OBOLJENJE KOTANOG SISTEMA KOD DJECE I NOVOROENADI

Sadraj 1. Uvod u kotani sistem ............................................................................................................. 12. Oboljenje kotanog sistema ..................................................................................................... 4

2.1. Kifoza ............................................................................................................................... 42.1.1. Lijeenje kifoze ......................................................................................................... 7

2.2. Lordoza ............................................................................................................................. 72.2.1. Lijeenje lordoze ....................................................................................................... 9

2.3. Skolioza .......................................................................................................................... 102.3.1. Lijeenje skolioze .................................................................................................... 12

2.4. Rahitis ............................................................................................................................. 132.4.1. Lijeenje rahitisa ..................................................................................................... 14

3. Zakljuak ............................................................................................................................... 164. Literatura ............................................................................................................................... 17

1

1. Uvod u kotani sistem

Kotani sistem ima ulogu potpore i zatite, a skupa sa miinim sistemom uestvuje u pokretanju dijelova ili itavog organizma. Po obliku i veliini kosti se dijele na duge, kratke i pljosnate. Duge kosti se sastoje od tvrdog kotanog omotaa unutar kojeg se nalazi upljina ispunjena kotanom sri, a okrajci su sastavljeni od sunerastog kotanog tkiva. One ulaze u sastav skeleta udova. Kratke kosti se sastoje od sunerastog i kotanog tkiva, prekrivenog tankim slojem tvrdog tkiva. Ove kosti ulaze u sastav ake i stopala. Pljosnate kosti se sastoje od dva sloja tvrdog kotanog tkiva izmeu kojih je sunerasta sredina. Pljosnate kosti grade lobanju, grudni ko i karlini pojas. Kosti su meusobno povezane pokretno, nepokretno i elastino. Nepokretno su povezane kosti lobanje. Na njihovim ivicama se nalaze udubljenja i ispupenja koja zalaze jedno u drugo. Na taj nain se obrazuju avovi koji su jaka i nepokretna veza kostiju. Pokretno su povezane kosti udova koje su zglobno vezane. Zglob ine zadebljali krajevi kostiju. Na jednoj strani je udubljenje aica, a na drugoj ispupenje glava zgloba. Spoj izmeu aice i glave zgloba je takav da sprijeava trenje, te olakava i usmjerava pokrete. Za zglobove su privreni miii, koji svojim grenjem i ispruanjem pokreu kotane poluge. Kosti su elastino povezane hrskavicom. Tako su spojeni kimeni prljenovi izmeu sebe i rebara sa grudnom kosti. Kotani sistem ovjeka ine kosti glave, trupa i udova (ekstremiteta). Kosti glave se sastoje od kostiju lobanje i lica. Lobanju grade:

eona kost; tjemena kost; potiljana kost (sa otvorom za prolaz kimene modine); sljepoona kost; sitasta kost; klinasta kost.

U lobanjskoj ahuri se nalazi mozak, a u sljepoonoj upljini ulo sluha i ravnotee. Kosti lica su:

jagodina kost; gornjovilina kost; nosna kost;

2

nepana kost; suzna kost; donjovilina kost; podjezina kost; ralo (pregradna kost nosne upljine).

Zubi su smjeteni u gornjovilinoj i donjovilinoj kosti. Sve ove kosti su povezane avovima, osim podjezine i donjoviline. U skelet trupa ubrajaju se kima, rebra i grudna kost. Kima je osnovni dio skeleta, na koji se nadovezuju svi ostali dijelovi. Sastoji se od 33 - 34 prljena i to:

7 vratnih; 12 grudnih; 5 slabinskih; 5 krstinih; 4 - 5 repnih.

upljine u sredini prljenova obrazuju kimeni kanal u kome je kimena modina. Grudni kimeni prljenovi na svojim nastavcima nose rebra. Ima ih 12 pari. Prvih sedam su spojeni hrskavicom, a posljednja dva se zavravaju slobodno. Tako grudni prljenovi, rebra i grudna kost grade grudni ko u kojem su plua, srce i najvei krvni sudovi. U sastav skeleta udova ulaze:

rameni pojas; kosti gornjih udova; karlini pojas; kosti donjih udova.

