O c a k -Haziran 2016 Yıl 22 Sayı 87 Fiyatı 40 TL. ISSN 1300-4174

Y e n ir ü r k iv e

bu sayıda

L U A 1 1 1 T

87o r t a d o ğ uözel sayı sı -VIdevlet adamları , bil im adam ları ve uzmanlardan arşivlere dayalı uluslararası 396 makale, inceleme ve a raş t ı rm aorta doğu'da uluslararası ilişkiler ve son gelişmeler,türkiye'ninortadogupolitikası/ abd ve orta doğu/ rusya ve orta doğu / İngiltere ve orta aogu / orta doğu'da ayrılıkçı ve terörist unsurlar / arap baharı / suriye krizi / mülteci sorunu, çeşitlemeler

R A M A Z A N G Ö ZEN / ŞA B A N K A R D A Ş / M U S T A F A S IT K I B İL G İN / N U R H A N A Y D IN / B A H A R Ş E N T Ü R K / A L İ S E R D A R E R D U R M A Z / G Ö K M E N K IL IÇ O Ğ L U / A Y H A N N U R İ Y IL M A Z / H A Ş A N O K T A Y / Y U S U F SA Y IN / Z E K E R İY A K U R ŞU N / S A L İH Y IL M A Z / Ü M İT N A Z M İ H A Z IR / N U R Ç İN A R S L A N / H A L E ŞIV G IN / F A Z L I D O Ğ A N / Ş E N O L K A N T A R C I / S Ü L E Y M A N E L İ K / M E Y S U N E Y A Ş A R / M E R A L K U Z G U N / G İR A Y S A Y N U R D E R M A N / A L A E D D İN Y A L Ç IN K A Y A / N A H İD E Ş İM Ş İR / S E Y F E T T İN E R Ş A H İN / M E R V E S U N A Ö Z E L / G Ü L L Ü Y O L O Ğ L U (M E M M E D L İ)/ N A Z İM C A F E R O V / E L Ş E N M E M M E D L İ / A L İ A S K E R / H A L E D D İN C . İB R A H İM L İ / S Ü L E Y M A N K O C A B A Ş / L E V E N T K Ü Ç Ü K / U F U K E R D E M / R A M A Z A N B İÇ E R / M U R A T S E R D A R / A H M E T Y Ö N E M / Ö Z L E M U L U Ç K Ü Ç Ü K C A N / M U S T A F A Y E T İM / G Ö K T U Ğ SÖ N M E Z / H Ü S A M E T T İ N İN A Ç / E R T A N E F E G İ L / M U R A T Ç E M R E K / N U R H A N A Y D IN / F E R H A T A C A R / B İ L A L Ç IP L A K / R E C E P U L U S O Y / N E C M E T T İN A C A R / F İK R E T B İR D İŞ L I/ V E Y S E L K U R T / Y İĞ İ T A N I L G Ü Z E L İ P E K / S E V E N E R D O Ğ A N / M A R Z İ Y E M E M M E D L İ / Ş A H İN K E S K İN / A R D A Ö Z K A N / S A B İT D U M A N / A L T A N Ç E T İN / H A K A N T E M İZ T Ü R K / D İL A N E R D E M İR / B E K İR G U N A Y / A L I S E M İN / G O N C A O Ğ U Z G Ö K / M A R W A N K A B A L A N / SE M A K A L A Y C IO Ğ L U / A R Z U G Ü L E R / İ S M A İ L C İN G Ö Z / N E JL A G U N A Y / M E R A L A K S O Y / M U S T A F A Y İ Ğ İ T O Ğ L U

B u d erg i } em T ürkiye S tra te jik A raşt/rm a M erkezi tarafın d an yay ın lan m ak tad ır.

