o soberano ideal na obra de valério do bierzo - … · godos do tema, isidoro de sevilha3 ejuliano...

12
O soberano ideal na obra de Valério do Bierzo Renan FmonErrO’ Universidad Federal do Paraná. Brasil SUMMARY It is unquestionable that Valerio of Bierzo writings have infinite ways to be interpretated. Therefore, in this article we are trying to understand his idea on the perfect sovereign, a subject not much studied yet. Resumen: Indudablemente las obras de Valerio del Bierzo pueden ofrecer- nos infinitas interpretaciones. Por eso en este articulo buscaremos analisar un aspecto poco estudiado en los escritos valerianos: su idea con respecto al sobe- rano ideal. Os escritos de Valério do Bierzo oferecem-nos uma ampla gama de interpreta~6es que vinculam-se diretamente ao desenvolvimento históri- co conjuntural característico da sociedade do NOpeninsular ibérico durante a segunda metade do século VII. Conjuntura esta que coincide nos campos social, económico, cultural e político, com áquela ocorrida noutras regiñes do Reino Hispano-Visigodo de Toledo durante este mesmo lapso cronológico. A partir desta constata9áo queremos real9ar a importáncia da obra valeriana tanto no que relaciona-se a um estudo de características regionais, no qual podemos oferecer um quadro bastante vivo e colorido da sociedade galaico-berciana da sétima centúria, como também no referente ao estudo da sociedade hispano-visigoda que, ao ‘Doutor em História Antiga peía Universidad de Salamanca - Prof. Adjunto do Dep. de História da Universidade Federal do Paraná. Geric5n, nY 16, 1998, Servicio de Publicaciones, Universidad Complutense. Maduid.

Upload: lydien

Post on 02-Oct-2018

223 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

O soberanoideal na obra de Valério do Bierzo

RenanFmonErrO’UniversidadFederaldo Paraná.Brasil

SUMMARY

It is unquestionablethat Valerio of Bierzo writings haveinfinite waysto beinterpretated.Therefore,in thisarticlewearetrying to understandhisideaon theperfectsovereign,asubject not muchstudiedyet.

Resumen:Indudablementelas obrasde Valerio del Bierzo puedenofrecer-nos infinitas interpretaciones.Poresoen estearticulo buscaremosanalisarunaspectopocoestudiadoen los escritosvalerianos:su ideacon respectoal sobe-ranoideal.

Os escritosde Valério do Bierzo oferecem-nosumaamplagamadeinterpreta~6esquevinculam-sediretamenteao desenvolvimentohistóri-co conjuntural característicoda sociedadedo NOpeninsularibéricoduranteasegundametadedo séculoVII. Conjunturaestaquecoincidenoscampossocial, económico,cultural e político, com áquelaocorridanoutras regiñes do Reino Hispano-Visigodode Toledo duranteestemesmolapsocronológico.A partir destaconstata9áoqueremosreal9araimportánciada obra valerianatantono que relaciona-sea um estudodecaracterísticasregionais,no qualpodemosoferecerum quadrobastantevivo e colorido da sociedadegalaico-bercianada sétimacentúria,comotambémno referenteao estudoda sociedadehispano-visigodajá que,ao

‘Doutor emHistóriaAntiga peíaUniversidadde Salamanca- Prof. Adjunto doDep.

de HistóriadaUniversidadeFederaldo Paraná.

Geric5n, nY 16, 1998, Servicio de Publicaciones,UniversidadComplutense. Maduid.

462 Renan Frighe ff0

fim e ao cabo, Valério e seusconterranéosdo NO.peninsularestavaminseridosno corposocial hispano-visigodo2

Porémnestetrabalhobuscaremosabordarum tema que,em nossaopiniAo, é bastanteinovadorno tocanteao estadoda obrade Valério doBierzo.De fatoapresentarumapossívelopiniáovalerianaacercadafigu-rado soberanovisigodo ideal, paraalémde suaoriginalidade,levar-nos-ááumainevitávelcompara9aocomosgrandesteorizadoreshispano-visi-godosdo tema, Isidoro de Sevilha3eJulianode Toledo‘t Vale contudoobservarmosqueValério, ademaisde umaposturateóricasobreo sobe-ranoideal, apresenta-nosem termospráticoso mausoberanoqueseria,objetivamente,aantítesedo soberanoideal.