Rameni pojas ine lopatica i kljuna kost. Pokretni dio gornjih udova sainjavaju kosti ruke: ramena kost, lakatna kost i bica i kosti ake. Karlini pojas ine tri parne kost:

bedrenjaa; preponjaa; sjednjaa.

3

Slika 1 Kotani sistem

Kosti nogu se povezane u kukovima sa karlinim pojasom preko butne kosti na koju se nadovezuju dvije paralelne kosti golenjaa i linjaa. One sa butnom kosti grade koljenski zglob sa aicom sprijeda. Stopalo ine korijen, grana stopala i pet prstiju.

4

2. Oboljenje kotanog sistema

Statistiki podaci govore da oko 6% ljudi imaju znakove deformacije kimenog stuba u bilo kom stepenu, ali da je od tog broja potrebno lijeenje samo u 0,5% sluajeva U ovu skupinu oboljenja kimenog stuba moe se svrstati:

Kifoza; Lordoza; Skolioza; Rahitis.

Ostali broj sa deformacijom kime ostaje na istom stepenu ne pokazujui znakove progresije. Poseban znaaj u formiranju normalnih krivina kimenog stuba pripisujemo poloaju karlice koji opet zavisi od niza drugih okolnosti kongentivne i steene prirode (egolizacija ekstremiteta, skraenje noge, pokretljivost zglobova karlice, i dr.). Deformiteti kime predstavljaju esto estetske mane koje se teko otklanjaju i teko zadravaju na istom stepenu. Lijeenje je oteano zbog uea veeg broja zasebnih kotanih segmenata u deformaciji (prljenovi sa nizom sitnih zglobnih artikulacija). Danas se sa sigurnou moe tvrditi da je definitivnom deformitetu kimenog stuba predhodilo tzv. loe dranje koje nije na vrijeme otklonjeno. 2.1. Kifoza

Kifoza je iskrivljenost kimenog stuba u sagitalnoj ravni sa konveksitetom prema nazad. Normalan kimeni stub pokazuje fizioloku kifozu torakalnog dijela u vrijednosti od 20 do 30 stepeni. U predjelu kifotine krivine na prednjoj strani tijelo prljena ima manju visinu u vrijednosti do 5 stepeni depresije ime se dobiva fizioloka uklinjenost. Veliina kifotine zakrivljenosti kime mjeri se u stepenima ugla po metodu Cobbu. Kifoza se izuzetno moe javiti i u drugim dijelovima. Javlja se u kombinaciji sa skoliozom i lordozom, jer odstupanja u jednom pravcu obavezno povlae za sobom i odstupanja u drugom pravcu.

5

Slika 2 Kifoza

Kifoza moe biti:

Po svom porijeklu: uroena (zbog uroenih anomalija na kimenom stubu ili uzrokovane uroene

bolestima i traumama); steena (uzrokovane bolestima i traumama; najei uzrok je rahitis, zatim razne

povrede u predjelu grudne kime i sl.); Na osnovu uzrasta mogu biti:

infantivne; juvenilne; adolescentne; starake;

Na osnovu segmenta kime: torakalne; torakolumbalne; jednostrane; dvostrane;

6

U funkcionalnom smislu mogu biti: funkcionalne (koriguju se i na RTG snimku nema promjena na kraljecima) strukturalne (ne koriguju se i na RTG snimku postoji klinasta deformacija

kraljeaka); Hauberg kifoze etioloki djeli na:

priroene kifoze; kifoze kod sistemnih oboljenja; nasljeene kifoze.

Tri su razdoblja za razvoj kifoze:

doba prvog uspravljanja djeteta tj. doba od prve godine ivota; sedam godina ili doba upisa u kolu; pubertet.

Kifoza djece je esto samo ''kifotian'' stav, gdje se ''djeija okrugla lea'' javljaju izmeu este i osme godine, u jo blagoj mjeri, mada se takvo nepravilno dranje moe fiksirati u manje ili vie ispravljenu kifozu, praenu ukoenou kimenog stuba, to je svakako mnogo tee korigovati. Kod mlaih osoba lokalizirana je obino u donjem dijelu torakalne kraljenice. Moe nastati zbog nepravilnog stava tijela, najee neprekidnog sjedenja u koli ili nepravilnim dranjem pri obavljanju poslova kao i pri loem dranju prilikom kretanja. Ova rana dijagnostika ima posebnu vanost jer e se tako sprijeiti razvitak daljih, teih stadijuma. Sree se relativno esto, nekada je vezana za izvjesne nasljedne momente, ali uzrok moe biti u negativnom uticaju pojedinih spoljnih faktora. Veina autora smatra da se vie via kod muke djece ovaj deformitet. Da ne bi dolo do negativnog uticaja na razvoj kotanog sistema veoma je vana rana dijagnostika i preduzimanje korektivnih vjebi. U zavrnim stadijumima razvoja kifoze adolescenata esto su posljedica kifoze djeteta koja nije lijeena ili koja je tokom djetinjstva loe lijeena. One se javljaju ili utvruju izmeu dvanaeste i osamnaeste godine ivota, neto kasnije kod djeaka nego kod djevojica.