Rusya’nın Suriye’de Stratejik Hamleleri: Sonu Meçhul Başlangıç

Ali Asker*

Giriş

“Arap B ahan” ile başlayan O rta Do- ğu ’nun dönüşümü, başlangıçta ülkelerin iç politik durum larında değişiklikler m eydana getiren bir süreç olarak görülse de kısa sü­rede uluslararası sistemin önemli aktörlerini karşı karşıya getirerek karm aşık bir hale gel­miştir. Bu coğrafyada, gerek iç çatışm aların doğurduğu insani felaketlerin boyutları, ge­rekse uluslararası güçler arasm daki rekabetin şiddeti açısından en önemli ülke Suriye’dir.

Tarihten günümüze Rus dış po litika­sının gündem inde “Yakın ve O rta D oğu” önemli b ir yere sahip olmuştur. Sovyetler B ir­liği dönem inde M oskova’nın bölgeye ilişkin politikaları gerek ideolojik, gerekse ekono­mik ve jeopolitik gerekçeler doğrultusunda şekillenmiştir. Sovyetler B irliğinin dağılm a sürecine girmesiyle Rusya bu coğrafyada önemli güç kaybı yaşamıştır. B ir süre sonra Orta Doğu politikalarında yeni arayışlar içine girmiş Rusya, diğer alanlarda olduğu gibi bu bölgeye ilişkin politikasında da zam an zam an değişik yaklaşım lar sergilemiştir. Son dönem ­de “Arap devrim leri” adıyla tanım lanan ge­lişmeler Rusya'nın bölge politikasına ilişkin

hesap larım da “güncelleştirm ek” zorunda bırakm ıştır. R usya’n ın Su riye ’de meydana g e ­

len ayak lanm alar karşısında sergilediği tavır ise bu güncellem en in en önem li ayağım oluş­turm uştur.

Rusya-Suriye İlişkilerinin Tarihi Arka Planı

Soğuk Savaş sonrası dönemde Rusya ve Suriye arasm daki ilişk iler önceki dönemle­re nazaran çok farklıd ır. Bu farklılık, değişen uluslararası koşu lların doğal b ir sonucu ola­rak ortaya çıkm ıştır. Soğuk Savaş sonrasında Rusya’nın O rta D oğuya ilişk in pasif politikası bu coğrafyada güç kaybm a ve stratejik mev­zilerini terk etm esine neden olmuştur. Orta D oğu’da m eydana gelen ve küresel çapta yankı uyandıran gelişm eler doğrultusunda Rusya, bölgeye ilişk in politikalarının değiş­m ek gereksin im i hissetm iştir. Burada vurgu­lanm ası gereken önem li hususlardan biri de R usya’dak i ik tidarların tutum u ve liderlerin karizm atik şahsiyeti bu politikaların belirlen­m esinde etk in rol oynam alarıdır. Bu süreçte Rusya’mn son derece cidd i ve kararlı tutum sergilem eye çalıştığ ı m esele Suriye sorunu ol­muştur. R usya’nm Suriye m eselesinde neden böyle bir po litika iz led iğ ine dair çeşitli değer­lendirm eler yap ılm aktadır. Sorunun mahiye­tini alg ılam ak açısından R usya’nın Orta Doğu politikasın ın ve özellikle Suriye politikasının tarih i arka planm ı ele a lm akta fayda vardır.

1920’den 1946 yılm a dek Fransız m andasında kalm ış Suriye konusunda ikinci D ünya Savaşı sonrası ABD ile birlikte SSCB de bağım sız b ir dev let olm a gerektiğini vur­gulam ıştır. 15 N isan 1946’ya kadar bütün Fransız kuvvetlerin in Suriye topraklarını terk etm esin in ardm dan 17 N isan (1946) günü Suriye’n in “Kurtuluş G ünü” olarak tarihe geçm iştir . 1 B u gelişm elere eşzamanlı olara

(* ) Doç.Dr., Karabük Üniversitesi İİBF Siyaset B ilim i ve Kamu Yöneti Bölümü Öğretim Üyesi. Mehroet