Verifiquemos,primeiramente,oselementosteóricospropostosporValé-rio quedefuffiian ao soberanovisigodo ideal, Observandoatentamenteosescritosvalerianospodemosnotarqueo nossoautorprocuraapresentar-nos,inicialmente, ao que definiremoscomo modelo ideal de Uir Chrisrianuscujos elementosprimordiaisparacaracteriza-locomoum cristáo perfeitobasear-se-iamsobretudonosexempladosmártirescristáos~. Valério inclu-sive indica-nosqueesteUir Christianuspoderiaser tanto de procedénciapleb¿iacomopertenceraogrupodospotentes,ou seja,fazerpartedo grupodirigentedo ReinoHispano-Visigodojunto ao qual inclui, evidentemente,

2 Recentementerealizamosalgunstrabalhosque oferecemesteduplo enfoquenaobravaleriana,destacandoa suavertenteregional.Destacamos«O ModelodeUir Sanc-tus segundoo pensamentode Valério do Bierzo», in: Helmantica XLVIIi-145/146. Sala-manca,1997, p. 59-79; «Aspectosda Vida Económicano NO. da PenínsulaIbéricaemfinaisdo SéculoVII: apequenapropriedaderuralnaobradeValériodo Bierzo»,in: His-pania Antiguo XXI, Valladolid, 1997, p. 5 15-24; «Um possivelexemplode redempruscaptiuus no NO. Peninsularhispano-visigodo:Vajériodo Bierzo»,in: Gerión 15, Madrid,1997, p. 341-51;e «Sociedadee Culturano NO. PeninsularIbérico emfinaisdo SéculoVII, segundoo De Genere Monachorum de Valério do Bierzo», in: Revista Gallaecia,Santiagode Compostela,1998 (inédito).

Um estudoclássicosobreo temaé o de Reydellet,M.: «La Conceptiondu Souve-ram chezIsidorede Seville»,in: isidoriana, Leon, ¡966,p. 457-66;vide tambémo nosso«AspectosdaTeoriaPolíticaIsidoriana:o canóne75 do IV Concilio de Toledoe acons-tituiqao monárquicado Reino Visigodo de Toledo», in: Revista de Ciéncias Históricas,UniversidadePortucalense,Porto, 1997 (inédito).

Um excelenteestudocom respeitoateoriapolítica de Juliano de Toledo e a suaconcep9áode soberanoidealé o de GarcíaHerrero,G.: «Julian de Toledo y la RealezaVisigoda»,in: AntigUedad y Cristianismo - Arte, Sociedad, Economía y Religión duran-te el Bajo Imperio y la Antiguedad Tardia (Homenaje al Prof Dr.Jose Maria Blázquez),Murcia, 1991,p. 201-55.

5 Val.. De Van. Saec. Sap., 4, 1: ... Quorum inmensa martirum agmina sequentesexempla. ., ondeos exemplosdos mártires e de seusmartirios serviriam de modelosátodoscristAosqueabnejavaxnatingirA perfei~áo.

O soberano ideal na obra de Valério do Bierzo 463

osprópriosmis6 Logoo pensamentovalerianoaproximao Uir Christianusdo mártir sendoesteúltimo o arquétipodo cristAo ideal,heróiquepassaporvários testeseprova9óeseque acabapor morrerem nomeda fé ~. Alémdisto, Valério aponta como outro signo característico do UirChristianus/mártirano9aode abandonodos vínculosseculares,principal-mentedaquelequesendoum potensabremAo de suasriquezas,benspatri-moniaise deseustítulos8 Ora, estadescri

9áooferecidapelorelatovaleria-no revela-nosumainteressanteaproxima~áodo (Jir Christianus/mártircomo Uir Sanctuspropostopelopróprio pensamentovaleriano~. Portanto¿¡irChristianus/mártir/UirSanctusencontram-seintimamentevinculadospelasdificuldadespromovidaspeía persegui9áOrealizadapelos seusinimigos,principalmentepelopiorde todoseles,o demónio,quelevam-lhesaosmaisduros castigos,torturase sofrimentos10 que terian como recompensaaimortalidadejuntoaosanjoseaDeus”.

6 Id., Ibid., 4,6-14; ... Non solum explebeio cetu uulgati conuersatione degentes,sedetpontifices, reges, duces. atque diuersi seculi potentes (...). De regali uero fastigio.meminimus cesarem, nomine Crispum <...). Regemque Barbarorum Aucala, lppolitumducem, Georgium comitem, et reginam nomine Alaxandriam... SobreJorge,Hipólito eAlexandraeo seuculto naE IbéricaduranteaAntiguidadeTardia,vide RodríguezGar-cía, C.: El Culto de los Santos en la España Romana y Visigoda, Madrid, 1966, p. 198;e um interessanteestudoacercadasActa Martymm é o de Bravo, G.: «HagiografíayMétodoProsopográfico.A Propósitode lasActaMartyrum», in: AntigUedad y Cristia-nismo VII - Cristianismo y Aculturación en tiempos del Imperio Romano, Murcia, 1990,p. 151-7.

