O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI

UZOQ SHARQ VA JANUBIY OSIYO TILLARI FAKULTETI KOREYS FILOLOGIYASI KAFEDRASI

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

Mavzu: Koreys tilida kundalik turmushga oid predmetlarning ma’nosini

o’zida mujassam etgan frazeologizmlarning semantik xususiyatlari

5220100 ―Filologiya yo’nalishi (sharq tillari)

Bajardi: Koreys filologiyasi yo’nalishi

bitiruvchi kurs talabasi

Karimova Dilorom Furkatovna

___________

Ilmiy maslahatchi:

f.f.n. dotsent Saydazimova U.T.

__________

Ilmiy raxbar: Koreys filologiyasi

kafedrasi katta o’qituvchisi Kim Ye.V.

__________

TOSHKENT 2013

Mundarija

KIRISH………………………………………………………………….………..3

1–bob.Milliy-madaniy semantikani ifodalovchi so’zlarning o’ziga xos

xususiyatlari…….……………………………………………..…….…………...8

1.1. Ekvivalentsiz so’zlar — milliy-madaniy semantikani ifoda usuli

sifatida……..……………………………………………………………...............8

1.2. Koreys tilida kundalik turmushga oid predmetlarning ma’nosini ifodalovchi

so’zlarning milliy-madaniy semantikasi …………....……………….……..…...18

2–bob.Koreys frazeologik birliklari asosida kundalik turmushga oid

predmetlarni ifodalovchi so’zlarning o’ziga xos semantikasi…..……………23

2.1. Koreys milliy taomlarini ifodalovchi frazeologik birliklar..........................23

2.2. Koreys milliy liboslarini ifodalovchi frazeologik birliklar….. ..…….……30

2.3. Koreys millatining turmush tarziga oid predmetlarni ifodalovchi frazeologik

birliklar………………………………………………………..………………....33

XULOSA………………………………………………………………………...37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………..….40

3

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. “Hozirgi paytda horijiy tillarni o’rganishga

yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. …Jahon hamjamiyatidan o’ziga munosib

o’rin egallashga urinayotgan mamlakatimiz uchun, chet ellik sheriklarimiz bilan

hamjihatlikda, hamkorlikda o’z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun

horijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yo’qdir”1.

Yurtimiz mustaqillikka erishgandan so’ng hukumatimiz horijiy tillarni

o’rganishga keng yo’l ochib berdi. Hozirgi kunda yurtimizda g’arb tillari bilan bir

qatorda sharq tillarini o’rganishga ham katta e’tibor berilmoqda. Xususan, koreys

tilini o’rganish, mazkur til bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borish muhim ahamiyat

kasb etmoqda. Ayniqsa, mamlakatimiz va Kareya o’rtasidagi iqtisodiy, ijtimoiy,

madaniy, siyosiy va ilmiy aloqalarning rivojlanib borayotganligi bu tilni yanada

chuqurroq o’rganish zarurligini kun tartibiga qo’ydi.

O’zbekiston va Koreya Respublikalari o’rtasidagi o’zaro siyosiy, iqtisodiy,

ijtimoiy va madaniy aloqalar bugungi kunda Markaziy Osiyo mintaqalarida

koreys tilining tez sur’atlarda rivojlanishiga sabab bo’lmoqda. Bu kabi har

tomonlama munosabatlarni yanada mustahkamlashda Prezidentimiz

ta`kidlaganlaridek, avvalo mustaqillikning, shuningdek yosh avlodning o`rni

katta. O`zbekiston yoshlari o`zlariga berilgan keng imkoniyatlardan unumli

foydalana olayotganliklari ayniqsa, quvonarli holdir2. Biz ham tanlangan

mavzuimiz orqali ikki mamlakat o`rtasidagi o`zaro do`stona madaniy aloqalarni

bir oz bo`lsa-da rivojlantirishga hissa qo`shamiz degan umiddamiz.

Bilamizki, har bir xalq o’z so’zlashuv uslubiga ega. So’zlashuv jarayonida

insonlar o’rtasida turli xil jargon so’lar, iboralar, maqollar va shu kabilar ishtirok

etadi. Bular orasida iboralar, ya’ni frazeologik birliklar asosiy o’rinni egallaydi.

Dunyoda hech bir millat yo’qki, o’ziga xos va mos iboralariga ega bo’lmagan.

Mana shu millatlar orasida koreys xalqi ham o’zining frazeologik birliklarining

son jihatidan ko’pligi bilan ajralib turadi.

1 Karimov I.A. Barkamol avlod−O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Sharq, –T.:1997. 185 b. 2Karimov I.A .Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch. O’zbekiston, –T.: 2008. 23 b.

4

Frazeologiya sohasi koreys tilida keng tarqalgan soha hisoblanadi. O’zbek

tilida bo’lgani kabi koreys xalqining ham azaldan sayqallanib, rivoj topib

kelayotgan o’z iboralari mavjud.

Ushbu malakaviy ish frazeologiyalar qatlamini o’rganish, ularni semantik

xususiyatlarini tahlil qilishga qaratilgan. Mamlakatlarimiz tilshunos olimlari

tomonidan ham frazeologiya sohasida ko’plab izlanishlar olib borilgan.

Realiya turlari va uslublarini tarjima qilish muammolarini ochib berish nafaqat

mamlakatimizda, balki boshqa chet davlatlarida ham yangilik bo’la oladi.

Haligacha frazeologizmlar lingvistik birlik sifatida badiiy asarlardan tashqarida

ko’rilgan ekan, asar matnida bunday so’zlar funksiyalari hisobga olinmagan.

Baddiy matnlarda so’z-iboralarning tutgan o’rniga ko’ra ularni tarjima

qilishning turli xil usullarini o’rganish alohida e’tibor kasb etmoqda.

Hozirda milliy dunyo xalqlari madaniyatning turli jabhalarini o’rganish alohida

e’tibor kasb etmoqda. XXI asr boshlarida turlicha madaniyatga ega bo’lgan

xalqlar o’rtasidagi aloqalarning jadallashuvi sezilarli darajadi ko’paydi. Shu bilan

birga turli xil madaniyatga xos bo’lgan insonlarning o’zaro muloqoti alohida

e’tiborni tortadi.

Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: “Milliy tiklanish

jarayoni nafaqat o’zbeklar orasida, ba’lki O’zbekiston hududida yashovchi

boshqa millat vakillari orasida ham umum-madaniyatga esoslangan xalq

birlashuvi jarayoni bormoqda3.

Hozirda shunisi aniq bo’lmoqda-ki, og’zaki nutq―bu nafaqat axborotlar

almashinuvi, balki suxbatdoshiga o’z munosabatini oshkor qilishdir.

Madaniyatga oid tilning elementi hisoblanmish so’z orqali o’rnatilgan,

saqlangan va xabar qilingan so’z va ma’lumotni tushunishdagi muammo azaldan

nafaqat lingvistlar e’tiborini, balki boshqa fan vakillarini ham e’tiborini tortgan.

Ma’lum bir xalq va davlat hayotidagi katta-kichik o’ziga xosliklar (tabiiy sharoit,

geografik holati, tarixi, ijtimoiy tuzilishining o’ziga xosligi, ijtimoiy fikr

3KarimovI.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida:xavfsizlikka tahdid, barqarorlikshartlarivataraqqiyotkafolatlari. – Т.:O’zbekiston, 1997. 69b.

5

tendensiyasi, fan va madaniyat kabilar) ushbu xalq tilida albatta o’z aksini topadi.

Shuning uchun til ma’lum bir millat madaniyatini o’zida namoyon etadi deb aniq

aytish mumkin, u o’zida u yoki bu xalqning milliy-madaniy kodini saqlab yuradi.

“Unda til va madaniyatni aloqalarining asosiy qismlarini ko’rsatib

beruvchinamoyon etuvchi va til birliklari semantikasining madaniy

kompanentlari deb ataluvchi so’zlar uchraydi”4. Bundayso’zlarga, eng avvalo,

ekvivalentsiz so’zlar kiradi.

Afsuski, bu mavzu Janubiy Koreyalik tadqiqotchilar tomonidan deyarli

o’rganilmagan biroq o’zbek va rus tadqiqotchilar tomonidan ushbu mavzuga doir

ko’plab izlanishlar olib borilgan.

Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, milliy madaniyatning o’ziga

xosligini yorqin namoyon etuvchi til birliklarini tanlab olish va ularni

o’rganishdan iborat.

Shu bilan birga o’rganish jarayonida keng qamrovli talabni qondirish uchun

ijtimoiy-tarixiy omil bo’ladi. Haqiqatdan ham, so’nggi yigirma yil ichida sodir

bo’lgan fan-texnika taraqqiyoti, globalizatsiya jarayoni turli toifa vakillari

o’rtasidagi muloqotni jadallashuvini avvallari tasavvur qilib bo’lmas holatga olib

keldi. Biroq, bunga javoban, nafaqat koreys tilidan balki boshqa tillardagi

so’zlarning ma’nosini ochib berishdagi nomutanosiblik, sifatsizliklar va qoloq

fikr yuritishlar yuzaga keldi. Shuning uchun ham milliy madaniyatni namoyon

etuvchi koreys tili leksikasi semantikasinini o’rganish va tadqiq etish – nafaqat

koreys lingvistikasidagi muhim masala, shu bilan birga katta ijtimoiy muammo

hamdir.

So’nggi paytlarda koreys tilshunosligida va mamlakatimiz tilshunoslik

sohasida “so’zning milliy-madaniy semantkasi” muammosini bartaraf etishga

sezilarli darajada e’tibor kuchaydi va buning oqibatida madaniy realiyalarning

leksik ma’nosini yetkazib berishga bo’lgan ilmiy qiziqish ortdi. Bu kabi

muammolarni hal etish amaliyotchi tarjimonlar uchun juda muhimdir.

4Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. - М.: Русский язык, 1980. 21 с.

6

Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Mazkur bitiruv ishining asosiy

maqsadi koreys tilida kundalik turmushga oid predmetlarning ma’nosini

anglatuvchi ekvivalentsiz so’zlarning milliy-madaniysemantik xususiyatlarini

frazeologizmlar orqali ifodalab berishdan iborat. Mana shu maqsadlardan

kelib chiqib, ushbu tadqiqot ishi oldiga quyidagi vazifalar qo’yildi:

1. Milliy-madaniy semantikaning ifoda uslublarini ko’rib chiqish;

2. Ekvivalentsiz so’zlarning o’ziga xos xususiyatini ochib berish;

3. Ekvivalentsiz so’zlarning turlari va ularni milliy-madaniy jihatdan

ko’rib chiqish;

4. Koreys tilida kundalik turmushga oid predmetlarning ma’nosini ifodalovchi

so’zlarni o’rganish;

5. Turmush tarziga oid predmetlarning ma’nisini ifodalovchi so’zlarning

semantik o’ziga xosligini frazeologizmlar klassifikatsiyasi asosida

frazeologik birliklar misolida ko’rib chiqish;

Tadqiqot manbai sifatida V.G.Kostomarov, Ye.M.Vereshaginva Ji Jon Suk

asarlaridan foydalanildi. Tadqiqot ishida asosiy manba sifatida 1996-yilda

yaratilgan Pak Yong Jun (박영준) va Chxve Gyong Ponglar (최경봉)tomonida

yaratilgan iboralar lug’ati (관용어사전)dan foydalanildi.

