Çoban mustafa paŞa kÜllİyesİ’nİn · olan arapça kitabelerinde, yapının banisi mustafa...

1665

ÇOBAN MUSTAFA PAŞA KÜLLİYESİ’NİN EJDER BAŞLI KAPI ve PENCERE

HALKALARI HAKKINDA

Gökben AYHAN*

Giriş

Doğum tarihi konusunda bilgiye rastlanmayan Mustafa Paşa’nın Bosnalı olduğu bilinmek-tedir.1 Yeniçeri ocağında yetişen Mustafa Paşa,2 Yavuz Sultan Selim’in kızı Hanım Hatun

ile evlenerek saraya damat olmuş,3 Sultan Selim’in ordusuyla birlikte Mısır ve Kanuni Sultan Süleyman’ın (1494-1566) ordusuyla Belgrad ile Rodos seferine katılmıştır.4 Devlet kademe-sinde kapıcıbaşı, Rumeli Beylerbeyi, vezirlik, valilik gibi birçok üst düzey görevde bulunmuş-tur.5 Mısır Valisi Hayr-Bay’ın kuşatma sırasında vefatı üzerine, 14 Aralık 1522 tarihinde yerine Mustafa Paşa atanmıştır.6 Altı ayı aşkın bir süre buradaki görevini yerine getirmiştir.7 Mustafa Paşa’nın Mısır’da çıkan isyanın bastırılmasında etkili olması üzerine İstanbul’a çağrılarak ken-disine II. Vezirlik makamı verilmiştir.8 27 Nisan 1529 tarihinde vefat eden Mustafa Paşa,9 Geb-ze’de inşa ettirdiği külliyesindeki türbeye gömülmüştür (Foto.17, 20/Çiz. 3).10

Mimari faaliyetlere önem veren Çoban Mustafa Paşa, en büyük vakfını Gebze’de inşa ettirmiş, bu önemli eserinin yanı sıra Eskişehir’de Kurşunlu Külliyesi (1515 veya 1525);11 Svilengrad’da Mustafa Paşa Köprüsü (1528-1529);12 İstanbul’da Rumelihisarı, Eskişehir ve Seyidgazi’de birer sıbyan mektebi13 gibi Anadolu ve Balkanlar’da birçok eserin banisi olmuştur.14

* Yrd. Doç. Dr., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, 48000, Muğla-Türkiye, [email protected], [email protected].

1 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî (Osmanlı Ünlüleri), 4, Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul, 1996, s. 1192.2 İlknur Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Ankara, 1989, s. 1; Ahmet Yavuzyılmaz, Gebze ve

Çevresindeki Türk-İslam Devri Yapıları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2012, s. 46.3 Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa…, s. 1-2; Cahide Tamer, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesinin

Restorasyonu 1961-1970, İstanbul, 2004, s. 11; Tuba Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii ve Külliyesi, Basılmamış Yüksek Tezi, İstanbul, 2011, s. 7.

4 Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa…, s. 1; Tamer, Gebze Çoban Mustafa Paşa…, s. 11.5 Süreyya, Sicill-i…, s. 1192; Tamer, Gebze Çoban Mustafa Paşa …, s. 11; Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki

Türk-İslam…, s. 46.6 Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılâp yay., İstanbul, 2004, 2. Baskı, s. 187.7 Aslanapa, Osmanlı Devri…, s. 187; Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa…, s. 7.8 Tamer, Gebze Çoban Mustafa Paşa …, s. 11.9 Godfrey Goodwin, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, Çev. Müfit Günay, Kabalcı yay., İstanbul, 2012, s. 238.10 Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa…, s. 1-2.11 Külliye hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kasım İnce, Eskişehir Kurşunlu Külliyesi, Bilgin Kültür Sanat Dağıtım yay.,

Ankara, 2011. 12 Detaylı bilgi için bkz. Semavi Eyice, “Svilengrad’da Mustafa Paşa Köprüsü (Cisr-i Mustafa Paşa Köprüsü),

Belleten, 28/112 (1964), s. 729-756.13 Bilgi için bkz. Eyice, “Svilengrad’da Mustafa Paşa…”, s. 736-737; Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa…, s. 7.14 Ayrıntılı bilgi için bkz. Fatih Müderrisoğlu, “Bânî Çoban Mustafa Paşa ve bir Osmanlı Şehri Gebze”, Vakıflar

Dergisi, 25 (1995) Ankara, s. 68-69.

Gökben AYHAN

1666

Bünyesinde cami, medrese, türbe, kütüphane, hankâh, tabhâne, imaret, paşa odaları ve ker-vansaraya yer verilen Çoban Mustafa Külliyesi (1523-1524), Osmanlı mimarisinin klasik dö-nemine öncülük eden yapılarından biri olarak öne çıkmaktadır (Çiz.1).15 Gebze’den geçen İstanbul-Bağdat menzil yolu üzerinde Mimar Sinan’ın (1489-1588) da içinde bulunduğu Acem Ali’nin (d.?-ö.1537-1538) hassa mimarbaşılığı sırasında inşa edildiği ve külliyenin onarımlarının Mimar Sinan’ın mimarbaşılığı döneminde yapıldığı bilinmektedir.16 Bununla birlikte külliyenin, Yavuz Sultan Selim’in (1470-1520) İstanbul’a Mısır’dan getirdiği Memlûk Sarayı’nın baş mima-rı Ahmed bin el-Bedri Hasan bin el-Tulunî ve beraberinde gelen ustalar tarafından yapıldığı düşünülmektedir.17 Ayrıca Çoban Mustafa Paşa’nın kendi getirdiği ustaların külliyede çalışmış olabileceği de ifade edilmektedir.18 Bu bağlamda, külliyenin merkezini oluşturan caminin19 taş süslemelerinin Memlûklu yapılarıyla boy ölçüşebilecek nitelikte olduğu görülmektedir. Memlûklu ustalarının işçiliğine, caminin son cemaat yerinin kuzey cephesi, iç mekân duvarları, pencere nişlerinin iç yüzeyi, mihrabı, minberi ve müezzin mahfilindeki beyaz, kırmızı, sarı ile siyah renkten oluşan taşlarının süslemesinde rastlanmaktadır.20 Cami, bu süsleme özelliği ile Anadolu’daki ünik örneklerden biridir.

Bu çalışmanın içeriğini, külliyenin hem cami hem de türbesinde yer alan ejder başlı kapı ve pence-re halkaları oluşturmaktadır (Foto. 2-9, 12-16, 18-19, 21-24).21 Söz konusu yapılardaki kapı ve pencere halkaları herhangi bir yayına doğrudan konu edilmemiştir. Az sayıdaki çalışmada camide kapı tokmak/halkalarının olduğu belirtilerek, bunların fotoğrafına yer verilmekle ye-tinilmiştir.22 Burada ilk kez detaylı olarak ele alınacak olan külliyedeki kapı ve pencere hal-kaları, Anadolu’da ve Anadolu dışında görülen örneklerle karşılaştırılarak dönemindeki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca ejder figürlü halkaların form, teknik ve süsleme özellikleri bakımından Memlûk maden sanatıyla olan ilişkisi üzerinde de durulmuştur.

15 Doğan Kuban, “Kanuni Sultan Süleyman Döneminin Sinan’dan Önce Dört Baş Yapıtı”, Osmanlı Mimarisi, Yem yay., 2016, 2. Baskı, s. 234-236.

16 Özkan Ertuğrul, “Acem Ali”, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1, Türkiye Diyânet Vakfı yay., İstanbul, 1988, s. 322; İlknur Aktuğ, “Sinan Yapısı Olarak Bilinen Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi Üzerine Düşünceler”, Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri, (Ankara 24-27 Ekim 1988), Ankara, 1996, s. 19-25; Müderrisoğlu, “Bânî Çoban Mustafa Paşa…”, s. 68; Abdullah Kuran, “Mimar Sinan’ın Onardığı Camiler”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 8-9 (1980-1981), İstanbul, s. 206-207.

17 Aslanapa, Osmanlı Devri…, s. 190; Goodwin, Osmanlı Mimarlığı…, s. 237-238; Seyhan Köksal, “Çoban Mustafa Paşa Külliyesi”, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8 (1993), İstanbul, s. 352.

18 Doğan Kuban, “ Kanuni Sultan Süleyman…”, s. 234.19 Cami hakkında detaylı bilgi için bkz. Aktuğ, “Gebze Çoban Mustafa Paşa…”, s. 7-8; Bayram, Gebze Çoban

Mustafa Paşa…, s.39-65; Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam…, s. 58-97; Hamza Gündoğdu, “Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin Osmanlı Külliyeleri İçindeki Yeri ve Önemi”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, C. IV, (eds.) Haluk Selvi- M. Bilal Çelik- İbrahim Şirin-Ali Yeşildal, Kocaeli, 2017, s. 2781-2808.

20 Mustafa Paşa, Mısır’dan dönerken burada özel olarak hazırlattığı renkli mermerleri gemiyle Gebze’ye Darıca üzerinden getirtmiş ve bu taşlar caminin duvar kaplamasında kullanılmıştır. Bilgi için bkz. Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, 2/1, Yapı Kredi yay. İstanbul, 2008, 2. Baskı, s. 197; Aslanapa, Osmanlı Devri…, s. 187.

21 Külliyenin cami ve türbesi dışındaki diğer yapılarındaki kapı ve pencere halkaları özgün olarak günümüze gelememiştir. Çoğunun geç dönemde yenilendiği tespit edilmektedir. Ayrıca caminin minaresine son cemaat yerinden bir kapıyla çıkılmaktadır. Geç dönemde yenilenen tek kanatlı ahşap minare kapısının da ejder figürlü kapı halkasının bulunması kuvvetle muhtemel görünmektedir.