7 Tal idéia estámencionadacm Isid., Sent., 1, 23, 1: ... Dei servus adversitate ullanon ftangitu, sed pro veritatis defensione ultro se certamini offert, nec unquam pro ven-tate díffidit... cid., Etym., VII, 11,1:... unde et tesfimonia Graece martynia nuncupantur.Testes autem ideo vocati sunt, quia propter testimonium Christi passiones sustinuerunf,et usque mortem pro veritate certaverunf...; estaperspectivado mártircomoberóicristáoéapresentadaporPricoco,5.: «Modelli di SantitáaLerino. LídealeAsceticonel Sermode Vita Honorati di llano DArles», in: Monaci. Filoso/Y e Santi. Saggi di Stonia dellaCultura Tardoantica, Messina,1992,p. 63-5; vertambémMango,C.: «El Santo», in: ElHombre Bizantino (Org. O. Cavallo>. Madrid, 1994,princ. p. 323.

8 Val., De Van. Saec. Sap., 4, 14-6: ... Qui cum diuersis supra prefatis, deserentesthensauros et predia, atque cuncta inmensa opulentja, ceteraque falera oc uoluptuosaseculi pompa...

9 Para um maior detaihamentodo modelo de santidadepropostopelo pensarnentovaleriano,vide o nosso«OModelode Uir Sanctus...«.

LO Val., De Van. Saec. Sap., 4. 16-20: ... persecutionis atrocifate acniter inruenfe.ultro se persecutoribus atque carnificibus offerentes, tradiderunt uiolentis corpora suatormentis, ignibus, feris, eculeis, ungulis, carcenibus, catenis, lapidibus, flagelis et gla-diis, et ceteris penarum genenibus...; torturasepenasque,deacordocom nossoPanora-ma Económico-Social del NO. de la Península Ibérica en Epoca Visigoda. La Obra deValerio del Bierzo. Tesede Doutorado,Universidadde Salamanca,1996, p. 210-1,

464 Renan Frighetto

Acreditamosqueparamelhorcompreendermosa no9áode soberanoidealpropostaporValério do Bierzosejafundamentaltermossemprepre-senteestarela9aoentre ¿¡ir Christianus/mártir/¿¡ir Sanctus,ainda maisquandoo nossoautorapresentacomoauténticomodelode soberanoideala Hermenegildo,designando-ocomo «rei dos visigodos» 12 NessemomentoValério contrariatotalmenteaopiniáo expressapeloshistoria-doresoficiais do ReinoHispano-VisigododeToledoquereferem-seaesteprincipe visigodo,Joáode Bíclaro e Isidoro de Sevilha.EstesapresentamHermenegildocomoprotótipodo tyrannusquetentouusurparo poderdeseupai, Leovigildo, promovendoumarebeliáodesdeHispalisqueexpan-diu-sepeíaProuinciaBaeticaentre579- 58513 equeinclusivecontoucomaaqáode inimigos externos~ AmeaQaestaque,segundoestesautores,pós cm sério perigo a própria unidadeterritorial hispano-visigoda,pro-cessofortementeiniciado exatamenteduranteo reinadode Leovigildo 15

estasiamacordescom as aplicadasaosacusadosde infidelitas, prática estacondenadapelo Conc. XIII Tol., a. 683, c. 2.

II Val., De Van. Saec. Sap., 4,20-5: ... Quoniamproprerea hic suis non miserti suntmembris, sed hoc mortale adque corruptibile corpus in interitu tradiderunt, uf illud per-petuum, inmortalernque angelice claritatis conparem corpus a Domino reciperent, in glo-ria sempiterna perenniter permansuri...; idéia que aproxima-seaexpostapor Isid., DeCccl. 0ff, 1, 34. 9-13: ... Sed quod offertur, offertur deo qui martyres coronauit, apudmemorias eorum quos coronauit, quod ex ipsorum locorum ammonitione maior affectusexsurgat, ac acuendam caritatem et in illos quos imitare possumus et in illo quo adiuuan-te possimus...

