o MOGUĆNOSTI SINTEZE NEKIH TEORIJA LIČNOSTI NA TEMELJUJEDNOG KIBERNETIČKOG MODELA KONATIVNIH FAKTORA

KONSTANTIN MOMIROVIĆ, SMILJKA HORGA i KSENIJA BOSNARODJEL ZA KINEZIOLOŠKU PSIHOLOGIJU I SOCIOLOGIJUFAKULTETA ZA FIZIČKU KULTURU SVEUČILIŠTA U ZAGREBU

Izložen je reformulirani model konativnih funkcija(Momirović i Ignjatović, 1977; Horga, Ignjatović, Momirović

i Gredelj, 1982) koji u svom reduciranom obliku (Momirović,Horga i Bosnar, 1982) pretpostavlja postojanje ovih regula-cionih sistema:(1) sistem za regulaciju aktiviteta(2 ) sistem za regulaciju i kontrolu organskih funkcija(3) sistem za regulaciju i kontrolu reakcija obrane(4) sistem za regulaciju i kontrolu reakcija napada( 5) sistem za koordinaciju regulacionih procesa(6 ) sistem za integraciju regulativnih funkcija.

Kibernetički model konativnog funkcioniranja uspore-djen je s nekoliko različitih teorija o strukturi konativnihfaktora osnovanih na rezultatima analiza empirijskih podata-ka i formuliranih u obliku provjerljivih funkcionalnih i/ilistrukturalnih modela, u prvom redu sa teorijama Guilforda(1956, 1959, 1975), Cattella (1950, 1956, 1968, 1970, 1973),

Eysencka (1947, 1952, 1959, 1969, 1970) i Momirovića (1963,1971) .

Nadjeno je, i potvrdjeno jednim istraživanjem na uzor-ku koji je pozitivno selekcionir~ pod vidom efikasnosti ko-nativnih funkcija, da se modeli Guilforda, Cattella, Eysenckai Momirovića mogu podvesti pod kibernetički model regulativ-nih funkCija.

2/

1. UVOD

Zbog više razloga, od kojih sigurno nisu najbezna-caJnlJl blizina socijalne i kliničke psihologije, pSiholo-gija ličnosti je dugo bila plodno tlo za uzgoj blistavihteorija lišenih svakog realnog osnova, pseudoempirijskihteorija izvedenih iz pogrešnog mjerenja i krivog računanja,ili naprosto praznog lupetanja, podržavanog od psihologa išarolike grupe parapsihologa koji su nedostatak sustavnogznanja i poteškoće u sustavnom mišljenju počeli tretiratikao vrlinu, očajno nastojeći da psihologiju ličnosti što du-že očuvaju od prodora matematičke psihologije.

Vremena su se, ipak, i ovdje počela mijenjati. Diotekstova posvećenih psihologiji ličnosti uključuje teorijeizvedene primjenom (na žalost, ne uvijek adekvatnom primje-nom) faktorske analize na empirijski dobijene podatke (nažalost, ne uvijek dobijene adekvatnim postupcima)*, a poči-nju se javljati i pokušaji sinteza izvedeni, u pravilu, pri-mjenom teorije sistema na rezultate dobijene faktorskom ana-lizom empirijskih podataka**.

Svrha je ovog rada da definira jedan testabiIni mo-del konativnih funkcija, izveden generalizacijom većeg brojakibernetički usmjerenih empirijskih istraživanja, i da poka-že odnose tog modela i nekih modela izvedenih iz najvažnijihteorija ličnosti.

* vidi, npr. Fulgosi, 1981.

** npr. Powell and Royce, 1981; Horga, Ignjatović, Momirović i Gredelj,1982; Momirović, Horga i Bosnar, J 982.

3/

2. NACRT JEDNOG TESTABILNOG MODELA KONATIVNIH FUNKCIJA

Model konativnih funkcija predložen u ovom radu sin-teza je, i izvjesna reformulacija, modela izvedenih iz istra-živanja Momirovića i Ignjatovića (1977), S. Horge, Ignjatovića,Momirovića i Gredelja (1982) i Momirovića, S. Horge i K. Bos-nar (1982 )* .