22 Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa Paşa…, s. 23; Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam…, s. 71, 110, Fot. 125, 151; Halit Çal, “Animal Style In Turkish Door Handlers”, 14th International Congress of Turkish Art Paris, Collège de France 19-21 September 2011, (ed.) Frèdèric Hitzel, Paris, 2013, p. 236, Fig. 9.

Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin Ejder Başlı Kapı ve Pencere Halkaları Hakkında

1667

Halka ve tokmaklar yalnızca evlerde değil, cami, türbe, medrese, han, kütüphane gibi farklı ya-pıların kapılarında da kullanılmıştır.23 Kapı kanatları üzerine elin yetişebileceği yüksekliğe yer-leştirilen madenî bir levhanın kapı kanadına vurulması sonucunda ses çıkaran aksam, tokmak olarak adlandırılmakla birlikte bunlar kapı halkası olarak da isimlendirilmiştir.24 Kapı tokmak ve halkaları, kapı kanadının açılıp kapatılmasında da kullanılmıştır.25 Halit Çal ve Özlem Çal, camilerde kullanılan tokmakların ses çıkartma işlevi olmadığını belirterek bunlara kapı halkası veya çekeceği denilmesinin daha doğru olacağını ifade etmektedirler.26 Bu bağlamda Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi’nin kapı/ pencerelerindeki örnekler, tokmak işlevinden çok çekecek görevi gördüğünden dolayı bu çalışmada bu unsurların kapı/pencere halkası olarak adlandırılması tercih edilmiştir.

Yapının küçük bir malzemesi olmasına karşın; değişik tiplerde üretilen halkalar ve tokmak-lar konusunda çeşitli çalışmalar yapılmış, bunlar arasında ejder figürlü olanlarına da rastlan-mıştır.27

Konu

Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin merkezini oluşturan dikdörtgen planlı camide,28 iki adet kapı halkası kapı kanatlarında ve 16 adet pencere halkası alt kat seviyesindeki pencerelerin kapaklarında bulunmaktadır. Caminin kuzeyindeki son cemaat yerine açılan taç kapısı, anıtsal olarak düzenlemiş ve ahşaptan yapılan devrine ait iki kanatlı kapıyla örtülmüştür. Kapının yüksekliği 3 m. olmakla birlikte sol kanadı 81,5 cm. ve sağ kanadı 82,5 cm. enindedir. Kanat-lar, alt ve üst tarafına yerleştirilen madenî kenetler vasıtasıyla kasaya tutturulmuştur. Kapı-nın 6,5 cm. kalınlığındaki her bir kanadı, simetrik olarak yerleştirilen üstte yatay dikdörtgen, ortada düşey dikdörtgen ve altta kareden oluşan üç panolu şemaya sahiptir.29 Üst panolar

23 Enver Benna Şapolyo, “Kapı Tokmakları”, Ön Asya Dergisi, 5/56 (1970), Ankara, s.14.24 Celal Esat Arseven, “Kapı Tokmağı maddesi”, Sanat Ansiklopedisi, 2, Milli Eğitim Bakanlığı yay., İstanbul, 1947, s.

951.25 Celal Esat Arseven, “Kapı Halkası Maddesi”, Sanat Ansiklopedisi, 2, Milli Eğitim Bakanlığı yay., İstanbul, 1947, s.

949; Halit Çal, “Osmanlı Kapı Halkaları ve Kapı Tokmakları”, Osmanlı Ansiklopedisi, 11 (1999), Ankara, s. 275.26 Bilgi için bkz. Halit Çal-Özlem Çal, Trakya Bölgesi Kap Tokmak Ve Çekecekleri, Atatürk Kültür Merkezi yay.,

Ankara, 2008, s. 2-3.27 Z. Kenan Bilici, “Cizre Ulu Camisi Kapı Tokmaklarının İkonografik ve Kronolojik Değeri Üzerine Bir Etüt”,

Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar (Güner İnal’a Armağan), 1993, s. 73-86; Z. Kenan Bilici, “Bronze Door-Knockers of Cizre Great Mosque: A New Example”, Ērān Ud Anērān, Studies Presentedto BorisIl’ič Maršak on the Occasion of His 70th Birthday, (eds.) Matteo Compareti-Paola Raffetta-Gianroberto Scarcia, Libreria Editrice Cafoscarina, Venezia, April 2006, pp. 111-122; Hakkı Acun, “Ejder Başlı Kapı Tokmakları ve Değişik Örnekler”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar (Güner İnal’a Armağan), Ankara 1993, s. 1-19; Halit Çal, “Niğde Kapı Tokmakları”, Art-Dekor, 77 (1999), İstanbul, s. 122-125; Çal, “Osmanlı Kapı Halkaları…”, s. 275-284; Çal, “Animal Style…”, pp. 235-248; Mustafa Denktaş, “Divriği’nin Kapı Tokmakları ve Kapı Halkaları”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19 (2005), s. 113-139.

28 Cami hakkında detaylı bilgi için bkz. Aktuğ, “Gebze Çoban Mustafa Paşa …”, s. 7-8; Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa…, s. 39-65; Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam…, s. 58-97; Gündoğdu, “Gebze Çoban Mustafa Paşa…”, s. 2781-2808.

29 Üç panolu şema hakkında detaylı bilgi için bkz. Rüstem Bozer, “Süleymaniye’nin Ahşapları”, Bir Şaheser; Süleymaniye Külliyesi, (ed.) Selçuk Mülayim, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı yay., Ankara, 2007, s. 330-331. Kapı kanatlarının orta ve alt panolarında süslemenin ana temasını 12 kollu yıldız, bunun çevresinde baklava motifleri ile en dışta beşgenlerin yer aldığı bir madalyon oluşturmaktadır. Orta panoda bu madalyon kompozisyonu, en üstten aşağıya doğru çeyrek, tam, yarım, tam ve çeyrek düzende tekrarlanarak sonsuz bir düzen içerisinde tasarlanmıştır. Kakma tekniğiyle uygulanan açık tonlardaki renge sahip fildişi, lületaşı ve sedef malzeme ahşap kanatların rengine tezat oluşturarak süslemeyi daha da belirginleştirmiştir. Beşgenlerin yüzeyine oyma tekniğiyle palmet ve rumiden oluşan süslemeler işlenmiştir. Orta panonun merkezdeki 12 kollu yıldızların göbeğine lületaşından üretilen bir kabara yerleştirilmiştir. Orta panoda, bu merkezdeki kabaranın dört köşesine denk gelen kısımda da birer küçük boyutlu kabara yapılmıştır. Kapının farklı tür ve renkteki malzemesiyle verilen

Gökben AYHAN

1668

hariç olmak üzere diğer panolar hakiki kündekâri tekniğiyle30 oluşturulmuştur. Her bir kapı kanadının 49x22 cm. ölçülerindeki üst panosundaki tek satır halindeki sülüs hatla yazılmış olan Arapça kitabelerinde, yapının banisi Mustafa Paşa’nın ve ahşap ustası Ahmed’in adlarıyla H.929/M.1522-1523 tarihine yer verilmiştir.31

Döneminin önemli ahşap eserlerinden biri olan Çoban Mustafa Paşa Camii’nin kapı kanat-larında ejder figürlü kapı halkaları kullanılmıştır. Kapı halkaları, bronzdan döküm tekniğiyle meydana getirilmiştir. Her iki kanattaki kapı halkalarının merkezinde, yarım küre şeklinde kabaranın bulunduğu aynalık bölümüne yer verilmiştir. Bu bölüm, kapı kanadına çivilerle tut-turulmuştur. Kabaranın ortasına kazıma tekniğiyle çiçek motifi ve bu motiften yayılan ışın demetinden oluşturulan süsleme yapılmıştır. Kabaranın üzerine oturan halka, bağlantı yerine doğru iki ejder başıyla son bulmuştur. Ejderlerin ağız kısmındaki bağlantı yerinde, demir bir mil bulunmakta olup bu mil vasıtasıyla kapı halkası, kapı kanadına tutturulmuştur. Her bir ejderin uzunluğu 29,5 cm. ve gövdesinin çapı 7,5 cm.’dir. Halkanın gövdesinin iki ucunda yer alan başlar, birbirine bakar biçimde profilden tasvir edilmiştir. Ejderlerin gözleri küçük, kulakları belirgin, çeneleri dışarı doğru açık ve dilleri ileri uzanır biçimde işlenmiştir. Figürlerin sırt kısmında ince bir hat halinde kanatları yapılmış, başa yakın kısımda kazıma tekniğiyle pul desenleri oluşturulmuştur (Foto. 2-9).

Harimin alt kat seviyesinde, her cephede iki tane olmak üzere düşey dikdörtgen biçimli 2,18 cm. yüksekliğinde, 1,36 cm. eninde ve 5,5 cm. kalındığında olan toplam sekiz adet pencere açıklığı vardır. Kuzeybatı köşede yer alan müezzin mahfiline girişin, kuzey duvarının batısında bulunan pencerenin içinden sağlandığı örnek dışında, pencere açıklıkları ve onları örten ka-pakları ortak özellikler göstermektedir. Günümüzde söz konusu açıklıklardan, sadece mihra-bın iki yanındaki pencerelerden batıdakinin kapakları özgün değildir. Geç dönemde, bu pen-cereye sade kapaklar monte edilmiş olmasına karşın; eski kanatların özgün madenî aksamları yenilenen kapaklar üzerine takılmıştır (Foto. 16).