[2 Val., De Van. Saec. Sap., 4, 9-10: ... Regem gotorum Hermenegildum...[3 loan. BicI., Chron., a. 579, 3: ... A/am eodem annofilius eius Hermenegildusfac-

tione Gosuinthae reginae tyrannidem assumens in Hispali civitate rebellionefacta reclu-ditur...; Isid., Chron., 117: ... Gothi, per Hermenegilduni Leovigildi regis filium, bifariedivisi, mutua caede vastantur...; íd., Hist. Goth., 49: ... Hermenegildum deinde filiumimperiis suis tyrannizantem obsessum exsuperauit...; davastabibliografiarelativaa esteepisódiodestacamosDíazy Días,M. C.: «IntroducciónGeneral»,in: San Isidoro de Sevi-lía - Etimologias, Madrid, BAC, 1982,y. 1, p. 16-24; Fontaine,J.: «ConversionetCul-ture cheslesWisigothsdEspagne»,in: Culture et Spiritualité en Espagne du IVe au Vilesiecle, Londres,VariorumReprints,1986,p. 86-147;eGarcíaMoreno,L. A.: Historia deEspaña Visigoda, Madrid, 1989, p. 123-31.

‘‘ loan. Bid., Chron., a. 583, 1: Liuuigildus rex civitatem hispalensem congregatioexercitu obsidet et rebellemfllium gravi obsidione concludit, in cuius solado Miro Sue-vorum rex ad expugnandum Hispalim advenit ibique diem clausit extremum cui Eburicusfihius in provincia Gallaetiae in Regnum succedit interea Liuuigildus rex supra dictamcivitatem nunc fame. nunc ferro, nunc Baeris conclusione omnino conturbat...; o termosolatio étraduzido,nestecaso,comoauxilio ou socorroprestado.Paratanto,vide BlaiseA: Dictionnaire Latin-Frangais des Auteurs Chrétiens, Brepols, 1993,p. 764.

‘5 SegundoOrlandis.J.: «El Conceptovital de Tiraníaen la ÉpocaVisigoda», in:Estudios Visigoticos III. Madrid-Roma,CSIC, 1963,p. 35, «.. el levantamientodeHer-

O soberano ideal na obra de Valério do Bierzo 465

Maso fato é queLeovigildoconseguesufocara rebeliáoeHermenegildo,já capturado,éassassinadopor Sisbertoem 585 16,

Cabe-nosquestionarqual seriaa opiniáo de Valério com respeitoapersonagemde Hermenegildoparadefini-lo de forma tao distintadaque-la apresentadaquerpeloBiclarensecomopeloHispalense.Nossahipóte-se dirige-seáumapossívelrecep9ao,por partedo pensamentovaleriano,dasidéias legadaspor GregórioMagnoqueapresentama Hermenegildocomo rei ‘~, Ademais,aspectode grandeimpórtanciaem nossaaborda-gem,GregórioMagnodescreve-nosaHermenegildocomoo protótipodoverdadeiromártir cristAo quelutou contrao seuheréticopai 18 Portanto,podemosobservarclaramentequeo relatogregorianosinalizaaHerme-negildocomo um auténticoherói cristáo quemorreudefendendoaver-dadeirafé católicacontraa heresiaariana.Assim,GregórioMagnosuge-re queHermenegildoseriao precursorda conversáovisigoda ao catoli-cismo,ocorridaduranteo remadode seu irmffo Recaredo,podendodestamaneiraserdesignado,desdeumaperspectivacatólica,como auténticorex wisigothorum19 Parece-nosbastanteprovável que Valério tenhaseguidoestalinha de pensamentoe interpretaqáogregorianasao apre-sentara Hermenegildocomo«rei dosvisigodos»,sendoaqueleum pro-tótipo de mártireherói cristaocatólicoquesofreuapersegui~Ao,atortu-

menegildo,quetrajo consigotodos los malesde unafunestaguerraintestina...«; idéiaquetambém6 real9adapor Reydellet,M.: «LaConceptiondu SouverainchezIsidoredeSeville»,p. 464, «... lépisodede la révoltedHerménégildestseulementévoquéen unephrasequi condamnele prince rebelle,cestsansdoutequlsidoreny voyait qu’uneten-tative séparatisteditigée contre louvre patemelle...«; ver tambémmais recentementeCAZIER, P.: Isidore de Seville e la Naissance de lEspagne Catholique. Paris, 1994, p.39-48.

~ loan. BicI., Chron., a. 585. 3: ... Hermenegildus in Urbe Tarraconensi a Sisbertointerficitur...; sobreSisbertovide GarcíaMoreno,L. A.: Prosopografía del Reino Visi-godo de Toledo, Salamanca,1974,p. 73-4.