7

2.1.1. Lijeenje kifoze

Sutinsko lijeenje kifoza sastoji se u Kinezoterapiji. Ona treba da bude aktivna imajui za cilj sljedee:

smanjenje kifoze; jaanje abdominimalne muskulature koja je kod oboljelih esto nedovoljno razvijena; borba protiv respiratornih insufijencija koje kadkad prate kifozu, pomou vjebi disanja u

ritmu s drugim pokretima. Vjebe se izvode u leeem stavu, etveronoke, i na kraju lijeenja, u stojeem stavu.

Osnovni ciljevi vjebi za korekciju kifoza su:

istezanje miia prednjeg zida grudnog koa, pravilan stav pri stajanju, sjedenju i leanju, aktivno istezanje kime po uzdunoj osovini, vjebe u visu, istezanje miia stranje loe natkoljenice, korekcija pojaane lumbalne lordoze, radi se na istezanju trbunih miia i skraivanju paravertebralnih, elastino razgibavanje kime u cjelini i povremena pasivna korekcija kifotine krivine reklinacionog oslonca (preko medicinske

lopte, savijenog ebeta i sl.). Od sportskih aktivnosti preporuuje se plivanje i odbojka. Za korekciju kifoze u lakim sluajevima nefiksirane krivine uz kineziterapiju mogu se koristiti i ortopedska pomagala. Korektivne vjebe se izvode najmanje dva puta nedeljno, a ponavljanje i uvjebavanje pokreta, da bi bilo efikasno, treba da se obavlja svakodnevno. 2.2. Lordoza

Lordoza je iskrivljenost kimenog stuba u sagitalnoj ravni iji je konveksitet okrenut unaprijed. Normalan kimeni stub pokazuje fizioloku lordozu vratnog dijela u vrijednosti od 3 do 4 cm, te u slabinskom dijelu 4 do 5 cm. Veliina lordoze mjeri se u stepenima ugla po metodu Cobbu i mjerenjem udaljenosti lumbalnog dijela udubljenja od vertikalne linije viska (potiljak-pod) u centimetrima. Javlja se esto u

8

kombinaciji sa kifozom, te je u uskoj vezi sa stepenom prednje inklinacije zdjelice i snjom je proporcionalna.

Slika 3 Lordoza

Lordoza moe biti:

Po svom porijeklu: kongentalne (nastale tokom roenja); steena (uzrokovane bolestima i traumama);

Na osnovu vremena nastanka: primarno; sekundarno;

Na osnovu anomalija sakruma: konstitucionalna lordoza.

Za nas je posebno bitna ona lordoza koja nastaju u djeije doba kao posljedica rahitisa ili slabosti pojedinih miinih grupa. Po nekim autorima susree se vie kod enske djece.

9

U razvoju lordoze postoje stadijumi na koje moemo naii tokom same deformacije: funkcionalni stadijum ili lordotino loe dranje i strukturalni fiksirani stadijum ili prava lordoza.

Osnovne karakteristike lordotinog loeg dranja:

glava neto zabaena unazad od linije vertikale; grudni ko ravan ili ispupen; fizioloka lordotina krivina naglaena; karlica u cjelini pomjerena unaprijed i dole; koljena u pojaanoj ekstenziji (hiperekstenziji); stopala naee insuficijentna.