(1) Suriye’deki Fransa mandası ve sona erişine ilişkin bkz-Akif Okur, Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden Bir**** p er. riye’de Fransız Mandası, Bilig, Türk Dünyası Sosyal Buım gisi, Sayı: 48 Kış'09 (ss.137-156).

devam ediyordu. 1960-80’li yıllarda Sov­yet uzm an lan tarafm dan Suriye’de 63 adet önem li ekonom ik işletm e kurulm uştur. Su ­riye ordusunun Sovyetler B irliğ inden aldığı silah alim inin değeri 26 m ilyar id i. Suriye ordusu silah alim inin % 90’ını Sovyetler B ir­liğ inden sağlıyordu .5

Sovyet er f947 yılında B M ’de Filistin topraklarında bir İsrail dev leti kurm a hakkım tanıyan 181 sayılı kararın alınm asına büyük caba harcamıştır. M oskova yönetim in in o dö­nemde uyguladığı po litikan ın gerçek am acı Fransa ve İngiltere’nin bö lgeden çekilm esin i sağ lam ak ve bu toprak larda nüfuz sahibi o l­

maktı. Fakat İsrail k ısa sürede ABD ile strate­jik işbirliğine gitm iş ve bu yüzden SSC B O rta D oğu ’d a derhal yeni m üttefik arayışına g iriş­miştir.2 Böyle b ir durum da, Suriye R usya’nm ç ık a r la n n a en fazla uygun gelen dev let id i. 1

Nisan 1950’de ik i ü lke arasm da Sald ırm azlık Paktı imzalanmıştır. Aynca, Su riye ’d ek i siyasi rejim Pan-Arabizm ve Sosyalizm gib i ideo lo ­jik esaslara sahip idi. B u durum , k ısa sürede Suriye’nin Sovyetler B irliğ i ile ilişk ilerin in ge lişm es in d e etk ili olm uştur. A B D ’nin İsra­il’in yanında yer ald ığ ı b ir durum da ideo lo jik olarak M oskova’ya yak ın lığ ı ve sahip o lduğu jeostratejik konum u Su riye ’y i Sovyetler B ir­liğine yaklaştıran fak tö rler aras ındayd ı. Bu ü lk en in özellikle T ürk iye ve I rak ’la kom şu olması D oğu-Batı d engesin in korunm ası ve SSCB’ye karşı “çevrelem e po litikasın ın” en ­gellenmesi açısm dan büyük önem taşıyo rdu .3

İlerleyen dönem de Su riy e-S S C B ilişk ileri daha da yüksek sev iye lere u laşm ıştır.

Hafız E sad dön em in de S S C B ’nin bölge politikaların ın şek illen m esin de İsrail faktörü oldukça etk ind i. B u dönem de M ısır İsrail üzerinde bask ı ku rm ası düşüncesiy le ABD ile ilişk ileri geliştirm iş, bunun doğal sonucu olarak S S C B ’d en h ız la uzak laşm ıştır. 1973 Arap-İsrail savaşm dan sonra M ıs ır Sov­yetler B irliği ile ilişk ile r i k esm iş ve B atı b lo ­ğuna yakınlaşm ıştır. M ıs ır ’m A B D yön lü p o li­tikası karşısında M oskova iç in Ş a m ’la ilişk ile r daha önemli h a le gelm iştir. Ş am o dö n em de ABD’nin O rta D oğu p o lit ik a la r ı karş ısm d a bir engel o lu ştu ruyo rdu . 4

6 M art 1979 ta rih li C am p-D av id A n ­m a s ın ın hem en ard ın d an , 8 E k im 1 98 0 ’de

B-Suriye D ostluk ve İşb ir liğ i A n tlaşm ası y a la n m ış t ır . O d ö n em d e S u riy e Sovye tle r ara mdan büyük yard ım ve d e s te k a lm aya