‘~ Greg. Mag., Dial., III, 31, 1: ... Hermenigildus rex...8 Id., Ibid., 31,2: ... Quem pater arrianus. uf ad eandem heresem rediret, etprae-

mus suadere et minis terrere conatus est. Cumque ille constantissime responderet, num-quam se ueramfidem posse relinquere quam semel agnouisset. iratus pater eum priuauitregno rebusque omnibus expoliauit. Cumque nec sic uirtutem menfis illius emollireualuisset, in arcta illum custodia concludens collum manusque illiusferro religauit. Coe-pit itaque isdem Hermenigildus rex iuuenis, terrenum regnum despiciens etforti deside-rio caeleste quaerens. in ciliciis iacere uinculatus, omnipotenti Deo ad confortandum sepreces e.ffundere, tantoque sublimius gloriam transeuntis mundi despicere. quanto et reli-gatus agnouerat nihilfuisse quod potuit auferri...

‘9 Id., Ibid., 31, 8, 4-6: ... Qua in re considerandum nobis est, quia totum hoc ag¡nequaquam posser, si Herminigildus rex pro ueritate mortuus non fuisset...

466 Renan Frighetto

ra e amorteporpartedosheregesarianos.Nessesentidoamaiorvirtudede Hermenegildo,segundoValério, seriaasuaprópriacondi~áode mar--dr, queaparececomo substitutade outrasvirtudesrégias,distinguindo-odos demais reis hispano-visigodose tornando-oum exemplode verda-deirosoberanoideal.

Contudo, transportaros elementosteóricosencontradosno pensa-mentovalerianosobreo soberanoidealepercebe-losna realidadequoti-dianadescritapelorelatode Valério torna-seumatarefacomplexa.Aindamais se levarniosem contaquenasfontesvalerianasencontramosumaúnicapassagemquefaz umamen9áoclarae objetivaao soberanohispa-no-visigodo.Basicamentereferimo-nosao episódiorelatadopor Valériosobreapersegui9áorégiamovidacontraaimportantefamilia do uir illus-tre Ricimer20 cujos dominiosestavamconcentradosna regiáogalaico-bercianae com o núcleo básico localizado no praedium de Ebronautosendoesteumaparcelade CastrumPetrensem21, Sugerimosa hipótesede que CastrurnPetrensemfosseuma grandepropriedadeintegradanopatrimóniorégiohispano-visigodo22 equeumaparcelaaela vinculada,no casoEbronauto,foi entregueá Ricimer, provavelmenteum fidelisregis queprestaraalgumservitiumnde carátermilitar, sobaforma de terradonataou em conceitode stipendiisdata23 Porémosherdeirosde Rici-mer, segundonossaopiniáo, acabarampor descumpriremaqueleservi-tium junto ao monarcae acausadestainfidelitas terminamsendoperse-

20 Com respeitoao título de illustre parece-nosbastanteclara a referenciade Val.,Ord. Querm., 5, 3-4: ... est illustrem virum, nomine Riccimirum...; no concementea per-segui~Aomovida contraos herdeirosde Ricimer vide íd., Ibid., 7, 5-8: ... subito regiafuroris saevissima inruente sententia, protinus memorata domus in atrocissima subver-sionis mittitur vastatione ejusque proprii heredes comprehensi, procerrimae captivitatisdirissimis religantur exiliis...; esteepisódiopareceencontrarecoemíd., Ept. Quib. Adm.Rog., d, 3-8: ... Inruente itaque inproba iracundia(... ); Infuturo in conspectu inlustrissi-mi regis. Intellegant insensata insania iudicantis...

2! Sobreaafirma9áodequeEbronautoestavaintegradaaosdominiosdeRicimer,verVal., Ord. Querm., 5, 4-5: ... quem novit etiam ipsius esse predii dominum..., compro-vandoqueRicimererao novo dominus daquelaparcela;íd., Ibid., 4, 3-4: ... et in supramemorato Petrense Castro predio quae nuncupatur Ebronauto... Quanto as possíveislocaliza9oesdeEbronautoeCastrum Petrensem naáreagalaico-bercianavide DíazMar-tínez,1’. C.: «IglesiaPropiay GranPropiedaden la Autobiografiade Valeriodel Bierzo»,in: Actas 1 Congreso internacional Astorga Romana.Astorga, 1986, princ. p. 299; enossoPanorama Económico-Social del NO. de la P. Ibérica.., p. 85-104.