Pencere açıklıklarını örten özgün olan çift kanatlı kapaklar, ahşap işçiliği bakımından dikkati çekmektedir. Üç panodan oluşan bu kapakların her birinde, üst ve altta dar tutulan birer yatay dikdörtgen pano ile ortada düşey dikdörtgen pano bulunmaktadır.32 Her kapağa bronz-dan yapılan birer adet ejder figürlü pencere halkası yerleştirilmiştir. İnce madenî plakadan oluşan iki ucunda palmet motifi bulunan aynalık bölümünün ortasına, kabara yapılmış ve bu kabarayı kuşatan halkanın iki ucunda çift başlı ejder figürü tasvir edilmiştir. Kabaranın yüzeyi boş kalmayacak biçimde rumi ve kıvrım dallarla süslenmiştir. Aynalık bölümünün yüksekliği 12 cm., ejderlerin uzunluğu 16 cm., ejderli halkanın çapı 5,5 cm. ve kabaranın çapı 4,4 cm.’dir. Pencere kapaklarındaki halkalar, kapıdakilerle malzeme ve işçilik açısından ortak özellikle-re sahip olmasına karşın; pencere kapaklarındaki ejder başlı halkalarının çapı daha küçüktür.

görsel etkisinin yanında derinlik hissi ve gölge ışık etkisi kabara uygulamalarıyla daha da artırılmıştır. Alt panoda ise orta panodaki süslemenin merkezindeki madalyonlu süslemeye yer verilmiştir. Bu panonun orta kısmına da lületaşından kabara yapılmış olup, bu kabara küçük boyutlu tutulmuştur.

30 Kündekari tekniği hakkında detaylı bilgi için bkz. Rüstem Bozer, “Ortaçağ Anadolu Türk Ahşap Sanatında Kündekari Tekniği”, Türkler, 7, Yeni Türkiye yay., Ankara, 2002, s. 911-916.

31 Aslanapa, Osmanlı Devri…, s. 190; ayrıca kitabe metni için bkz. Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa…, s. 23-24.32 Üst pano hariç olmak üzere diğer panolar kündekârî tekniğiyle oluşturulmuştur. Ahşap pencere kapaklarında

fildişi ve sedef kakma tekniğiyle uygulanmıştır. Kapakların üst panolarında, lületaşından kabartma olarak oyulmuş olan 16x43cm. ebatlarındaki tek satır halinde, sülüs hatla Kur’an-ı Kerim’den alınan ayetlerin yazıldığı kitabelere yer verilmiştir. Ortadaki panoda 12 kollu yıldız ile bu yıldızın kollarının uç kısmında beşgenlerin bulunduğu bir kompozisyon tekrarlanmıştır. Yıldız ve beşgenlerin yüzeyi oyma tekniğiyle oluşturulan palmet ve rumi motifleriyle süslenmiştir.


1669

Ayrıca bunların iki ucunda karşılıklı birbirine bakar biçimde yapılan ejderlerin gövdesinin başa yakın kısmına pul deseni ve kanatlar işlenmemiştir (Foto. 12-16).

Çalışmanın konusunu oluşturan kapı ve pencere halkalarına, külliye binalarından caminin yanı sıra hem dıştan hem de içten sekizgen planlı olarak inşa edilmiş olan türbede33 de rastlanmak-tadır. Türbenin ahşaptan yapılan çift kanatlı kapısında da üçer panolu şema uygulanmıştır. Her bir kanat, üstte yatay dikdörtgen, ortada düşey dikdörtgen ve altta kare pano halinde dü-zenlenmiştir.34 Türbenin her bir kapı kanadı, 220x57 cm. ebatlarında ve 6 cm. kalınlığındadır. Her kanada, tek tip halinde birer adet kapı halkası yerleştirilmiştir. Bu kapı halkalarının ölçü-leri, harimin pencere halkalarıyla eş ebatlarda olmalarının yanı sıra form, malzeme ve süsleme özellikleri açısından da aynı oldukları da tespit edilmektedir (Foto. 18-19).

Türbenin kapı kanatlarının yanı sıra alt kat seviyesindeki yedi adet pencere açıklığının, 187,5x99 cm. ebadında ve 4 cm. kalınlıkta ahşaptan yapılan çift kanatlı kapakları vardır. Tür-benin pencere kapaklarında da panolu şemanın görüldüğü her kanat üç panodan oluşmuştur. Bunlar, türbe kapı kanatlarıyla benzer süsleme özellikleri göstermektedir. Pencere kanatları-na da tek tip halinde birer adet pencere halkası yerleştirilmiştir; ancak günümüzde 14 adet pencere halkasından dört adedinin mevcut olmadığı ve üç adedinin ise kabarasını kuşatan iki ucunda ejder başının yer aldığı halkasının bulunmadığı görülmektedir (Foto. 21-24). Türbenin pencere kapaklarındaki örnekler, birebir hem türbenin kapı halkası, hem de harimin pencere halkalarıyla boyut, form, malzemenin yanı sıra süsleme tekniği ve özellikleri açısından aynıdır.

Değerlendirme

Uzakdoğu ile Çin sanatının zaman içinde tipik hayvanı haline dönüşen ejder, Orta Asya’daki ilkel devirlerde kullanılan tasvirlerden biri olmuş, buradan Mezopotamya sanatına geçmiş,35 daha sonrasında kuzey Suriye ve Anadolu’da bu figür kullanılmıştır.36 Ejder tasviri, İslam el sanatlarındaki ürünlerde oldukça yoğun kullanılan figürlerden biri olmuştur. Bu figür, günü-müze gelebilen madenî eserler içerisinde çok sayıdaki örneğe işlenmiştir.37

Anadolu Türk mimarisinin Artuklu ve Saltuklu dönemlerinde, ilk örnekleri görülen ejder fi-gürüne, Anadolu Selçuklu mimarisinin cami, han, medrese gibi pek çok yapısında yaygın ola-rak rastlanmıştır.38 Anadolu Türk mimarisinde alçı ve taş kabartmalarda, çini yüzeylerinde bu figür tek başına veya diğer figürlerle birlikte işlenmiştir.39 Beylikler döneminden sonra diğer

33 Türbe hakkında detaylı bilgi için bkz. Aktuğ, “Gebze Çoban Mustafa Paşa…”, s. 8-9; Bayram, Gebze Çoban Mustafa Paşa…, s. 71-77; Yavuzyılmaz, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam…, s. 98-110.

34 Türbenin kapı kanatları da, camidekilerle benzer süsleme özelliklerine sahiptir. Üst pano özgün olmayıp yenilendiği görülmektedir. Orta panoda, 12 kolu yıldızdan gelişen ve yıldızın çevresinde beşgenlerin yer aldığı kompozisyon, üstten aşağıya doğru çeyrek, tam, yarım, tam ve çeyrek düzende tekrarlanmıştır. Alt panoda yine 12 kolu yıldızdan gelişen kompozisyon uygulanmıştır.

35 Bilici, “Cizre Ulu…”, s.77.36 Ülker Erginsoy, İslâm Maden Sanatının Gelişmesi (Başlangıcından Anadolu Selçukluların Sonuna Kadar), İstanbul

1978, s. 327- 328; Mehmet Önder, “Yeni Bulunan Selçuklu Devri Ejder Figürleri”, Kültür ve Sanat, 2/ 4, Haziran (1976), Kültür Bakanlığı yay., İstanbul, s. 13.

37 Bazı örnekler için bkz. Erginsoy, İslâm Maden…, s. 195-197, 327-329, 412-414, 440-445, 449-451, 455-459. Esin Atıl-William Thomas Chase-Paul Jett, Islamic Metalwork In The Freer Gallery Of Art, Washington, D. C.,

1985, s. 11, 120, Fig. 1, 46; Hilmi Aydın, Sultanların Silahları: Topkapı Sarayı Silah Koleksiyonu, İstanbul, 2007, s. 188, 210.

38 Detaylı bilgi için bkz. Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür yay., 1992, s. 46-50; Acun, “Ejder Başlı…”, s. 2.

39 Önder, “Yeni Bulunan Selçuklu..”, s.14-16; Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Mimari…, s. 46-50.

Gökben AYHAN

1670

hayvanlarla birlikte ejder figürleri de yavaş yavaş yapılardan ayıklanmıştır.40 Osmanlı dönemin-de41 ise daha çok maden sanatı ürünlerinde bu figür kullanılmıştır.42 Ejder figürlerine, Anadolu Türk mimarisinde mimariye bağlı unsurlar olan çeşitli madenlerden üretilen çeşme lüleleri43 , kapı menteşeleri,44 kapı halkaları/tokmakları ile pencere halkalarında45 yer verilmiştir.

