstedelijk bouwen waar de gemeente Utrecht nu aan werkt.’
‘De stad is een dynamisch organisme. Zeker in deze tijd is het haast ondenkbaar dat een groot gebied kaal wordt geslagen, bouwrijp wordt gemaakt en in één keer wordt gevuld met een compleet (woning)bouwprogramma. Veel eerder zullen leeggekomen gebouwen een tijdelijke of in elk geval andere functie krijgen. Pas in de loop van de tijd krijgt een gebied zijn defi nitieve vorm. Denk dan al snel aan een periode van twintig jaar. Het zou arrogant zijn om een blauwdruk te willen geven van het resultaat over twintig jaar. Veel realistischer en spannender is het om dynamiek in het proces te brengen. Door bewoners, ontwikkelaars en andere betrokkenen direct invloed te laten uitoefenen op het proces. Door het proces jaarlijks bij te stellen, afhankelijk van ontwikkelingen en omstandigheden. Zo ontstaat een Dynamisch Stedelijk Masterplan dat een koers aangeeft en kan meegroeien met de laatste inzichten. Om die reden hebben wij het afgelopen jaar het planvormingsproces al wat anders ingericht. Met betrokkenen in de stad hebben we een excursie georganiseerd, een werkconferentie gehouden en een digitaal stadsdebat gevoerd. Met name het stadsdebat heeft aangetoond dat er volop creativiteit, kritisch vermogen en betrokkenheid aanwezig is. Het is zaak deze energie ook in de volgende stappen vast te houden. De gemeente neemt hierin een wat andere rol aan dan voorheen: een meer bescheiden rol te midden van andere partijen. Tegelijkertijd zie ik hierbij de eerste veranderspanningen optreden, omdat de ene partij in de stad nu eenmaal sneller gaat en kan dan een andere partij. En wie bepaalt dan het tempo? Toch de lokale overheid?’
Ton Venhoeven: netwerkordeningTon Venhoeven, rijksadviseur voor de infrastructuur en eigenaar van het ontwerpbureau VenhoevenCS: ‘Bescheidenheid is een rake term om de huidige verandering te typeren. Natuurlijk heeft dit betrekking op de rol van de overheid, maar ik zou zelf vooral willen wijzen op de bescheiden rol die wij nog mogen verwachten van de bouwsector. Nederland komt uit een periode waarin geld naar rendement zocht en de bouw zich hiervoor uitstekend leende. Zonder de vraag goed te kennen, werd er 500 miljoen
Initi
atie
fnem
ersZeeklimaat
#25
euro voorgeïnvesteerd in een project in de verwachting dat dit in twintig jaar terugverdiend zou worden. Dat is inmiddels voor bijna alle projecten ondenkbaar geworden, althans in grote delen van ons land. De nieuwbouw van kantoren op snelweglocaties is plotsklaps en structureel tot stilstand gekomen. De nieuwbouw van woningen is al langere tijd onderhevig aan verandering, vooral ten gevolge van de opkomst van eenpersoonshuishoudens, tweeverdieners en ZZP’ers.’
‘Nederland zal de draai moeten maken van traditionele ruimtelijke ordening naar netwerkordening, waarbij schaal en tijd dominante factoren worden. Wat ik zie voltrekken is een proces van schaalvergroting en schaalverkleining. Naast elkaar. Het versterken van de concurrentiepositie van Nederland is bittere noodzaak. Ons land zakt op alle rankings terug. Voor burgers en bedrijven is schaalvergroting van immens belang. Bedrijven kunnen effi ciënter produceren en burgers willen uit meer banen kunnen kiezen, zonder overigens veel langer te moeten reizen. Grote metropolen als Londen en Parijs bieden die mogelijkheid van nature. Maar omdat Nederland nu eenmaal een land van lage dichtheden is, zal schaalvergroting alleen maar tot stand kunnen
komen als er substantieel geïnvesteerd gaat worden in infrastructuur, en de kwaliteit van de dagelijkse leefomgeving in metropolitane regio’s als de Noord-en Zuidvleugel van de Randstad tegelijkertijd omhoog gaat. Hiervoor is het van groot belang dat de bereikbaarheid niet alleen via de weg, maar vooral ook via rail verbeterd wordt omdat anders de achteruitgang van leefkwaliteit mensen juist verder uit elkaar laat wonen. Door multimodale knooppunten te ontwikkelen kunnen beide netwerken elkaar versterken en in combinatie met stedelijke verdichting daaromheen biedt infrastructuur veel meer waardeontwikkeling dan klassieke projectontwikkeling in de polder.’
De locatie waar dit gesprek plaats vindt, het hoofdkantoor van Ymere aan de Piet Heinkade aan het IJ van Amsterdam, biedt Ton Venhoeven de kans om zijn stelling te illustreren. Hij draait zich van zijn gespreks-partners af en wijst naar buiten: ‘De Javabrug, die loopt van Pakhuis de Zwijger naar het Javeiland, is het levende bewijs. Het was een dure investering, maar zie hoe het gebied erdoor rendeert.’
Emile Spek: signifi cante groeiverschillenEmile Spek, directeur projectontwikkeling van Ymere: ‘Ik herken mij in het naast elkaar manifesteren van schaalvergroting en –verkleining. Ymere heeft hierin duidelijk positie gekozen: voor ons zijn de buurt en de wijk het schaalniveau waarop wij interveniëren en investeren. Maar ik zou hier toch graag twee kanttekeningen bij willen maken. Ten eerste erkennen wij in ons land pas net dat er signifi cante groeiverschillen zijn. Nederland kent regio’s met groei, stabiliteit en krimp. Het beleid en de ruimtelijke sectoren die hierop moeten aansluiten, lopen hierop achter. Eenheidsdenken zit ons blijkbaar diep. En ten tweede vraag ik aandacht voor het feit dat uitingen van #2
6
groei niet altijd meer een ruimtelijk effect hebben. Denk aan het leggen van een extra glasvezelkabel in plaats van het ontwikkelen van een nieuw gebouw. Ook dit zie ik nog te weinig terug in het ruimtelijk beleid en het handelen van de ruimtelijke sector.’
‘De manier waarop Anco Schut de planvorming in Utrecht beschrijft, spreekt mij aan. Het laat zien dat overheden oog krijgen voor initiatieven van onderop. Dat is belangrijk, omdat dit de realiteit van vandaag en morgen is. Dat overheden, maar even zo goed corporaties zoeken naar hun nieuwe rol is niet meer dan logisch. Na decennia van macht aan de instituties, zal het aankomen op delen en los laten. Dat gaat niet van vandaag op morgen. Maar enige snelheid is wel geboden om de vele particuliere initiatieven uit de samenleving te benutten.’
Een nieuwe generatieDe initiatiefnemers hebben hoge verwachtingen van de nieuwe generatie vakgenoten. Deze nieuwe generatie heeft het netwerken met de paplepel ingegoten gekregen, aldus Ton Venhoeven. Emile Spek: ‘De spanning of misschien zelfs het crisisgevoel dat hier en daar te signaleren
is, zie ik niet terug bij deze nieuwe generatie, maar juist bij de gevestigde instituties waar deze jonge generatie werkt. Liesbeth van der Pol, de grote roerganger achter Nederland wordt anders, had dit al bij de start van het initiatief zo goed in de gaten. Haar drijfveer om een mentaliteitsverandering onder de gevestigde orde tot stand te brengen, was en is nog even actueel. Hulde voor haar sensitiviteit hiervoor en haar energie om dit, samen met vele anderen, om te zetten in concrete acties. Nederland wordt anders heeft een podium aan deze nieuwe generatie geboden en ik heb deze met uitermate groot plezier en waardering gevolgd.’ Aldus Anco Schut: ‘Het is van groot belang dat wij, die toch echt tot de gevestigde generatie gerekend moeten worden, ruim baan blijven bieden aan talent dat wil vernieuwen en veranderen. Ons initiatief heeft hiervoor een opening geboden en blijkens verschillende vervolginitiatieven ook met succes. Maar ik vind dat wij de verantwoordelijkheid moeten nemen om de nieuwe generatie veel meer kansen te bieden. Zeker ook omdat zij zo’n goed gevoel ontwikkelen voor wat er leeft.’
Marcel van Heck stelt hierbij wel een wedervraag: ‘Past de culturele infrastructuur die wij met zoveel zorg en succes de afgelopen decennia hebben opgezet, hier nog wel voldoende
bij? Moeten wij de nieuwe generatie vooral hun gang laten gaan, omdat zij zelf beter dan wie dan ook weten hoe zij zich moeten ontwikkelen, profi leren en positioneren? Of moeten wij vooral met hen verder in gesprek gaan om te kijken hoe de nieuwe generatie zijn sociale inlevingsvermogen en onwerptalenten verder kan ontwikkelen voor een veranderend Nederland?’
Ton Venhoeven: ‘Door de processen van schaalvergroting en schaalverkleining veranderen ook de machtscentra. Dat een nationale ruimtelijke ordening hier niet altijd voldoende meer bij aansluit, zoals nu wordt gesteld, is een terechte conclusie. Op het kleine schaalniveau weet de nieuwe generatie zijn weg te vinden, getuige vele vervolginitiatieven op het Onderzoekslab. Vraagtekens heb ik vooral bij de invloed van de nieuwe generatie op het grote schaalniveau, terwijl daar toch met het oog op economie en ecologie grote beslissingen nodig zijn. Een schaalniveau overigens waarbij wij allen nog zoekende zijn, maar niet te veel tijd meer kunnen verliezen.’
#27
De aantrekkingskracht van het lege. Stoere, ruige ruimte. Ontmoeten in een eetbaar landschap. Waar gaat dat schip eigenlijk naar toe?Tuin aan de Maas in Rotterdam
NIEUW WERELDBEELD?!Eric Fijters en Olv Klijn.FABRIC
Col
umn
Onlangs verscheen in de wetenschaps-bijlage van NRC Handelblad een opmerkelijk nieuw perspectief op een bekend beeld. Het voor veel ontwerpers inmiddels beroemde NASA-beeld van de wereld in slaap (november 2000) geeft Amerikaanse onderzoekers meer inzicht over de macro-economische dynamiek in de wereld. Dit beeld blijkt namelijk een unieke verzameling data over menselijke activiteit in zich te dragen.