M . G orbaçov’un ik tidara gelm esin­den sonra M oskova'n ın dış po litikası da c id ­d i şekilde gözden geçirilm iştir. O dönem de Sovyetler B irliğ i Suriye ve benzeri re jim leri ekonom ik anlam da sırtında b ir yük o larak görüyordu. N itekim M oskova açısından bu rejim lerden beklenen yarar da tam sağ lana­mamıştır. M . G orbaçov’un İsra il’le ilişk iler kurm ası, O rta D oğu’dak i m ü ttefik lerine yap ılan yard ım ları kesm esi Su riye ’yi de yen i arayışlar içine sokm uş, onu faydacı p o lit ik a ­lar geliştirm e konusunda h ızlandırm ıştır. Pe- restroyka dönem inde atılan adım lar, Sovyet­ler B irliğin in dağılm asın ın ard ından Rus dış po litikasında o güne dek elde ed ilm iş b irçok kazan ım lann da e lden ç ıkm asına neden o l­m uştur. H atta Rus savunm a sanayisin in S u ­r iye ’dek i silah satış lan c idd i ö lçüde gerilem iş, ik i ü lke arasm daki 1991 yılın dak i 1 m ilyar d o ­larlık ticaret hacm i 1993 yılm a gelin d iğ inde 8 8 m ilyona dek gerilem iştir. 1993 ’de ik i ü lke arasm da hüküm etler arası an laşm a im za lan a­rak ilişk ilerin yen iden ilerle tilm esi konusunda m utabakat sağlanm ıştır. 2 0 0 0 y ılın da R usya ve Suriye arasm dak i ticaret hacm i artarak , 160 m ilyon do lara yükselm iştir .6 G örü ldüğü g ib i 1990 ’lı y ılla r R usya-Suriye ilişk ilerin in za ­y ıf o lduğu dönem di. M oskova 'n ın O rta Do- ğ u ’ya yönelik yen i d ış p o litikasm da S u riy e ’n in önem i bö lgede ve tüm üyle dü nyad a ge lişen değ iş ik lik le re bağ lı o larak yen id en a rtm ıştı .7

(2) Bilal Karabulut, Karadeniz’den Ortadoğuya Uzanan Bir Dış Politi­ka: Geçmişten Günümüze Suriye-Rusya İlişkileri, Karadeniz Araş­tırmaları, Sayı: 15, Güz 2007, s. 69.

(3) Bilal Karabulut, s. 70.(4) A.E. ü o f lu e p o ö . O pocch h ck o - ch ph h ck hx o th o u ic h h jk . http://

www.iimes.ru/rus/stat/2010/04-01-10.html, Bilal Karabulut, s. 72-75.

(5) H eK 0T0pw e a c n e ıc n j p o ccH İk K O -cup ıtikK oro coTpyAHH- necT B a, 05.03.2008, http://mnenia.zahav.ru/ArticlePage. a sp x ParticlelD=6361,

(6 ) H eK oropb ie a cn e ıc rb i poccHftcKo-CHpHHCKoro coTpyuHH - •lecTBa, 05.03.2008, http://mnenia.zahav.ru/ArticlePage. aspx?articleID=6361,

(7 ) A n flp cH K p cftu . C n p n « : m an ıib if t po cch h ck hîî K03bipb Ha B jihîk-ııeM BocTOKe. IFRI, Ueıırp Poccmı/HHr Hoaöpb 2010. YE

Nİ

TÜRK

İYE

87/2

016

yap^n anlaşm a gereğ i bu üs A kd en iz ’de Rus donanmasının h areket kab iliye tin in sağ lan­ması amacıyla kuru lm uştur . 13 B ugüne dek on binlerce Suriyeli subay Sovyetler B irliğ in in ve Rusya’nın askeri ak ad em iler in d e eğitim a l­mışlar. Batılı uzm an ların araştırm alarına göre 2006 yılında Suriye o rdusun da yak laşık iki bin Rus askeri dam şm am bu lunuyordu . Ayrı­ca Rus subaylar Su riye ’n in askeri ak ad em ile ­rinde eğitim verm işlerd ir . 14

c) Bu bölge R usya ’rnn iç güvenliğin i etkileyebilecek b ir bö lgedir. R usya; A BD ’nin “şer oku” kapsam ında değerlend ird iğ i İran ve Suriye’nin yer a ld ığ ı bu bö lgede çatışm a alanının O rta Asya ve K afkaslara yay ılab ile­ceği konusunda hak lı o larak end işe taşım ak­tadır. N itekim rad ika l İslam i akım lar, Kuzey Kafkasya’dak i sa ld ırılar büyük ölçüde m addi ve manevi o larak O rta D oğu ’dan beslenm ek­tedir.