Skica ovog modela data je na slici 1. Konativni diopretpostavlja postojanje ovih regulativnih sistema:lo Regulator aktiviteta (c )

2. Regulator organskih funkcija (x)

3. Regulator reakcija obrane (c)

4. Regulator reakcija napada (er)

5. Sistem za koordinaciju regulativnih funkcija (6)6. Sistem za integraciju (Tj) •

(1) Regulator aktiviteta (€)je jedan od elementarnihi najniže lociranih subsistema u hijerarhiji. Njegova je funk-cija regulacija i modulacija aktivirajuće funkcije retikularneformacije, pa je stoga neposredno odgovoran za aktivitet i ener-getsku razinu na kojoj funkcioniraju ostali subsistemi, uklju-čivši ovdje i kognitivne i motoričke procesore. Ekstravertni iintrovertni modeli ponašanja (faktor ekstraverzije iz modelaH.J. Eysencka, odnosno faktor exvia-invia iz modela R.B. Catte-Ila) ovise dijelom od bazaIne funkcionalne razine regulatoraaktiviteta, a dijelom od (pretežno kočećih) funkcija kortikal-nih procesora. Poremećaji regulatora aktiviteta mogu proizves-ti, posredno ili neposredno, abulične, depresivne ili hipoma-ničke reakcije; a kako razina aktiviteta mora biti u nekoj ve-zi i sa brzinom protoka informacija u centralnom nervnom siste-mu, ti poremećaji moraju utjecati i na efikasnost funkcija kog-nitivnih i motoričkih procesora.

* Opis sistema dat je, pretežno, na temelju opisa iz istraživanja K. Momi-rovića, S. Horge i K. Bosnar, Kineziologija, 14 (1982), IB 5, str.84-85.

Tri ~-[----.-.~=.~==-'-'=:.-' ,--·--f-:---· ~", t=-I I i r----1 G~ -

L+ ---+1~>f'. -,<,<, "" '<, "l ' A

M

~-- ~-----.-.------~~f----'-~-'-----'----"-~-"-' >:

K

Slika 1. KIBERNETIĆKI MODEL REGULATIVNIH FUNKCIJA.Konativni regulatori su šrafirani. ( = regulator akti vi teta, X = regulatororganskih funkcija, a = regulator reakcija obrane, O = regulator reakcija napada,o = sistem za koordinaciju regulativnih iunk cij e , n = sistem za integraciju.Sa Ije označen percept ivni procesor, sa G centralni procesor, sa M trajnamemorija, a sa K kinetički procesor. ~<,

5/

(2) Regulator organskih funkcija (x) formiran je spre-gom subkortikalnih centara za regulaciju organskih funkcija,pretežno lociranih u hipotalamičkoj regiji, i njima nadredje-nih kortikalnih sistema za regulaciju i kontrolu. Poremećajiovog regulatora manifestiraju se u funkcionalnim poremećajimaosnovnih organskih sistema, kao što su kardiovaskularni, respi-ratorni, gastrointestinalni i uropoetski sistem; u funkcional-nim poremećajima osnovnih sistema za ulazne i izlazne operaci-je, dakle senzoričkog i motoričkog sistema; u poremecaJlma si-stema za kontrolu, posebno za kočenje, elementarnih biotičkihprocesa; i, sekundarno, u formiranju hipohondričkog reakcionogsistema prema osnovnim organskim funkcijama.

(3) Regulator reakcija obrane (a), lociran u (hipotet-skom) centru za regulaciju obrambenih reakcija modulira tonič-ko uzbudjenje, vjerojatno na osnovu adekvatnih programa prene-senih genetičkim kodom ili formiranih, u pravilu pod djelova-njem uvjetovanja, u toku ontogenetskog razvoja. Model pretpo-stavlja dvosmjernu vezu izmedju regulatora reakcija obrane iregulatora organskih funkcija, jednosmjernu vezu izmedju regu-latora reakcija obrane i regulatora reakcija napada, i dvosmjer-nu vezu izmedju regulatora reakcija obrane i sistema za koordi-naciju i integraciju regulativnih funkcija; pri tome su oba ovasistema funkcionalno nadredjena, zajedno sa centralnim korti-kalnim procesorom, subsistemu za regulaciju reakcija obrane.Većina neurotskih poremećaja (osim onih koji spadaju u klasunesretno nazvanu psihosomatskim poremećajima; ti su poremeća-ji povezani uz disfunkciju regulatora organskih funkcija) po-vezana je sa disfunkcijom regulatora reakcija obrane. To su,?rije svega, različiti modaliteti i simptomi anksioznosti kojatvori osnovu za posebno modulirane patološke reakcije kao štosu obsesivnost, kompulzivnost i fobičnost. Senzorička i emocio-nalna preosjetljivost je, istovremeno, i uzrok i posljedica po-remećaja sistema za regulaciju reakcija obrane. Disfunkcijaovog regulatora, ako je u sprezi sa disfunkcijom regulatora ak-tiviteta, generira depresivne modele ponašanja, i modele koji

6/

se obično nazivaju psihasteničnim; a ako se ovoj sprezi pri-druži i disfunkcija sistema za koordinaciju regulativnih funk-clJa, formiraju se teže depresivne, obsesivne i kompulzivnereakcije. Poremećaji osnovnih biotičkih funkcija javljaju seako se disfunkciji svih ovih sistema pridruži i disfunkcijaregulatora organskih funkcija. Prema tome, a regulator je od-govoran za najveći dio varijance Eysenckovog faktora general-nog neurotizma, ili tom faktoru sličnog faktora (u prostorudrugog reda) R.B. Cattella.