Tadqiqot ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur ishda koreys

tilida kundalik turmushga oid predmetlarning ma’nosini o’zida mujassam

etgan so’zlarning semantik xususiyatlari frazeologizmlar misolida ko’rib

chiqildi. Albatta, ushbu ishga qadar mana shu mavzuga yaqinroq tadqiqot

ishlari amalga oshirilgan.

Tadqiqotning asosiy holati va natijalari koreys tilidagi ekvivalentsiz

so’zlarning o’ziga xos xususiyatlari frazeologizmlar orqali aks etishi koreys

tilini o’rganishda yoki o’rgatilishda yana bir muhim manba bo’la oladi.

Tadqiqot ishida ko’rib chiqilgan ekvivalentsiz so’zlar va

frazeologizmlarning tahlili tilshunoslik, adabiyot hamda tarjima

yo`nalishlarida foydalanish mumkin. Bundan tashqari til o’rgatiladigan

7

maktab, kollej, litsey va oliy o’quv yurti o’quvchi va talabalari mazkur

tadqiqot ishidan keng foydalanishlari mumkin.

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: Ushbu bitiruv malakaviy ishi

kirish, ikki bobni o’z ichiga olivchi asosiy qism, xulosa va foydalanilgan

adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

Kirish qismida mazkur malakaviy ishning dolzarbligi ko’rsatilib, maqsad

hamda shu maqsaddan kelib chiqqan holda vazifalar belgilab olingan.

Asosiy qismda frazeologik birliklar, ekvivalentsiz so’zlar va ularning

klassifikatsiyasi haqida batafsil ma’lumot keltirilgan va koreys tilida kundalik

turmushga oid predmetlarning ma’nosini o’zida mujassam etgan so’zlarning

milliy-madaniy semantikasa frazeologizmlar misollari orqali izohlab berilgan.

Bitiruv malakaviy ishning xulosa qismida mazkur tadqiqotda qo’yilgan

maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda koreys tilida kundalik turmushga oid

predmetlarning ma’nosini o’zida mujassam etgan frazeologizmlarning semantik

xususiyatlari o’rganib chiqildi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatida ushbu mavzuga aloqador adabiyotlar

berilgan.

8

1-bob. Milliy-madaniy semantikani ifodalovchi so’zlarning o’ziga xos

xususiyatlari .

1.1. Ekvivalentsiz so’zlar — milliy-madaniy semantikani ifoda usuli

sifatida.

Ekvivalentsiz so’zlarga lingvistik hodisa hisoblangan rialiyalar kiradi. Ular

fon belgilar tarkibiga kirib, til va madaniyatning o’zaro ta’siniri o’rganishda

asos bo’la oladi. “Mutahassislar xalq faoliyatini o’zaro ta’sirini to’g’ridan-

to’g’ri bildiruvchi tilning siyosiy tomonini o’rganishga asosiy e’tiborini

qaratadilar”5.

Realiyalarni esa tilshunoslikning alohida sohasi bo’lgan frazeologiya sohasi

o’rganadi. Frazeologiya sohasi tilning frazeologik oborotlari yoki

frazeologizmlarni tekshirish bilan shug’ullanadi. Frazeologizlar esa tilda ko’p

uchraydigan, o’tkir ma’noli, tez-tez takrorlanib turadigan barqaror so’z

birikmalaridir. Bular o’zlarining ifodalaydigan ma’nolariga ko’ra har doim

tayyor holda qo’llaniladigan va bir butun holda ayrim so’zlarga to’g’ri

keladigan, ekvivalent bo’ladigan, barqaror so’z birikmasi sanalsa-da, lekin ular

hamma vaqt so’zga to’g’ri keladigan turg’un birikmalar bo’lib qolmasdan balki

butun bir gapga to’g’ri kelishi ham mumkin6.

Demak, tilshunoslikning frazeologiya sohasida so’zga semantik jihatdan

ekvivalent bo’la oladigan turg’un so’z birikmalari va ma’no hamda struktura

jihatidan bir butun gapga to’g’ri keladigan turg’un so’z birikmalari o’rganiladi.

Qisqasi, frazeologiya tilda uzoq davrdan buyon bir qolipga kelib qolgan, nutq

jarayonida tayyor holda keng qo’llaniladigan barcha turg’un so’z birikmalarini

o’z ichiga oladi. Shuning uchun u yoki bu iborani frazeologiya tarkibiga

kiritishda ularning so’z yoki ekvivalent bo’lishiga qarab emas, balki ular fikrlash

jarayonida tayyor holda olinadimi yoki nutq so’zlanayotganda hosil qilinadimi –

masalaning ana shu tomoniga alohida e’tibor berish kerak7.

5 Аксенова Г.Н. Язык, культура и бытийная картина мира⁄⁄ Язык и культура: библиографический аспект пробдемы.-Уфа. РИО Госкомиздата БФССР,1990. 04c. 6 Berdiyorov H. Rasulov R. Yoldoshev B. O’zbek frazeolo iyasidan materillar (birinchi qism) –Sam, 1976.15 b. 7 Berdiyorov H. Rasulov R. Yoldoshev B. O’zbek frazeologiyasidan materillar (birinchi qism) –Sam, 1976.16 b.

9

Biron bir sodda yoki murakkab fikrni ifodalash uchun gapiruvchi so’zlarni

ma’lum bir qonun-qoidaga asosan biriktiradi. Gapning sintaktik

konstruksiyasiga mos ravishda tanlanayotgan so’zlar ifodalanayotgan

mazmunga va uslubiy vazifaga juda mos bo’lishi kerak8.

Shu bilan birga, har bir tilda ma’lum so’zlarning birikuvida o’ziga xos

chekinishlar mavjud. Bu chekinishlar natijasida tilda ma’lum bir so’z birikmalari

hosil bo’ladiki, biz ularga odatlanib qolamiz.Bu so’z birikmalaridagi so’zlar

o’zaro semantik jihatdan bog’liq bo’lib qoladi.

Bu odatlanib qolingan so’z birikmalaridan turg’un birikmalarga o’tish bir

qadam bo’lib qoladi. Turg’un birikmalar deganda, har safar yangidan so’z

birikmalarini moslashtirib o’tirmaydigan, nutqda tayyor bir butun tuzilma

sifatida yaxlit qo’llaniladigan birikmalar nazarda tutiladi. Bu kabi tur’un

birikmalar, ayniqsa, terminalogiya uchun xosdir. Masalan, oliy o’qiv yurti,

yengil avtomobil, ish yurituvchi kabilar shular jumlasidandir.

Ushbu so’z birikmalarining tarkibidagi so’zlar yuqorida aytib o’tilganidek,

ifodalanayotga mazmunga mos kelmoqda. Lekin shunday hollar ham bo’ladi-ki,

mazmun butunligi bilan, ifodalanayotgan so’zlar butunligi orasida nomoslik

vujudga keladi. Mana shunday nomoslikka ega bo’lgan so’z birikmalari

frazeologik birliklar deb ataladi.

Matnda kelgan asosiy ma’noni tushuntirib berishda tarjimon oldidan

turadigan asosiy muammo—bu asosiy til va tarjima qilinayotgan tildagi

birliklarni o’ziga xosligini chiqarib berishdir. L.S.Buxtarovning fikricha,

semantik mos kelishning barcha turlari va leksik birliklarning ikki punktini

o’zaro 3 asosda birlashtirish mumkin: to’laqonli moslashtirish, qisman

moslashtirish, moslashishning yo’qligi9.

Bir tilning u yoki bu leksik birlik boshqa tildagi lug’at tarkibida mavjud

bo’lmaganda ekvivalentsiz so’zlar, deb yuritish qabul qilingan. Bu atamani

Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovlar fanga kiritishgan. Ekvivalentsiz

8I.Yo’ldoshev, O’Sharipov.Tilshunoslik asoslari. –T.: Iqtisod-moliya. 2007. 123 b. 9БархударовЛ.С. Языкиперевод. –М.: Международныеотношения, 1975.74c.

10

leksika deganda— “ma’lum bir madaniyatgagina xos bo’lgan, mana shu

madaniyatning elementi, ya’ni A madaniyatda mavjud bo’lgan, biroq B

madaniyatda mavjud bo’lmagan so’zga aytiladi. Shu bilan birga boshqa tilga

tarjima qilinmaydigan, bir so’z bilan aytganda, o’zi tegishli bo’lgan tildagina

mavjud, boshqa tilda ekvivalenti bo’lmagan so’zlardir”10.

Bundan ko’rinib turibdi-ki, ekvivalentsiz so’zlarning o’ziga xosligi shunda-ki,

ularni boshqa tillarga tarjima qilib bo’lmasligi va boshqa tillar bilan

munosabatda bo’lmasligidadir11.

O’z-o’zidan kelib chiqadiki, tarjima qilinayotgan gapda asl nusxa haqida gap

ketganda narasalarning ma’nosini, ular bilan bog’liq obrazlarni to’g’ri

tushuntirib berish bilan ularning asl ma’nolarini ochish imkonini beradi. Bu

ma’lumot bilan mamlakatshunoslikda bo’lgani kabi solishtirilayotgan til va

tarjima nazariyasida ham “fonlashtirilgan” deya aniqlik kiritilgan. Fon

belgilari—bu “boshqa mamlakat, boshqa millat hayotini aks ettiruvchi real fon

tasavvuri majmuidir”12. Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovlar

qatnashuvchilar uchun umumiy bo’lgan bilishning kommunikativ aktidir13, deb

izoh berishadi.

Fon so’zlarni o’rganish jarayonida til va madaniyat o’rtasidagi o’zaro

murakkab ta’siri olimlarda qiziqish uyg’otdi. Ye. I.Shumagerning so’zlariga

ko’ra, fon so’zlar—bu bir qarashda eng sodda, chet tillarga oson tarjima

qilinadigan biroq o'ziga xos bo'lgan milliy tildan tashqari faoliyat haqidagi

to’liq ma’lumotga ega bo’lgan leksik birikma14.

Tarjima nazariya va amaliyot uchun boshqa madaniyat, boshqa

mamlakatlarining o’ziga xosligini ifodalovchi va tarjima qilingan asarning

qismlarini boricha saqlab qolgan holda o’quvchiga yetkazib berish uchun fon

guruhlaridan biri muhim ahamiyat kasb etadi. Mana shunday fon ma’nolaridan

10ВерещагинЕ.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. –М.: Русский язык,1980. 53c. 11 Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. –М.: Русский язык,1980. 53c. 12 Феодров А.В. Основы общей теории перевода. –М.: Высшая школа, 1983. 146c. 13 Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. –М.: Русский язык,1980. 126c. 14Шумагер Е.И. Фоновая лексика, ее своеобразие и связь с культурой// Лексика и культура. –Тверь: Тверской госудрственный университет, 1990.124c.

11

biri so’z-ibora (realiya)lardir. Tilshunoslikda realiyalarning bir qancha turlari

mavjud.

Realiya so’zi—lotincha so’z bo’lib, sifat, ko’plik shaklida keladi (realis –

birlikda; realia – ko’plikda −«moddiy», «haqiqiy»), otning analogik leksik

kategoriyasining ta’sirida o’zgaradi. O.S. Axmanovaning fikricha, realiyalar —

moddiy madaniyatning predmeti hisoblanadi15. Realiya-so’z va realiya-

predmetning o’zaro farqli ekanini aytib o’tish lozim. Ma’lum bir tilning leksik

elementi sifatida «Realiya» atamasi realiya-so’z ma’nosida, belgi tarafidan esa

realiya-predmet hisoblanadi, u tarjima adabiyotida keng tarqalgan16.