Orta D oğu ile ilg ili bu genel d eğerlen­dirmeler kapsam ında Suriye Rusya açısm dan daha özel önem e sahip b ir ü lke o larak ortaya çıkmaktadır. Zira tarihsel gelişim süreci iç in ­de Suriye Rusya için O rta D oğu ’dak i etk in lik alanınm genişletm ede önem li d ayanak nokta­sı olmuştur. Bu yüzden Rusya (Sovyetler B ir­liği) Suriye’ye devam lı o larak askeri, ekono­mik ve sosyal a landa yard ım larda bulunm uş, karşılığmda Suriye M oskova'n ın O rta Doğu politikalan açısm dan güven ilir b ir m üttefik tutumu sergilem iştir. H er ne kadar ekonom ik ilişkiler açısmdan Suriye Rusya için be lli bir önem arz etse de bu ü lken in Rusya açısm dan önemi daha z iyade siyasi ve strate jik n ite lik ­tedir.

Libya po litikasından farklı o larak R us­ya Suriye konusundaki kesin ve h içbir şek il­de taviz verilm eyecek b ir tu tum sergilem iştir. Hazırda Rusya, Su riye ’ye karşı uygulanan yaPtınmların ABD ve Avrupa B irliğ i tarafın-

an uygulandığını, Suriye yönetim in in reform a aca8 lna inandığın ı ifade ederek , konunun

GK’ne taşınm asına ihtiyaç duym adı-ifade etm iştir . 15 B M ’nin veya her hangi

bir kuruluşun yaptmmlannı kabul etmeyen Rusya Suriye’deki rejimi korumaya devam etmektedir.

Sonuç

Kuşkusuz, yukarıda belirttiğim iz ge­rekçeler Rusya’mn Suriye’yi korum ak ve ko llam ak açısından önem senebilecek gerek­çelerdir. Fakat Rusya’yı ted irgin eden diğer gerekçeler de vardır. M oskova’ya göre bun­dan önce BM GK’nin L ibya’ya konusunda alınm ış k aran m anipüle edilm iş ve am açların­dan saptırılm ıştır. Rusya’ya göre Su riye’d e­k i kriz banşçıl yolla çözülmezse, tüm Orta D oğu’da telafisi im kânsız büyük tahribatlar m eydana gelecektir. Uzm anlar bu gelişm ele­rin Yemen’e, daha sonra İran’a sıçrayabileceği ihtim alinden bahsederken bunun Rusya açı­smdan da istenm edik sonuçlar doğurab ilece­ğini yazm aktadırlar. Bu yüzden Rusya Libya konusunda gösterdiği “yum uşak tavn” Suri­ye ’de göstermemeye karar vermiştir. Bugün 3 3 3

Batım n elinde Rusya’yı Suriye’ye m üdahale konusunda tavize zorlayacak her hangi bir araç bulunmamaktadır. Aynca Suriye’dek i sorunun da Rusya’mn yardım ı olm adan çö­zülm esi çok zordur. 16 Böyle bir durum, krizin banşçıl yolla çözülmesini imkânsız k ılm ak­tadır. Suriye yönetim inin insanlık dışı şiddet eylem leri, sivil halktan çok sayıda insanın öl­dürülm esi, m ülteci sorununun ve diğer insani sorunlarm dünya gündem ini etk ileyecek bo­yutlara ulaşm ası bir askeri m üdahale zarureti­ni gündem e getirmişse de bugünkü şartlarda böyle bir çözümün gerçekleşeceğini söylemek oldukça zordur. Bu durum da; küresel aktör­lerin kendi aralarında sürdürdükleri açık ve gizli pazarlıklar devam ederken, Suriye sava­şının insani açıdan en büyük m ağduru Suriye halkı iken m addi külfet açısmdan en fazla