Met de gangbare meetmethoden was het tot nu toe vrijwel uitgesloten om een accurate beschrijving te geven van de economische omstandigheid waarin de wereld zich op een bepaald moment bevindt. Altijd ontbreken er data van landen die hun boekhouding niet op orde hebben, of het beschikbare statistische materiaal is zo onbetrouwbaar en onvergelijkbaar dat er onmogelijk harde conclusies uit getrokken kunnen worden. De uitweg uit deze impasse blijkt nu te worden geboden door het bewuste NASA-beeld. Het ruimtelijke patroon van opgloeiende plekken geeft volgens de betrokken wetenschappers een veel nauwgezettere beschrijving van de werkelijke economische verhoudingen, dan dat er ooit uit de interpretatie van economische prestaties ter plaatse verkregen kan worden. Deze ontwikkeling is daarmee niet alleen een aardig voorbeeld van crossdisciplinair werken, maar laat ook zien dat nieuwe vormen van kwalitatieve kennis een vakgebied betreden dat voorheen werd gedomineerd door statistiek en kwantifi ceerbare eigenschappen. Bovendien illustreert het een groeiende behoefte aan mobiliserende beelden. Bij dat laatste zouden ontwerpers en ontwerpend onderzoek een belangrijke rol kunnen spelen. Op het scharnierpunt van sociaal-culturele dimensies en wetenschappelijke onderbouwing biedt ontwerpend onderzoek immers mogelijkheden; om kwalitatieve kennis te generen, die in staat is om nieuwe en meer actuele inzichten te produceren.
Onder andere in de Onderzoekslabs van Nederland wordt anders is duidelijk geworden dat de condities waaronder de huidige stad gevormd wordt ingrijpend zijn veranderd. Bovendien neemt het aantal perspectieven van waaruit aan de stad wordt ontworpen toe. Klassieke thema’s als morfologische consistentie, sociale samenhang en een zorgvuldige afweging van publieke en private belangen worden aangevuld met nieuwe doelstellingen als energieproductie en watermanagement. In deze situatie blijken traditionele middelen om ontwerpen op te baseren niet meer afdoende. Sterker nog, de veranderde verhouding tussen vraag en antwoord in ontwerp verlangt eenzelfde mate van inventiviteit als het voorbeeld van de economische kijk op het NASA-beeld laat zien. Als ontwerpers een zinvolle bijdrage aan de stad willen blijven leveren, zullen ze dus op zoek moeten gaan naar manieren om met altijd incomplete data toch werkelijk inzicht te krijgen in het gebruik van de ruimte.
Het nieuwe samenspel tussen eindgebruikers, ondernemers en opdrachtgevers van de stad wordt door een nieuwe generatie ontwerpers aangegrepen om meer ‘embedded’ ontwerpen te leveren. Een meer adaptieve stedenbouw zal van zich doen spreken, niet langer gestoeld op vergezichten en een alles bepalende rol van de overheid. Door meer in te spelen op de middellange termijn en op talloze voorbeelden van initiatief van ondernemingen en individuen, ontstaan nieuwe mogelijkheden om meer gedragen en tegelijkertijd meer fl exibele plannen te ontwikkelen.
De rol van het ontwerpend onderzoek daarin is, naast het duiden van een vruchtbare verhouding tussen de top down en bottom up benadering, tevens het identifi ceren, benutten en genereren van mobiliserende beelden. Beelden die niet ‘in your face’ zijn omdat ze de werkelijkheid vereenvoudigen, maar voorstellingen die recht doen aan een toegenomen complexiteit binnen de opgave. Beelden die blijk geven van een streven om meer complete antwoorden te geven.
#29
Anders MotivatieOntwerperscollectiefKrachtgroen is een ontwerperscollectief dat is voortgekomen uit het gelijknamige Onderzoekslab, dat onderzoek deed naar een rijkdom aan groenfuncties. Krachtgroen onderzoekt, ontwerpt en ontwikkelt aan de groene ruimte in en om de stad. Waar overheden en projectontwikkelaars groen in deze tijd beschouwen als een kostenpost, ziet Krachtgroen groene ruimte juist als een instrument voor duurzame gebiedsontwikkeling. Groene ruimte creëert namelijk waarde: ecologische, sociale, ruimtelijke én economische.
Nu is het ontwikkelen en beheren van de groene ruimte nog voornamelijk een taak van de overheid, terwijl de fi nanciële middelen steeds schaarser worden. Tegelijkertijd zijn er genoeg groene, particuliere initiatieven die bij zouden kunnen dragen aan het structureel vergroenen van de stad. Door gebrek aan continuïteit en structuur versterken deze particuliere initiatieven en de stedelijke groenstructuur elkaar nu niet. Dit is een gemiste kans. Krachtgroen ontwikkelt een strategie waarin gebruikers, ontwerpers, beheerders en overheid elkaar kunnen ontmoeten om samen groene ruimte te creëren en te beheren. Nieuwe vormen van beheer en exploitatie van groene ruimte spelen hierin een grote rol.
Krachtgroen verbindt mensen door middel van groen. De wereld wordt daar niet alleen fysiek, maar ook sociaal ‘mooier’ van. Sociaal omdat we elkaar beter leren kennen en begrijpen, en fysiek door het ontwerp dat speciaal is toegespitst op de omgeving en haar gebruikers. Er wordt naar specifi eke wensen geluisterd, mensen mogen deel uitmaken van het ontwerp, meedenken en meedoen. Krachtgroen stimuleert daarmee groene initiatieven, initieert nieuwe vormen van beheer, co- produceert groene ruimte, regisseert groene top-down processen en bottom-up initiatieven en maakt groen houdbaar.
OntwerperscollectiefKrachtgroenLab07 Krachtgroen
#30
NL wordt anders Wordt verwachtOpdrachtgeverHet onderzoek van NWA heeft de ontwerpers van Krachtgroen bij elkaar gebracht. En de onderzoeksresultaten bleken dusdanig raak dat ze er de wereld mee zijn ingetrokken. Bij verschillende partijen en groene geesten is aansluiting gevonden wat betreft de ontwikkeling van groene projecten. Krachtgroen draait momenteel zelfstandig verder en is continu op zoek naar proeftuinen om de groenstrategie verder te ontwikkelen en te realiseren.
Opdrachtnemerschap is nu anders in de zin dat er van ‘ons’ (de opdrachtnemers) verwacht wordt dat we opdrachten ‘halen’. Dit betekent eigen opdrachten formuleren, en dat is iets wat Krachtgroen inderdaad doet. Van opdrachtgevers wordt verwacht dat zij meer een faciliterende rol hebben, open staan voor maatschappelijke vraagstukken en meedenken in oplossingsrichtingen. Het logischerwijs fi nancieren van deze opdrachten is ingewikkelder en vraagt om nieuwe vormen van samenwerken. Nog niet iedere partij is hier klaar voor, maar partijen met oog voor de huidige markt gaan hier open en fl exibel mee om.
Krachtgroen ontwikkelt door!Met het produceren van kansenkaarten, de begeleiding van workshops voor gebiedsvisies en de ontwikkeling van nieuwe vormen van beheer. Als gebiedsontwikkelaar voor de groene ruimte adviseert Krachtgroen onder meer overheden, woningcorporaties en burgers.
Krachtgroen is te volgen via:twitter @krachtgroenwww.krachtgroen.nlwww.nederlandwordtanders.nl/lab07
#31
Bureau M.E.S.T.
Anders
Motivatie
Uit Onderzoekslab 10 Tussentijd, dat onderzoek deed naar strategieën voor tijdelijkheid, is het bureau voor Maatschappelijke Experimentele Stedelijke Transformatie (M.E.S.T) ontsproten. Een groep jonge stadsontwerpers werpt zich hiermee op als ‘urban fertilizer’ en zet zich in voor een duurzame stedenbouw, door het benutten van de tijd en ruimte die leegstaande stukken stad bieden.
Bureau M.E.S.T. onderscheidt zich door zowel zijn werkwijze als samenstelling, en is een voorbeeld van een goedwerkende coalitie met een andere mentaliteit. Het werkveld van M.E.S.T. strekt zich uit van onderzoek en strategie tot uitvoering. De conceptvorming en het operationeel maken van stedelijke duurzame experimenten gebeurt in samenwerking met lokale coalities en is gericht op het verkrijgen van maatschappelijke en duurzame meerwaarden. Belangrijk daarbij zijn het koppelen van netwerken, enthousiasmeren, vergroten van sociaal en maatschappelijk bewustzijn, kennisvorming ten behoeve van lokale voedsel- en energieproductie, ontwikkeling van nieuwe economische modellen en vorming van alternatieve beheerstrategieën.
‘Het Onderzoekslab was onbetaald maar onbetaalbaar. Het is ten gelde gekomen in meerwaarden die zich niet fi nancieel uit laten drukken. Nederland wordt anders bood ons een enorme hoeveelheid kennis, een breed en specifi ek netwerk, enthousiasme en geloof in wat onze bijdrage zou kunnen zijn aan een Anders Wordend Nederland.’
Het creëren van meerwaarde voor alle partijen is uitgangspunt in het experiment en onderzoek van bureau M.E.S.T. Uitvoering van deze experimenten is alleen mogelijk met de juiste coalitie van spelers: zowel eigenaren/beleggers, gemeenten, omwonenden als gebruikers. De uitdaging is om deze partijen bij elkaar te brengen en vanuit individueel belang meerwaarde te creëren voor alle betrokken partijen.
BureauM.E.S.T.Lab10 Tussentijd
#32
NL wordt anders
Wordt verwacht
Opdrachtgever
‘Zo dat waren de regels, dan gaan we nu over naar de realiteit!’ Loesje, november 2010
Door een veranderende houding en bewustwording van duurzaamheid, kwaliteit en leefbaarheid zal een grote transformatie plaatsvinden in binnenstedelijke gebieden. Er is sprake van nieuwe functies en ander gebruik, die zullen mengen met de conventionele functies. De markt verandert, van aanbod naar (duurzame) vraag. Om deze vraag te beantwoorden zal de conventionele manier van bouwen een transformatie moeten ondergaan. In de praktijk zal er steeds meer worden gewerkt in coalities, waarin naast de eigenaar, belegger en gemeente, de eindgebruiker een belangrijke rol gaat vervullen.
Bureau M.E.S.T. onderzoekt en experimenteert met waardecreatie in een transformerende stad. Met projecten als Kus&Sloop, REFILL, RotterdamLaatOpen en Ruil je Rijker.
Om op de hoogte te blijven van een bijzondere bemesting, zie: www.bureaumest.nl www.kus-en-sloop.nlwww.refi llnow.nlwww.nederlandwordtanders.nl/lab10
#33
Bouwen aan je eigen stukje bestaande stad. Dat is timmeren aan geluk.Eenblokstad in Rotterdam
Opd
rach
tgev
ersHet goede
voorbeeld
Het Onderzoekslab heeft dertien opdrachten uitgezet. Aan elke opdracht was een rijkspartner en meestal nog een andere partij gekoppeld. Drie opdrachtgevers, Astrid Sanson, Maarten Pel en Henk Ovink, geven aan waar zij kansen voor ontwerpers zien.