G.D.Tomaxinning qarashicha, realiya―bu “ma’lum bir millat yoki

xalqqagina tegishli bo’lgan moddiy madaniyat ashyolari, tarixiy dalillar, davlat

institutlari, milliy va folklyor qahramonlarning ismlari, mifologik hodisalarning

nomlaridir”17.

Shunday qilib, tadqiqotchi ma’lum bir xalq yoki malakatning predmeti,

tushuncha, turmush tarzida qo’llaniluvchi predmetlar, madaniyat, tarixning

nomlanishi deganda realiyani tushunishini aytib o’tgan. Shunisi aniq

bo’lmoqda-ki, G.D.Tomaxin bu kabi moddiy-madaniyat birliklarni tarjima

qilishda savolga o’rin bermay belgi ma’nosini beruvchi realiya-predmetlarga

aniqlik kiritadi.

Bizning fikrimizcha, balgar olimlaridan S.Vlaxov va S. Florinlar realiyalar

haqida to’liqroq ma’lumot berib o’tganlar, ularning fikricha, «Realiya―bu

ma’lum bir davlatga xos, boshqalarga begona bo’lgan hayot uchun (turmush

tarziga oid predmetlar, madaniyat, siyosiy va tarixiy rivojlanish) zarur bo’lgan

obyektlarni ifodalovchi so’z (so’z birikmasi)dir. U milliy va tarixiy koloritning

omili bo’lgan, ularning, qonun qoidaga ko’ra, boshqa tilda unga muvofiq so’z

(ekvivalenti) yo’q va shu bilan birga u umumiy holatda tarjima qilinmaydi, u

o’ziga alohida e’tibor talab qiladi»18. Bu kabi aniqlik so’z-realiyalarni

15 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. –М.: Советская энциклопедия,1966. 381c. 16 Влахов С. Флорин С. Непереводимое в переводе. –М.: Международные отношения, 1986. 16c. 17 Тохамин Г.Д. Америка через американизмы. –М.: Высшая щкола, 1982. 13c. 18 Влахов С. Флорин С. Непереводимое в переводе. –М.: Международные отношения, 1986. 55c.

12

o’rganishda olimlarning qarashi bilan yoritilgan, shuning uchun bizda u katta

qiziqish uyg’otmoqda. Tarjima jarayonida nafaqat til bir-biriga qarama-qarshi

turadi, balki matnlar, madaniyat va holat ham qarama-qarshi turadi.

Xar bir xalq o’ziga xos realiyalarga egadir, ularda milliy kolorit yorqin aks

etib turadi. G.D.Tomaxinning fikricha, turli xil til va madaniyatlarni o’zaro

solishtirganda19, realiyalarni qo’llashda quyidagicha o’ziga xosliklarni belgilab

olish imkonini beradi:

1. Realiya faqatgina bir til jamoasigagina xosdir, boshqasida mavjud

bo’lmaydi: koreyscha 온돌 (ondol) issiq pol, o’zbek tilida analogi mavjud emas.

2. Realiya ikkala til jamoasida bo’lishi mumkin, biroq birida qo’shimcha

ma’noga ega bo’ladi: koreyscha이모 (imo) xola, aynan ona tomonidan.

3. Turli xil jamiyatda o’xshash funksiyalarni turli xil realiyalar amalga

ishiradi: koreyscha 배게(pege) o’zbekcha yostiq.

Realiyalarda, ayniqsa, til va madaniyatning bir-biriga yaqinlashuvi

kuzatiladi: jamiyaning moddiy va ma’naviy hayotida yangi realiyalarning

vujudga kelishi tilga mos keluvchi so’zlarni keltirib chiqaradi. Realiyalarning

farqli jihati uning predmetlar tizimining o’ziga xosligidadir. Realiyalar alohida

kollektiv yoki muassasada ham chegaralangan doirasida bo’ladi. Realiyalar

o’ziga xos va vaqtinchalik kolorit hisoblanadi20. Tilning mavjud ekanligi

madaniyat bilan qanchalik qisqa bog’langan bo’lmasin, bu kabi leksik birliklar

jamiyat hayotidagi barcha o’zgarishlarga ta’sir ko’rsatadi; bular orasida

realiya-neologizm (yangi so’z yoki ibora)larni, istorizm (har bir narsa yoki

hodisaga tarix tuqtai nazaridan, tarix jihatidan yondashish)larni, arxaizm

(eskirgan so’z yoki ibora)larni ajratib ko’rsatish mumkin. Realiyalarning har bir

turida tarjima qilinayotganda individual munosabatda bo’lish talab etiladi.

Realiyalar o’z xususiyati va funksiyasiga ko’ra termin va xos so’zlarga

yaqindir. Moddiy-madaniy birliklarni tadqiq etuvchi olimlar shuni bir necha bor

19 Томахин Г.Д. Реалия в языке и культуре//ИЯШ. 1997. №3. 14 c. 20O’shajoyda. 13b.

13

ta’kidladilarki, termin va realiya o’rtasidagi chegara juda yaqin va juda ham

o’zgaruvchanir. Ba’zi xollarda tildagi realiya va terminlarni bir-biridan ajratish

juda ham qiyin. Lekin bari-bir realiya va terminlarni bir-biridan ajratib turadigan

qandaydir belgilari, ya’ni farqlari bo’ladi.

Teminlar ilmiy adabiyot soha doirasida qo’llaniladi. Realiyalar, qarama-qarshi

ravishda, ko’proq badiiy adabiyotlarda qo’llaniladi. Ulardan nafaqat uslubiy

maqsadda, balki milliy, mahalliy va tarixiy koloritni tiklashda keng

foydalaniladi21. Terminlar u yoki bu tushuncha va predmetlarni nomlash uchun

sun’iy ravishda vujudga keladi, bundan tashqari ba’zida grek va lotin tillaridagi

morfema uchun ham qo’llaniladi. Realiyalar tabiiy ravishda yuzaga keladi, ya’ni

xalq og’zaki ijodi natijasida vujudga keladi22. Terminlar mavjud predmetni

nomlash uchun yuzaga keladi va mana shu predmetlarni kengroq yoyish orqali

o’zi ham keng tarqala boradi. Realiyalar esa o’zi yuzaga kelgan xalq, madaniyat

va tilning mulki hisoblanadi23. Hissiyotlilik ham, ta’sirchanlik ham terminlarga

xos emasdir, biroq realilar spetsifik o’ziga xoslikka ega bo’lganligi uchun odatda

mana shu kabi tushunchalarga egadir. S.Vlaxov va S.Florinlarning

ta’kidlashicha, terminlar tarjima qilinayotgan deyarli barcha kontekstlar

ekvivalentining birligiga tegishli bo’ladi, realiyalar esa, yuqorida ta’kidlab

o’tilganimizdek, ekvivalentsiz so’zlarga oiddir. Realiyalar terminlardan

o’zlarining kelib chiqishi bilan ham ajralib turadi24.

Realiya va atamaning o’zaro munosabatini ko’rib chiqib, shuni aytish joizki,

tadqiqotchilarning atamaga doir fikriga ko’ra, u realiya bilan nisbatan farqlanadi.

Atama har doim mamlakatshunoslikga oid va madaniy informatsiyalarni

tarqatuvchisi hisoblanadi25. G.D.Tomaxin onomastik leksikaning umumiy

xajmidan odatdagi atamadan farq qiluvchi onomastik realiyani ajratadi.

Onomastik realiyaga u quyidagilarni kiritadi:

21 Томахин Г.Д. Реалия в языке и культуре//ИЯШ. 1997. №3. 16c. 22 O’shajoyda. 23 O’shajoyda. 17 b. 24 O’shajoyda 25 Секирин П.В, Язык и культура –два уровня антропонимического анализа//Язык и культура: библиографический аспект проблемы. – Уфа:РИОГоскомиздата БАССР, 1990. 156c.

14

milliy-tarixiy birlashmaga ega bo’lagan geografik joy nomlari

(toponimlar);

antroponimlar―tarixiy shaxs, jamoat arboblari, olimlar, yozuvchilar,

san’at arboblari, mashxur sport ustalari, badiiy adabiyot va folklyor

qahramonlari ismlari;

adabiyot va san’at asarlari nomlari; mamlakat hayotidagi tarixiy dalillar va

hodisalar;

davlat va ijtimoiy muassasalar nomlari va shu kabilar26.

V.S.Vinogradovning fikriga ko’ra, “atama” bu har doim realiyadir. U

ma’ruzalarida fikr, shaxs va joylarning obyektlarining mavjudligi yoki o’ylab

topilganligi haqida, bundan tashqari ularning o’ziga xosliklari va

takrorlanmasligi haqida bayon qiladi. Har bir shu kabi nomlarda odatda lokal va

milliylikka mansub bo’lgan obyektlar haqida ma’lumotlar mavjud bo’ladi27.

S.Vlaxov va S. Florinlar ta’riflagan konsepsiya odamni o’ziga jalb qildi. Ular

“atama”ni ekvivalentsiz so’zlarning mustaqil sinfi, deb qarashadi, shuningdek,

“tarjima jarayonida o’ziga xos belgi va tarjima usuliga ega bo’lgan bu kabi

“atama” balki realiyalar tarjima usuliga to’g’ri kelmasligi mumkin”28, deb

takidlashadi. Realiyalar bilan ularning katta qismi o’zaro yaqin va konnatativ

belgilar yaqol ko’zga tashlanadi, milliy va tarixiy koloritni yetkazib berish

xususiyatiga egaligi bir qator olimlarni ularni realiyalar deb hisoblashga majbur

qiladi29.

Shunday qilib, realiya til leksikasi juda ham qiziq va noodatiy qatlam kasb

etadi. Bu so’zlarni semantizatsiya qilish chet tillarini o’rganayotganda juda ham

muhim hisoblanadi, chunki ular tushunishda bir qancha qiyinchiliklar keltirib

chiqaradi. N.I.Pamorozskaya so’z va realiyalarni o’rganish bilan birga, matn

26 Томахин Г.Д.Реалии-американизмы.-М.: Высшая школа,1988. 10c. 27 Виноградов В.С. Лексические вопросы перевода художественной прозы. -М.: Издательство Московского университета, 1979. 124c. 28 Влахов С. Флорин С. Непереводимое в переводе. –М.: Международные отношения, 1986. 21c. 29 Влахов С. Флорин С. Непереводимое в переводе. –М.: Международные отношения, 1986. 22c.

15

interpritatsiyasiga ham unda bo’lgan qiziqish uyg’ondi30. Realiya kategoriyasi

oddiy va bir ma’noli emas, u klassifikatsiya va tarjima qilinayotganda o’ziga

alohida e’tibor talab qiladi.

Bugungi kunda frazeologizmlarning klassifikatsiyasini belgilashda aniq

to’xtamga kelinmagan va olimlar u yoki bu prinsipga asoslangan turli xil

frazeologizmlarning klassifikatsiyasini taklif qilmoqdalar.

Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovlar besh guruhga bo’lingan milliy-

madaniy semantikani izohlab berishdi:

1. Predmet nomlari va ularning kundalik turmushda mavjudligi;

2. Istorizm (tarixiylik prinsipi), ya’ni o’tgan tarixiy davrda mavjud bo’lgan

predmet va voqea-hodisani anglatuvchi so’z;

3. Frazeologik birliklarning leksikasi;

4. Koreys tilidan kelib chiqmagan so’zlar.

Yuqori o’tkazilgan guruhga hakam bo’lgan Ye.M.Vereshagin va

V.G.Kostomarovlar realiyalarni o’zida fon ma’lumotiga ega bo’lgan leksika deb

ta’riflaydi.