2.2.1. Lijeenje lordoze

Kineziterapija ima za cilj da korekcijom lumbane lordoze do fiziolokih granica utie na pravilno dranje tijela. Veliku ulogu ima odabiranje poetnog poloaja za izvoenje vjebi kako bi se aktivirali i ojaali oslabljeni miii, naroito trbunog predjela, te da na taj nain poslije izvjesnog vremena doe do vraanja karlice u normalan poloaj. U svim poetnim sluajevima nije potrebno vriti istezanje skraenih miia konkavne strane, jer se uspjeh moe postii samo primjenom odgovarajuih vjebi za jaanje konveksne strane. Vjebe istezanja daju se samo kada je razvoj deformiteta doao ve do teeg stadijuma sa skraenjem miino ligamentarnih elemenata. Preporuuje se izvoenje slijedeih vjebi:

aktivne vjebe trbune muskulature u stojeem, leeem i sjedeem stavu (vjebe treba izvoditi na suhom, ili u vodi, ili kroz adekvatne sportske ige);

istezanje m. kvadratus lumboruma koji je obino jae skraen; toniziranje m. iliopsoasa obostrano pod uslovima predhodno pasivno korigirane lumbalne

lordoze; vjebe za smanjenje inklinacionog ugla karlice.

10

2.3. Skolioza

Skolioza je deformitet kimenog stuba u frontalnoj ravni. Kao patoloka pojava poznata je i lijeena od najstarijih vremena. Jo u Hipokratovo doba, (460-375. g.p.n.e.) pokuano je lijeenje deformiteta kime razliitim metodama istezanja, nakon ega je slijedilo fiksiranje u ortopedske udlage ili aparate. U posljdnje tri do etiri decenije intenzivno se radi na prouavanju etiologije patogeneze i terapije skolioze, ali naalost, za mnoga pitanja nisu naeni konani odgovori. Openito, promjene kimenog stuba kod skolioza mogu biti izraene kao jednostavna iskrivljenja osovine u jednoj ravni, ili kao iskrivljenje u kombinaciji sa torzijom prljenova i rotacijom kime u cjelini. Treba razlikovati skoliotino dranje od funkcionalne skolioze i strukturalno pomjeranje kime. Skoliotina dranja mogu se nai kod mlaih osoba u preko 20-30% sluajeva sa jednakom zastupljenosti u oba pola. U dobi od 9 godina incidencija skoliotinog dranja znatno raste, a naroito oko dvanaeste godine ivota. U toj dobi djevojice su zastupljene u veem broju u odnosu na djeake (45:35%). Ukoliko ovu fazu prebrode sa korekcijom, onda broj starije djece sa skoliotinim dranjem opada na nivo devete godine starosti.

Slika 4 Skolioza

11

Uestalost skolioza sa manjim uglom primarne krivine je znatno vea. Skolioze do 20 stepeni krivine zastupljene su u 80% sluajeva, a sa veim kutom od 20 stepeni samo u 0,2% do 0,3% sluajeva. Prema nekim statistikama oko 2% populacije preko 14 godina starosti imaju skoliozu od 10 stepeni krivine, a 0,2% do 0,5% istog uzrasta imaju krivinu veu od 20 stepeni. Prema Brooksu, 4-14% djece u fazi razvoja imaju ansu da dobiju skoliozu. Odnos enskog prema mukom polu je openito 5:1. Meutim, u sluajevima skolioza do 10 stepeni krivine oba spola su jednako zastupljena. Razlog za veu zastupljenost skolioza kod djevojica u sluaju veih krivina nije poznat (predpostavka hormonalni faktori). Skolioze dijelimo na:

U odnosu na izgled kotane strukture kime: funkcionalne; strukturalne;

U odnosu na ivotnu dob: infantivne; juvenilne; adolescentne;

U odnosu na lokalizaciju: totalna skolioza; parcijalna skolioza; kompenzatorna skolioza.

Funkcionalne skolioze su takva patoloka iskrivljenja kimenog stuba u kojima krivine kime nisu fiksirane, pa se zato i zovu i labave. Osobina im je da se lako korigiraju pasivno, a pogotovo u suspenziji tijela. Meu funkcijalne skolioze ubrajamo:

skoliotine poloaje kompenzacije kojima se ublauje neki drugi skeletni nedostatak koji je doveo do poremeaja uspravnog stava (npr. kraa noga, iaen kuk, spondiloza, diskus hernija i dr.);

skolioze poloaja bez vidljivog organskog razloga (kao reakcija na bol kod iijasa).