Ejder, Türk sanatında su kaynaklarını ve yağmur bulutlarını temsil eden;46 bolluk-bereket, güç gibi çeşitli anlamlar47 yüklenerek bulunduğu yeri doğaüstü güçlerden korumak için yapılan fantastik hayvan tasvirlerinden biri olarak kullanılmıştır.48 Kale, han, köprü gibi yapılar üze-rindeki ejder tasvirleri tılsım ve nazarlık olarak işlenmiştir.49 Bununla birlikte bu tür yapılar-dan içeri kötülük, düşman ve hastalık girmesini engellediğine inanıldığı için bu figürlere yer verilmiştir.50 Türk kaynaklarında ve kültür çevrelerinde ejder figürüne, on iki hayvanlı Türk Takvimi’nin 5. burcuna ejder (Luu) anlamının yüklenmesinin51 yanı sıra bu figür evren olarak da adlandırılmaktadır.52

Emel Esin, çift işlenen evren tasvirinin çift yönü veya prensibi gösteren resim ikonografisi olduğunu ifade etmiştir.53 Hükümdarların evreni boyun eğdirme tasviri, hem Çin hem de Türk sanatında görülmekle birlikte ejder, topla birlikte taht veya bayrak süsü olarak kullanılmıştır.54 Merkezden dışarıya doğru kozmik düzeni temsilen ay, güneş ve yıldızlar âleminin sembolleri-nin yer aldığı, bununla birlikte ejderlerin de bu düzeni hareket ettiren gücü simgeledikleri ve bu figürlerin aralarına aldıkları felek çarkını döndürdüğüne inanılmıştır.55 Bu figürlerin sadece ayı ve güneşi yutmasının yanında onlardan doğduğuna inanılmış, ejderlerin sonsuzluk ve refa-hı da simgelediği kabul edilmiştir.56 Ayrıca çift ejderli tokmakların uğur ve mutluluk inancıyla

40 Hamza Gündoğdu, Türk Mimarisi’nde Figürlü Taş Plastik, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1979; İlhanlı ve Ramazanoğulları dönemlerinden itibaren giderek yapılardaki kullanımının azaldığı gözlenir. Örneğin Beylikler devrinde Adana Ulu Camii’nin girişinin önünde yer alan kubbenin eteğinde belli aralıklarla taş kabartma olarak bu figürler kullanılmıştır. Bkz. A. Osman Uysal, “Adana Ulu Camii”, Vakıflar Dergisi, 19 (1985), s. 277-284.

41 Candan Ülkü, Ejderhanın Motif Olarak Gelişimi Ve Osmanlı Sanatında Kullanımı (1453-1600), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1995.

42 Örnekler için bkz. Çal, “Animal Style…”, pp. 236-239, Fig. 5-14.43 Yılmaz Önge, “Anadolu’da Ejder Başlı Madeni Çeşme Lüleleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1 (1970), s. 183-

185; Hakkı Acun, “Tokat Pazar Mahperi Kervansarayı Çeşmesi’nin Ejder Başlı Lülesinin Bulunuşu”, Yılmaz Önge Armağanı, Konya, 1993, s. 263-266.

44 Serkan Sunay, “Tokat Anomin Han Yılan-Ejder Benzeri Figürlü Kapı Menteşeleri”, Kültürel Bellek ve Yansımalar, (eds.) Serkan Sunay-Muharrem Çeken, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi yay., Ankara, 2011, s. 37-44.

45 Acun, “Ejder Motifli…”, s. 1-19; Bilici, “Cizre Ulu..”, s. 73-86 ; Bilici,“Bronze Door-Knockers…”, pp. 111-122; Çal, “Animal Style…”, pp. 235-248.

46 Emel Esin, “Evren Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I (1969), s. 162; Önder, “Yeni Bulunan Selçuklu…”, s.13.

47 Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Ötüken yay., İstanbul, 2004, 2. Baskı, s. 103.48 Ülker Erginsoy, İslâm Maden…, s. 129-130; Bilici, “Cizre Ulu…”, s. 73.49 Erginsoy, İslâm Maden…, s. 328-329.50 Öney, Anadolu Selçuklu Mimari…, s. 1992, s. 49.51 Esin, “Evren Selçuklu Sanatı…”, s. 163; Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, 2, Ankara, 2014, 6. Baskı, s. 717-721.52 Esin, “Evren Selçuklu Sanatı…”, s. 161-182; Güner İnal, “Susuz Han’daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür

Çevresindeki Yeri”, Sanat Tarihi Yıllığı, 4 (1971), s. 154.53 Detaylı bilgi için bkz. Esin, “Evren Selçuklu Sanatı…”, s. 156.54 Esin, “Evren Selçuklu Sanatı…”, s. 167-168.55 Ahmet Çaycı, Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı yay., 2002,

s. 77; Canan Parla, “Diyarbakır Artuklu Dönemi Urfa Kapısı’nın Figürlü Kabartmalarına İkonografik Yaklaşım”, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic (10/6) Spring 2015, s. 777.

56 Luitgard Eva Maria Mols, Mamluk Metalwork Fittings in Their Artistic and Architectural Context, Netherlands, 2006, p. 33.


1671

bağlantılı olabileceği de benimsenmiştir.57 Hun döneminde M.Ö. 5.-3. yüzyıl tarihlenen ahşap koşum takımının parçasındaki Dünya’yı döndürdüğü/koruduğu düşünülen bir çift ejder veya grifon tasvirinde (Foto. 25)58 ve Konya İnce Minareli Medrese Müzesi’nde Anadolu Selçuklu dönemine ait çift ejder figürlü taş kabartmada evren kozmolojisine yer verilmiştir (Foto. 26).59 Söz konusu ahşap ve taş işçiliğindeki bu ejder ikonografisinin, cami, türbe ve konut mimari-sinde (Foto. 27-29) kullanılan bazı madenden yapılan kapı tokmak ve halkalarındaki ortada bulunan yuvarlak kabarayı yutan karşılıklı ejder tasvirlerinde60 devam ettiği gözlenmektedir.

Orta Asya’da Munçak Tepe’de (Taşkent yakınları) bulunan Hakanlı devrine ait bir tunç hok-ka üzerinde dört yönde düğümlü geçmeye sahip bir madalyon içinde iki yanda birer ejderle süslü tahta oturan hükümdar/kişi tasvirine rastlanmıştır (Çiz. 5).61 Ayrıca M.S. 1199 yılına tarihlenen orijinal bir Doğu minyatürü olan Kitāb al-Tiryāk’ın takdim sayfasındaki minyatür (Foto. 30)62 ile bu eserden alınan Paris Ulusal Kütüphanesi’ndeki bir kopya Galen Yazması’nın kapak sayfasındaki çizimde (Çiz. 6)63 üstte çift ejder başıyla sonlanan ve gövdesinin dört yö-nünde düğümlü geçmeye yer verilen madalyonda ejder tasvirlerinin kullanımı söz konusudur. 1523-1524’te inşa edilen Çoban Mustafa Paşa Camisi’nde kullanılan kapı ve pencere halkaları özgün yerlerinde günümüze gelebildiği için yapı ile arasında görsel bir bağ kurulabilmektedir. Caminin son cemaat yeri (Foto. 31) ve mihrap duvarına işlenen dört yönde “düğümlü geç-melere sahip madalyonlarla” (Foto. 10) “kapı ve pencere halkalarında kullanılan ejderlerin” aralarında yukarıda bahsi geçen hokka ile minyatürdeki gibi bir ilişkinin olması kuvvetle muh-temeldir. Bu iki unsurun farklı malzeme ve yerlerde, fakat aynı yapı bünyesinde işlenmesi tesadüf olmamalıdır. Orta Asya’da daha önce görülen bu uygulamayla (düğümlü geçmeye sahip madalyon ve ejderlerin birlikte kullanımı) aynı amaç doğrultusunda yapılmış olması akla yatkın gelmektedir. Bunu Kahire Emir el-İshak Camii’nin (1479-1481) ejder başlarıyla birlikte işlenen dört yönde düğümlü geçmeye sahip madalyonlu süslemesinin yer aldığı kapı halkaları da destekler niteliktedir (Foto. 34).

Ejder figürleri, Orta Asya Türk sanatındaki mezar anıtlarına taş kabartma olarak işlenmiş,64 sonrasında bu figürün kullanımına Anadolu’da hem mezar taşlarında65 hem de türbe mimari-sinde görülmüştür.66 Osmanlı döneminde ise mezar taşı ve türbe mimarisindeki taş işçiliğin-deki tasvirleri, daha çok maden sanatında yapılan örneklerine yerini bırakmıştır.67 Osmanlı döneminde figürün mezar anıtlarındaki uygulamaları, incelediğimiz Çoban Mustafa Paşa Tür-besi örneğinde olduğu gibi madenden üretilen kapı ve pencere halkalarında devam etmiştir.

57 Önder, “Yeni Bulunan Selçuklu…”, s.14.58 Nejat Diyarbekirli, Hun Sanatı, Milli Eğitim Bakanlığı Kültür yay., İstanbul, 1972, s. 55, Res. 39.59 Çaycı, Anadolu Selçuklu Sanatı’nda …, s. 76-77, Lev. 54a-b. 60 Konut mimarisindeki örnekler için bkz. Denktaş, “Divriği’nin Kapı Tokmakları…”, s. 119, 120, Fot. 20-21, 35. 61 Emel Esin, “Uygur Türklerinin Figüratif Astral Tasvirleri”, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik

Motifler, İstanbul, Kabalcı yay., 2004, s. 122, R. 209. 62 İnal, “Susuz Han’daki Ejderli…”, s. 181, Res. 34.63 Guitty Azarpay-A.D. Kilmer, “The Eclipse Dragon on an Arabic Frontispiece-Miniature”, Journal of the American

Oriental Society, 98/4 (1978), pp. 363-374.64 Mezar anıtlarında çifte ejder kullanımı, Göktürkler döneminde Kül Tigin’in 732 tarihli mezar taşında

rastlanmaktadır. Bkz. Esin, “Evren Selçuklu Sanatı…”, s. 166.65 Ahlat mezar taşlarında (13. yüzyıl sonu) bu figür yaygın olarak kullanılmıştır. Bkz. Gönül Öney, “Anadolu Selçuklu

Sanatında Ejder Figürleri”, Belleten, 33/130 (1969), s. 176, Res. 11; Gündoğdu, Türk Mimarisi’nde Figürlü…, s. 79-82.