(4) Regulator reakcija napada (o), takodjer lociranu (hipotetskom) centru za regulaciju reakcija napada*, modu-lira, kao i centar za regulaciju reakcija obrane, primarno to-ničko uzbudjenje,.ali na osnovu programa za destruktivne reak-cije, formiran ih bilo u toku filogenetskog, bilo u toku onto-genetskog razvoja. Model dopušta ili neposredno aktiviranjeovih programa, ili sekundarno aktiviranje na temelju signala izcentra za regulaciju reakcija obrane. Zbog energetskog potenci-jala nužnog za realizaciju agresije model pretpostavlja značaj-nu vezu izmedju regulatora reakcija napada i regulatora aktivi-teta. MOdel zatim pretpostavlja da su funkcije regulatora reak-cija napada subordinirane funkcijama sistema za koordinacijuregulativnih funkcija i funkcijama sistema za integraciju regu-lativnih funkcija, a i funkcijama centralnog kortikalnog proce-sora. Poremećaji regulatora reakcija napada manifestiraju se urazličito moduliranim agresivnim reakcijama, od kojih neke mogubiti neposredna posljedica fiksacija na prve dvije faze libidi-noznog razvoja. Slaba kontrola neposrednih impulsa, koji ne mo-raju nužno voditi do destruktivnih reakcija, takodjer je poovom modelu posljedica disfunkcija ovog regulatora.

(5) Sistem za koordinaciju regulativnih funkcija (8)ko-ordinira funkcije subsistema koji se funkcionalno ili hijerar-hijski razlikuju, uključujući i funkcije kognitivnih procesora.Zbog toga je ovaj sistem funkcionalno nadredjen regulatorimaorganskih funkcija, reakcija napada i reakcija obrana, a u nekoj

* oba se centra, ili barem primarne komponente tih centara, vjerojatno na-laze u limbičkom sustavu

7/

mjeri i regulatoru aktiviteta, bar u ekstremnim područjimaraspona regulacije tog regulatora. Poremećaji sistema za ko-ordinaciju regulativnih funkcija izazivaju disocijaciju i dez-organizaciju kognitivnih i konativnih procesa, i poremećaje mo-toričkih funkcija, posebno onih koje ovise od sistema za regu-laciju trajektorija gibanja i sistema za sinergijsku regulacijui regulaciju tonusa. Shizoidni, paranoidni i manični simptomineposredni su proizvod poremećaja ovog sistema; medjutim, težiporemećaji sistema za koordinaciju regulativnih funkcija proiz-vode i sekundarne poremećaje svih podsistema koji su mu funkcio-nalno podredjeni. Pri tome su u pravilu najprije pogodjeni slo-ženiji kognitivni i/ili regulativni procesi, medju njima i, in-formatički vrlo složeni, ulazno-izlazni procesi. Zbog toga suteže forme senzorne i motorne konverzije, neki oblici inhibitor-ne konverzije, i fiksirane fobije, opsesije i kompulzije nepo-sredna posljedica poremećaja sistema za koordinaciju regulativ-nih funkcija*.

(6) Sistem za integraciju regulativnih funkcija imanajviši položaj u hijerarhiji konativnih regulativnih sistema.Osnovna je funkcija ovog sistema da integrira konativne proce-se pod vidom strukture psihološkog polja (u Levinovom znače-nju pojma psihološko polje), i posebno strukture socijalnogpolja i promjena u tom polju. Zbog toga je, vjerojatno, skupprograma koji odredjuju funkcije ovog sistema pretežno formi-ran u toku odgojnog procesa, i to ne samo uvjetovanjem, već ipojačavanjem, a možda i internalizacijom. Socijalna dezadapta-cija neposredna je posljedica poremećaja ovog sistema čija jelokacija, kako je pokazao Lurija, u frontalnim dijelovima kor-teksa. Od sistema za integraciju regulativnih funkcija stoga•neposredno ovisi razina socijalizacije, a socijalizacijski pro-cesi neposredno utječu na formiranje programa implementiranihu ovaj sistem. U sprezi sa sistemom za koordinaciju regulativ-nih funkcija, sistem za integraciju regulativnih funkcija funk-cionalno je nadredjen svim konativnim regulacionim sistemima.