12

U pretklonu funkcionalne skolioze ne pokazuju rebarnu grbu, ako se predhodno korigira osnovni uzrok (npr. skraenje noge i sl.). Funkcionalne skolioze su ee. Strukturalne skolioze su takve deformacije kime u kojima je dolo do promjene u strukturi i morfologiji prljena iz bilo kog razloga. Tijelo prljena nije pravilno, simetrino, nego je klinasto sa promjenom smjera svojih nastavaka, poprenih processus transvesus, i stranjih processus spinosus, i sa deformacijom otvora u prljenu kroz koji prolazi kimena modina. Strukturalno pomjeren prljen neda se vie vratiti u normalan oblik niti se moe postii derotacija kime u cjelini. Strukturalne skolioze mogu biti:

kongenitalne; steene.

2.3.1. Lijeenje skolioze U poetnom stadiju funkcionalnih skolioza rezultati lijeenja su dobri, a u zakanjelim stadijumima, sa pojavom strukturalnih promjena na prljenovima, rezultati su relativno dobri ili samo djelimini. Potpuna izljeenja u anatomskom smislu su rijetka, ee nemogua, dok kliniki izgled korigirane krivine moe biti potpuno zadovoljavajui. U lijeenju skolioza koristimo dvije metode:

konzervativnu; operativnu.

Bez obzira na metodu izbora, uspjeh e ovisiti i od:

vrste i lokalizacije skoliotine krivine (da li je funkcinalna, strukturalna, kongenitalna, idiopatsko skolioza);

stepena veliine krivine; vremena poetka i izdanosti terapije.

Lijeenje skolioze treba da se provodi uredno, sve do zavretka rasta kime, a to znai do vremena kada se na RTG slici kime ustanovi da su se prstenaste apofize spojile sa tijelom prljena. Apofiza je u ilijanoj kosti u cjelosti srasla (Risserov znak), a distalna epifizna linija radijusa zatvorena.

13

Openito, na osnovu iskustva, smatra se da se skolioze do oko 30 stepeni krivine tretirane kineziterapijom dosta uspjeno korigiraju. Kineziterapiju treba shvatiti i kao metod preventivnog djelovanja na prelazak loeg dranja u skoliozu, jer doprinosi usklaivanju snage i elastinosti miia, stvranju navike za pravilno dranje u poloaju sjedanja, stajanja i hodanja. Kineziterapija kod skolioza do oko 30 stepeni krivine jaanjem lene musculature moe povoljno uticati na ravnomjeran razvoj skeleta kime i korekciju njene osovine. Problem simetrinog ili asimetrinog vjebanja treba prilagoditi vrsti i stepenu krivine. Kineziterapija skolioza u svom programu sadri sljedee tipove vjebi:

vjebe za pojaanu mobilnost kime, te pasivno i aktivno istezanje; vjebe za aktivno jaanje miia lenih ekstenzora; vjebe za istezanje miia fleksora zadnje loe natkoljenice; vjebe ravnotee u korekciji; vjebe za jaanje trbune musculature; disajna gimnastika; vjebe oblikovana.

2.4. Rahitis

Rahitis je bolest kostiju koje rastu i javlja se u fazama njihova najintenzivnijeg rasta, a to su dojenaka dob, predkolska dob i pubertet. Rahitis se najee javlja zbog nedostatka vitamina D koji je jedan od glavnih imbenika u odravanju koncentracije kalcija u plazmi. Rahitis moe nastati zbog nedovoljnog izlaganja djeteta sunevu svjetlu jer tada ne dolazi do dovoljnog stvaranja vitamina D. Bolest se moe razviti i zbog premalog unosa kalcija u organizam. Taj tip rahitisa je hipovitaminski ili vitamin D-zavisni rahitis. Drugi tip rahitisa je vitamin D-rezistentni rahitis koji nastaje zbog uroenih ili steenih poremeaja u metabolizmu vitamina D, kalcija ili fosfora. Rahitisu su sklonija djeca majki koje su za vrijeme trudnoe imale manjak vitamina D. U posljednja dva mjeseca trudnoe najvie se kalcija ulae u kosti pa se dijete onda raa s premalom zalihom kalcija. Poveana uestalost rahitisa kod dojenadi javlja se posebno u proljetnim mjesecima. Djeca koja zimi ostaju u kui, a ne uzimaju dodatno vitamin D, nemaju dovoljnu koliinu vitamina jer su bila premalo izloena sunevom svjetlu koje je vano za nastanak tog

14

vitamina u koi. Odreene koliine vitamina stvorenog za vrijeme ljeta ostaju pohranjene u jetri i mogu se koristiti tijekom ranih mjeseci zime. Zalihe vitamina do proljea se potroe pa tada dolazi do razvoja rahitisa.