In positie brengenMaarten Pel is directeur bij de Alliantie en was mede-opdrachtgever van Lab Almere Haven. In dit lab is ontwerpend onderzoek verricht naar de kwaliteiten van het centrum van Almere Haven en enkele karakteristieke gebouwen in het bijzonder. Maarten Pel: ‘Tot mijn grote spijt kan ik veel minder opdrachten geven dan ik zou willen. De oorzaak hiervan ligt niet zozeer in de fi nanciële armslag van de Alliantie, als wel in het feit dat de huizenmarkt in Almere vrijwel geheel is stil gevallen. Deze relatieve rust kunnen wij overigens goed gebruiken om fundamenteel en breed onderzoek te doen naar de bestaande stad, zoals Liesbeth van der Pol terecht geagendeerd heeft. Want alleen met een sterke bestaande stad kan de schaalsprong een succes worden. En zeker niet andersom. Er staat veel teveel druk op de bouwproductie in Almere. De gemeente heeft waanzinnig veel grond in productie genomen, met het beeld van oneindige groei. Dit drukt enorm op de begroting van de gemeente. Uitleggebieden krijgen hierdoor onterecht de hoogste prioriteit.’
‘Ook wij hebben ontwikkellocaties ingekocht, maar het belang voor de exploitatie is totaal anders dan bij een gemeente. Wij zijn op de eerste plaats investeerder in woningen. Dat geeft stabiliteit en lange termijn belangen. En daardoor kunnen we ons vandaag bezig houden met wat nu het meest belangrijk is om te doen.’ ‘Ik hecht grote waarde aan onderzoek, zoals gedaan met het lab, recentelijk met DUS Architecten voor de herontwikkeling van de wijk De Wierden of momenteel met de masteropleiding ‘City Development’ van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Met deze onderzoeken kan je de urgentie en de mogelijkheden van de bestaande stad agenderen en hopelijk de volgorde van plannen in Almere wijzigen.’
‘In de opdrachtformulering moet je als opdrachtgever de kracht van de nieuwe generatie benutten. Het gaat dan om hun energie, nieuwsgierigheid, talent om contact met bewoners te leggen en hun eigenwijsheid. De nieuwe generatie koestert hoge verwachtingen van participatie. Prima om in gesprek te komen en goed te luisteren naar wat dagelijkse kwaliteiten zijn. Dit opent ogen en zet kanttekeningen bij wat professionals zien en willen. Maar ik begin ook wel mijn kanttekeningen bij participatie te zetten. Het komt op mij erg vrijblijvend over. Wat levert het na verloop van tijd nu echt op? Beperkt het de professionaliteit ook niet? Hoe open kan je zo’n proces als opdrachtgever ingaan?’
‘Is de nieuwe generatie goed in te zetten bij kleine en overzichtelijke opgaven, bij grote opgaven zal ik toch geneigd blijven om professionals met meer kennis, ervaring en intuïtie opdracht te verlenen. Het soort opgave bepaalt voor mij dus nadrukkelijk welke professionaliteit je aantrekt. En willen wij fundamenteel onderzoek werkelijk van de grond krijgen, dan zullen wij naar een ander stelsel moeten. Zolang onderzoeken ten laste worden gebracht van grond- en gebiedsexploitaties, zal er een rem op onderzoek blijven zitten. De oplossing ligt voor de hand: reserveer een apart budget voor fundamenteel onderzoek en richt dit voor Almere op de doorontwikkeling van de bestaande stad, zijn stationsgebieden en verbindingen tussen stadsdelen. Dit levert ongetwijfeld nieuwe inzichten op waar wij in Almere baat van hebben. En waar de energie van de nieuwe generatie zo goed voor in te zetten is.’
#35
Initiatieven in een moeizame marktAstrid Sanson is directeur Stadsontwikkeling bij de gemeente Rotterdam, één van de initiatiefnemers van Nederland wordt anders en mede-opdrachtgever geweest van het Lab Rotterdam. In dit lab is ontwerpend onderzoek verricht naar de ontwikkelingsmogelijkheden van het station Rotterdam Stadion. Astrid Sanson: ‘Liesbeth van der Pol heeft kwaliteit en schoonheid op de agenda gezet. In het huidige tijdsgewricht is dit een grote verdienste. Ik ben ervan overtuigd dat dit vele opdrachtgevers heeft aangespoord, juist ook omdat zij kwaliteit en schoonheid gekoppeld heeft aan concrete opdrachten en initiatieven zoals Nederland wordt anders. Nederland wordt anders had een driedubbele doelstelling. Ten eerste kwaliteit en schoonheid agenderen. Ten tweede om een impuls te geven aan business as unusual. En ten derde om te zorgen dat opdrachtgevers meer zouden gaan doen voor de nieuwe generatie. Wat dit laatste betreft zie ik heel wat ondernemerschap, maar van een opgaande lijn is geen sprake. De markt is nog steeds moeizaam. En daarnaast kan je niet van elke ontwerper verwachten dat hij of zij ondernemer is.’
‘Kijk ik naar de Stadsontwikkeling van de gemeente Rotterdam, dan zie ik aan de ene kant een vacaturestop en bezuinigingen, maar aan de andere kant ook de behoefte aan vernieuwing en verjonging. Dit laatste is altijd nodig. Door Nederland wordt anders zijn wij ook nog nadrukkelijker gaan nadenken wat we voor de jongere generatie kunnen doen. Natuurlijk hebben we nog steeds stageplekken, zodat er ervaring opgedaan kan worden. Daarnaast hebben we een aanbestedingsprotocol opgesteld, waarin meer aandacht voor kwaliteit is en meer kansen voor jongere bureaus. In dit protocol staat ondermeer dat alle opdrachten openbaar worden gemaakt, ook de kleinere opdrachten. Maar laat ik er niet omheen praten: echt substantieel is het op dit moment niet.’
‘Gelukkig zie ik onder ontwerpers verschillende bewegingen. Zoals architect Joost Kühne, die vanuit een klein bouwkavel luchtrechten kocht om het naastgelegen parkeerterrein te overbouwen en zelf de koper zocht. Hiermee is hij niet alleen ontwerper maar ook initiatiefnemer/ontwikkelaar . Of het Schieblok, geïnitieerd en georganiseerd door ZUS architecten. Ontwerpers, die hiermee ook ondernemers in de brede zin van het woord zijn. En in de markt heeft Era Contour met Eenblokstad een nieuwe aanpak in gang gezet. Gebruikers en ontwerpers hebben hier een andere rol gekregen. Ik hoop dat er vele nieuwe initiatieven mogen volgen. En wie een goed idee heeft, weet mij te vinden.’
#36
Excellent Henk Ovink is plaatsvervangend directeur-generaal ruimte en directeur nationale ruimtelijke ordening bij het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Hij is één van de initiatiefnemers van Nederland wordt anders en was opdrachtgever van Lab Nederland op de ontwerptafel. In dit lab zijn speculatieve verkenningen gedaan naar Nederland in 2040.
Henk Ovink: ‘Het opdrachtgeverschap met betrekking tot het ontwerp van het rijk richt zich op drie hoofdzaken. Ten eerste geeft het rijk zelf opdrachten voor de bouw van rijksgebouwen, rijksinfrastructuur en natuurlijk voor alle studies, verkenningen en het ontwerpend onderzoek. Ten tweede fi nanciert het rijk de culturele infrastructuur zoals het NAi, de IABR en het Stimuleringsfonds voor Architectuur en Architectuur Lokaal, waarmee wij de kwaliteit van het opdrachtgeverschap versterken. En ten derde maakt, onder leiding van minister Schultz, het kabinet nu eens echt werk van het verminderen en vereenvoudigen van regelgeving. Momenteel doen er niet minder dan tachtig wetten en honderd amvb’s uitspraken over de ruimtelijke ordening. Deze veelheid, die bovendien in zichzelf inconsistent is, moet binnenkort echt tot het verleden gaan behoren. Daarnaast werken we aan de toegankelijkheid van deze informatie van wetten en regels en GEO informatie. Ik zet in op een app voor de iPhone waarmee al het omgevingsrecht toegankelijk is voor iedereen. Met één druk op de knop krijg je alle relevante informatie over bijvoorbeeld een woning die je overweegt te kopen;
van de bestemming van de woning uit het bestemmingsplan, de geluidscontouren tot de welstandsregels.’
‘Of ik een nieuwe generatie ontwerpers herken? Ja, maar dat is niet anders dan voorheen. Elke dag treedt er gelukkig een nieuwe generatie aan. Het verschil is echter dat de creatieve sector echt hard getroffen is door de crisis en dat met name de nieuwe generaties extra moeite hebben om in beeld te komen omdat de helft van het werk weggevallen is. Maar ik ben niet somber. Jongeren schrijven zich nog steeds in op technische universiteiten en academies van bouwkunst. Prijsvragen blijven uitgeschreven worden. Er zijn tijdelijke dienstverbanden en stages. Architecten, landschapsarchitecten en stedenbouwers verkennen het ondernemerschap. En de opgaven zijn urgent en de opdrachtgevers erkennen de rol van het ontwerp. Gelukkig blijven er vanuit het rijk ook echt opdrachten komen voor studies, verkenningen en gebiedsuitwerkingen. Waarbij van zowel de opdrachtgever als de opdrachtnemer excellent werk wordt verwacht. We investeren nu bijvoorbeeld met extra geld in ontwerpend onderzoek voor zes grote rijksopgaven voor het podium van de 5e IABR ‘Making City’: ondermeer de Zuidas, Rotterdam Zuid en de Olympische Hoofdstructuur expliciet op de ontwerptafel. En goed voorbeeld doet goed volgen.’
#37
Vrijheid om je eigen droom te realiseren. Modder aan je laarzen. Met plezier bedenken en maken. Ieder draagt een ander steentje bij.Particuliere woningbouw in Almere Poort
Prijs
vrag
enWinnendeideeën vooreen anderNederland
In het kader van Nederland wordt anders zijn twee ideeënprijsvragen uitgeschreven: ‘De Verticale stad voor gezinnen’ en ‘Zo Wil Ik Wonen’. Een overweldigende respons leidde tot mooie oplossingen voor actuele vraagstukken als binnenstedelijk bouwen, leegstand en Collectief Particulier Opdrachtgeverschap. De winnaars van de prijsvragen gingen allen door met het ontwikkelen van hun concepten. Van concept naar praktijk, dat is de volgende stap.
De prijsvragenMet de Jonge Architectenprijsvraag De verticale stad voor gezinnen daagde de BNA, in samenwerking met Ymere en Proper-Stok, ontwerpers uit om een vernieuwende visie te geven op dit onderwerp. De visie moest worden uitgewerkt tot een generiek toepasbaar ruimtelijk concept voor nader te bepalen (binnen)stedelijke locaties. Plan STADZO (Mulders Vandenberk Architecten i.s.m. jonge medewerkers van Ymere en Proper-Stok) werd door de bezoekers van de Provada op 9 juni 2010 verkozen tot de winnaar.