V.S.Vinogradovning fikriga ko’ra, fon informatsiyasi tarkibi, eng avvalo,

tarixiy dalillar va davlat tuzilishining milliy birligi spetsifikatsiyasi, geografik

muhitning o’ziga xosligi, o’tmish va hozirgi kundagi moddiy madaniyatdagi

predmetlarning xarakterlanishi, etnografik va folklyor tushunchalari va

boshqalarni o’z ichiga oladi va shularning barchasini tarjima nazariyasida odatda

realiya deb atashadi31.

Realiyani o’zida aks ettiruvchi mana shunday tushuncha o’zida milliy

xarakretni mujassam etadi va ekvivalentsiz leksika deb atalmish tushunchada o’z

aksini topadi32.

Assotsiativ realiyalar turli xil milliy tarixiy-madaniy hodisalar va tilda

mujassam bo’lgan o’ziga xosliklar bilan bog’liqdir. Bu kabi realiyalar

30 Паморозская Н.И. Роль слов-реалий в создании культурного фона художественного произведения//Лексика и культура.―Тверь: Тверской государственный университет,1990. 59c. 31Виноградов В.С. Лексические вопросы перевода художественной прозы. - М.: Издательство Московского университета, 1978.87c. 32O’shajoyda. 88c.

16

ekvivalentsiz leksikadagi maxsus so’zlarda o’z ifodasini topgan emas, ular eng

sodda so’zlarda “mustahkamlangan” (masalan: ranglar, belgilar). G.D.Tomaxin

ham bu kabi so’zlarni ajratib ko’rsatgan va ularni konnotativ (eng oddiy

tushunchalarni anglatuvchi leksik birliklar) realiyalar deb atagan33. Konnotativ

realiyalarga qarama-qarshi yana bir realiya—bu denotativ (fon leksikasi

ma’lumoti bilan butunlay to’lgan semantik strukturaga ega bo’lgan leksik

birliklar) realiyadir34. Konnotativ realiyalar tilda bir-biriga solishtiriladigan

ma’nosi mos kelmaydigan o’xshash so’z uchratganda so’z ma’nolari

komponentlarida, so’z ma’nosining ko’rinishida, his-hayajonli-ta’sirchan oberton

(asosiy tonga alohida tus beruvchi qo’shimcha ton)larda, so’zning o’z shaklida

o’z moddiy ifodasini topadi. Shunday qilib, “quyosh”, “oy”, “dengiz”, “qizil” va

boshqa shu kabi umuminsoniy fon ma’nosini, mos keluvchi u yoki bu tildagi

badiiy matndagi regional geografiyaga oid fon ma’nosini, o’zida mujassam etgan

so’zlarda assotsiativ realiya mujassamlashgandir35.

Demak, V.S.Vinogradov fon ma’lumotini beruvchi leksik ma’noni zahirasini

ko’rib chiqib, ularni klassifikatsiya qiladi va shuni qayd etadi “ko’rsatib o’tilgan

bu kabi birliklarning to’liq bo’lmagan klassifikatsiyasi inkor qilib bo’lmas

darajada shuni dalolat beradi-ki, milliy til naqadar chuqurlashib borsa, unda

milliy madaniyat ildizlari shunchalik kengayib boradi”36.

Realiyaga oid so’zlarning klassifikatsiyasi S. Vlaxov va S. Florinlarning

monografiyasida batafsil ochib berilgan: PREDMETLAR BO’LINMASI

А. Geografiyaga oid realiyalar:

1. Fizik geografiya obyekti va meteorologiya nomi,

2. Inson faoliyati bilan bog’liq geografik obyektlar nomlari;

3. Endemiklar nomi (hoyvonlar va o’simliklar nomlari)37;

33 Томахин Г.Д. Реалии-американизмы. - М.: Высшая школа, 1988.41-42 c. 34 O’shajoyda. 98 b. 35 Томахин Г.Д. Реалии-американизмы. - М.: Высшая школа, 1988.42 c. 36Виноградов В.С. Лексические вопросы перевода художественной прозы. - М.: Издательство Московского университета, 1978.99 c. 37 O’shajoyda 60 b.

17

A. Etnografik realiyalar:

1. Turmush tarzi:

а) ovqat, ichimliklar;

b) kiyim;

c) turar-joy, mebel(jihoz), idish-tovoq;

d) transport;

e) boshqalar38;

2. Mehnat:

а) mehnat qiluvchilar;

b) mehnat qurollari;

c) mehnat tashkiloti39;

3.san’at va madaniyat:

а) musiqa va raqs;

b) musiqa asboblari;

c) folklyor;

d) teatr;

e) boshqa san’at va san’at buyumlari

f) ijrochilar;

g) urf-odat, marosimlar;

h) bayramlar, o’yinlar;

i) Mifologiya;

j) ruhoniy va izdoshlari;

k) kalendar.

38 O’sha joyda 61 b. 39 O’sha joyda 61 b.

18

1.2. Koreys tilida kundalik turmushga oid predmetlarning ma’nosini

ifodalovchi so’zlarning milliy-madaniy semantikasi

Boshqa tillarda bo’lgani kabi koreys tilida ham ma’lum bir

frazeologizmlarning leksik tarkibi milliy o’ziga xosliklarni belgilab beradi.

Bunday o’ziga xosliklar quyidagilar bilan bog’liq:

(1) Xalqning kundalik-tajriba mahorati:

죽도밥도아니다. (kasha ham ovqat ham emas). Hech qayerga yaramaydigan

buyumlarga nisbatan qo’llaniladi.

벋다리를사다. (Bottari deb nomlangan qo’molchaga buyumlarini o’ramoq). Ishini

tashlamoq, to’xtatmoq.

벼리를타다.(arpani yanchmoq). Tayoqdan kaltak yemoq.

(2) Moddiy madaniyat qatlami orqali:

파김치가되다.(piyozdan tayyorlangan kimchi bo’lmoq). Judayam charchamoq,

holdan toymoq.

떡을만들다.(ttok tayyorlamoq). Ishni beliga tepmoq.

묵사발이되다.(Mug(jelega o’xshagan koreys milliy taomi)suzilgan farfor kosaga

aylanmoq). Mag’lubiyatga uchramoq.

(3) Xalqning milliy o’z-o’zini anglashi yoki xotira belgisi sifatida xalqning

tarixiy tajribasidan:

함흔차사(Xamxin chasa (Koreya feodal tuzumi davrida maxsus topshiriqni

bajaradigan amaldor)si). Qaytib kelmagan (izsiz yo’qolgan) chopar.

삼고쳐래(izbushkaga 3 marotaba tashrif buyurmoq). Kerakli odamni tanlash

uchun sabr va e’tiborini qaratmoq.

Ushbu frazeologizm Chin sulolasi qiroli Yu Bining mashxur olim Djegallyan

uyiga hamkorlik qilish taklifi ila 3 marotaba borishi bilan bog’liq.

Bu kabi frazeologik birliklarning ma’nosini tushunib yetish bevosita tarixiy

dalillar bilan bog’liq.

19

Biroq tilda shunday frazeologizmlar mavjudki, ularni ifodalashda hech qanday

milliy xususiyat namoyon bo’lmaydi. Buni koreys iboralarida ko’rsak:

되지꿈을구다.(tushida cho’chqani ko’rmoq). Yaxshilik alomati.

배가아프다.(qorni og’rimoq). Kimnidir rashk qilmoq.

한수를도쓰다.(bir qadam oldinga siljimoq). To’g’riga qaramoq.

Ushbu misollarda axloq-odobning ruhiy asoslari va dunyodagi yo’nalishlar

tizimi ideomalari berkitilgan40. Bu tizim u yoki bu xalqning mintaliteti uchun

ahamiyatli bo’lgan na’muna va steriotipi (andozasi)o’rtasidagio’zaro

munosabatida o’z ifodasini topadi.

궁에 일확 (tovuqlar orasidagi turna) koreys frazeologik birligida prototipik

xolat kuzatiladi. Bunda viqotli qush sanalmish turna uy parrandasi bo’lgan tovuq

bilan solishtiriladi. Bu qushni bunday idrok qilish quyidagi andoza bilan bog’liq:

xitoy va koreys rivoyatlariga ko’ra turna ilohiy qush hisoblanadi. Qadimda

daosizm qahramonlari unga minib baland osmonlarda parvoz qilishgan. Turna

koreys xalqi uchun ilohiylikning, ulug’vorlikning, go’zallikning va aql-

farosatning jonli ko’rinishi hisoblanib kelgan.

V.N.Teliyaning madaniy jihatdan bildirgan fikriga ko’ra, frazeologik

birliklarning o’ziga xos xususiyati shundaki, tilni yoyuvchi xalqning

dunyoqarashi bilan bog’liq bo’lgan ma’lum bir xolatdan kelib chiqib asoslangan,

madaniy konnotatsiya o’rtasida to’siq bo’lib turgan, asosiy tayanch nuqtasi uning

asosining shakllanganligidadir41.

Frazeologik birliklar o’z ichiga kundalik turmushda foydalaniladigan

predmetlar, taomlar, liboslar, pul birliklari, o’lchov birliklari va shunga o’xshash

bir qator vositalarni o’z ichiga qamrab oladi. Shular orasida so’zlashuv

jarayonida keng foydalaniladigani kundalik turmushda foydalaniladigan

predmetlardir. Bularga taomlar va liboslar ham kiradi.

Milliy libosga oid predmetlar:

40Телия В.Н. Что такое фразeологии. –М.Hаука. 1966. 304 c. 41Телия В.Н. Что такое фразeологии. –М.Hаука. 1966. 214 c.

20

치마 (milliy andozadagi yubka)

치마바람 (Yubka tagidan o’tgan shamol).Judayam faol ayol.

저고리 (tor va uzun yengli milliy kurtka).

바지저고리(yubka va chogori). Bosh joy (insonlar qalbidagi).

고무신 (koreys ayollari kiyadigan milliy oyoq kiyim). U yumshoq, materialdan

tikilgan bo’ladi.

고무신을고구로신다(Komushinni orqadan oldinga qarab kiymoq). Erkaklarni

qo’lqopdek almashtiradigan ayollarga nisbatan ishlatiladi.

샅갓 (katta qamishli yoki bambukdan tayyorlangan shlyapa (yomg’ir va

quyoshdan saqlanish uchun kiyiladi)).

샅갓을스유다. (satkanni kimgadir kiydirmoq). Kimningdir qalbiga ozor

yetkazmoq.

면사포 (kelinlar to’y fatasi).

면사포를쓰다. (kelinlik to’y fatasini kiymoq). Kimgadir turmushga chiqmoq.

Koreys milliy liboslari predmetlaridan 치마, 고무신, 면사포, 샅갓larni ko’rib

chiqdik. Ushbu predmetlardan har biri koreys xalqi turmush hayotida ma’lum bir

vazifani bajaradi va har bir predmetlar o’z tarixiga ham egadir. Masalan, 샅갓ni

olib qaraydigan bo’lsak, ushbu bosh kiyim shlyapa ko’rinishida bo’lib, asosan

quyosh va yomg’irdan inson boshini himoya qiladi. Tarixga nazar tashlaydigan

bo’lsak, qadimda insonlar biror bir jinoyat qilib qo’ygan bo’lsa yoki jinoyat

joyidan qochib ketgan bo’lsa, mana shu bosh kiyim kiygizilgan. 샅갓ning yana bir

ma’nosi uyatdir. Qachonki inson biron-bir nojo’ya ish qilgan bo’lsa, mana shu

qilgan ishidan o’zi uyalganidan katta qamishdan yasalgan 샅갓ni kiyib yuzini

berkitgan. Hattoki, osmonga ham Xudoga uyatli, aybdorlik hissi to’la nigohini

ko’rsatmaslik uchun 샅갓 kiyilgan.