22 Sobreapossibilidadede Castrum Petrensem pertencerao patrim6niorégio hispa-no- visigodo, vide nosso«Podere Sociedadena GallaeciaHispano-Visigoda,segundoaobradeValério do Bierzo», in: Pré-Actas Jornadas Podere Sociedade, Lisboa, Univer-sidadeAberta, ¡995.

O soberano ideal na obra de Valério do Bierzo 467

guidos e castigadospelomonarca24que,em nossoentender,poderiaserWamba25

Com base nestapassagemdo relato valeriano observamosque onossoautoroferece-nosumadescrigáomuito interessantesobreaatitudepráticado monarcaperanteumapossivela~o de infidelitas realizadaporpartedumaimportantefamilia danobrezahispano-visigoda.E apartir daanálisedostermosutilizadosporValério paradescreverestaatitudeleva-daacabopelo monarcapodemosaveriguarqualseriaa possívelimagemvalerianasobreaquelafigura régia. Ent~o vejamos: Valério indica-nosque«a repentinacólerarégialan9aumacruel senten9a»26 sobreosher-deirosde Ricimer. Podemosdenotarnestapassagemqueo nossoautorprocurareal9araum soberanocomcaracterísticasquecontrariavamasvirtudes teóricasbásicasexpostasnalgumasfontes hispano-visigodasequedeveriamsercomunsapersonalidadedo soberanoidealparao bomexercíciodo seupoderpolítico27 Por suavezo próprio Valério refere-se

23 De acordocom GarcíaMoreno,L. A.: «El EstadoProtofeudalVisigodo: Prece-dentey Modelo para la EuropaCarolingia»,in: LEurope Héritiére de lEspagne Wisi-gothique, Paris,1992,p. 33-4,informa-nosqueadiferen

9aentreumaterra donata eumaoferecidaatitulo de stipendiis data residiacmque«. Lasprimerasseriandesdeun prin-cipio plenapropiedadde los fidelesregis,transmisiblesporherenciao donación,y soloenajenablespor el soberanomedianteconfiscaciónpor algunparticulardelito. De lassegundas,aunquelos textosno sonclaros(...), quesu posesiónestuvieracondicionadaaldesempeño,por el beneficiario,de susfuncionesy servicios,dadasu condiciónde sol-dada(stipendium)..».

24 Vide nota 19.25 Sobreestahipótesevide nosso«Podere SociedadenaGallaeciaHispano-Visigo-

da...»,bemcomo em Panorama Económico-Social del NO. de la P. Ibérica en EpocaVisigoda.... p. 201-13 onde aventamosa hipótesede que estemonarcafosseWamba.Mais recentementeestaopiniáo foi reiteradaporOrlandis,J.: «Algunasconsideracionesen tomo ala circunstanciahist6ricade Valerio del Bierzo», in: Helmantica XLVIII/145-146, Salamanca,1997,princ. p. 157-9.

26 Vide nota 19.27 Váriasfonteshispano-visigodasfazemmen9áoas principaisvirtudesrégias,pn-

cipalinenteapiedade,ajusti9a, amisericórdia,a prudénciaeafé. DestacamosparatantoIsid., Etym., 1, 29, 3: ... Sunt autem etymologiae nominum aut ex causa datae, uf ‘regesa fregendo etj recte ogendo...; íd., Ibid., 9, 3, 4: ... Reges a regendo vocati. Sicut enimsacerdos a sacrificando, ita et rex a regendo. Non autem regit, qui non corrigit. Recte igi-turfaciendo regis nomen tenetur, peccando amittitur Vnde et apud veteres tale erat pro-verbium: ‘Rex eris si recte facias: si non facias non erist..; íd., Ibid., 9. 3, .5: ... Regiaevirtutes praecipuae duae: iustitia et pietas. Plus autem in regibus laudatur pietas; namiustitia per se severa est...; Id., Hist. Goth., SS: ... Fuit autem placidus, mitis egregiaebonitatis tantamque in uultu gratiam habuit et tantam in animo benignitatem gessit, ufomnium mentibus influens etiam malos ad affectum amoris sui adtraheret; adeo libera-lis, uf opes priuatorum et ecclesiarum praedia, quae paterna labes fisco adsociauerat,

468 Renan Frighetto

á paci6ncia,á justi9a e á retidáo como virtudesessenciaisparaque osoberanofosserespeitadopor todosos súditoscoincidindo,destaforma,com as demaisfontes hispano-visigodas28 Portanto,percebemosqueValério buscaconciliar os elementosteóricosquedefinem o soberanovirtuoso com as atitudes pr-áticaspor ele realizadasapresentando-nos,com isso, ao arquétipo do soberanoideal, Mas neste caso específicoobservamosqueValério oferece-nosa suaopiniáocomrespeitoa antíte-sedo soberanovirtuoso,apresentando-noso mausoberano.