In vervolg op het Kennisfestival Zo Wil Ik Wonen (25 november 2009) schreven de BNA, de NEPROM en Nederland wordt anders begin 2010 gezamenlijk de ideeënprijsvraag Zo Wil Ik Wonen uit. Met als doel de ontwikkeling van consumentgerichte strategieën en concepten te stimuleren en de samenwerking van ontwerpers en ontwikkelaars te bevorderen. Maar liefst 126 inschrijvingen resulteerden, met hulp van een virtueel datingterras, in 93 geldige inzendingen. De jury wees uiteindelijk drie winnaars aan: EGO, De Vakman Centraal en Pick ’n Place (later WeBuild).
Na de prijsuitreikingNa het winnen van de ‘De verticale stad’, is het team van STADZO naar Marseille afgereisd. Deze reis was de prijs en de opmaat voor een vervolg van het concept: een presentatie aan de directies van Ymere en Proper-Stok. Zij reageerden enthousiast, maar vroegen ook om een verdere uitwerking van het concept. Een test waarin, naast de stedelijke woonkwaliteit in combinatie met de diverse en hoogwaardige buitenruimte, ook de fi nanciële haalbaarheid zou worden getoond.
Het onderzoek ‘De Vakman Centraal’ behaalde in 2010 niet alleen een gedeelde eerste prijs bij de prijsvraag ‘Zo Wil Ik Wonen’, maar werd het jaar daarop ook bekroond bij de ‘Holland Ontwerp Award 2011’ van het Innovatieplatvorm bestaande woningbouw. Het is één van de doorlopende onderzoeken van Smoes Ontwerpen // bureau voor architectuur en stadsontwerpen.
Het concept EGO gaat uit van een ontwikkeling vanuit de ondergrond, het intrinsieke belang van de aanwezige eigenaars en gebruikers van de locatie. Een Haags bedrijventerrein dient daarbij als voorbeeldlocatie voor transformatie. Het EGO concept is gepresenteerd aan de gebiedsverantwoordelijke ambtenaren. Het principe van herontwikkeling met eigenaren en nieuwe bewoners wordt getoetst in een studie voor een kantoorlocatie op de Binckhorst, waar gebiedstransformatie wenselijk is.
Na het winnen van de Zo Wil Ik Wonen prijsvraag met de inzending Pick ‘n Place, is WeBuild (een samenwerkingsverband tussen space&matter, GPO en InnoConceptBouwen) gestart met de uitwerking en realisatie van het concept. Dit consortium dekt de volledige keten van ontwikkeling en ontwerp tot en met realisatie en onderhoud. Het idee daarachter is dat alleen door deze vroegtijdige integrale samenwerking het mogelijk is om daadwerkelijk te innoveren in de conventionele woningbouwpraktijk.
#39
STADZO: straat wordt tuin en tuin wordt pleinHet plan STADZO heeft drie kernwaarden: een stadsmilieu met veel faciliteiten, een hof met voordeuren dat werkt als een buurtje en privétuinen tussen de gebouwen. Door het concreet introduceren van het buurtje, naast de stedelijke en private ruimte, wordt een grote doelgroep bereikt die anders de stad de rug toe zou keren. Tevens biedt het concept de uitgesproken mogelijkheid dat niet alleen de professionele ontwikkelaar, maar ook de particulier of een collectief aan particulieren (CPO) in een stedelijke context kan bouwen.
De verdere uitwerking van het plan is aan Ymere en Proper-Stok gepresenteerd. Afhankelijk van de haalbaarheid en de aangetoonde meerwaarde van het concept zal een geschikte locatie worden gezocht om een locatiespecifi ek ontwerp te maken. Daarmee zal de concrete bijdrage van STADZO aan het aantrekkelijker maken van de stedelijke omgeving voor diverse doelgroepen blijken.
Meer informatie: www.muldersvandenberk.nl
EGO: loslaten wat kan, sturen wat moetEGO is bedacht door Galis Architectenburo (Babet Galis en Han Willem Visscher) en Visie-R (Ruud Stemerdink). Babet Galis nam, voortbordurend op het gedachtegoed van EGO, deel aan een onderzoek naar nieuwe vormen van CPO (Community Architecture, SfA, Forum). De focus lag daarbij op de mogelijkheden van het directe contact tussen de gebruiker en architect voor het verschraalde ontwerpproces. Visscher (nu architectenbureau Arvide) en Stemerdink hebben het concept EGO verder uitgewerkt.
Voor een bestaande (probleem) kantoorlocatie op een aardige plek aan het water is de haalbaarheid van alle soorten varianten doorgerekend. Renovatie, transformatie, sloop, nieuwbouw, in verschillende vormen van opdrachtgeverschap. Traditioneel en in CPO. Uit deze haalbaarheidsstudie is naar voren gekomen dat er ontwikkelmodellen zijn die CPO fi nancieel interessanter kunnen maken dan ieder ander model, voor zowel de verkoper als de koper. Ook kan de eindkwaliteit goed verzekerd worden door ‘los te laten wat kan’ en ‘te sturen wat moet’. De Gemeente Den Haag overweegt, als eigenaar van de probleemlocatie, dit vernieuwende thema te toetsen aan de markt. Het EGO-concept is uiteraard het meest effectief wanneer het direct de (eind-)gebruiker kan bedienen. Inmiddels zijn enkele bedrijven geïnteresseerd.
Meer informatie: www.arvide.nl en www.visie-r.com
STADZO EGO#4
0
WeBuild: architectuur voor een groot publiekWeBuild heeft als doel architectuur voor een groot publiek bereikbaar te maken. Er zijn talrijke woonconcepten waarbij bewoners wanden kunnen verplaatsen of een gevel kunnen kiezen. Dit leidt zelden tot architectuur van een hoog niveau, noch tot een optimale ruimtelijke kwaliteit van een woning. WeBuild doet het anders, door het ontwerp-werk niet aan de consument maar aan de professional over te laten. De architect doet waar hij goed in is; het ontwerpen van ruimte met kennis van functionaliteit, esthetiek en materiaalgebruik. De eindgebruiker krijgt waar hij behoefte aan heeft; een enorme keuze uit topontwerpen, een lage prijs, een eenvoudig proces en een vaste opleverdatum.
De Webuild formule is simpel. Met het defi niëren van een standaard kavelmaat en bouwenveloppe wordt een vast kader gesteld waar-binnen architecten alle ontwerpvrijheid hebben. De enige andere voorwaarde is dat zij werken vanuit een BIM productbibliotheek. Zij sturen hun ontwerpen naar een online woningbibliotheek, waar toekomstige WeBuild bewoners hun huis uitkiezen. De vroege en nauwe samenwerking met toeleveranciers en deskundigen verkort de bouwtijd en is daarmee kostenbesparend.
Momenteel is de technische en fi nanciële haalbaarheid een feit. Het WeBuild consortium is daarmee actief op zoek naar geschikte locaties voor het realiseren van een eerste pilot, en nodigt alle geïnteresseerde gemeenten uit om locaties beschikbaar te stellen.
Meer informatie: www.WeBuild.nl
De Vakman Centraal: van leegstand naar levendigheid‘De Vakman Centraal’ richt zijn pijlen op de bestaande gebouw-voorraad in binnenstedelijke woonomgevingen. De inbreng van een gemengd programma in verouderde of leegstaande gebouwen, als kantoren, woningbouwblokken en industrieel erfgoed, betekent een impuls voor de economische vitaliteit van de woonwijken. Een mix van wonen, werken en (wijk) voorzieningen zorgt voor diversiteit en versterkt de woonkwaliteit, ten behoeve van de (toekomstige) bewoners en gebruikers. Projectontwikkelaars en corporaties kunnen het plan faciliteren met geschikte gebouwvoorraad.
Momenteel wordt het transitiemodel ‘De Vakman Tool’ verder ontwikkeld. Hiermee ontstaat een instrumentarium voor de implementatie van de visie en de strategie van het onderzoek ‘De Vakman Centraal’ in de beoogde gebouwen. Na de ontwikkeling van het transitie-model wordt deze door middel van meerdere ontwerpstudies getoetst, waarna een publicatie van het instrumentarium volgt.
Meer informatie: www.devakmancentraal.nl
WeBuild De VakmanCentraal
#41
Duurzame ontroering. Autobanden, conservenblikjes en flessen ontmoeten plant, dier en mens. Zo vanzelfsprekend kan schoon heid zijn.Earthship in Doepark Nooterhof Zwolle
LEAN, MEAN ARCHITECTUREMACHINEJONGE ARCHITECTENANNO NUNanne de RuPowerhouse Company
Col
umn
VerwendJonge architecten zijn in Nederland lange tijd verwend. Niet alleen waren er veel subsidiemogelijkheden voor verdere ontwikkeling na je studie, je kon ook op jonge leeftijd al wat bouwen. Bijvoorbeeld huurwoningen voor bedachtzame woningbouwcorporaties of een klein publiek gebouw voor een cultuurminnende wethouder. Daarnaast werden er ook nog eens allerlei prachtige prijzen in het leven geroepen om het werk van de jonge talentvolle architect te bekronen en belonen. Het leidde tot een ongekend paradijs voor jonge architecten, waar in landen ver buiten Nederland over werd gesproken. Nog steeds trouwens. Maar eigenlijk al sinds de val van het paarse kabinet is het cultuurbeleid, en dus ook de steun aan jonge architecten, langzaam maar zeker afgenomen. Subsidies namen al af, ze dreigen nu bijna geheel te verdwijnen. Tegelijkertijd werden de Europese aanbestedingsprocedures een realiteit die het gunnen van publieke opdrachten aan jonge bureaus veel moeilijker maakte dan voorheen. En tenslotte zorgde de privatisering van de woningbouw ervoor dat de
aanvankelijk veel bekritiseerde Vinex-wijken tot zover het laatste staaltje vernuftige massawoningbouw maken van Nederland werden. De kleine broertjes en zusjes van de verwende kinderen van de Nederlandse architectuur kwamen er steeds meer alleen voor te staan.
Lean and meanMet de crisis werden alle architectenbureaus geraakt, jong en oud. Voor de grotere bureaus hield dat in: leren snel te krimpen of failliet gaan. Voor kleinere bureaus was het overleven met vrees en hoop. En voor de jonge bureaus betekende het een intensere voortzetting van de strategie die ze de afgelopen vijf jaar al hadden uitgedokterd: de kosten zo laag mogelijk houden, goede allianties aangaan, kei- en keihard werken, lesgeven in de avonduren en schaamteloos elke dakkapel aangrijpen als excuus voor een discussie over sloop- en nieuwbouw. De jonge bureaus van de afgelopen paar jaar werden daarom goed in het luisteren
naar de klant, ‘streetwise’ in onderhandelen (door schade en schande wordt men immers wijs) en goed in samenwerken. Net als Poolse stukadoors hadden ze snel door wat de weg voorwaarts is: harder werken, beter zijn en goedkoper. ‘A lean and mean architecturemachine.’