* Drugi naziv ovog sistema je sistem za homeostatičku regulaciju (Momirovići Ignjatović, 1977; Horga, Ignjatović, Momirović i Gredelj, 1982; Momiro-vić, Horga i Bosnar, 1982).

8/

3. RELP_CIJE PREDLOŽENOG MODELA SA MODELIMA KOJI PROISTIČUIZ NEKIH TEORIJA LIČNOSTI

Ako se pod ozbiljnim teorijama ličnosti razumijusamo teorije koje su konstruirane tako da omogućuju stvar-nu znanstvenu verifikaciju, i koje su i formirane kroz kon-tinuirani proces verifikacije hipoteza, a to su, u ovoj fa-zi razvoja psihologije, samo teorije utemeljene na konceptulatentnih dimenzija, nije teško uočiti relacije izmedju pred-loženog modela i modela Guilforda (1956, 1959, 1975), Cattella(1950, 1956, 1968, 1970, 1973), Eysencka (1947, 1952, 1959,

1969, 1970) i Morn Lz ov Lč a (1963, 1971).

Teorija o strukturi tzv. patoloških konativnih fak-tora (Momirović, 1963, 1971) inverzno je preslikana u pred-loženi model; sekundarni faktori a, 0, X i o inverzno su iden-tični, ili vrlo slični, faktorima sa istim oznakama predlo-ženim u ovom modelu.

Model očito subsumira i Eysenckovu teoriju ličnosti(Eysenck, 1947, 1952, 1959, 1969, 1970; Fulgosi, 1981). Eysen-

ckov faktor E u biti je identičan faktoru regulacije aktivi-teta E (iako je interpretacija suštine tih dimenzija naravnorazličita), a njegov faktor N, ako je suditi po njegovoj re-alnoj lokaciji, faktoru a. Eysenckov faktor psihoticizma bli-ži je faktoru n, nego faktoru o, ali je u svakom slučaju lo-ciran unutar predloženog modela.

Ako se zanemare Cattelloyi primarni faktori (čija jeegzistencija, uostalom, vrlo sumnjiva; vidi, npr. Eysenckand Eysenck, 1969; Ignjatović, 1982), predloženi model sub-sumira i Cattellovu teoriju ličnosti (Cattell, 1950, 1956,1968, 1970, 1973; Fulgosi, 1981), iz prostog razloga što suCattellovi faktori exvia-invia i anksioznost u prostoru dru-gog reda identični Eysenckovim faktorima ekstraverzije i neu-rotizrna (Eysenck and Eysenck, 1969; Horga, 1974).

9/•

Kako se Guilfordovi primarni faktori mogu svesti nadimenzije iz Eysenckove i/ili Cattellove teorije ličnosti(Eysenck and Eysenck, 1969), to predloženi model obuhvaća i

Guilfordovu teoriju ličnosti (Guilford, 1956, 1959, 1975).

Možda je manje evidentno da neki Cattellovi faktori,i to upravo oni koji su reprezentanti njegova faktora anksi-oznosti, predstavljaju, u stvari, operacionalizaciju temelj-nih Freudovih koncepcija. U mjeri, u kojoj se ma koja psiho-analitička teorija ličnosti može znanstveno verificirati, či-ni se da se i Freudova teorija ličnosti može podvesti podovaj model.

Konačno, ovaj je model konstrukciono, ako ne i po sa-držaju, sličan kibernetičkom modelu Powella i Roycea (1981).Hijerarhijska struktura modela, i položaj osnovnih regulacij-skih sistema sličan je u oba modela.

Ćini se, prema tome, da predloženi model može bitiosnov za dalja empirijska istraživanja konativnih strukturai konativnih funkcija, i da možda nije daleko od neke konzi-stentne teorije ličnosti.

•10/

LITERATURA

1. Cattell, R.B.: Personality - A systematic theoreticaland actual study. McGraw-Hill, New York, 1950.

2. Cattell, R.B.: Validation and interpretation of the16 PF questionaire. Journal of Clinical Psychology,12, (1956), 205-214.

3. Cattell, R.B.: The nature and measurement of anxiety.In G. Lindzey and C.S. Hall: Theories of personality.John Wiley, New York, 1965.

4. Cattell, R.B. and B.D. Gibbons: Factor structure of thecombined Guilford and Cattell questionaires. Journalof Personality and Social Psychology, 9, (1968),107-120.