Contudo, chama-nossobremaneiraa atengáoo lato de Juliano deToledoapresentara Wambacomoauténticomodelodeprincepscliristia-nusem virtude de suaatitudepiedosa,justae misericordiosano tocanteaojulgamentodos revoltososda Prouincia Narbonense,particularmenteem rela9aoao tyrannusDuque Paulo29 É certoquedevemosrecordarqueJulianode Toledodescreveo princepsdesdeumaperspectivaoficiale panegirística,visando evidentementereahar as virtudesdo rei quetorna-lo-iamum exemploaserimitadoereverenciadopor todosos súdi-

iuri proprio restauraret...; íd., ibid., 64: ... Praeter has militaris gloriae laudes plurimaein eo regiae maiestatis uirtutes:fides, prudentia. industria, in iudiciis examinatio strenua,in regendo cura praecipua...; íd., Sent., III, 49, 3: ... Dedit Deus principibus praesulatumpro regimine populorum, illis eos praeesse voluit, cum quibus una est eis nascendimoriendique conditio. Prodesse ergo populis, non nocere; nec dominando premere, sedcondescendendo consulere...; íd., Ibid., III, 50, 6: ... Reges vitam subditorumfacile exem-plis suis vel aedificant, vel subvertunt, ideoque principem non oportet delinquere, nefor-mam peccandi faciat peccati eius impunita licentia...; íd., ibid., III, 51, 1: ... lustum estprincipem legibus obtemperare suis...; Conc. IV Tol.. a. 633, c. 75: ... Te quoque prae-sentem regemfuturosque aetatum sequentium principes humilitate qua debemus deposci-mus, ut moderad et mites erga subiectos existentes cum iustitia et pietate populus a Deovobis creditos regatis...; Ps. Eug. Tol., IX, 1-2: ... lustitia totum cura disponere regnum,Quod tibi Rexregum commisit iure regendum...; íd., X, 1-4: ... Omnia praeuideat sollersindustria regis, Magna ferat magnis etpraestef parao pusillis. Non esses miseros afamisclade leuare, Si cupis in caelofructum mercedis habere...; L. V, II, 1,2 (Recesvintus Rex):Q uod tam regia potesras, quam et populorum universitas legum reverentiae sit suhiecta.

28 Val., Ept. de Quib. Adm. Rog., d, 10: ... íustitiae ~cin>tendantinconvulsae instan-tia...; íd., Ibid., 1<, 4-9: ... Recordate regis regum retributionem, retinete religionis ritepudiceque reverentiam, Recte et iuste uf recessiti e saeculo recipiamini regna caelorum.Resurrectione renovati recipere rudimento, Reserata refugiat rutilante regnum, Replen-dentem redimiculis regalibus Jet coronis] regionem perennem...

29 luí. Tol., lud., 1, 1-10: ... Perfidorum denotata transgressio ideo debetur acriuspercuti, quo inlicitis uidetur ausibus perpetran. Habeant ergo confusionis propriae sig-num, quibus contingit,fidei uiolare promissum. Reportent nomen proditionis in posteros,quos indulgentia principalisfecit esse ingratos(.. ); quibus ex clementia princeps dede-nt uiuere, effossionem luminum non euadant, qui patniae glo¡-iam minuentes proditionisnotam incurrerant...

O soberano ideal na obra de Valério do Bierzo 469

tos 3O~ Além disso,aHiswria Wambaede Julianode Toledofaz men9áosomenteaos acontecimentosocorridosno primeiro ano de reinadodeWamba,ou seja,aos anosde 672-673.Sabemosqueno períodoimedia-to a rebeliáonobiliárquica ocorridana NarbonenseWamba mandafor-mular asuafamosalei militar3’ queprevia durissimaspenascontraosnobresquepromovessemumaatitudede infidelitas ao soberanocontra-riando,destamaneira,asvirtudesreal9adasporJulianode Toledo.Inclu-sive é com basenestalei militar de Wambaqueencontramosos princí-pais argumentosparaexplicarmosas motivaQoesque levaramo sobera-no, provavelmente,a perseguira illustre familia de Ricimer32~ Assimentendemosqueo relato valerianoapresenta-nosumaaqáopráticaleva-da acabopelo monarcaquecontrariavatotalmenteospreceitosteóricosrelativos as virtudesespecíficasdo soberanoideal. E seguindoas mdi-caQoesdo pensamentovalerianoestemonarcatena de ser enquadradocomo um exemplode mausoberano.