MarktconformWaar de jonge architecten in Nederland zich aan het einde van de twintigste eeuw, meegetrokken in de ‘dotcom bubble’, vooral waagden aan spraakmakende conceptuele ontwerpen waar het idee belangrijker was dan de mogelijke uitvoering, is de jonge architect anno nu een creatieve realist. Eind jaren negentig ging het over onderzoek, of beter gezegd ‘research’, concepten, visies en globalisering. Het uiteenspatten van de vastgoed bubble, die nog veel harder klapte dan de dotcom bubble, maakte definitief een einde aan de dominantie van het idee. Risicospreiding, begrotingsdiscipline, transparantie en afrekenen zijn de nieuwe politieke “buzzwords’ van deze tijd. Voor architecten is het dan ook vooral het magische woord ‘marktconformiteit’ dat rondzingt. Een combinatie van twee woorden die in al zijn naaktheid elke vorm van fantasie al bij voorbaat weert. Marktconform is niet vernieuwen, het is ‘proven technologie’. Het is ‘pas op de plaats’. Het lijkt elke vorm van innovatie, traditioneel het domein van de jonge architect, te weren. Architectuur komt daarmee tot stilstand.
Minder is meerwerkEr wordt wel eens beweerd dat elke crisis nieuwe kansen biedt. Een nogal domme uitspraak, want als het voor iedereen nieuwe kansen bood, zou het geen crisis zijn maar een veranderende markt! Wat uiteraard wel zo is, is dat een snel veranderende context mogelijkheden biedt voor mensen die zich snel aan kunnen passen aan de nieuwe context. In die zin is het verschil in het Europese en Amerikaanse werk van Mies van der Rohe veelzeggend. Waar het Europese werk nog weldadig ontworpen en vormgegeven was (denk aan Villa Tugendhat, maar ook aan het ontwerp voor de Friederichstrasse wolkenkrabber) is het werk in Amerika zeer structureel en minimaal. De overgang van de Europese context van cultuur, waarin de kracht van het idee kon domineren, naar de Amerikaanse context van bruut marktkapitalisme is duidelijk te zien in de expressie van het werk. Mies werd de meester van het marktdenken: volume en structuur in balans. Geen overbodige stramienen. Dragende gevels. Minder is meer. In al zijn eenvoud het adagium dat, lichtelijk aangepast tot ‘meer met minder’, de huidige cultuurbeknottingen lijkt te rechtvaardigen. Voor velen inderdaad een drama. De jonge architecten halen echter hun schouders op. De wereld was voor hen nooit anders, maar wellicht belangrijker: de wereld kan nog van alles worden.
Voor dit magazine hebben we de deel-nemers aan het Onderzoekslab wederom gevraagd een enquête in te vullen, om zo voor de derde keer op rij de balans op te maken. En opnieuw waren velen bereid om mee te werken. Van de 150 deel-nemers hebben ruim negentig mensen de enquête ingevuld teruggestuurd. Naast een aantal vragen die voortbor-duren op de vragen in de vorige enquêtes (zie magazines #1 en #2) , hebben we de deelnemers ook om hun mening gevraagd aan de hand van stellingen, en hen een aantal open vragen gesteld.
In de enquêtes van magazines #1 en #2 stelden we de vraag wat de deelnemers na het Onderzoekslab zouden gaan doen. Respectievelijk 34% (#1) en 58% (#2) gaf aan op zoek te zijn naar werk. Op dit moment is nog steeds bijna 50% van de deelnemers werkzoekend. De andere helft heeft inmiddels werk gevonden. Opvallend daarbij is dat een groot aantal ontwerpers niet meer werkt bij het traditionele architectenbureau. Bijna de helft is parttime of fulltime werkzaam in een eigen bedrijf, en nog eens 10% werkt freelance. Dat dat vraagt om andere organisatievormen blijkt: bijna 80% van de respondenten gelooft in andere samenwerkingsverbanden en tijdelijke netwerken. Eén van de open vragen in de enquête was: Waar zie je jezelf over twintig jaar? Het valt op dat veel mensen een optimistische blik op de toekomst hebben. Maar er is ook realisme (‘if you are not scared, you are not paying attention’) en zelfkritiek (‘we waren ons vak een beetje kwijt’). Meer dan 90% van de respondenten is het eens met de stelling dat deze tijd om een andere mentaliteit vraagt. Uit de toelichting blijkt waar die mentaliteit uit zou moeten bestaan, en komt een treffende overeenkomst met het interview aan het begin van dit magazine (p.11) naar voren: initiatief nemen en ondernemerschap tonen, verantwoordelijkheid nemen, gericht zijn op samenwerken en op de eindgebruiker. ‘Het gaat niet zozeer om vormgeven van een gebouw, maar juist om vormgeven van gebruik.’
Meer weten? De antwoorden op de andere open vragen zijn te vinden opwww.nederlandwordtanders.nl.
Fact
s &
Fig
ures
Fact
s &
Fig
uresMedio 2010 gaf bijna 60% van de deelnemers van Nederland wordt anders 1
aan op zoek te zijn naar werk. Hoe is dat medio 2011? 53% Nee, ik heb al werk 47% Ik zoek werk
Als je betaald werk verricht, in wat voor verband verricht je dit? 2 24% Onregelmatig, freelance 24% Voltijds eigen bureau 22% Voltijds bij een opdrachtgever 19% Deeltijds 10% Deeltijds eigen bureau
Voor welk type opdrachtgever verricht je het meeste werk?3 33% Voor particulieren 26% Anders 25% Voor marktpartijen (ontwikkelaars, corporaties)
9% Voor de Rijksoverheid 7% Voor een gemeente
Voor welk type opdrachtgever zou je het liefst willen werken?4 86% Het maakt me niet uit, als de opdrachtgever maar
bevlogen is 12% Het maakt me überhaupt niet uit, werk is werk
2% Voor de overheid0% Voor marktpartijen (ontwikkelaars, corporaties)0% Voor particulieren
In welk vakgebied ben je op dit moment werkzaam?5 65% In het vakgebied waarin ik afgestudeerd ben 25% In een vakgebied dat redelijk dicht tegen mijn
studie aan ligt 9% In een totaal ander vakgebied
Hoe kijk je aan tegen de komende twee jaar? 6 48% Ik ben optimistisch: deze tijd biedt uitdagingen in
mijn vakuitoefening 29% Ik ben optimistisch noch pessimistisch 22% Ik ben pessimistisch: deze tijd belemmert mij in
mijn vakuitoefening Stelling: dit is een tijdelijke situatie, die binnen 2 jaar wel aantrekt. 7
75% Oneens. Ik denk dat er de komende jaren structureel minder werk zal zijn dan voorheen
25% Eens, ik denk inderdaad dat de werkgelegenheid in de ruimtelijke sector binnenkort wel weer aantrekt
Op dit moment is er veel minder werk. Moeten werkgevers hier 8 stimulerende initiatieven nemen of is het aan de werknemers, zoals jij, om zelf werk te vinden en/of te creëren?
65% Nee, het is aan de werknemers om zelf werk te vinden en/of te creëren
30% Ja, werkgevers moeten stimulerende initiatieven nemen om voor (tijdelijk) meer werk te zorgen
Stelling: architect zijn in deze tijd vraagt om een heel andere mentaliteit 9 dan vroeger.
93% Eens 7% Oneens
Stelling: er zijn teveel ontwerpers voor het werk van de komende jaren.10 79% Eens 21% Oneens
Stelling: het traditionele architectenbureau is passé. Tijdelijke 11 samenwerkingsverbanden en netwerken hebben de toekomst
77% Mee eens. De huidige ontwikkeling zet zich voort 23% Oneens. Als de economie aantrekt, vormen
zich weer (grotere) bureaus
#44
Col
ofon
Sam
enst
ellin
g en
reda
ctie
: Pro
ject
team
Ned
erla
nd w
ordt
and
ers
Mar
cel v
an H
eck,
Nic
ole
Smee
ts (A
telie
r Rijk
sbou
wm
eest
er),
Rut
ger O
olbe
kkin
k, G
uido
Wal
lagh
, Arn
oud
van
der W
ijk (I
nbo)
, El
se S
erin
dou-
Wis
sink
(Els
e.co
m),
mm
v. d
e be
trokk
en o
ntw
erpe
rs,
men
tore
n, in
itiat
iefn
emer
s en
opdr
acht
geve
rsO
ntw
erp
mag
azin
e en
web
site
: Enc
hila
da
Foto
grafi
e co
ver,
port
rette
n al
gem
ene:
Era
n O
ppen
heim
er
Hui
sstij
l en
logo
NW
A: L
inda
Ste
rk (I
nbo)
D
rukw
erk:
Vee
nman
Dru
kker
sO
plag
e: 2
.000
Mag
azin
e #3
ver
sche
en o
p 30
juni
201
1 te
r gel
egen
heid
van
het
af
sche
id v
an L
iesb
eth
van
der P
ol a
ls R
ijksb
ouw
mee
ster
, in
opdr
acht
va
n N
eder
land
wor
dt a
nder
s/A
telie
r Rijk
sbou
wm
eest
erw
ww
.ned
erla
ndw
ordt
ande
rs.n
l
Ned
erla
nd w
ordt
and
ers/
Ate
lier R
ijksb
ouw
mee
ster
hee
ft ge
trach
t aan
alle
au
teur
srec
htel
ijke
verp
licht
inge
n te
vol
doen
. Voo
r zov
er ie
man
d m
eent
ech
ter a
lsno
g re
chth
ebbe
nde
te z
ijn, k
an d
eze
zich
tot N
eder
land
wor
dt a
nder
s/A
telie
r Rijk
sbou
wm
eest
er
wen
den.