21

Milliy taomlar: Har bir xalqda mavjud bo’lgan frazeologik birliklar turli xil

mavzularni qamrab oladi. Shulardan biri milliy taomlardir. Inson bir kunini

ovqatsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shuning uchun ham ovqat inson kundalik

turmushining asosini tashkil qiluvchi vosita hisoblanadi. Inson salomatligi asosi

asosan uning qanday ovqatlanishi va nimalar tanovvul qilishiga bog’liq.

Koreys millati ham o’z milliy va mazali bo’lgan taomnomasiga ega.

Bulardan 떡, 밥, 김치, 물고기, 막걸리lar koreys xalqi kundalik hayotida keng

iste’mol qiladigan yemish va ichimlik tuli hisoblanadi.

Koreys frazeologik birliklari:

컨밥 (soya dukkaklari bilan birga qaynatilgan guruch).

컨밥을 먹다42. (Soya dukkaklari bilan birga qaynatilgan guruchni yemoq).

Qamalmoq

국수 (koreys lag’moni(lapsha)).

국수를 먹다43. (koreys lag’monidan yemoq). Uylanmoq.

김치(karam va turpdan tayyorlangan koreys milliy taomi).

파김치가 되다44. (piyozli kimchi tayyor bo’lmoq). Juda ham holdan toyimiq,

charcjamoq.

김치국부터 마시다45. (kimchi sho’rvasidan boshlab ichmoq). Hali ushalmagan ish

foydasini bo’lmoq.

누워서 떡 먹기46. (yotib ttok yemoq). Biror ishni juda ham oson, ortiqcha

kuchsiz bitirmoq.

떡이 되다47. (ttok tayyor bo’lmoq). Bezor qilmoq, joniga tegmoq.

42박영준,최경봉.관용어사전. 1996. 223 쪽 43박영준,최경봉.관용어사전. 1996. 46쪽 44박영준,최경봉.관용어사전. 1996. 84 쪽 45박영준, 최경봉. 관용어사전. 1996. 84 쪽. 46박영준,최경봉.관용어사전. 1996. 84 쪽. 47박영준,최경봉.관용어사전. 1996. 85쪽.

22

매주 (soya sousi uchun tayyorlab qo’yilgan maydalangan soya dukkaklari).

컨으로 매주를 세워도48. (mejini dukkaklardan ham qaynatib tayyorlasa bo’ladi).

Ishontira olish.

잔 (turli xil dukkaklardan tayyorlangan ziravorlar. Ularni kasha, karom,

sho’rvalaga qo’shib yeyiladi).

죽과잔이 맞다49. (kasha bilan chan bir-biriga mos keladi). Bir-biriga o’zaro

muvofiq kelmoq, mos kelmoq.

미역국(dengiz karamidan tayyorlangan sho’rva).

미역국을먹다50. (miyokkukni ichmoq). Imtixondan yiqilmoq.

Ushbu frazeologik birliklar koreys xalqining ovqat tanaovvul qilishi bilan

bog’liq milliy madaniyatini, kundalik turmushi, urf-odatlar va an’analrini o’zida

aks ettiradi.

48박영준,최경봉.관용어사전. 1996. 227 쪽 49박영준, 최경봉. 관용어사전. 1996. 201쪽. 50박영준, 최경봉. 관용어사전. 1996. 187 쪽.

23

2-bob. Koreys frazeologik birliklari asosida kundalik turmushga oid

predmetlarni ifodalovchi so’zlarning o’ziga xos semantikasi.

2.1. Koreys milliy taomlarini ifodalovchi frazeologik birliklar

Dunyoda qancha xalq bo’lsa har birining boshqalarnikiga o’xshamagan

betakror madaniyati mavjud. Aynan mana shu madaniyat millatni borligini,

tirikligini ko’rsatib turadi. Bu milliylik xalqning turmush tarzida, kiyinishida,

ovqatlaridagina emas balki leksikasida ham ko’zga tashlanadi.

Realiya-odatda biror millatga xos bo’lgan etnomadaniy ma’lumotlar tashuvchi

so’zlar hisoblanadi. Realiyalarning o’ziga xos jihati uni boshqa tildagi ekvivalenti

bo’lmaydi.

Shu jumladan koreys xalqining o’zigagina xos bo’lgan mentalitet koreys

tilining frazeologiyasida, leksikasida ham namoyon bo’ladi.

24

Koreys tilining milliy va madaniy so’zlari va iboralarini bir necha guruhlarga

bo’lib o’rganish mumkin. Bular quyidagilar:

a) Koreys milliy taomlari;

b) Milliy libos(bosh kiyim, oyoq kiyim) va unga xos taqinchoqlar;

c) Turar joy, mebel, idish tovoq va boshqa asbob anjomlar;

d) Mehnat qurollari;

e) Musiqa va cholg’u asboblari;

f) Pul birliklari va o’lchov birliklar.

Koreys taomlaridan 떡(ttok), 밥(pap), 김치(kimchi)lar ishtirok etgan ayrim

iboralarni ko’rib chiqamiz.

떡 (ttok) koreys milliy noni hisoblanadi. Uni tayyorlashda tarkibida

kleykovina (don tarkibida bo’ladigan oqsil modda) bo’lgan guruchli, tariqli va

joxorili kurpadan foydalaniladi. 떡ni tayyorlash uchun guruch bug’da pishiriladi

va shu yerning o’zida yog’ochdan ishlangan bolg’a yordamida qumog’i

ketgunchauriladi.

don mahsulotlari unini 시루51 ga solib, bug’lab pishirib yoki bug’lab pishirilgan

mahsulotni hovonchaga solib, yaxshilab maydalab so’ngra pishiriladi. Bu

mahsulot nafaqat Koreyada balki Koreyaning qo’shni davlatlari Xitoy va

Yaponiyada ham tayyorlanadi. Lekin Koreyada 떡yopishqoq bo’lmagan

guruchdan tayyorlansa, Xitoyda undan, Yaponiyada esa bug’lab pishirilgan

yopishqoq guruchdan tayyorlanadi. 떡asosan kuz va qish oylarida yeyiladi.

Shuningdek, 돌, 환갑, 잔치 kabi bayramlarida dasturxonda 떡 ning bo’lishi shart

hisoblanadi.

떡 koreys madaniyatining turli tantanavor tadbirlarining ajralmas qismi

hisoblanadi.

25

떡을 만들다 (ttok tayyorlamoq)-ishni buzmoq. Misol:

"별것도 아닌 녀석이 절난 체만하다가 이겨 놓은 경기를 떡을 만들어 놓았다"

Arziydigan biror narsani bilmaydigan bolapaqirlar o’ziga ortiqcha baho

berishgani sabab yutilayotgan musobaqani beliga tepishdi (buzib qo’yishdi).

두손에 떡을 들다52 (ikki qo’llab ttok tayyorlamoq)-besh qo’lini baravar og’ziga

tiqmoq. Misol:

"갑자기 여자 친구가 둘이나 생기니까 두손에 떡을 들고 어쩔줄을 모르고 있구나"-

To’satdan sevgan qizim ikkita bo’lib qolgani uchun besh qo’limni baravar

og’zimga tiqib nima qilishimni bilmayapman.

그림의 떡53 (rasmli ttok)-amalga oshmaydigan, yoki amalga oshishi qiyin

bo’lgan narsa haqida gapirganda ishlatiladi. Misol:

"그 여자는 나에게 그림의 떡이야. 일찍 포기하는게 좋아"

Bu qiz man uchun bir xomxayol.Undan ertaroq voz kechganim yaxshi.

누워서 떡 먹기54 (yotgan holda ttok yeyish)- oson ish haqida. Misol:

"그 정도 뛰어 넘는 것은 누워서 떡 먹기이다"

Bunaqa yugurib o’tish juda oson.

떡 고물이 떨어지다55 (ttok qavatini buzmoq)–foyda kelmoq.

옆에서 일 좀 거들면 떡고물이라도 떨어질까 했는데 아무것도 남는 것이 없어 섭섭했다.

Yonimdagilarga yordam bersam menga foyda tegadi deb o’ylagandim hech narsa

qolmay, hafa bo’lib qoldim.

떡국을 먹다56 (Ttokdan tayyorlangan sho’rvani ichmoq) – bir yoshga ulg’aymoq.

떡국 한 그릇 더 먹은게 무슨 위세라고 그렇게 떠 벌이고 다니는거야.

Bir yoshga ulg’aydim deb, judayam oshirib yubording

52 박영준, 최경봉. 관용어사전. 1996. 115 쪽. 53 박영준, 최경봉. 관용어사전. 1996. 60 쪽. 54 박영준, 최경봉. 관용어사전. 1996. 84쪽. 55박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 129 쪽. 56박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 129 쪽.

26

떡국을 먹이다57 ( ttok sho’rvasini ichirmoq) –o’zbek tilidagi qolgan ishga qor

yog’ar iborasiga to’g’ri keladi.

아무리 늦어도 연말까지는 끝낼 수 있니까 떡국 먹이는 일은 없을거야.

Qanchalik kech bo’lsada yil oxirigacha tugatib ulgurishim kerak, qolgan ishga

qor yog’masa kerak-a!

떡심이 풀리다58 (ttokshimni yaxshi ko’rmoq) – tarvuzi o’ltig’idan tushmoq,

hafsalasi pir bo’lmoq.iboralariga mos keladi.

마지막 희망이 무너지자 아버지는 떡심이 풀렸는지 그 자리에 주저 앉았다.

So’nggi umidi uzilgan dadamning hafsalasi pir bo’lib, joyiga asata o’tirdi.

떡을 치다59 (ttokni urmoq(pishitmoq)) –ishni beliga tepmoq.

일 좀 도와 준다고 하더니 되레 떡을 쳐놀았다.

Uning ishiga ozgina qarashib yuboraman degan edim, ortimdan ishimni beliga

tepdi.

떡이 생이다60 (ttok paydo bo’lmoq) – yo’q joydan foyda kirib kelmoq.

아무 생각 없이 일을 하였는데 생각지도 없은 떡이 생겼다.

Hech narsani o’ylamay ish boshlagan edim, yo’q joydan foyda chiqib keldi.

떡 주무르듯하다61 (ttokni mijig’lamoq) – ko’ngliga kelganini qilmoq.

우리 반 반장은 애들을 떡 주무르듯이 한다.

Bizning sinf yetakchimiz bolalarni ne ko’yga solmaydi (ko’ngliga kelganini

qiladi).

떡(을) 해먹을집안62(ttok pishirib yegan oila) – notinch oila.

이런 떡 해 먹을 집안에서는 도 저히 살 수 없다.

57박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 129 쪽. 58박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 129 쪽. 59박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 129 쪽. 60박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 130 쪽. 61박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 115 쪽. 62박영준최경봉. 관용어사전.-1996. 130쪽.

27

Bunday notinch oilada hech ham yashab bo’lmaydi.