66 Erzurum-Emir Saltuk Kümbeti’nin (12. yüzyıl) kasnağındaki üçgen nişlerden birinin üst kısmına işlenen çifte ejder figürünün yanı sıra Van Patnos Türbesi’ndeki (15. yüzyıl) aslan tasvirinin kuyruğunda ejder başına yer verilmiştir. Bilgi ve resim için bkz. Öney, “Anadolu Selçuklu Sanatında …”, s. 181,186, Res. 23, 35.

67 Örnekler için bkz. Çal, “Animal Style…”, pp. 235-248.

Gökben AYHAN

1672

Ayrıca çalışmaya konu olan halkaların bir bölümüne, hem caminin hem de türbenin kapı ka-natlarında yer verilmiştir. Yapıların kapılarından gelecek kötü etkilere karşı, taş ustaları ta-rafından kimi zaman ejder figürleri binanın bu bölümlerinde tasvir edilmiştir.68 Söz konusu figür, Osmanlı mimarisinde madenden üretilen birçok kapı halkası aracılığıyla kapılardaki konumunu sürdürdüğü görülmektedir. Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi’nin kapı ka-natlarıyla da yetinilmeyip, bu iki yapının alt kat seviyesindeki pencere kapaklarına, ejder figürünün işlendiği halkalar yerleştirilerek binanın içinin dıştan gelebilecek kötü ruhlardan korunması amacıyla bu figürlere tılsım ve nazarlık anlamı69 yüklenmiş olması kuvvetle muh-temel görünmektedir.

Kapı tokmakları, Anadolu’da Diyarbakır Artuklu Sarayı’nın (1206) kapısı için El-Cezeri tara-fından kaleme alınan yazmasında tasarladığını belirttiği kapının ejderli tokmaklarının çizim-lerinde görülmektedir.70 Bunlar, menteşe işlevi gören aslan figürü ile bu aslanın iki yanında ağızları açık biçimde ona doğru yönelmiş olan birer ejder başları yerleştirilmiş, gövdelerinin orta yerinde düğümlü işlenmiş ve kuyrukları birbirine dolanmış olarak tasvir edilen çift ejder figürlü tokmaklardır (Çiz. 6).

Günümüze gelebilen en erken tarihli örnek ise, Cizre Ulu Camii’nin (12. yüzyıl)71 kapı tok-maklarıdır. 13. yüzyılın başlarına tarihlenen bu eserlerde,72 yine menteşe işlevi gören aslan figürü ve bu aslanın iki yanında ejderlerin başları geriye doğru dönük ve kanatlarını ısırır bi-çimde, gövdelerinin orta yerinde düğümlü, kuyruklarında karşılıklı birbirine bakar durumda yapılan kartal başlarına sahip olan çift ejder figürlü kapı tokmaklarından oluşmaktadır (Foto. 32).73 Cizre Ulu Camii’nin tokmaklarının dışında benzer tipte birkaç kapı tokmak/halkaları iş-lendiği de tespit edilmiştir.74 Bu tipin örneklerinin Diyarbakır’daki belirli atölyelerde üretilmiş olduğu düşünülmektedir.75

Anadolu dışında Hebron’daki İbrahim Türbesi (H.685-685/M.1286-1288 restore edilmiş) için yapılan kapı halkalarında, karşılıklı olarak birbirine bakar biçimde tasvir edilen altı çift ejdere yer verilmiştir. Çift yönlü olarak gruplandırılan ejderlerin ağzı açık olup birbirini ısırır biçimde verilmiştir. Sırt sırta dayanan ejderlerin sivri kulakları, üstte üçgen yaparak birleşmiş ve her ejderin boynu, diğer bir ejder başıyla son bulmuştur. Her bir kapı halkası, aslan başı biçiminde işlenen mil vasıtasıyla kapı kanatlarına tutturulmuştur (Foto. 33/Çiz. 7-8).76

68 Bunlara örnek olarak insan figürleriyle verilen ejderlerin tasvir edildiği Irak’da Zengiler dönemine ait 1221-1222 tarihli Bağdat Tılsımlı Kapı ile Anadolu’da Mengücekliler dönemine ait batı kapısının iki yanında çift başlı kartalın kanatlarına yerleştirilen birer ejder başı tasvirinin bulunduğu Divriği Ulu Camii’yi (1228-1229) verebiliriz. Örnekler hakkında bilgi ve resimler için bkz. Gündoğdu, Anadolu Türk…, s. 115-116, 163-164.

69 Sara Kuehn, “The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art”, 86, Islamic History and Civilization, (eds.) Sebastian Günther, Wadad Kadi, Leiden-Boston, 2011, s. 81-82.

70 Ülker Erginsoy, “Maden Sanatı”, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası yay., Ankara, 1992, s. 213; Bedî‘ûz-Zamân Ebû’l-‘İzz İsmâ‘îl b. er-Rezzâz el-Cezerî, El-Câmi‘Beyne’l-‘İlm ve’l-‘Amel En-Nâfi‘ Fî Eş-Şınaâ‘ti’l-Hiyel, Çev. İnceleme ve Teknik Açıklamalar: Sevim Tekeli-Mele‘k Dosay-Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 2002, s. 233, Şek. 2.148; Bilici, “Bronze Door-Knockers…”, p. 115, Fig. 6; Mols, Mamluk Metalwork…, p. 32, Cat. no. III/1: Pl. 273.

71 Orhan Cezmi Tuncer, “Cizre Ulu Camii ve Medresesi”, Yıllık Araştırmaları Dergisi, III (1981), s. 105.72 Bilici, “Bronze Door-Knockers…”, p. 117.73 Erginsoy, “Maden…”, s. 211-213; Bilici, “Bronze Door-Knockers…”, p.115, Fig. 1, 3, 7-8; Mols, Mamluk Metalwork…,

p. 32, Cat. no. VI/1: Pl. 280; Çal, “Animal Style…”, p. 237.74 Örnekler için bkz. Bilici,“Bronze Door-Knockers…”, pp. 111-122.75 Bilici,“Bronze Door-Knockers…”, p. 118.76 Mols, Mamluk Metalwork…, p. 99-100, Cat. no. 4/2: Pl. 12, 13.


1673

Anadolu dışından diğer bir örnek olan Kahire’deki Emir el-İshak Camii’nin (H.884-86/M.1479-1481) kapı kanatları üzerinde de ejder figürlü kapı halkalarına rastlanmaktadır. Burada menteşe işlevi yüklenen aslan başı ile onun iki yanında yer verilen birer ejder figürü, karşılıklı olarak bu ortadaki aslana doğru yönelmiş olarak tasvir edilmiştir (Foto. 34).77 Eserin gövde kısmının ortasında Memlûklular devrinde yaygın kullanılan madalyonlu geçmeden olu-şan süslemeye de yer verilmiştir.

Bunların dışında Anadolu’da tokmak/halkaların gövde formu olarak yuvarlak veya oval (kalp) biçimde düzenlenen uygulamalarına da rastlanmaktadır.78 Manisa Muradiye Camii’nin minare kapısındaki tek olan örnek hariç olmak üzere,79 çift kanatlı kapıların her kanadında birer adet kapı halkası bulunmaktadır. Bursa Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi’nin (1479) kapıları ve Manisa Muradiye Camii (1585) minare kapısına ait olan kapı halkaları incelediğimiz Ço-ban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi’ndekilere gövde formlarının yuvarlak olması bakımından benzerlik göstermektedir80 (Foto. 35/Çiz. 9). Buna karşın oval formlu olanları da üretilmiştir. Hacı Bayram Veli Türbesi (Foto. 36) ve Amasya Mehmet Paşa Camii’nin (1486) kapısındakiler bu forma sahip olup, her iki örneğin ejderlerinin gövdesi altta palmet motifiyle son bulmak-tadır.81

Görüldüğü üzere mevcut yayınlardaki ejder figürlü tokmaklar/halkalar içerisinde üç farklı uygulama söz konusudur. Bunlardan birinci uygulamada ejderlerin aslan ve kartal başlarıyla birlikte kullanıldığı tokmak/halkalar (Foto. 32) ,82 ikincisi ejderle birlikte aslan başına yer ve-rildiği örnekler (Foto. 33-34/Çiz. 6-7-8),83 üçüncüsü ise sadece ejder figürlerinin görüldüğü örneklerdir (Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi’ndekiler de bu gruba girmektedir.) (Foto. 3-9, 14-15, 19, 22-24, 35-36/Çiz. 9). Anadolu’da üçüncü grup halkalara/tokmaklara diğer tip-lere göre daha yoğun rastlanmaktadır.