Onz
e da
nk g
aat
uit
naar
een
iede
r di
e bi
jged
rage
n he
eft
aan
dit
initi
atie
f en
in
het
bijz
onde
r al
le d
eeln
emer
s aa
n he
t Ond
erzo
eksl
ab (A
nja
Dirk
s, B
eatr
iz Z
orzo
Tal
aver
a,
Cin
dy W
oute
rs, D
anie
la C
aste
lbra
nco,
Dav
id B
ruce
, Dio
n Le
mbe
kker
, Jaa
p Ja
nsse
n,
Jacq
ues
Abe
lman
, Jas
per
Smits
, Jer
oen
Dijk
graa
f, Jo
ost v
an d
en H
am, N
ils C
hris
ta,
Mar
tijn
Elzi
nga,
Mar
tijn
d’H
erri
pon,
Met
te B
os, C
laud
ia T
empe
rilli
, Ger
rie
Kle
inJa
n,
Gui
do S
chot
, Jaa
p K
uin,
Jer
oen
de B
os, J
im d
e Va
lk, J
oosj
e va
n G
eest
, Mag
nett
e D
ijkst
ra, M
arc
Kei
zer,
Mar
jan
van
Her
pen,
Mar
ten
Kui
jper
s, M
irjam
van
Has
selt,
Rog
ier
Dob
ma,
Sve
n H
enni
ng, V
icto
r Spi
jker
s, A
gnes
Man
devi
lle, B
as C
uppe
n, C
hris
tiaan
van
H
egel
som
, Con
rad
Kic
kert
, Eve
rt-J
an S
toop
, Jill
is K
inke
l, M
aart
je O
lsth
oorn
, Mar
iann
e K
leije
r, N
icol
ien
Pot
, P
etra
Die
sfel
dt-B
us,
Rob
bert
Bro
n, R
ouke
Mul
der,
Sas
kia
Nie
uwen
dijk
, Sve
n K
atze
, Vin
cent
Hec
k, A
ndre
a Pr
ins,
Arja
n W
elm
an, B
arba
ra V
icar
i, El
ine
Jonk
ers,
Gili
am C
onra
di, J
arm
ila D
omaz
lická
, Mer
el S
tolk
er, P
eter
Bot
z, S
imon
a Pu
glis
i, Th
era
Hui
jsm
ans,
Ano
uk S
teen
blik
, Arje
n Sp
reeu
wer
s, B
erit
Piep
gras
, Bra
m
Vlau
n, J
anne
ska
Spoe
lman
, Joo
st v
an d
er W
aal,
Kat
elijn
e de
Wol
f, M
aart
je F
rans
e,
Sim
on G
eorg
e, S
teve
Sw
igge
rs, V
ince
nt M
ulle
r, A
mbe
r B
eern
ink,
Car
st A
bma,
Cec
ile
Raa
s, J
esse
Lav
alay
e, K
atus
ha S
ol, M
arlo
u de
Jon
g, N
aom
i Hoo
gerv
orst
, Nee
ltje
Tops
, R
onal
d B
oer,
Stef
anie
Tum
ewu,
Yifa
t Le
vron
, Ayc
a D
ogan
, Am
arin
ske
Dou
ma,
Bra
m
Zond
ag, B
runo
Woe
ber,
Evel
ine
van
den
Ber
g Je
ths,
Ingr
id B
oele
ns, G
udul
e M
arte
ns,
Mijk
e R
ood,
Nie
nke
Bou
whu
is, V
era
van
den
Bro
ek, B
rigitt
e va
n B
akel
, Flip
Bak
ker,
Ger
rie K
lein
jan,
San
dra
Gra
bs, U
nger
Bee
rend
s, A
nna
Vlam
ing
Rei
tman
ova,
Cam
ila
Pinz
ón C
orté
s, G
ilad
Sitt
on,
Kar
en H
eijn
e, L
uca
Cop
pola
, Lu
dwin
Bud
de,
Maa
rten
M
olen
aar,
Stev
en S
panj
ersb
erg,
Vin
cent
van
den
Dijs
sel,
Vinc
ent
Klij
ndijk
, W
ibke
Pl
agm
ann,
Am
elia
Luk
man
to, E
lisab
eth
Boe
rsm
a, G
erbe
n B
oolti
nk, H
ans
van
Daa
l, Je
roen
van
de
Wei
jer,
Jola
nda
van
der S
luis
, Mar
jole
in D
ekke
r, M
auric
e Tu
unte
r, M
ichi
el
Gro
otho
ff,
Phili
p Pa
lmer
, Pi
m D
uman
s, A
nton
io C
anna
vacc
iuol
o, D
anië
lle B
akke
s,
Han
neke
Kor
tland
, Jol
ien
de J
ong,
Mile
na Iv
kovi
c, R
enée
Ver
hegg
en, T
elm
a va
n G
este
l, Th
orst
en S
chne
ider
, B
as O
verw
eg,
Esm
orei
t K
empk
es,
Fem
ke
Häg
en,
Jan-
Paul
K
onin
g, J
ulie
n K
umm
er,
Laur
a B
lauw
, K
aren
Wie
ck,
Maa
rten
Vis
ser,
Mar
co v
an
Zand
wijk
-Ver
slui
s, A
ndre
a M
icha
ela
Zaeh
le,
Emie
l Ti
jhui
s, E
rik
van
Bee
kum
, Ev
a Sa
lom
e, L
uuk
Verh
eul,
Paul
de
Vrie
s, S
tan
Ger
rits,
Ste
lla V
esse
linov
a), h
un m
ento
ren
(Han
Mic
hel,
Pi d
e B
ruijn
en
Bas
Hor
stin
g/de
Arc
hite
kten
Cie
., Pa
ul v
an B
usse
l/pva
nb
arch
itect
en,
Car
olie
n Li
gten
berg
/Urb
an F
acto
ry-b
urea
u M
.E.S
.T.,
UN
ION
3 (A
rman
A
kdog
an e
n Fe
lix M
adra
zo/IN
D,
Mar
ieke
Kum
s/M
AK
S,
Ana
stas
sia
Sm
irno
va e
n A
lexa
nder
Sve
rdlo
v/Sv
esm
i), J
eroe
n M
ensi
nk/J
AM
arc
hite
cten
, Su
zann
e Lo
en/S
L st
udio
, Mic
hel M
elen
hors
t/DA
AD
Arc
hite
cten
, Jan
Will
em v
an K
uile
nbur
g/M
onol
ab,
XML/
Max
Coh
en d
e La
ra e
n D
avid
Mul
der,
Jan
Bak
ers/
Jan
Bak
ers
Arc
hite
cten
, Eric
Fr
ijter
s en
Olv
Klij
n/.F
AB
RIC
), de
elne
mer
s en
win
naar
s id
eeën
prijs
vrag
en (
Mul
ders
Va
nden
berk
Arc
hite
cten
, Ev
elyn
Gal
sdor
f, Sj
oerd
Sch
aapv
eld,
Pui
Yee
Man
, La
na
Bee
rend
s-D
u C
roq,
Dea
n M
oran
/ism
Ym
ere/
Pro
per-
Sto
k, B
abet
Gal
is/G
alis
A
rchi
tect
enbu
ro,
Han
Will
em V
isch
er/A
rvid
e &
Ruu
d St
emer
dink
/Vis
ie-R
, Sa
nder
Sm
oes/
Smoe
s on
twer
pen
& W
oons
tad,
Luk
e B
ruin
s/R
ed C
once
pt &
Sas
cha
Gla
sl,
Tjee
rd H
acco
u, M
athi
jn P
ool/s
pace
&m
atte
r), d
e le
den
van
de In
itiat
iefg
roep
Ned
erla
nd
wor
dt a
nder
s (W
ienk
e B
odew
es/ N
EPR
OM
, Wim
Egg
enka
mp,
Lie
sbet
h va
n de
r Pol
, Yttj
e Fe
ddes
en
Ton
Venh
oeve
n/C
RA
, Fris
o de
Zee
uw e
n A
gnes
Fra
nzen
/TU
Del
ft, M
arc
Cal
on
en M
aart
en G
eorg
ius/
Aed
es, Z
ef H
emel
/DR
O A
mst
erda
m, J
udith
van
Kra
nend
onk/
OC
W,
Han
s K
uipe
r/gem
eent
e D
en H
aag,
Kar
in L
agla
s/B
NA
, Hen
k O
vink
/VR
OM
, Ast
rid S
anso
n/ge
mee
nte
Rot
terd
am,
Anc
o S
chut
/gem
eent
e U
trec
ht,
Pie
ter
van
Wes
emae
l/TU
Ei
ndho
ven,
Em
ile S
pek/
Ymer
e), d
e le
den
van
de p
rogr
amm
erin
gcom
mis
sie
Ned
erla
nd
wor
dt a
nder
s (M
aart
en G
eorg
ius/
Aed
es, Y
ttje
Fedd
es, T
on V
enho
even
, Wim
Egg
enka
mp/
CR
A, M
arce
l van
Hec
k/A
telie
r RB
M, Q
uirin
e va
n de
r Hoe
ven,
Mar
loe
Thijs
sen/
OC
W, J
an
Fokk
ema/
NEP
RO
M, J
anny
Rod
erm
ond/
SfA
, Pie
ter v
an W
esem
ael/T
U E
indh
oven
, Gui
do
Wal
lagh
/Inbo
, H
enk
Ovi
nk,
Elin
e W
ieri
nga/
VR
OM
), d
e ge
mee
nten
die
med
e-op
drac
htge
ver w
aren
voo
r de
Ond
erzo
eksl
abs
(Anc
o Sc
hut/G
emee
nte
Utr
echt
en
Hen
k B
ouw
man
/HK
BS
Arc
hite
cten
, A
rjen
van
den
Ber
g en
Den
nis
Eike
naar
/Gem
eent
e N
oord
oost
pold
er, J
an S
tokm
an/G
emee
nte
Hee
rhug
owaa
rd, M
erce
Dem
igue
l i C
ap d
e
Vila
en
Lise
tte
Mag
is/d
s+V
Rot
terd
am, H
ans
Kru
ijf e
n C
elin
e K
ruis
brin
k/Sc
hied
am,
Sand
ra d
e B
ont,
Rei
nder
t van
der
Wal
, Lau
renc
e Pe
els
en B
art V
erw
aard
/Rot
terd
am,
Iren
e va
n Ex
el e
n Ja
cque
line
Telli
nga/
Alm
ere,
Suz
anne
Dir
ks e
n Si
etsk
e H
edde
ma/
Ape
ldoo
rn,
Eric
van
der
Koo
ij, Z
ef H
emel
, C
orry
Dek
ker,
Lia
de L
ange
, To
ine
van
Goe
them
/DR
O A
mst
erda
m),
de w
onin
gcor
pora
ties
die
med
e-op
drac
htge
ver w
aren
voo
r de
Ond
erzo
eksl
abs
(Maa
rten
Pel
en
Pete
r G
roen
huiz
en/d
e A
llian
tie, P
ierr
e Sp
onse
lee
en J
oke