밥– guruch yoki arpa kabi don mahsulotlariga suv qo’shib, qaynatilib

pishiriladigan taomdir. Qaysi don mahsulotidan qilinganiga qarab guruchli pap,

arpali pap, tariqli pap kabi turlarini ajratib ko’rsatish mumkin. Lekin 밥deyilganda

asosan guruchli 밥ni nazarda tutishadi.밥tanovul qilayotgan odamga qarab har xil

nomlanadi. Masalan: yoshi katta insonlarga nisbatan 진지so’zi, qirolga nisbatan

수라so’zi, qurbonlik stoliga qo’yilganda esa 메so’zlari ishlatiladi. 밥ning bunday

ko’p nomlarga egaligi, uning koreys millati hayotida qanchalik chuqur o’ringa

ega asosiy taom ekanligini ko’rsatadi. Koreys millati tarixida 밥ning paydo

bo’lishi neolit davriga to’g’ri keladi.

밥을먹다63 (ovqat yemoq) iborasi “hayot kechirmoq, kun ko’rmoq” ma’nosini

beradi. Masalan:

"그런직업을가지고밥을먹을수있을지머르겠다"-

“Bunday kasb bilan kun ko’ra olamizmi yo’qmi bilmadim”

밥을먹여주다64(ovqatni yedirib qo’ymoq)- yaramoq, yordam bermoq, foydasi

tegmoq. Misol:

"공부가밥먹여주는것도아닌데그렇게고생하면서할필요가있을까"– o’qishning

foydasi yo’g’-u, shunchalik qiynalish shartmikin?

밥을먹지않아도배부르다65(ovqatni yemasa ham to’q)-to’q.Misol:

"자식들이맛있게먹는것만봐도어머니는밥을먹지않아도배부르다고하신다".

Ona bolalarinig ovqatni ishtaha bilan yeyayotganini ko’rib qornim to’q deb

aytdi.

밥(을) 주다66-(ovqat bermoq)(soat haqida) soatni burash. Masalan:

63.박영준최경봉.관용어사전. 1996. 188 쪽. 64박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 188 쪽. 65박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 189 쪽.

28

"시계가죽었나보다. 시간도맞출겸밥좀줘라"-soat buzilgan ko’rinadi. Soatni

to’g’rilab, burab qo’y.

밥값도못하다67. (ovqatga xarajat qilmoq).

자기밥값도제대로못하는양반이무슨정치에는그렇게관심이많습니까?

밥그릇을축내다68. (ovqatga idish yetmasligi).

밥맛이떨어지다69. (ovqatning ta’mi buzilmoq) kayfiyati yomon.

밥맛떨어지게생긴그의모습을떠올릴때마다그녀는오쟁이를씸곤했다.

밥먹듯이하다70. (ovqati maza-matrasi yo’q).

거짓말을밥먹듯이해도아무런양심의기책을느끼지못하는사람이많다.

밥숟가락을놓다71.(ovqat tayoqchasini joyiga qo’ymoq) ko’z yummoq.

밥술이나먹다72. (guruchli kasha yemoq).Mustahkamlikni saqlamoq.

빌이먹던녀석들이이젠밥술이나먹게되었다고거드름을피운다.

밥알을세다73. (qaynatilgan guruch kurmagini sanamoq). Ishtahasi yo’qolib,

ovqatni bazo’r yeyish.

여기가네집식당인줄알아? 그렇게밥알세고있다가는해가중천에뜨겠다.

Bu yer mening uyimdagi oshxona ekanligini bilarmiding? Bunday

밥알이곤두서다74. Teppa sochi tikka bo’lmoq

원듣다보니밥알이곤두서서못참겠다.

Narxini eshitib teppa soching tikka bo’lib kechasi bilan uxlolmadingmi deyman-a?!

66박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 189쪽. 67박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 189쪽 68박영준최경봉.관용어사전. 1996. 189쪽 69박영준최경봉.관용어사전. 1996. 189쪽 70박영준최경봉.관용어사전. 1996. 189쪽 71박영준최경봉.관용어사전. 1996. 189쪽 72박영준최경봉.관용어사전. 1996. 189쪽 73박영준최경봉.관용어사전. 1996. 189쪽 74박영준최경봉.관용어사전. 1996. 189쪽

29

밥을먹여주다75. (ovqatni yedirib qo’ymoq).

공부가밥먹여주는것도아닌데그렇게고생하면서할필요가있을까.

밥(을) 먹지않아도배부르다76.

자식들이맛있게먹는것만보아도어머니는밥(을) 먹지않아도배부르다고하신다.

밥(을) 축내다77(ovqat yetmay qoldi)-qiladigan ishi yo’q, bekorchi. Misol:

"졸업하고밥이나축내는신세가되지않으려면지금열심히공부해야한다"

Bitirgandan so’ng qiladigan ishi yo’qbekorchi bo’lmaslik uchun hozir astoydil

o’qish kerak.

밥줄이끊기다78(ovqatning suvi qaynab chiqmoq)-ishdan bo’shatilmoq. Misol:

"밥줄이끊기고나니살길이막막하기만하다" – Ishdan bo’shagach yolg’iz qoldi.

물고기(의) 밥이되다79(baliqli ovqat bo’lmoq) – suvga yiqilib o’lmoq ma’nosini

bildiradi. Misol: "멀쩡하게나갔던사럼이물고기밥이되었더니믿어지지가않아요"

Butun boshli inson suvga yiqilib o’lganiga ishonolmayapman.

기름밥(을) 먹다80(yog’li ovqat yemoq)-“zavod yo fabrikada orqali tirikchilik

qilmoq” ma’nosida keladi. Misol: "기름밥을먹고사는놈이언제돈을모으겠어요 "

“Zavod orqali kun ko’radigan kishi qachon pul yig’ardi-yu.”

김치-김치ning asosiymahsulotlari quyidagilardan iborat: bargli karam, turpning

ba’zi turlaridir. Bu sabzavotlarga achchiq qalampir, tuzlangan baliq, piyoz,

sarimsoq piyoz, imbir, tuzdan tayyorlangan ziravorlar qo’shib achitib

tayyorlanadi. 김치koreys millatining stolidan olib tashlab bo’lmaydigan uzoq

o’tmishdan beri 반찬lar orasidagi eng muhimi hisoblanib kelingan. Bundan

75박영준최경봉.관용어사전. 1996. 189쪽 76박영준최경봉.관용어사전. 1996. 189쪽 77박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 189쪽. 78박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 189쪽. 79박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 166쪽. 80박영준최경봉. 관용어사전. 1996. 64 쪽.

30

tashqari김치ni bodring, baqlajon, kunjut bargi, yosh turpdan ham tayyorlash

mumkin. Lekin odatda 김치ko’pincha bargli karamdan tayyorlangani uchun

bu김치eng mashuri hisoblanadi.김치odatda kuz oylarida juda katta miqdorda

tayyorlanib qishga olib qo’yiladi. Koreys millati 김치ni tayyorlash uchun alohida

oyni belgilab qo’yganlari uning koreys madaniyatida juda katta ma’noga ega

ekanligini ko’rsatadi.

김칫국(물)부터마시다81-(kimchi sho’rvasida boshlab ichmoq) sherigining fikrini

hisobga olmasdan o’z fikri bilan ish tutish, uni fikri bilan hisoblashmasdan o’z

qarori bilangina ish tutish. Misol:

그렇게김칫국물부터마시다가일이뜻대로되지않으면그절망을어떻게감당하려고그러나

"

“Bunday sheriging bilan maslahatlashmasdan faqat o’z qaroring bilan qilingan ish

aytganingdek bo’lmasa bu muvaffaqiyatni qanday qilib bo’yningga olasan?”

막걸리- «koreyslarningguruchdantayyorlanganxonakiarog’i»82

술도가에서는한파수에두세번꼴로막걸리를담갔다83.

Aroq tayyorlanadigan zavodda makkolloni 2-3 barobar achitishadi84.

고두밥- «quritilgan kasha»85;

누룩- «atala»86.

81박영준, 최경봉. 관용어사전. 1996. 84쪽. 82КимМунУк. КимЧунСик. Новый корейско-русский словарь.-Т.: Бедель, 2002. 83김주영. 고기잡이는갈대를꺾지않는다.-서울: 문이당. 2003.18쪽 84Tarjimamualliftomonidanamalgaoshirilgan. 85Ким Мун Ук. Ким Чун Сик. Новый корейско-русский словарь.-Т.: Бедельса, 2002. 86Ким Мун Ук. Ким Чун Сик. Новый корейско-русский словарь.-Т.: Бедельса, 2002.

31

2.2. Koreys milliy liboslarini ifodalovchi frazeologik birliklar

한복87 - koreys millatining milliy libosi ma’nosini anglatuvchi so’z hisoblanadi.

한복ning ko’rinishi uzoq o’tmishdan beri mavjud bo’lgan bo’lsada, unga biroz

o’zgarishlar kiritilgan. Hozirda kiyiladigan한복Choson davridan qolgan shakl

uslubida tikiladi. Ayollarning한복i저고리 va 치마dan erkaklarning한복i esa

저고리va바지dan iborat bo’lgan. Hozirgi kunda 한복kundalik kiyim bo’lmasa

ham, bayram va to’y marosimlariga o’xshagan yig’inlarda kiyish odatiy

hisoblanadi. 한복ning o’ziga xos bir xususiyati bu odam o’zini erkin tutaolishi va

libosning qulayligidir. Buning sababi한복yopishib turmaydi va keng bichimda

bo’lishidir.

87우리문화길라잡이국립국어연구원학고재, 2002.120쪽

32

치마바람(Yubka tagidan o’tgan shamol)

Chaqqon ayol

상투88- erkaklarning milliy soch turmagi hisoblanib, uzun sochlarni hammasini

ko’tarib boshning tepa qismida yig’ilib boylanadi. Bu soch turmagi yigit

uylanganini yoki milliy urf-odatlarni bajarib balog’atga yetganligini bildirish

maqsadida turmaklangan. Bu turmak buzilmasligi uchun oltin, kumush va

bronzadan yasalgan동곳deb atalgan cho’pni sochlar orasiga tiqib qo’yilgan.

Sochlar peshonaga tushmasligi uchun esa peshona qismiga ot yolidan

yasaldan망건deb atalgan tasma boylangan. Lekin 1895 - yilda g’arbona uslubda

kalta qilib kestirish urfga kiradi va상투sekin asta yo’qola boshlaydi.

상투끝까지89-juda, o’ta darajada ma’nosini beradi. Misol:

"아버지는그소식을듣고화가상투끝까지나셔서제대로말을잇지못하고계셨다"

Dadam bu yangilikni eshitib juda jahllari chiqqanidan hech nima deyolmadilar

저고리90 -저고리 ayollar ham erkaklar ham kiyadigan한복ning ustki qismi

hisoblanadi. 저고리ning umumiy shakli o’xshash bo’lsada, ayollar va

erkaklar저고리si orasida bir necha farqlar mavjud. Erkaklarning저고리sining

uzunligi belning pastki qismigacha bo’lsa, ayollarning 저고리sining uzunligi esa

ko’krakning pastki qismigacha ya’ni juda kalta bo’ladi. 저고리ning rangi deyarli

bir xil rangda bo’lsada, lekin yoqa va yeng qismini boshqa matolardan qo’shib

yorqin ranglarda bezashadi.

겉저고리 – «koreys milliy libosining yuqori qismi»91.

88우리문화길라잡이국립국어연구원학고재, 2002. 140쪽 89박영준, 최경봉. 관용어사전, 1996. 84쪽. 90우리문화길라잡이국립국어연구원학고재,2002. 122 쪽 91КимМунУк. Ким Чун Сик. Новый корейско-русский словарь.-Т.: Бедельса, 2002.