5. Cattell, R.B.': The scientific analysis of personality.Penguin Books, Harmondsworth, 1970.

6. Cattell, R.B., R.M. Dreger (eds): Handbook of modernpersonality theory. Rand McNally, Chicago, 1970.

7. Cattell, R.B.: Personality and mood by questionnaire,Bass, San Francisco, 1973.

8. Eysenck, H.J.: Dimensions of personality. Routledge andKegan, London, 1947.

9. Eysenck, H.J.: The scientific study of personality.Routledge and Kegan, London, 1952.

10. Eysenck, H.J.: Structure of human personality. Routledgeand Kegan, London, 1959.

11. Eysenck, H.J.: Handbook of abnormal psychology (10 ed.).Pitman Medical, London, 1960.

12. Eysenck, B.J. and S.B.G. Eysenck: Personality structureand measurement. Routledge and Kegan, London, 1969.

13. Eysenck, H.J.: Handbook of abnormal psychology. PitmanMedical, London, 1970.

14. Eysenck, H.J. and S.B.G. Eysenck: Psychoticism as a di-mension of personality. Holder and Stoughton, London,1976.

15. Eysenck, S.B.G. and H.J. Eysenck: On the dual nature ofextraversion. The British Journal of Social and Cli-nical Psychology, 2, (1963), 46-55.

16. Fulgosi, A.: Psihologija ličnosti. Školska knjiga, Zagreb,1981.

•11/

17. Guilford, J.P. and W.S. Zimmerman: Fourteen dimensionaltemperament factors. Psychological Monographs, 70,(1956), 1-26.

18. Guilford, J.P.: Personality. McGraw-Hill, New York,1959.

19. Guilford, J.P.: A psychology with art, content, and formeJournal of General Psychology, 90, (1974), 87-100.

20. Guilford, J.P.: Factors and factors of personality. Psy-chological Bulletin, 82, (1975) I 5, 802-814.

21. Horga, S.: Neke relacije izmedju normalnih i patološkihkonativnih faktora. Kineziologija, 4 (1974), 2, 5-19.

22. Horga, S.: Relacije konativnih karakteristika i motorič-kih sposobnosti. Kineziologija, 9 (1979), 1-2, 91-105.

23. Horga, S., I.Ignjatović, K.Momirović i M.Gredelj: Prilogpoznavanju strukture konativnih karakteristika. Psiho-logija, 15 (1982) I 3 i 4, 17-34 i 3-21.

24. Ignjatović, I.: Integracija društvene i lične prilagodje-nosti ličnosti. Disertacija, Filozofski fakultet Univer-ziteta u Beogradu, Beograd, 1982.

25. Momirović, K.: Faktorska struktura nekih neurotskih simpto-ma. Disertacija/'Filozofski fakultet Sveučilišta u Za-grebu, Zagreb, 1963.

26. Momirović, K.: Struktura i mjerenje patoloških konat.ivnihfaktora. Republički zavod za zapošljavanje, Zagreb, 1971.

27. Momirović, K., Z.Džamonja, S.Horga, S.Hrnjica, I. Ignja-tović, M.Mejovšek, R.Radovanović, B. Vučinić i B.Wolf:Struktura indikatora oraIne agresivnosti. Psihologija,8, (1975),3-4, 95-117.

27. Momirović, K., I. Ignjat.ović, D.Radovanović, M.Mejovšek,S.Horga, S.Hrnjica, Z.Džamonja i B.Wolf: Struktura indi-katora anaIne agresivnosti. Psihologija, 9, (1976), 1-2,61-80.

28. Momirović, K. i I.Ignjatović: Struktura konativnih faktora.Psihologija, lO, (1977), 3-4, 25-32.

29. Momirović, K., S.Horga i K.Bosnar: Prilog formiranju jednogkibernetičkog modela strukture konativnih faktora.Kineziologija, 14, (1982), IB 5, 83-108.

12/

30. Powell, A. and J.R. Royce: An overview of a multi-factor-system theory od personality and individualdiffer~nces: I. The factor and system models andthe hierarchical factor structure of individuality.Journal of Personality and Social Psychology, 41,(1981), 4, 818-829.

31. Royce, J.R. and A. Powell: An overview of multifac-tor-system theory of personality and individualdifferences: II. System dynamics and person-situationinteractions. Journal of Personality and SocialPsychology, 41 (1981), 5, 1019-1030.

32. Powell, A. and J.R. Royce: An overview of multifac-tor-system theory of personality and individualdifferences: III. Life span development and theheredity-environment issue. Journal of Personalityand Social Psychology, 41 (1981), 6, 1161-1173.