Portanto,podemosobservarque as descri9óesoferecidaspelorelatovalerianoacercado soberanoideal coincidem,cm termosconjuntarais,comdois momentoshistóricosde crises internasno ReinoHispano-Visi-godo.A primeiradelasestarelacionadaáHermenegildoquandoestepro-move umarebeliáocontraseupai, Leovigildo. Apesarda exiguidadedasfontesvalerianasno quese referea detalliesqueenvolvemo confrontoentreambos,pensamosqueo nossoautorapresentacomoprincipalmoti-vo destaaqáoadisputareligiosae ideológicaentrecatolicismoearianis-mo. Parece-nosquenestecasoValériotemcomoinquestionáveisosargu-mentosteóricosexpressospor GregórioMagnoque apresentamHerme-negildocomoauténticouir christianus/mártirposicionando-ocomo ver-

30 Comoindica-nosTeillet, 5.: «L’Histoire Wambaeest-elleuneoeuvrede circuns-tance?»,in: Antiguedad y Cristianismo III - Los Visigodos. Historia y civilización, Mur-cia, 1986, p. 415, «... Au delá, et sousla forme memedunehistoria, c’est enréalité surlexalíationdu roi Wambaque Julienvise A attirer lattention du lecteur.Cettehistoirerelévedoncaussidu genrelittéraire du panégyriquedu prince.Mais lauteura su concí-lier cesdeuxaspects,pourdonnerenoutre A sonhistoria la valeuressentielle«unexem-plum destinéA illustrer un enseignementpolitique: l’opposition du prince Iégitimecon-sacréparlonction,autyran usurpateuretdésormaissacrilége.TeIssont les trois niveauxde lecturede IHistoria Wambae...

~‘ L. V. IX, 2, 8<Wamba rex)32 Comopodemosverificar cm íd.. Ibid.: ... huius infidelitas scelere, non solum exi-

ho rehigetur, sed de eorum facultatibus quidquid censura regahis ex inde facere vel iudi-care voluerit..., quecoincide,cmtermosgerais,comadescriqáooferecidapor Valérionocasoda persegui9áoáfamilia de Ricimer. Sobreo tema, vide nossoPanorama Econo-mico-Social del NO. de la Peninsula Ibérica en Epoca Visigoda..., p. 210,n. 64.

470 Renan Frighetto

dadeiroherói cristáo quemorreudefendendoa fé cristá.Assim a con-di9áo de mártir de Hermenegildoseria consideradapelo pensamentovaleriano, certamenteresgatandoe preservandoa tradi9flo gregoriana,como sendoumadas virtudescaracterísticase primordiaisdo soberanoidealenvolto,porcerto,numaauréolade santidadequeaproximariam-nodo modelode uir sanctuspropostopor Valério.

Virtudeestaqueo nossoautordescartano casoda,persegui9áorégiacontraa ilustre familia galaico-bercianade Ricimer. E provávelqueosmotivosdessapersegui9áoestivessemvinculadosáumapossivelacáodeinfidelitas perpetradapor aquelafamilia contrao monarcanumaépocamuitopróximaarebeliáonobiliárquicaencabeQadapeloDuquePaulonaNarbonense.Porém,Valério descreve-nosaquelapersegui9áorégiacomototalmentedesprovidadelegalidadejáqueo monarcaagiude umaformacompletamenteinjusta eviolenta. EstaposturarégiadesabonariatodaasuaaQAo, visto queo monarcaagiude formacontrAria aos preceitosvir-tuososdo bomsoberanoaproximando-setotalmenteda imagemvaleria-naquecaracterizariao mausoberano.

Logo, observamosque o relato valerianoapresentaa Hermenegildocomomodelodeprincepschristianus.Dessamaneira,podemosdizerqueacaracterza9aodo soberanoidealporValéi-io do Bierzo contadacomosprincipios básicosda iustitia, pietas, cleznentia,virtudescaracterísticasdo soberanoideal e apresentadaspeíamaio¡iadasfonteshispano-visigo-das.Todas submetidas,na opiniáode Valério, peíamaiselevadadasvir-tudes,asanctitas,característicafundamentaldo mártir cristáo e da pró-pria concep9aode ¿¡ir Christianus/UirSanctusexistenteno pensamentovaleriano.

DISCUSIONES