Ejder figürlü tokmakları/halkaları konu alan birçok yayınla karşılaşılmaktadır.84 Bu çalışma-larda, tokmakların genellikle bir veya iki adedinin yapılarda günümüze gelebilmiş veya kulla-nılmış olduğu tespit edilmektedir. Buna karşın İstanbul Şehzade Mehmet Türbesi’nin (1543) de çoğu pencere kapağında ejder figürlü halkalara yer verilmiştir.85 Bu türbede tüm pencere kapaklarında ejder figürlü halkaların kullanılmış olması ihtimal dâhilinde görünmektedir. Bu-nunla birlikte ejder figürünün, Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin hem cami hem de türbesin-deki kapı ve pencere halkalarında yoğun olarak yer verilmesi ve/veya korunarak günümüze gelebilmesi dikkati çekmektedir. Bu eserlerin kullanımı, cami ve türbenin sadece kapısıyla sınırlı kalmamış, aynı zamanda her iki yapının pencere kapaklarında da rastlanmıştır. Caminin

77 Mols, Mamluk Metalwork…, p. 293, Cat. no. 47/2: Pl. 199-201.78 Çal, “Animal Style…”, pp. 235-248.79 Manisa kapı kanatlarındaki kapı halkaları kaybolmuş ancak minarenin kapısındaki örnek mevcuttur. Bilgi için

bkz. Acun, “Ejder Motifli Kapı …”, s. 5. 80 Örnekler için bkz. Çal, “Animal Style…”, p. 236, Fig. 8, 10-12.81 Acun, “Ejder Başlı Kapı…”, s. 2-4, Res. 1-2, Çiz. 1.82 Bilici, Cizre Ulu Camisi…, s. 75; Bilici,“Bronze Door-Knockers…”, pp. 111-122.83 Bilici, Cizre Ulu Camisi…, Res. 4-5; Mols, Mamluk Metalwork…, p. 60, Pl. 10, 199-200, 280-281. Türkistan’daki

Ahmed Yesevi Camii’nin (1377-1379) tunçtan yapılan kapı tokmaklarında figür olarak sadece aslan başlarına yer verilmiştir. Figür için bkz. Ralph Harari, “The Arts Of Metalwork: Metalwork After The Early Islamic Period”, A Survey Of Persian Art From Prehistoric Times To The Present: Carpets, Metalwork And Minor Arts, Text Vol: 6, (ed.) Arthur Upham Pope, Londra, Tokyo, 1971, 3. Baskı, p. 2509, Carpets, Metalwork And Minor Arts Plate Vol: XII, Pl. 1467; Çal-Çal, Trakya Bölgesi Kapı…, s. 15, Res. 23.

84 Bkz. dipnot 27.85 Çal- Çal, Trakya Bölgesi Kapı..., s. 88-89, Res. 213-Tk 17-Res. 215-Tk 17-2.

Gökben AYHAN

1674

ikisi taç kapı kanatları ve 16’sı pencere kapaklarının yanı sıra türbenin ikisi kapı kanatlarında ve onu pencere kapaklarında (bunlardan üçünün halka bölümü eksik) olmak üzere günümüz-de her iki yapıda toplam 4 adet kapı halkası ve 26 adet pencere halkası bulunmaktadır (Foto. 23-24). Buna karşın türbedeki dört adet pencere halkası ise bugün yerinde mevcut değildir.

Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi’ndeki kapı kanatları ve pencere kapaklarında benzer tipin uygulandığı tespit edilmektedir. Ancak caminin taç kapısındaki kapı halkalarının büyük boyutlu olmaları ve aynalık bölümündeki kabaralarındaki süslemelerin farklılığı açısından ha-rimin pencere kapaklarının yanı sıra türbenin kapı kanatları ve pencere kapaklarındaki örnek-lerinden ayrılmaktadır. Her iki yapıda kullanılan halkaların kabarasına iki farklı süsleme kom-pozisyonu yapılmıştır. Caminin kapısındaki kabarada, merkezde çiçek motifi ve bu motiften etrafa yayılan ışın demetine yer verilerek sade tutulmuşken; bunların dışındaki örneklerin kabaralarına rumi ve kıvrım dallardan oluşan süsleme programı, boş yer kalmayacak şekilde işlenmiştir. Sultan Ahmet Türbesi’nin kapı halkaları ve Yavuz Sultan Selim Camii pencere halkalarının aynalık bölümündeki rumi ve kıvrım dallarla yapılan bezemeler, çalışmaya konu olan türbenin kapı halkalarının yanı sıra harim ve türbenin pencere halkalarındaki kabaralarla süsleme benzerliği göstermektedir (Foto. 37-38).86

Diğer yandan Çoban Mustafa Paşa’nın Eskişehir’de inşa ettirdiği Kurşunlu Külliyesi’nin87 de camisinde kullanılan kapı halkalarının günümüze sadece kabaralarının bulunduğu aynalık bö-lümleri gelmiştir. Bu bölümlerin ortasında kabaraya yer verilmesi bakımından dikkati çekmek-tedir. Aynı kişinin yaptırdığı iki farklı külliyenin harim taç kapısının kapı halkalarında kabara-nın kullanılmış olması, ya dönem modası ya da banisinin tercihiyle açıklanabilir (Foto. 39-40).

Memlûklular kitap ve halı sanatlarının yanı sıra taş ve maden işçiliklerinde ileri seviyede bir üslup yaratmıştır.88 Bununla birlikte Memlûklular döneminde sanat alanındaki gelişmelerin Osmanlı sanatına da yansıdığı, araştırmacılar tarafından da ortaya konulmuştur.89 Özellikle Yavuz Sultan Selim’in, Mısır’ı Osmanlı topraklarına katmasıyla birlikte Osmanlı-Memlûk etki-leşimi üst seviyelere ulaşmıştır.90 Ayrıca Çoban Mustafa Paşa’nın bir dönem Mısır’da valilik gö-revinde bulunması, burada gördüğü Memlûk mimarisindeki süsleme özelliklerinin Gebze’de yaptırdığı külliyesine uygulanmasında etkili olmuştur.91 Yayınlarda özellikle Çoban Mustafa Paşa Camii’nin mimarisindeki mermer süslemeleri üzerindeki Memlûk etkisi üzerinde du-rulmuştur. Külliyenin renkli taş işçiliği ve kitabeleri bakımından Memlûk sanatıyla olan sıkı bağlantısı üzerinde durulurken, maden işçiliğiyle ilgili böyle bir ilişki kurulmamıştır. Osmanlı dönemi kapı tokmak ve halkalarına göre Memlûk örneklerinin daha gelişmiş örnekler olduğu görülmekle birlikte bunlarda figür olarak ejderle yetinilmeyip aslan figürlerine de yer verilerek çift hayvanın tılsımından yararlandığı ifade edilebilir. Çoban Mustafa Paşa Camii’nin Külliye-si’nde, Memlûk maden işçiliği ile örtüşebilecek etkilerin varlığından azda olsa söz edilebilir. Hem Memlûk hem de Osmanlı mimarisindeki bazı yapılarda kullanılan halkalarda, döküm tek-niğiyle oluşturulan ejder figürlerinin kullanılması açısından ortak özellik sergilemektedirler.

86 Çal-Çal, Trakya Bölgesi Kapı…, s. 121-122, 134-135, Res. 317-Ay 2-3, Res. 350-Ay 3-4.87 İnce, Eskişehir Kurşunlu…, s. 5. 88 Hülya Tezcan-Turgay Tezcan, Türk Sancak Alemleri, Atatürk Kültür Merkezi yay., Ankara, 1991, s. 10-12.89 Aldoğan, “Gebze’de Çoban Mustafa …”, s. 35-37; Tezcan-Tezcan, Türk Sancak…, s. 12, 67; M. Baha Tanman,

“Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memlûk Etkileri”, (eds.) Nur Akın, Afife Batur, Selçuk Batur, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”, Yem yay., İstanbul, 1999, s. 82-90.

90 Tezcan-Tezcan, Türk Sancak…, s. 67.91 Ayşen Aldoğan, “Gebze’de Çoban Mustafa Paşa Camii ve Memlük Etkili Bezemesi”, Türkiyemiz, 38 (1982),

İstanbul, 27-38.


1675

Ancak Anadolu’da Memlûk etkisinin daha fazla görüldüğü Ramazanoğulları döneminde, inşa edilen Tarsus Ulu Camii’nde (H.987/M.1579) daha süslü kapı halkalarına yer verilmesi92 bölge-lerarası etkiyle açıklanabilir. Buna karşın, Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’ndeki örneklerin daha sade olduğu gözlenmektedir.

Oktay Aslanapa, 27 Mayıs 1522 tarihinde Çoban Mustafa Paşa’nın İstanbul’a geldiğini ve bu tarihten itibaren yedi ay içinde külliyenin tamamlanabilmesi için inşaatın hazırlık evresinin Mısır’da olduğunu93 süslemelerinin zenginliğine bakarak ifade etmektedir. Ayrıca Fatih Mü-derrisoğlu renkli taş işçiliğinin uygulandığı camide, kullanılan taşların Mısır’da hazırlanarak Anadolu’ya getirildiği fikrinden hareketle benzer uygulamanın ahşap kapı kanatları için de yapılmış olabileceğini ifade etmektedir.94 Kapı kanatları için böyle bir uygulama olsa dahi, cami ve türbenin kapı/pencere halkaları için bu durumun Anadolu’daki örneklerine bakarak söz konusu olmadığı görülmektedir. Her iki yapıdaki eserler, daha önce ne Anadolu’da özel-likle Artuklu Sarayı ve Cizre Ulu Camii’nin örnekleriyle ne de Anadolu dışındaki Hebron’da-ki İbrahim el-Halil Türbesi ile Kahire’deki Emir el-İshak Camii’nin kapı halkalarıyla yarışacak düzeyde olmaması dikkat çekicidir. Bu bağlamda, cami ve türbenin inşası sırasında Mısır’dan gelen ustaların arasında maden ustalarının da çalıştırılma durumunun yanı sıra kendi mima-rilerinde de uyguladıkları madenî aksamları getirerek bu yapıda kullanılması ihmalinin zayıf olduğu görülmektedir.