33

장옷92- Choson davri ayollari tashqariga chiqqanlarida yuzlarini berkitish uchun

ishlatilgan libos hisoblanadi. Bu libosning shakli두루마기ya’ni 한복ning ustki

libosiga o’xshash bo’lib, yoqa va고름ya’ni한복ning old qismida joylashgan bir-

biriga boylanadigan ikki matoni boshqa rangda qilinadi va yengni oq rangdan

keng qilib tikiladi. Choson davrida 7 yoshga to’lgan qiz va yigitlarning bir joyda

o’tirishi man etilgan va yigit kishiga yuzini ko’rsatmasligi kerakligi haqida

uqtirilgan. Bu libosdan asosan oddiy aholi foydalangan. Hozirgi kunda koreys

millatiga g’arbcha turmush tarzi kirib kelayotgani uchun bu libos butunlay

yo’qolib ketgan.

샅갓93–bu banbukdan yasalgan shlyapa. 샅갓 so’zi koreys xalqi aholisi orasida

nojo’ya harakatlari uchun, jinoyati yoki jinoyat joyidan qochib ketganida shu

insonning boshqalar oldidagi uyat hissini beradi. Koreyslar mana shu so’z bilan

o’z an’analarini bog’lashadi.Agar odam nojo’ya harakat qilsa, uni o’z yuzini

boshqalar ko’rmasligi uchun mana shu bosh kiyim kiyilgan.U o’zidagi uyat

hissini ko’rsatmaslik uchunva shu bilan birga Osmonga Xudoga qaramasligi uchu

ham kiyilgan.

샅갓을스유다. (satkanni kimgadir kiydirmoq)

Komgadir ozor bermoq

노리개로삼다94- kimnidir nimanidir qo’lida o’yinchoq qilmoq.

Aslida, 노리개-oltin, kumush, marvariddan tayyorlangan ayollar bezagi.

Misol: "그는나를사랑하지않았어. 단지노리개로삼았을뿐이야"

“U meni sevmaydi, shunchaki u uchun ahamiyatga ega emasman xolos”.

고무신koreys ayollari kiyadigan milliy oyoq kiyim. U yumshoq, materialdan

tikilgan bo’ladi.

92우리문화길라잡이국립국어연구원학고재, 2002.134쪽 93우리문화길라잡이국립국어연구원학고재, 2002.134쪽 94박영준, 최경봉. 관용어사전.1996. 83 쪽.

34

고무신을고구로신다(Komushinni orqadan oldinga qarab kiyish)

Bevafo ayol

2.3. Koreys millatining turmush tarziga oid predmetlarni

ifodalovchi frazeologik birliklar

А) Uy qismlari

35

온돌 - xonaning pol qismini issiq qilib beruvchi koreys millatining o’ziga xos

isitish usuli hisoblanib, u o’txona, quvur, tosh plita, mo’ridan iborat. O’txona

xonadan tashqarida joylashgan olov yoqiladigan xona hisoblansa, quvur esa

o’txonada yoqildan olovning issiqligi va tutunini xonaga olib borib beruvchi yo’l

berkitib hisoblanadi.95

Tosh plita esa quvurni turuvchi yupqa va keng toshdan yasalgan pol

hisoblanadi. Bu tosh plita quvurdan kelgan issiqlik orqali polni qizdirib beruvchi

vazifani bajaradi.Mo’ri esa quvur orqali kelgan tutunni xonadan chiqarib

yuboruvchi vazifani bajaradigan joydir.온돌Koreyaning sovuq shimol

viloyatlarida keng tarqalgan isitish usuli hisoblanib, hozirda barcha viloyatlarda

qo’llanilib kelmoqda. Koreys millati온돌da katta oila bo’lib o’tirib, suhbat

qurishni yoqtirishadi. Hozirda Koreyaning rivojlangan viloyatlarida ham

alohida온돌방ni qurib qo’yishganidan ham uning koreys millati madaniyatining

bir qismi ekanligini yaqqol ko’rishimiz mumkin.

아랫목–«koreys xonadonlaridagi polning eng issiq yeri»96

아우와나는미지근한온기가오락가락하고있는아랫목에나란히배를깔고엎던있었다97.

Biz ukam bilan aremok tayyorladik va onamning kelishlarini kutdik98.

툇마루 – «koreys xonadonlaridagi usti yopiq, yeg’och polli ayvoncha»99.

벽에잇대인툇마루의먼지를훅불어내고엉덩이를걸치고앉았다100.

Chang devor zinapoyasiga kelib tushdi va u shu yerga qo’ndi101.

구들장- ondoldagi tutun o’tish yo’li ustiga qo’yiladigan katta tosh.

구들장을지다102-uyda ishsiz bekor yotmoq.

95우리문화길라잡이국립국어연구원학고재, 2002.173쪽. 96국어사전. –서울: 동아출판사. 1986. 97김주영.고기잡이는갈대를꺾지않는다.–서울.문이당, 2003. 54 쪽. 98Tarjimamualliftomonidanamalgaoshirilgan 99국어사전.서울: 동아출판사, 1986. 100김주영.고기잡이는갈대를꺾지않는다.–서울.문이당, 2003.229쪽. 101Tarjima muallif tomonidan amalga oshirilgan. 102박영준, 최경봉.관용어사전, 1996.47 쪽.

36

Misol: "일이틀어졌다는소문이나돌때부터그는구들장을지고살았다"

Ish haqidagi biror mish-mish chiqib qolguncha u uyda bekor yotadi.

B) uy jihozlari

목침 – «bosh tagiga qo’yiladigan yog’ochdan ishlangan yostiq»103

방놋방목침이덩달아뛴다더니...104

...yostiq boshimni tagidan sirg’anib chiqib ketayapti105.

멍석- «poxol to’shak»106

아이들은일제히멍석으로달려가서...107

Bolalar inoqlik bilanpoxol to’shakka yotishdi…108

C) Idishlar

수저- ovqatlanayotganda ishlatiladigan buyum hisoblanib, asosan uning

tarkibiga qoshiq va koreys millati milliy tayoqchalarini kiritish mumkin. Qoshiq

orqali suyuq taomlar iste’mol qilinsa, tayoqchalar orqali esa반찬lar iste’mol

qilinadi. Bu 수저ning ko’rinishi davrlarga qarab o’zgarib, qadimgi va hozirgi

수저orasida farqlar paydo bo’lgan. Qoshiq haqida gapiradigan bo’lsak, qadimda

qoshiqning taomni oladigan qismi barg shaklida bo’lib, dastasi egilgan shaklda

bo’lgan.Tayoqchalar esa boshi bilan oxiri bir xil qalinlikda bo’lgan.Hozirda esa

tayoqchalarning taomni ushlaydigan qismi yanada ingichkalshgan. Ovqatlanish

buyumlari har bir odam uchun muhim buyum hisoblangani sababli, koreys millati

수저ni o’ziga xos tomonlarini o’ylagan holda boshqalarga sovg’a sifatida berishni

ma’qul ko’rib kelmoqdalar109.

103국어사전.서울: 동아출판사, 1986 104김주영.고기잡이는갈대를꺾지않는다. –서울.문이당, 2003. 218쪽. 105Tarjima muallif tomonidan amalga oshirilgan. 106국어사전.서울: 동아출판사. 1986 107김주영.고기잡이는갈대를꺾지않는다. –서울.문이당, 2003.20쪽. 108Tarjima muallif tomonidan amalga oshirilgan. 109우리문화길라잡이국립국어연구원학고재, 2002. 198쪽.

37

독- «koreyscha katta chan (bir tomoni ochiq yog’och bochka)»110

…대독에다막걸리를담갔다111.

Makkollini katta chanda achitishdi112.

В) yashashjoyibuyumlari

삽짝– «to’qilganeshiktavaqasi, to’qilganeshik (калитка)»113

삽짝쪽을볼수있게왼쪽볼을마루에붙이고있었는데...114

Uningkallasishundayqayrilganediki,

hattoeshiktavaqasinihamko’rishmumkinedi115.

바가지 turli ko’rinishdagi cho’michlardir: 1) yarim quritib o’yilgan qovoqdan

yasalgan cho’mich; 2) daraxtning tesini o’yib yasalgan cho’mich.

바가지를차다. (kamarga) cho’michni bog’lamoq

Hamma narsasidan ayrilmoq

바가지를쓰유다Chomichni boshiga kiymoq

1. aldamoq, 2. kimgadir ziyon kelirmoq

바가지를쓰다. Cho’mich ilib olmoq(ustiga)

Hamma majburiyatni o’z bo’yniga olmoq

C)Boshqa iboralar

지게 – «koreyschi milliy yelkada og’ir yuk ko’tarib turish uchun moslashtirilgan

moslama»116.

두사람의낯익은장정들이바지게를진채서있었다117.

Ro’paramizda yelkasida chige ko’tarib olgan ikki yigit turar edi118.

110Tarjima.muallif tomonidan amalga oshirilgan. 111김주영.고기잡이는갈대를꺾지않는다. –서울.문이당, 2003.18쪽. 112Tarjima muallif tomonidan amalga oshirilgan. 113КимМунУк. КимЧунСик. Новый корейско-русский словарь.-Т.: Бедельса, 2002. 114김주영.고기잡이는갈대를꺾지않는다.–서울.문이당, 2003.26쪽 115Tarjima muallif tomonidan amalga oshirilgan. 116국어사전.서울.동아출판사, 1986 117 김주영.고기잡이는갈대를꺾지않는다. 서울: 문이당. 2003. 303 쪽. 118 Ким Джуёнг. Рыбак не ломает камышей. −М.:МЦК МГУ.2003.250с.

38

가마- qadimda odamlar foydalangan qatnov transportining bir turi

hisoblanadi. 가마odatda juda kichkina uy ko’rinishdagi to’rtburchak quticha

shaklidagi tom bilan qoplangan shaklda bo’lgan. Uning yon tarafida ichkariga

kiriladigan eshik va orqa va oldi tomonidan chiqib turgan tayoqlar mavjud. Shu

chiqib turgan tayoqlarni orqa tomondan 2 kishi, oldi tomondan 2 kishi ko’tarib

가마ni shu tariqa harakatga keltirishgan.To’y marosimi kuni kelin 가마ga o’tirib,

kuyovni uyiga yo’l olgan.가마ning har xil turlari mavjud.가마ni odatda yuqori

tabaqaga mansub kishilar ishlatganlari sababli, oddiy aholi bunday가마lar o’tib

ketayotganida uzun va ingichka ovoz bilan ularni yanada e’zozlab, ularni kuchini

yanada oshirganlar. 가마 obro’ va insoniy qadr-qimmatni saqlab, oliyjanob bo’lib

yashab o’tgan koreys millatining ko’rinishini butunlay o’zida jam etgan119.

똬리–«o’ralgan matodagi dumaloq shaklda chizilgan gul rasmi. Boshdagi

og’irlikni ko’ratish uchun mo’ljallangan. Koreyada avvallari ayollar boshida

og’irliklar ko’ratib yurishgan»120.

마당을 빌리다121- so’zma-so’z olganda: “hovlini qarzga olib turmoq” lug’aviy

ma’nosini bildirsa-da, iboraning asl ma’nosi ilgarigi zamonlarda kuyovning kelin

xonadoniga borib to’y bazmini o’tkazishidan kelib chiqqan.