(13) BoeHHbie 6a3bi P<1> sa rpammeft. Cnpamaı, http://rian.ru/sprav-ka/20100215/209344182.html

(O ) T S k " PM * X d X G-8 Gündemi,zi6194-Medvedevin_G_8_Gundemi.html

170439804.html

YENİ

TÜR

KİYE

87

/201

6

zorlanan ve en fazla güvenlik kaygısı taşıyan ülke de Türkiye’dir.

KaynakçaM ehm et A kif O kur, Em peryalizm in O rtadoğu

Tecrübesinden Bir Kesit: Suriye’de Fransız M andası, Bilig, T ürk D ünyası Sosyal B ilim ler D ergisi, Sayı: 48 Kış’09 (ss. 137-156).

B ila l K arabulut, K aradeniz’den O rtadoğu ’ya U zanan B ir D ış Politika: G eçm işten G ünüm üze Su- riye-Rusya İlişkileri, Karadeniz Arattırmaları, Sayı: 15, G üz 2007.

A.E. nOJUiepOÖ. O pOCCHHCKO-CHpHHCKHX

oTHouıeHMflx. http://www.iimes.ru/rus/stat/2010/04-01- 1 0 .html

HeKOTOpbie acneıcrbi poccHHCKO-CHpHİfcKoro coTpyflHHMecTBa, 05 .03 .2008 , http://mnenia.zahav.ru/ A rtic lePage. aspx ParticlelD = 6361,

HeKOTOpbie acneıcrbi poccHHCKo-CHpHHCKoro conrpyiiHHHecTBa, 05 .03 .2008 , http://mnenia.zahav.ru/ A rticlePage. aspx?artic leID = 6361,

AımpeH K peiîıı, Chphh: maBHbiH p o cc h h c k h h

K03bipb Ha BjiHMCHeM BocroKe, IFRI, UeHTp Pocchh/

H H f Honöpb 2010.

POCCH* npOCTHT CHpHH 10 MHHJlHannflojuıapoB, http://lenta.ni/russia/2005/01/2 /L. î'T* 25.01.2005. /kUdn<

Yrpo3y npaMoro BOopyrceHHoro Brop*eHHjı Chphio noKa yaa^ocb oTBecTH”, http://wwwizvesti * news/491805 ,ru/

BoeHHbie 6a3bi PO 3a rpaHHiıefi. CnpaBKHhttp://rian.ru/spravka/20100215/209344182.html ’

BM L ibya’yı uçuşa yasak bölge ilan etti, Hür­riyet, 18.03.2011. http://www.hurriyet.com.tr/bm-libya-yi-ucusa-yasak-bolge-ilan-etti-17301358

Ali Asker. M ağrip Rüzgân Kremlin’deki Havayı Isıtm ıyor: Rusya’dan L ibya’ya Ç ifte Bakış, http://2 1 y-yte.org/tr/yazi6137-Magrip_Ruzgari_Kremlindeki_Ha-vayi_Isitm iyor_Rusyadan_Libyaya_Cifte_Bakis.htm l,24.03.2011.

Rusya belirli koşullarla arabulucu gö­revini üzerine alabilirdi, http://turkish.ruvr. ru/201 l/05/27/50908348.html

Ali Asker. M edvedev ’in G - 8 Gündemi, htt- p :/ / 2 1 yy te . org/tr/yazi6194 -M ed vedevin_G_8 _Gunde - mi.html

Be3 Pocchh CHpHHCKyıo npo6 .neMy He peııiHTb (“France24“, OpaHUH»), http://inosmi.ru/ asia/20110608/170439804.html