Slika 5 Rentgenska snimka dvogodinjeg djeteta s rahitisom

Vitamin D ima funkciju odravanja koncentracije kalcija u plazmi stalnom te utjee na pravilnu mineralizaciju i demineralizaciju kostiju. On je neophodan za pravilno formiranje i rast kostiju. 95% kalcija u naem tijelu nalazi se u kostima. No, taj kalcij nije neophodan za odravanje ivota. ivotnu vanost ima koncentracija kalcija u krvi. Stoga organizam funkcionira tako da pod svaku cijenu odrava stalnom koncentraciju kalcija u krvi. Kada se ona poremeti, kalcij se ''izvlai'' iz kostiju kako bi se odrala njegova ravnotea u krvi. Na taj nain dolazi do oteenja kostiju i njihova omekavanja to se kod djece oituje kao rahitis, a kod odraslih kao osteomalacija i osteoporoza. 2.4.1. Lijeenje rahitisa

Uzimanje nadomjesnog vitamina D posebno se preporua za dojenad koja se hrani kravljim mlijekom ili industrijskim pripravcima mlijeka koji nisu dodatno obogaeni vitaminom D. U lijeenju rahitisa najvanije je prevencija. Prvenstveno je potrebno da dijete svakodnevno boravi na suncu barem 15 minuta, pri emu bi posebno trebalo izlagati lice i ruke. Kako u naem

15

podneblju broj sunanih dana nije dovoljan, a sunca pogotovo nedostaje u zimskim mjesecima, u prevenciji rahitisa djeci se daje vitamin D u obliku kapi. U svakom sluaju, bolje je dijete dojiti majinim mlijekom jer ono sadri dostatnu koliinu vitamina D i optimalan omjer kalcija i fosfata. Za razliku od njega kravlje mlijeko potie razvoj rahitisa. U prvoj godini vitamin D se daje kontinuirano, a u naredne dvije samo u zimskim mjesecima. Oko koritenja kapi vitamina D i doziranja svakako se konzultirajte sa svojim lijenikom. Pretjerane doze ovog vitamina mogu biti tetne i nakon nekog vremena ostaviti trajne posljedice u organizmu, prije svega na srcu i bubrezima.

16

3. Zakljuak

Ljekar moe terapeutski tretirati sve deformitete kime kada deformiteti (kifoza, lordoza, skolioza i rahitis) ne pokazuju tendenciju izrazite progresije, kao i one tipove deformiteta koji se lijee kombinovano kineziterapijom i ortopedskim korekcionim steznicima. Tokom terapije treba primjenjivati metode koji e doprinositi korekciji i stabilizaciji kimenog stuba i pravilnom poloaju karlice. Takoer, treba iskoristiti i elemente sportskih igara. Mnoge od ovih aktivnosti mogu se primjenjivati istovremeno dok dijete nosi ortozu. Ona se mogu baviti sportskim igrama tipa koarke, odbojke i sl. kako u privatnom ivotu tako i u kolskim aktivnostima vezano za tjelesni i zdravstveni odgoj. Plivanje treba to vie forsirati, jer doprinosi postepenom razgibavanju dinamikih segmenata kime i jaanju miia trupa kao stabilizatora poloaja kime. Postoje i sportovi kontraindicirani za deformitete kime. Tako treba izbjegavati borilake sportove. Budui da funkcijonalno stanje kime kod deformiteta moe biti jako redukovano za programsku fiskulturnu aktivnost u koli, takvu djecu treba osloboditi dijela vjebi (ali samo dijela vjebi) koje su vezane za optereenje kime i jake manipulacije (kolut naprijed, kolut nazad, parter, krugovi i sl.).

17

4. Literatura

1. Faraikovi E., Karaikovi E., Kinezoterapije, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Sarajevo, 1986.

2. Peina M., Ortopedija, Naprijed, Zagreb, 1996. 3. Medicinska enciklopedija, Knjiga 4, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1969. 4. Opa enciklopedija, Knjiga 4, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1978.