van
den
Ber
g/W
oonw
aard
, Em
ile S
pek,
Leo
Ver
stei
jlen,
Iren
e Po
nec,
Mar
ijke
de V
ries,
Ros
alie
de
Boe
r/Ym
ere)
de
cont
actp
erso
nen
van
de 3
TU (M
ick
Eekh
out e
n Ta
eke
de J
ong)
, de
cont
actp
erso
nen
vanu
it de
min
iste
ries
van
I&M
, OC
W, L
NV
en W
WI
(Elie
n W
iere
nga,
Mar
lijn
van
der
Hoe
ven,
Mic
hiel
van
Don
gen,
Bar
t Vin
k/I&
M, F
loor
de
Ser
a en
Bea
van
Gol
en/L
NV,
Mar
lou
Thijs
sen
en T
on v
an G
este
l /O
CW
), d
e co
ntac
tper
sone
n va
n de
idee
ënpr
ijsvr
aag
Vert
ical
e st
ad v
oor
gezi
nnen
(In
ge P
it en
C
arla
Roo
s/B
NA
, Lin
da d
e R
ooij/
Prop
er S
tok,
Wyt
ske
Kis
t/Ym
ere)
, de
cont
actp
erso
nen
van
de id
eeën
prijs
vraa
g Zo
wil
ik w
onen
(Jan
Fok
kem
a en
Arja
n H
ofm
ann/
NEP
RO
M,
Kar
in L
agla
s en
Inge
Pit/
BN
A),
de ju
ryle
den
van
de id
eeën
prijs
vraa
g Zo
wil
ik w
onen
(G
er H
ukke
r/NVM
, Car
el d
e R
eus,
Mar
lies
Roh
mer
/arc
hite
cten
bure
au M
arlie
s R
ohm
er,
Anc
o Sc
hut/U
trec
ht, M
irjam
van
‘t V
eld/
Maa
rsse
n, M
oniq
ue W
iem
eyer
/VT
Won
en),
de
visi
ting
criti
cs e
n ga
stsp
reke
rs (E
ndry
van
Vel
zen/
De
Nijl
Arc
hite
cten
, Will
emijn
Lof
vers
/B
urea
u Lo
fver
s, P
aul
Ger
rets
en/a
telie
r Zu
idvl
euge
l, B
ram
Ver
have
/A
telie
r R
ijksb
ouw
mee
ster
, To
m M
aas/
I&M
, Fr
ank
van
Oor
t/st
adse
cono
om R
otte
rdam
/U
nive
rsite
it U
trec
ht, H
enk
Ovi
nk/I&
M, K
arin
Mul
der,
Hen
riette
Nie
uwen
huiz
en/M
aats
chap
vo
or c
omm
unic
atie
, Ank
e va
n H
al e
n Jo
ost
van
Ette
kove
n/N
yenr
ode
Uni
vers
ity),
de
pane
llede
n tij
dens
het
slo
tdeb
at o
p 30
juni
201
0 (M
ax v
an A
ersc
hot/s
tads
bouw
mee
ster
H
aarle
m, K
ees
Leve
r/LN
V, L
iesb
eth
van
der
Pol/C
RA
en M
ieke
Spa
m/I&
M),
Frén
k va
n de
r Li
nden
, de
con
tact
pers
onen
van
de
loca
ties
van
de l
abs
(Fra
nk S
egaa
r/de
A
rchi
tekt
en C
ie.,
Lies
Will
emse
n, H
ans
Verh
ezen
/Gem
eent
e N
agel
e, J
acqu
es P
rins
, D
enis
e H
aas/
Inbo
, Sab
ine
Hei
jink/
Ymer
e, E
dwar
d va
n D
onge
n/K
OW
arc
hite
cten
, Rob
H
endr
iks/
DA
AD
, Fie
ke A
dam
s /S
eAR
CH
, Rei
nout
Crin
ce/ M
etro
polis
, Rol
and
van
der
Kla
uw /
Bui
ldin
g B
rain
s, J
an B
aker
s/Ja
n B
aker
s A
rchi
tect
en,
Elin
e H
ogen
dijk
/Zu
ider
kerk
), de
con
tact
pers
onen
van
de
loca
ties
van
de b
ijeen
kom
sten
(Gui
do d
e Vr
ies/
CB
K A
peld
oorn
, P
iet
van
Wis
sen
en M
iche
l D
uboi
s/G
emee
nte
Ape
ldoo
rn,
Har
m
Sche
ltens
/Bie
nnia
l fo
r So
cial
Des
ign,
M
iche
l M
orks
/IGLU
U,
Elis
abet
h B
oers
ma/
Kus
&Sl
oop)
, alle
men
sen
die
op e
en o
f and
ere
man
ier e
en b
ijdra
ge a
an d
e la
bs h
ebbe
n ge
leve
rd;
voor
Utr
echt
, (A
rie
Bri
enen
/Jaa
rbeu
rs U
trec
ht, J
oep
Mou
rits
/Ber
ensc
hot,
Joop
van
Win
gaar
den/
AIM
) voo
r Nag
ele
(Will
em R
idde
r van
Rap
pard
, Tw
an v
an M
eije
l, D
enni
s Ei
kena
ar, A
rjen
van
den
Ber
g/G
emee
nte
Noo
rdoo
stpo
lder
, Ton
Beu
rman
jer,
Ilona
Kon
ing,
Mel
chio
r B
roek
/Mer
catu
s W
oond
iens
ten,
Anj
o G
eluk
, Mar
ian
Bru
insm
a,
alle
vri
jwill
iger
s/M
useu
m N
agel
e, J
an H
endr
ik K
rops
/Dor
psbe
lang
Nag
ele,
Kas
per
Kat
uin/
Kas
paru
s B
ierb
rouw
erij,
alle
inw
oner
s en
ond
erne
mer
s va
n N
agel
e, L
ouis
van
G
aste
ren
en J
oke
Mee
rman
/Spe
ctru
m F
ilm, D
irk B
aalm
an/H
et O
vers
ticht
), vo
or A
lmer
e (G
ert
Bre
ugem
/gem
eent
e A
lmer
e, B
ran
Sta
ssen
/ont
wer
per,
Mic
helle
Pro
voos
t/ar
chite
ctuu
r hi
stor
ica,
Bre
git
Jans
en/a
rchi
tect
uurh
isto
rica
, B
ram
Ess
er/fi
loso
of,
betr
okke
n be
won
ers
en w
inke
liers
/Alm
ere
Hav
en, D
ave
Al,
Fatih
Ilgü
n, J
orrit
Kla
ver,
Nin
a C
elov
ic, S
aski
a va
n Ei
jk, S
imon
e W
ongo
be/S
tude
nten
HvA
, Aki
ra L
e/fil
mm
aker
, N
atal
ie v
an E
erde
n/vo
ice-
over
), vo
or R
ivie
renw
ijk H
eerh
ugow
aard
(Jok
e va
n de
n B
erg,
C
orne
l de
Kos
ter,
Nad
ja M
erte
ns/W
oonw
aard
, Jan
Sto
kman
/Gem
eent
e H
eerh
ugow
aard
, A
nton
Mun
niks
e.v
.a./W
ijkpa
nel,
Will
emijn
Lof
vers
/Bur
eau
Lofv
ers,
Ivan
Nio
/Soc
iolo
og,
Noo
rtje
Dev
ries
e/4A
dvie
s, N
ajla
El
Zein
/Ani
mat
ie,
Fran
sesc
o Ve
dova
to/G
rafis
ch
Ont
wer
p, J
aspe
r K
ums/
Film
& W
ebde
sign
, Bar
bara
Vic
ari,
Mer
el S
tolk
er, P
eter
Bot
z,
Dav
id K
oeze
n, A
lber
t Ric
hter
s, A
nia
Mol
enda
, San
der D
ekke
r/Tea
mle
den
UN
ION
3), v
oor
Rot
terd
am (L
iset
te M
agis
/dS+
V R
otte
rdam
, Fra
nk v
an O
ort/s
tads
econ
oom
Rot
terd
am/
Uni
vers
iteit
Utr
echt
, Jaa
p va
n G
rinsv
en/G
rafis
ch v
orm
geve
r-be
won
er H
illeh
uis,
Arn
o R
uigr
ok/M
ulti
Vast
goed
), vo
or P
lace
mak
ers
(Tho
mas
Vos
, Milo
u W
elsi
nk, L
uc W
ierin
g,
Will
iam
Hae
sen/
Juni
or c
onsu
ltant
s, B
rian
van
de V
oore
n, K
evin
Goz
ems,
Dan
a de
Roo
i, M
arie
ke B
oriv
, St
efan
o To
ledo
, C
hris
Ous
man
/Stu
dent
en M
edia
Col
lege
, Li
eve
de
Con
inck
, Sar
ah d
e La
ar/S
ticht
ing
Kri
teri
on, D
ick
Vlaa
r/D
uwon
ers,
Roe
l Roo
mer
en
Mar
tine
Vled
der/B
PF B
ouw
inve
st, R
on H
artm
an e
n Je
roen
Bou
wer
iks
Med
ia C
olle
ge/
Han
s Vu
gts/
Cas
a400
, Lo
uren
s Lo
even
, M
ario
lein
Hoe
vena
ar,
Hes
ter
Om
bre/
Proj
ectb
urea
u W
ibau
t aa
n de
Am
stel
, Mar
ice
de L
ange
/Pro
ject
bure
au IJ
burg
, Tar
ik
Yous
if/C
reat
ive
Urb
ans,
Eva
de
Kle
rk/E
va d
e K
lerk
, O
laf
Vreu
gden
hil/D
e A
llian
tie,
Mar
ieke
Nas
/AM
, Jan
Will
en H
uism
an e
n N
aom
i van
Ste
lten/
IJsf
onte
in, A
run
Jain
/Urb
an
Des
ign
& S
trat
egy
Con
sult
ant,
Han
s Ib
elin
gs/A
10 M
agaz
ine,
Car
l K
erch
mar
/Po
rtal
toyo
urdr
eam
s, D
avid
Tui
nzig
/Con
cire
, Bor
is v
an d
e Ve
n/G
amel
ab, M
icha
de
Haa
s/A
bbin
k D
e H
aas,
Pau
l Ger
rets
en/A
telie
r Zu
idvl
euge
l), v
oor
Kra
chtg
roen
(Mar
ia S
mits
/Fo
rum
, Joh
an v
an Z
oest
/Sta
dsec
oloo
g, W
im T
imm
erm
ans/
Lect
or G
roen
e M
etro
pole
n W
UR
, Ja
n-W
illem
van
der
Sch
ans/
Rur
aal
Soci
oloo
g /W
UR
, R
ini
Bie
man
s/C
reat
ief
Beh
eer
Rot
terd
am, J
olan
da M
aas/
Gez
onde
Ste
den/
RIV
, Wim
Leu
ssin
k/Pa
rkm
anag
er
Zuid
erpa