Çoban Mustafa Paşa Camii’nin özellikle taş süslemeleri bakımından Memlûk yapılarıyla boy ölçüşebilecek nitelikte olduğu kabul edilmektedir. Mimarisinde Memlûk izleri ağır basmasına karşın, çalışmaya konu olan iki yapıdaki kapı ve pencere halkaları, Memlûklu dönemi uygula-malarından ayrılmakta; Anadolu’da özellikle 15. yüzyılın ortalarından sonra örnekleri görülen 3. tipteki yuvarlak gövdeli olan halkalarla95 paralellik göstermektedir. Bu kapı ve pencere hal-kaları, döneminin sanat görüşü ve anlayışını yansıtması bakımından dikkat çekmektedir.

Sonuç

Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi’nin kapı ve pencere halkaları, özgün olarak yerlerinde günümüze gelebilmesinden dolayı yapı ile arasında görsel bir bağ kurulabilmektedir. Mev-cut yayınlar ışığında Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi, Anadolu’da ejder figürlü kapı ve pencere halkalarının en yoğun görüldüğü külliyedir. Cami ve türbenin sadece girişinde kapı halkaları kullanılmamış, aynı zamanda caminin tüm ve türbenin çoğu pencere kapaklarında pencere halkalarına yer verilmiştir. Caminin kapısındaki kapı halkaları, büyük boyutlu olması ve bezemesinde bazı farklılıklar göstermesi açısından tek tip halinde üretilen harim ile tür-benin bütün örneklerinden ayrılmaktadır. Cami girişi için, özel tasarlanan ve genel çerçeve dâhilinde diğer örneklerden birkaç özelliği ile ayrılan; bununla birlikte bulunduğu yerin de önemini vurgulayan kapı halkaları yerleştirilmiştir.

Çoban Mustafa Paşa Camii ve Türbesi’nin kapı kanatları ve alt kat seviyesindeki pencere-lerinin kapaklarına, ejder figürünün işlendiği halkalar yerleştirilerek binanın içinin dıştan ge-lebilecek kötü ruhlardan korunması amacıyla bu figüre tılsım ve nazarlık anlamı yüklenmiş

92 Acun, “Ejder Başlı Kapı…”, Res. 5.93 Aslanapa, Osmanlı Devri…, s. 190.94 Müderrrisoğlu, “Bânî Çoban Mustafa Paşa…”, s. 84.95 Örnekler için bkz. Çal, “Animal Style…”, p. 236, Fig. 8, 10-12.

Gökben AYHAN

1676

olmasının yanında ejderlerin sonsuzluk ve refahı da simgelediği için kullanılmış olması kuv-vetle muhtemel görünmektedir.

Anadolu Türk mimarisinde bilinen en erken ejder figürlü örneklerden itibaren 16. yüzyıla doğru gelindiğinde boyut, form ve süsleme olarak Çoban Mustafa Paşa’nın söz konusu kapı ve pencere halkalarında da olduğu gibi daha sade tokmak/halkalara yönelinmiş olduğu görül-mektedir. Çalışmaya konu olan örnekler, Memlûk örneklerinden daha çok Anadolu’da örnek-leri görülen kapı/pencere halkalarına benzerliğinden dolayı Osmanlı sanatının ürünleri olduğu tespiti yapılabilmektedir.

KAYNAKÇA

Acun, Hakkı, “Ejder Başlı Kapı Tokmakları ve Değişik Örnekler”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar (Güner İnal’a Armağan), Ankara 1993, s. 1-19.

Acun, Hakkı, “Tokat Pazar Mahperi Kervansarayı Çeşmesi’nin Ejder Başlı Lülesinin Bulunuşu”, Yılmaz Önge Armağanı, Konya, 1993, s. 263-266.

Aktuğ, İlknur, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Kültür Bakanlığı yay., Ankara, 1989.

Aktuğ, İlknur, “Sinan Yapısı Olarak Bilinen Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi Üzerine Düşünceler”, Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri (Ankara 24-27 Ekim 1988),Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1996, s. 19-25.

Aldoğan, Ayşen, “Gebze’de Çoban Mustafa Paşa Camii ve Memlük Etkili Bezemesi”, Türkiye-miz, 38 (1982), İstanbul, s. 27-38.

Arseven, Celal Esat, “Kapı Tokmağı maddesi”, Sanat Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı yay., İstanbul, 2 (1947), s. 951.

Arseven, Celal Esat, “Kapı Halkası maddesi”, Sanat Ansiklopedisi, 2, Milli Eğitim Bakanlığı yay., İstanbul, 2, (1947), s. 949.

Aslanapa, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılâp yay., İstanbul, 2004, 2. Baskı.

Atıl, Esin-William Thomas Chase-Paul Jett, Islamic Metalwork In The Freer Gallery Of Art, Washington, D. C., 1985.

Aydın, Hilmi, Sultanların Silahları: Topkapı Sarayı Silah Koleksiyonu, T.C. Kültür Bakanlığı yay., Ankara, 2012, 2. Baskı.

Azarpay, Guitty -A. D. Kilmer, “The Eclipse Dragon on an Arabic Frontispiece-Miniature”, Journal of the American Oriental Society, 98/4 (1978), pp. 363-374.

Bayram, Tuba, Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii ve Külliyesi, Basılmamış Yüksek Tezi, İstan-bul, 2011.

Bilici, Z. Kenan, “Cizre Ulu Camisi Kapı Tokmaklarının İkonografik ve Kronolojik Değeri Üze-rine Bir Etüt”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar (Güner İnal’a Armağan), 1993, s. 73-86.

Bilici, Z. Kenan, “Bronze Door-Knockers of Cizre Great Mosque: A New Example”, Ērān Ud Anērān, Studies Presentedto BorisIl’ič Maršak on the Occasion of His 70th Birthday, (eds.) Matteo Compareti-Paola Raffetta-Gianroberto Scarcia, Libreria Editrice Cafos-carina, Venezia, April 2006, pp. 111-122.


1677

Bozer, Rüstem, “Ortaçağ Anadolu Türk Ahşap Sanatında Kündekari Tekniği”, Türkler, Yeni Türkiye yay., Ankara, 7 (2002), s. 911-916.

Bozer, Rüstem “Süleymaniye’nin Ahşapları”, Bir Şaheser; Süleymaniye Külliyesi, (ed.) Selçuk Mülayim, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı yay., Ankara, 2007, s. 329-353.

Bedî‘ûz-Zamân Ebû’l-‘İzz İsmâ‘îl b. er-Rezzâz el-Cezerî, El-Câmi‘ Beyne’l-‘İlm ve’l-‘Amel En-Nâfi‘ Fî Eş-Şınaâ‘ti’l-Hiyel, Çev. İnceleme ve Teknik Açıklamalar: Sevim Tekeli-Me-lek Dosay-Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 2002.

Çal, Halit, “Niğde Kapı Tokmakları”, Art-Dekor, 77 (1999), İstanbul, s. 122-125.

Çal, Halit, “Osmanlı Kapı Halkaları ve Kapı Tokmakları”, Osmanlı Ansiklopedisi, 11 (1999), Ankara, s. 275-284.

Çal, Halit-Özlem Çal, Trakya Bölgesi Kapı Tokmak Ve Çekecekleri, Atatürk Kültür Merkezi yay., Ankara, 2008.

Çal, Halit, “Animal Style In Turkish Door Handlers”, 14th International Congress of Turkish Art Paris, Collège de France 19-21 September 2011, (ed.) Frèdèric Hitzel, Paris, 2013, pp. 235-248.

Çaycı, Ahmet, Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı yay., 2002.

Denktaş, Mustafa, “Divriği’nin Kapı Tokmakları ve Kapı Halkaları”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19 (2005), s. 113-139.

Diyarbekirli, Nejat, Hun Sanatı, Milli Eğitim Bakanlığı Kültür yay., İstanbul, 1972.

Erginsoy, Ülker, İslam Maden Sanatının Gelişmesi, (Başlangıcından Anadolu Selçukluların So-nuna Kadar), İstanbul, 1978.

Erginsoy, Ülker, “Maden Sanatı”, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Haz. Gönül Öney, Türkiye İş Bankası yay., Ankara, 1992, s. 193-226.

Ertuğrul, Özkan, “Acem Ali”, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1, Türkiye Diyânet Vakfı yay., İstanbul, 1988, s. 322.

Esin, Emel, “Evren (Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri)”, Selçuk-lu Araştırmaları Dergisi, I (1969-1970), s. 161-182.

Esin, Emel, “Uygur Türklerinin Figüratif Astral Tasvirleri”, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sa-natında İkonografik Motifler, İstanbul, Kabalcı yay., 2004, s. 113-129.

Esin, Emel, “Evren. Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisindeki Kökenleri”, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı yay., 2004, s. 130-150.

Esin, Emel, “Ejder Takının Simgeciliği ve Kötülükten Koruyan Maske”, Orta Asya’dan Osman-lıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı yay., 2004, s. 151-168.

Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzu-rum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, 2/1, Yapı Kredi yay., İstanbul, 2008, 2. Baskı.

Eyice, Semavi, “Svilengrad’da Mustafa Paşa Köprüsü (Cisr-i Mustafa Paşa Köprüsü), Belleten, 28/112 (1964), s. 729-756.

Gökben AYHAN

1678

Goodwin, Godfrey, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, Çev. Müfit Günay, Kabalcı yay., İstanbul, 2012.

Göndoğdu, Hamza, Türk Mimarisi’nde Figürlü Taş Plastik, Basılmamış Doktora Tezi, İstan-bul,1979.

Gündoğdu, Hamza, “Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin Osmanlı Külliyeleri İçindeki Yeri ve Önemi”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III, C. IV, (eds) Haluk Selvi- M. Bilal Çelik- İbrahim Şirin- Ali Yeşildal, Kocaeli, 2017, s. 2781-2808.