"요즘에는 마당 빌리는 겨우 거의 없다"

119 우리문화길라잡이국립국어연구원학고재, 2002.215쪽. 120 국어사전.–서울.동아출판사. 1986. 121 박영준, 최경봉.관용어사전, 1996.134쪽.

39

XULOSA

Ushbu bitiruv malakaviy ishi mavzusi “Koreys tilida kundalik turmushga

oid predmetlarning ma’nosini o’zida mujassam etgan frazeologizmlarning

semantik xususiyatlari” bo’lib, mavzuni o’rganish davomida ko’plab

yangiliklarga duch kelindi.

Ma’lum bir xalq mentalitetini o’rganishda realiya va iboralar, umuman

olganda frazeologizmlarning o’rni beqiyos albatta. Negaki, realiyalar va

iboralarda shu xalqning o’ziga xos urf-odat va madaniyati aks etitadi.

Koreys xalqi ham qadimdan mavjud bo’lgan, og’izdan-og’izga o’tib,

sayqallashib kelayotgan o’z realiya va iboralariga egadir. Koreys tilidagi

frazeologik birliklarni o’rganish jarayonida Koreya tarixi va urf-odatlariga oid

juda ko’p qimmatli axborotlarga ega bo’lindi.

Tadqiqot natijasi davomida quyidagi xulosaga kelindi:

Tadqiqot ishining birinchi bobida mavzuga nazariy jihatdan yondashildi. Bu

bobda frazeologizm atamasi haqida, ekvivalentsiz so’zlar va ularning milliy-

madaniy semantikasi to’g’risida tushuncha berib o’tildi:

1. Frazeologizmlar tilshunoslik fanining alohida bir bo’limi sifatida

o’rganiladi. Ushbu tadqiqot ishi davomida frazeologizmlarning o’ziga xos

xususiyatlari semanik jihatdan yoritib berildi. Frazeologizmlar bir nechta

so’zlardan tashki topgan bo’lib, qancha so’z ishtirok etishiga qaramay, ular

40

yagona umumiy ma’no bilan bildiradi. Frazeologizmlarning ba’zi turlari milliy

urf-odatlarni aks ettiradi. Ularni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda

iboraning komponentlarini so’zma-so’z tarjima qilinmay, to’g’ri keluvchi

iboralardan—muqobillaridan foydalanilanishi e’tiborga olindi.

2. Ekvivalentsiz so’zlarga lingvistik hodisa hisoblangan rialiyalar kiradi.

Ularning fon belgilar tarkibiga kirishi, til va madaniyatning o’zaro ta’siniri

o’rganishda asosiy vosita bo’lishi aniqlandi. Ekvivalentsiz so’lar bir qator olimlar

tomonidan o’rganilgan. Bulardan Ye.M.Vereshagin V.G.Kostomarov, Ye.M.

Vereshagin, S.Vlaxov, S. Florinlardir. O’zbek tilshunoslaridan BerdiyorovH.

RasulovR.YoldoshevB.larning frazeologizmlar haqidagi yozgan asarlari va

monografiyalaridan foydalaniladi.

3. Mazkur tadqiqot ishi davomida ekvivalentsiz so’zlarning klassifikatsiya

qilish muammolari umumiy tilshunoslik fani yuzasidan o’rganib chiqildi. Bunda

Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovlar tomonidan aynan kundalik turmushda

foydalaniladigan predmetlarga oid so’zlarning milliy-madaniy

semantikklassifikatsiyasi ko’rib chiqildi. Va mana shu klassifikatsiya asosida 2-

bob amaliy jihatdan tuzildi.

4. Koreys taomlaridan 떡(ttok), 밥(pap),김치(kimchi)lar ishtirok etgan bir

qator iboralar ko’rib childi va ularga misollar keltirildi. Shunisi ma’lum bo’ldi-ki,

aynan bir so’z boshqa so’zlar bilan ishlatilganida turli xil ma’noni anglatadi.

Masalan, 떡국을먹다 iborasi so’zma-so’z ttokdan tayyorlangan sho’rvani ichmoq

deb tarjima qilinsad, aslida bir yoshga ulg’aymoq ma’nosini beradi. 떡국을먹이다

iborasi esa so’zma-so’z ttoksho’rvasini ichirmoq deb tarjima qilinsada, u o’zbek

tilidagi qolgan ishga qor yog’ar iborasiga to’g’ri keladi.

5. Koreys tilida frazeologizmlar xuddi o’zbek tilidagi singari turg’un birikma

bo’lib, yaxlit ko’chma ma’noga ega. Buni quyidagi misol orqali ko’rish mumkin :

41

치마바람iborasi so’zma-so’z yubka tagidan o’tgan shamol bo’lasa, u chaqqon,

uddaburon ayollarga nisbatan ishlatiladi.

6. Bir so’z turli frazeologik birliklar ichida turli ma’noni bildirib keladi. Buni

quyidagi misol orqali ko’rishimiz mumkin : 밥을먹여주다 iborasi yaramoq,

yordam bermoq, foydasi tegmoq kabi ma’nolarni anglatsa, 밥(을) 축내다 iborasi

esa qiladigan ishi yo’q, bekorchi deya ishlatiladi.

7. Koreys milliy liboslardan 한복, 상투, 치마, 저고리, 장옷, 샅갓, 노리개,

고무신lar qatnashgan bir qator iboralar ko’rib chilidi va ularning semantik

xususiyatlari ochib berildi.

8. 2-bobning 2.3. qismida koreys turmush tarziga oid buyumlar qatnashgan

frazeologik birliklar tadqiq etildi. Unda 온돌, 아랫목, 툇마루, 목침, 멍석, 수저 kabi

so’zlar ishtirokidagi frazeologizmlar tadqiq etildiva ular semantik jihatdan

ko’rib chiqildi.

Birituv malakaviy ishi mavzusi “Koreys tilida kundalik turmushga oid

predmetlarning ma’nosini o’zida mujassam etgan frazeologizmlarning semantik

xususiyatlari” edi.Ushbu mavzu bugungi kungacha dolzarb mavzulardan biri

bo’lib kelmoqda.Umuman olganda ushbu mavzu koreys tadqiqotchilari

tomonidan u qadar tadqiq etilmagan bo’lsada, umuman frazeologiya atamasi

butun jahon filolog olimlari tomonidan o’rganilgan.

Koreys frazeologizmlarini o’rganish jarayonida turli qiziqarli va kerakli

ma’lumotlar o’rganildi. Koreys frazeologizmlarini o’rganish barobarida koreys

milliy qadriyatlari, urf-odatlari, qisman bo’lsa-da, Koreys tarixi haqida

ma’lumotga ega bo’lindi.Koreys frazeologiyalarini ko’plab sifatlarini ochib

berishga harakat qilindi.Aminmanki, ushbu tadqiqot ishi kelgusida ushbu

mavzuni yanada kengroq yoritib beruvchi ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda

muhim manba bo’la oladi.

42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari:

1. Karimov I.A.Tinchlik va xavfsizligimiz o’z kuch qudratimizga,

hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog’liq. –T.: O’zbekiston.2004.

2. Karimov I.A. Barkamola vlod−O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.

Sarq, –T.:1997.

3. Karimov I.A .Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch. O’zbekiston, –T.:

2008.

II. Kitob va monografiyalar

4. Abduazizov A.A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. –T.: Sharq. 2010.

5. Bekmurod Yo’ldoshev O’zbek frazeologiyasi va frazeografiyasining

shakllanishi hamda taraqqiyoti (monografiya) –Sam, 2007

6. BerdiyorovH. RasulovR.YoldoshevB. O’zbek frazeolo giyasidan materillar

(birinchi qism) –Sam, 1976.

7. Hamroyev M.A. O’zbek tilidan ma’ruzalar majmuasi.–T. 2007.Yo’loshev I.,

Sharipov O’. Tilshunoslik asoslari. −T.: Iqtisod-moliya. 2007.

43

8. MamatovA.E. Hozirgi zamon o`zbek tilida leksik va frazeologik norma

muammolari. –T, 1991.

9 . Risqulov M.S. Tilshunoslikka kirish. –T.: Yangi asr avlodi. 2009.

10. SayfullayevR.Mengaliyev. B. Boqiyev G. Hozirgi o`zbek adabiy tili. –T,

2009.

11. UmarovE.A. Frazeologik lug'at, Xazoin-ul maoniy A.Navoiy, –T,1971.

II. Rus tilidagi adabiyotlar:

13. Аксенова Г.Н. Язык, культура и бытийная картина мира//Язык и

культура: библиографический аспект проблемы. Уфа: РИО Госкомиздата

БАССР. 1990.

14.Бархударов Л.С. Язык и перевод.–М.: Международные отношения.1975.

15. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова.

–М.: Русский язык. 1980.

16. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура:

Лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного. –

М.: Русский язык. 1983.

17.Виноградов В.С. Лексические вопросы перевода художественной

прозы.М.: Издательство Московского университета. 1978.

18.Влахов С. Флорин С. Непереводимое в переводе. –М.: Международные

отношения. 1986.

19.Паморозская Н.И. Роль слов-реалий в создании культурного фона

художественного произведения//Лексика и культура. –Тверь: Тверской

государственный университет. 1990.

20. Томахин Г.Д. Реалии в языке и культуре//ИЯШ. 1997. №3.

III. Koreystilidagiadabiyotlar:

21. 박기선. 번역서의문체연구방법.–서울한국문화사. 2003.

44

21.이익섭. 한국의언어. –서울. 신구문화사. 2004.

22. 우리문화길라잡이. 국립국어연구원학고재. 2002.

23.지정수. 번역의기초이론. –서울.문예림.2002..

24. 한국어고급II. 경의대학교출판국.2003.

25. 한국어능력시험.토픽고급. 시대고식기획. 2008.

IV.Ilmiy to’plamlardagi maqolalar:

26.КимЕ.В. Принципы перевода терминов и собственных имен с

корейского языка// Межд. научн. конфер. «Содействие развитию

корееведения в СНГ: проблемы и решения».-Т. 2006.

27. Ким Е.В. Лексико-семантические вопросы перевода ФЕ// 6-я межд.

научн. конфер. по корееведению.-А.-А.2006.

V.Jurnallardagi maqolalar:

28. КимЕ. Реалии как лингвистическое явление. Определение и сущность

реалий// Маяк Востока.2010.№ 2.С. 54-59.

VI. Entiklopediya:

29.Dong-Aencyclopedia.-Seoul: Dong-A.1994.

VII.Internent saytlari:

30. www.organization.kr.or.

31. www.google.com.

32. http://www.booksite.ru

VIII.Luga’tlar:

33. O’zbekcha-koreyscha lug’at.–Samarqand Davlat chet tillari instituti. 2008.

45

34. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. –М.: Советская

энциклопедия1966..

35. Ким Чун Сик. Новый русско-корейский словарь.–Сеул: Бедельса. 2002.

36. 국어사전. –서울: 동아출판사. 1986.

37. 박용수.우리말갈래사전. –서울. 한길사.1989.

38. 박영준, 최경봉.관용어사전. 1996.

39. 백봉자.한국어문법사전. –서울.연세대학교.2001.

40. 새한노사전.한국외국어대학교출판부.2008.

41. 우리말큰사전. –서울.한글학회편.1992.

42. 표준국어대사전.–서울.국립국어연구원편.1999.

IX. Badiiy adabiyot:

43.김주영. 고기잡이는갈대를꺾지않는다.–서울.문이당. 2003.