rk, H
erm
an K
riek/
Wijk
man
ager
Sch
ieda
m N
ieuw
land
, Men
no S
waa
k/St
icht
ing
Gez
onde
Gro
nden
, Urb
an v
an A
ar/la
ndsc
haps
arch
itect
Has
koni
ng, R
onal
d va
n Zo
n/G
ezon
de S
tede
n, D
ebra
Sol
omon
/Edi
ble
Gre
en &
Cul
i-Blo
g, A
rnol
d R
eijn
dorp
/St
adss
ocio
loog
, Cor
ine
Keu
s/E1
9 ar
chite
cten
, Pet
er S
nel/C
om-W
onen
, Liv
ina
Tum
mer
s/A
telie
r R
BM
), vo
or T
opdo
rpen
(Ja
nnie
Roz
ema/
Han
zeho
gesc
hool
Gro
ning
en, R
oos
Gal
jaar
d e
n Ja
n K
lein
e/bu
reau
PA
U,
Enno
Zui
dem
a, H
erm
an d
e W
olff
/OTB
, En
no
Zuid
ema
en A
nnem
ieke
Pun
ter/
Bur
eau
Enno
Zui
dem
a, J
an P
oste
ma
en T
on S
elte
n/Le
fier,
Gijs
bert
Bor
gman
/I&M
, Mic
hiel
Fire
t en
Yelli
e A
lkem
a/ S
ticht
ing
Noo
rder
stro
om),
voor
Hom
eMad
e (T
on v
an G
este
l en
Mar
lou
Thijs
sen/
OC
W,
Dir
k B
ergv
eld
en C
illy
Jans
en/A
rchi
tect
uur
Loka
al, E
dwin
Oos
tmey
er, B
ert J
an B
odew
es/K
UU
B, H
ans
Vos/
Laag
land
adv
ies,
Her
man
de
Wol
ff/O
TB T
UD
elft,
Hei
n de
Haa
n, A
nouk
Sch
uite
mak
er/
KEI
, Pi d
e B
ruijn
/de
Arc
hite
kten
Cie
., M
arce
l Kas
tein
/De
Reg
ie, A
nne
Jo V
isse
r/SEV
, St
epha
n M
ouse
n/B
IEB
, Kar
in L
agla
s/B
NA
, Jan
Fok
kem
a/N
epro
m),
voor
Tus
sent
ijd (A
ad
van
Ord
en/g
emee
nte
Ape
ldoo
rn, D
uzan
Doe
pel/H
otel
Tra
nsva
al, M
arle
en S
ande
rs/In
bo,
Car
olie
n H
oogl
andt
/een
jaar
zon
der
geld
, And
y va
n de
n D
obbe
lste
en/h
oogl
eraa
r TU
D
elft
, Ed
uard
Mar
chen
a/C
amel
ot,
Bas
van
Est
erik
/Ad
Hoc
), vo
or N
eder
land
op
de
Ont
wer
ptaf
el (
Mel
Kro
on/T
enne
t, A
djie
dj B
akas
/tren
dwat
cher
, Gas
ton
Hen
drik
s/G
EN
Gro
up, A
nn D
emee
ster
/De
App
el, T
im L
ang/
City
Uni
vers
ity L
ondo
n, T
on V
enho
even
/R
ijksa
dvis
eur)
, voo
r G
ezon
d ve
rsta
nd (A
tto H
arst
ra/A
ldus
bou
win
nova
tie, P
eter
Oei
/ in
nova
tie g
last
uinb
ouw
, And
re M
ol/A
telie
r R
BM
, Mar
cel P
rijt,
Han
s va
n O
ort,
Ab
van
Buu
ren/
gem
eent
e U
trec
ht,
Win
ifre
d Lo
ke/L
eefr
uim
te,
Han
neke
van
Bra
kel/
Scho
lenb
ouw
mee
ster
, Atto
Har
stra
/Liv
ing
Day
Lig
hts,
Ed
Hoe
kstr
a/A
KTA
, Elly
van
der
Ze
e en
Lou
k H
eijn
ders
/Ser
vice
cent
rum
Sch
olen
bouw
, Ger
t Gro
sfel
d/G
SG A
rchi
tect
en,
Jann
y R
oder
mon
d/St
imul
erin
gsfo
nds
arch
itect
uur,
Sibo
Aar
beek
en
Rob
Kris
t/ IC
S-ad
vise
urs,
Fon
ds v
an W
ieri
ngen
/Ond
erw
ijsra
ad, G
ertja
n va
n M
idde
n/PO
-raa
d, B
ert
Mei
jeri
ng/S
ente
r N
ovem
, Ju
tta
Hin
terl
eitn
er/B
NA
-aca
dem
ie,
Dol
f B
roek
huiz
en,
Jan
Wal
ter
Dam
en/O
CW
, Atz
e B
roer
stra
/BB
A,
Kee
s te
n H
oor/
gem
eent
e Em
men
, Pe
ter
Soon
ius/
chris
telij
ke M
onte
ssor
i Sch
ool,
Jos
Ber
ens/
Bas
issc
hool
’t B
lokh
uus,
Har
m
Thie
men
s/O
bs B
osra
nd, H
enk
van
der B
as/B
asis
scho
ol W
addi
nxve
en, J
acob
Bos
/Obs
K
ees
Valk
enst
ein,
Elly
Vlie
t Vl
iela
nd/b
asis
scho
ol D
e R
egen
boog
, Jor
is O
tten)
, voo
r Vr
ijsta
at (
Joos
t va
n de
n H
oek,
Tac
o Po
stm
a, R
ik B
akke
r, M
enno
Moe
rman
, R
owin
Pe
ters
ma
en A
rman
do P
ais
do A
mar
al/In
bo, B
ert B
oum
an e
n R
uud
de B
oer/H
eine
ken,
H
ein
de H
aan,
Eva
de
Kle
rk/N
DSM
, Ja
cque
s va
n R
ooij/
Aho
ld V
astg
oed,
Eki
m T
an/
TUD
elft
, A
ukje
Tep
pena
/DR
O,
Mar
cel
van
Lent
, Le
x B
urge
rsdi
jk/S
ticht
ing
Rum
ah
Sena
ng),
Rol
and
Stui
j/HvA
, R
onal
d B
aart
/Ado
be,
Yvo
van
Wijk
/Por
tiva,
Dén
elis
e l’E
clus
e/A
utod
esk,
Son
ja S
chip
hors
t Hel
ga M
eije
r, R
obin
Brin
khui
jsen
, Nic
ola
Bru
ce,
Edga
r W
urfb
ain/
Star
soun
d, F
rits
Jan
Smit/
Eyeh
ear,
Dor
ien
Sibb
el/R
AI,
Ann
eloe
s va
n de
r Wou
den/
Ros
tra
en la
st b
ut n
ot le
ast d
e ve
le b
ewon
ers,
bel
angs
telle
nden
en
ande
re
betr
okke
nen
die
de r
ealis
atie
van
Ned
erla
nd w
ordt
and
ers
med
e m
ogel
ijk h
ebbe
n ge
maa
kt.
Col
ofon
(nie
t op
de fo
to)
Lab0
1 C
indy
, M
artij
n en
Nils
Lab0
2 Ja
ap,
Mag
nette
, Mar
ten,
Pi
en
Vict
orLa
b03
Sask
iaLa
b04
Felix
en
Arja
nLa
b05
Ambe
r en
Rona
ldLa
b07
Ayla
en
Evel
ine
Lab0
8 Fl
ipLa
b011
Jol
ien
Lab0
12 K
aren
Lab0
1
Lab0
2
Ger
rie
Gui
do
Jero
en Jim
Joos
je
Mar
c
Mar
jan
Mirj
am
Rog
ier
Sven
Lab0
3
Agn
es
Bas
Chr
istia
an
Con
rad
Jilli
s
Maa
rtje
Mar
iann
e
Nic
olie
n
Paul
Petra
Rob
ert
Rou
ke
Sven
Vin
cent
Lab0
4
Akd
ogan
Ale
xand
er
Ana
stas
sia
And
rea
Elin
e
Gili
am
Jarm
ila
Mar
ieke
Mer
el
Pete
r
Sim
ona
Ther
a
Lab0
5
Ano
uk
Arje
n
Ber
it
Bra
m
Car
olie
n
Jann
eska
Kat
elijn
e
Maa
rtje
Sim
on
Stev
e
Vin
cent
Lab0
6
Car
st
Jero
en
Jess
e
Kat
hush
a
Mar
ie-C
ecile
Mar
lou
Nao
mi
Nee
ltje
Stef
anie
Lab0
7
Am
arin
ske
Bra
m
Bru
no
Gud
ule
Ingr
id
Mijk
e
Nie
nke
Suza
nne
Vera
Lab0
8
Brig
itte
Ger
rie
Mic
hiel
Sand
ra
Lab0
9
Ann
a
Cam
illa
Gila
d
Jan-
Will
em
Kar
en
Luca
Ludw
in
Maa
rten
Stev
en
Vin
cent
Vin
cent
Wib
ke
Lab1
0
Am
elia
Elis
abet
h
Ger
ben
Han
s
Jero
en
Jola
nda
Mar
jole
in
Mau
rice
Mic
hiel
Phili
p
Pim
Lab1
1
Ant
onio
Dan
ielle
Dav
id
Han
neke
Lab1
2
Lab1
3
Anj
a
Bea
triz
Dan
iela
Dav
id
Dio
n
Han
Jaap
Jacq
ues
Jasp
er
Jero
en
Joos
t
Mar
tijn
Met
te
Bas
And
rea
Emie
l
Eric
Erik
Eva
Luuk Olv
Paul
Stan
Stel
la
Max
Mile
na
Ren
ee
Telm
a
Thor
sten Bas
Esm
orei
t
Fem
ke Jan
Jan-
Paul
Julie
n
Laur
a
Maa
rten
Mar
co
Cla
udia
Ever
t-Jan
Bar
bara
Joos
tY
ifat
Ung
erC
arol
ien
Mag
azin
e #3
Nederland w
ordt anders Magazine #3 juni 2011
ww
w.n
eder
land
wor
dtan
ders
.nl
Zie
verd
er:
Ond
erzo
eksl
abw
ww
.ned
erla
ndw
ordt
ande
rs.n
lw
ww
.kra
chtg
roen
.nl
ww
w.n
l204
0.eu
ww
w.s
chol
enbo
uww
aaie
r.nl
ww
w.g
ripop
ruim
te.n
uw
ww
.alm
ereh
aven
ande
rs.n
lw
ww
.pla
cem
aker
s.nl
ww
w.h
omem
ade-
lab.
nlw
ww
.bur
eaum
est.n
lw
ww
.kus
-en-
sloo
p.nl
Idee
ënpr
ijsvr
aag
‘Zo
wil
ik w
onen
’w
ww
.zow
ilikw
onen
.nl
ww
w.W
eBui
ld.n
lw
ww
.arv
ide.
nlw
ww
.dev
akm
ance
ntra
al.n
l Id
eeën
prijs
vraa
g ‘D
e ve
rtic
ale
stad
voo
r gez
inne
n’w
ww
.jong
earc
hite
cten
.nl/p
rijsv
raag
ww
w.m
ulde
rsva
nden
berk
.nl
ww
w.s
chol
enbo
uww
aaie
r.nl
Voor
de
vera
nder
ing