Harari, Ralph, “The Arts Of Metalwork: Metalwork After The Early Islamic Period”, A Survey Of Persian Art From Prehistoric Times To The Present: Carpets, Metalwork And Mi-nor Arts, 6 Text, (ed.) Arthur Upham Pope, Londra, Tokyo, 1971, 3. Baskı, pp. 2466-2529.

İnal, Güner, “Susuz Han’daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresi İçindeki Yeri”, Sanat Tarihi Yıllığı, (Malazgirt Zaferinin 900cü Yıldönümü Özel Sayısı), IV (1970-1971), İs-tanbul, 1971, s. 153-181.

İnce, Kasım, Eskişehir Kurşunlu Külliyesi, Bilgin Kültür Sanat Dağıtım yay., Ankara, 2011.

Köksal, Seyhan, “Çoban Mustafa Paşa Külliyesi”, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8 (1993), İstanbul, s. 351-354.

Kuban, Doğan, “Kanuni Sultan Süleyman Döneminin Sinan’dan önce Dört Baş Yapıtı”, Os-manlı Mimarisi, Yem yay., 2016, 2. Baskı, s. 231-236.

Kuehn, Sara, The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art, 86, Islamic History and Civilization, (ed.) Sebastian Günther, Wadad Kadi, Leiden-Boston, 2011.

Kuran, Abdullah, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı yay., İstanbul, 1986.

Kuran, Abdullah “Mimar Sinan’ın Onardığı Camiler”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 8-9 (1980-1981), İstanbul, s. 195-215.

Mols, Luitgard Eva Maria, Mamluk Metalwork Fittings in Their Artistic and Architectural Context, Netherlands, 2006.

Müderrisoglu, Fatih, “Bani Çoban Mustafa Paşa ve Bir Osmanlı Şehri Gebze”, Vakıflar Dergisi, 25 (1995), Ankara, s. 67-124.

Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, 2, Ankara, 2014, (6. Baskı).

Önder, Mehmet, “Yeni Bulunan Selçuklu Devri Ejder Figürleri”, Kültür ve Sanat, 2/4, Haziran (1976), Kültür Bakanlığı yay., İstanbul, s. 12-16.

Öney, Gönül, “Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri”, Belleten, 33/130 (1969), s. 171-192.

Öney, Gönül, Anadolu Selçuklu Mimarisi’nde Süsleme ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kül-tür yay., Ankara, 1978.

Önge, Yılmaz, “Anadolu’da Ejder Başlı Madeni Çeşme Lüleleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1(1970), s. 183-185.

Parla, Canan, “Diyarbakır Artuklu Dönemi Urfa Kapısı’nın Figürlü Kabartmalarına İkonografik Yaklaşım”, International Periodical For The Languages, Literature and History of Tur-kish or Turkic (10/6) Spring 2015, pp. 763-788.


1679

Sunay, Serkan, “Tokat Anomin HanYılan-Ejder Benzeri Figürlü Kapı Menteşeleri”, Kültürel Bellek ve Yansımalar, (eds.) Serkan Sunay-Muharrem Çeken, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi yay., Ankara, 2011, s. 37-44.

Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmanî (Osmanlı Ünlüleri), 4, Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul, 1996.

Şapolyo, Enver Benna, “Kapı Tokmakları”, Ön Asya Dergisi, 5/56 (1970), Ankara, s. 13-14.

Tamer, Cahide, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesinin Restorasyonu 1961-1970, İstanbul, 2004.

Tanman, M. Baha, “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memlûk Etkileri”, Osmanlı Mimarlı-ğının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”, (eds.) Nur Akın, Afife Batur, Selçuk Batur, Yem yay., İstanbul, 1999, s. 82-90.

Tezcan, Hülya- Turgay Tezcan, Türk Sancak Alemleri, Atatürk Kültür Merkezi yay., Ankara, 1991.

Turan, Osman Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Ötüken yay., İstanbul 2004.

Tuncer, Orhan Cezmi, “Cizre Ulu Camii ve Medresesi”, Yıllık Araştırmaları Dergisi, III (1981), s. 95-136.

Uysal, A. Osman, “Adana Ulu Camii”, Vakıflar Dergisi, 19 (1985), s. 277-284.

Ülkü, Candan, Ejderhanın Motif Olarak Gelişimi ve Osmanlı Sanatında Kullanımı (1453-1600), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1995.

Yavuzyılmaz, Ahmet, Gebze ve Çevresindeki Türk-İslam Devri Yapıları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2012.

Gökben AYHAN

1680

Çiz. 1: Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin vaziyet planı (A. Kuran’dan) Foto. 1: Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii’nin kuzey cepheden görünüşü

Foto. 2: Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii’nin ahşap kapısı Çiz. 2: Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii’nin ahşap kapısının çizimi (A.Yavuzyılmaz’dan)


1681

Foto. 3: Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii’nin ahşap kapısı üzerindeki kapı halkaları

Foto. 4-6: Caminin kapısının sol kanadı üzerindeki kapı halkası, ejder figürlü halkanın ön ve arka yüzden görünüşü ve figürün detayı

Foto. 7-9 Caminin kapısının sağ kanat üzerindeki kapı halkası, ejder figürlü halkanın ön ve arka yüzden görünüşü ve figürün detayı

Gökben AYHAN

1682

Foto. 10: Harimden görünüş- mihrap duvarına açılan alt kat pencere düzeninin görünüşü

Foto. 11: Harimden görünüş- doğu duvara açılan alt kat pencere düzeninin görünüşü


1683

Foto. 12-13: Harime açılan pencerelerindeki pencere kanatlarından örnekler

Foto. 14-15: Harimin pencere kapaklarındaki ejder figürlü halkalardan örnekler Foto. 16: Caminin güney duvarındaki geç dönemde yenilenen pencere kapaklarının görünüşü

Gökben AYHAN

1684

Foto. 17: Çoban Mustafa Paşa Türbesi’nin kuzeydoğudan görünüşü Çiz. 3: Çoban Mustafa Paşa Türbesi’nin planı (A. Yavuzyılmaz’dan)

Foto. 18: Çoban Mustafa Paşa Türbesi’nin iki kanatlı ahşap kapısı Çiz. 4: Çoban Mustafa Paşa Türbesi’nin kapısının çizimi (A. Yavuzyılmaz’dan)


1685

Foto. 19: Çoban Mustafa Paşa Türbesi’nin kapısı üzerindeki ejder figürlü kapı halkaları

Foto. 20: Çoban Mustafa Paşa Türbesi’ndeki Çoban Mustafa Paşa’nın sandukası

Gökben AYHAN

1686

Foto. 21: Çoban Mustafa Paşa Türbesi’nin pencere kapaklarından birinin görünüşü Foto. 22: Türbenin pencere kapaklarından birinde yer alan ejder figürlü pencere halkaları

Foto. 23-24: Türbenin pencere kapaklarındaki eksik parçaları olan ejder figürlü halkalardan örnekler

Foto. 25: Hun dönemine ait çift evren/grifon tasviri (N. Diyarbekirli’den) Foto. 26: Anadolu Selçuklu Dönemi ejder kabartması (A. Çaycı’dan)


1687

Foto. 27: Sancaktar Konağı üst giriş kapısı tokmağı (M. Denktaş’tan) Foto. 28: Bayburt’ta bulunan bir kapı tokmağı (H. Çal’dan)

Foto. 29: Divriği kapı tokmağı (H. Acun’dan)

Çiz. 6: Arap el yazmasından kopya edilen Gallen yazmasının kapak sayfası (G. Azarpay-A.D. Kilmer’den) Foto. 31: Çoban Mustafa Paşa Camii’nin son cemaat yerindeki geçmeli madalyondan birinin görünüşü

Çiz. 5: Munçak Tepe’de bulunmuş bir tunç hokka üzerinde çift evren süslü tahta oturan kişi (E. Esin’den) Foto. 30: Arap el yazmasının minyatürlü sayfası (G. İnal’dan)

Gökben AYHAN

1688

Çiz. 6: Artuklu Sarayı’na ait kapının ejder figürlü tokmaklarının çizimi (S. Tekeli-M. Dosay-Y. Onat’dan) Foto. 32: Cizre Ulu Camii’nin kapı tokmağı (C. Parla’dan)

Foto. 33/Çiz. 7-8: Hebron İbrahim Türbesi’nin kapı kanatlarındaki ejder figürlü kapı halkası ve halkanın çizimleri (L. E.M. Mols’dan)

Foto. 34: Kahire Emir el İshak Camii (1479-1481) kapı halkaları (L. E.M. Mols’dan)


1689

Foto. 35/Çiz. 9: Manisa-Muradiye Camii’nin (1585) minare kapısının ejder figürlü halkasının fotoğrafı ve çizimi (H. Acun’dan)

Foto. 36: Hacı Bayram Veli Türbesi’nin kapı halkası (H. Çal’dan)

Foto. 37: Sultan Ahmet Türbesi’nin kapısının kuzey kanadındaki kapı halkası (H. Çal-Ö. Çal’dan) Foto. 38: Yavuz Sultan Selim Camii’nin pencere halkası (H. Çal-Ö. Çal’dan)

Foto. 39-40: Eskişehir Kurşunlu Camii’nin ahşap kapısı ve kapısının sağ kanadındaki kapı halkasının görünüşü (G. Ayhan’ın arşivinden)

Çoban mustafa paŞa kÜllİyesİ’nİn · olan arapça kitabelerinde, yapının banisi mustafa...

Documents