obraz ciała u dzieci chorych na cukrzycę

Obraz ciała u dzieci chorych na cukrzycę*

Body image in children with diabetes

Marta Wąs, Katarzyna Schier

Katedra Psychologii Klinicznej Dziecka i Rodziny, Wydział Psychologii Uniwersytetu WarszawskiegoKierownik: prof. dr hab. Marina Zalewska

Cel pracy. Celem pracy była próba uchwycenia sposobu funkcjonowania dzieci chorych na cukrzycę pod względem spo-strzegania własnego ciała, w tym przede wszystkim – zadowolenia/niezadowolenia z ciała. Materiał i metoda. Badanie przeprowadzono u 62 dzieci w wieku 8–12 lat, w tym 31 dzieci chorych na cukrzycę typu 1 oraz 31dzieci zdrowych. Osoby badane wypełniały semi-projekcyjny test do badania obrazu ciała KMBT-K. Wyniki. Rezultaty analizy wskazują na brak różnic we wszystkich badanych wymiarach obrazu ciała u dzieci chorych na cukrzycę w porównaniu ze zdrowymi rówie-śnikami, o ile nie uwzględni się płci osób badanych. Płeć stanowi swoisty mediator i różnicuje wyniki tylko w grupie dzieci chorych. Ponadto istnieją różnice w obrazie ciała przy porównaniu obu grup z uwzględnieniem płci badanych. Wnioski. Różnice międzypłciowe w aspekcie zadowolenia z własnego ciała wskazują, być może, na odmienny mechanizm radzenia sobie z chorobą przez chore dziewczęta i chorych chłopców. Możliwe, że dziewczęta mają większą świadomość choroby i lepszy dostęp do emocji związanych z ciałem i rzadziej korzystają z mechanizmu zaprzeczania niż chłopcy. Chłopcy mogą radzić sobie z sytuacją chorowania także poprzez mechanizm reakcji upozorowanej. Otrzymane przez nas rezultaty wska-zują na konieczność uwzględnienia różnych form pomocy psychologicznej w leczeniu dzieci chorych na cukrzycę.

Słowa kluczowe: cukrzyca, cukrzyca u dzieci, obraz ciała, zadowolenie z ciała

Aim. The aim of this study was to describe a way of functioning of children with diabetes in terms of their perception of their own body, particularly – satisfaction/dissatisfaction with the body. Material and methods. The study was carried out in a sample of 62 children aged 8–12. 31 children with type 1 diabetes and 31 healthy children took part in the stu-dy. Participants were asked to fill in the KMBT-K semi-projective test, developed for the assessment of the body image. Results. The analysis shows that there are no differences in all aspects of body image in children with diabetes in com-parison with their healthy peers, as long as gender is not taken into consideration. Gender is a kind of mediator, which diversify results only in the group of children with diabetes. In addition, if we take gender into consideration, there are differences between both groups in body image. Conclusions. Inter-gender differences in body satisfaction may indicate a different way of coping with the disease by girls and boys. Possibly girls are more aware of their disease and have better access to emotions concerning the body. In comparison with boys, they are less likely to use the mechanism of denial. It is possible, that boys also more often use the mechanism of reaction formation to cope with suffering from a somatic dise-ase. Our results clearly indicate the necessity of including some forms of psychological help in the treatment of children with diabetes.

Key words: diabetes, children with diabetes, body image, body satisfactionPediatr Pol 2008; 83 (3): 252–258© 2008 by Polskie Towarzystwo Pediatryczne

Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.

*Praca została dofinansowana z programu badawczego BST 1250/9 Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego

oraz z „Consultation Grant of JPA” w 2007 roku.

Artykuł jest wspólną pracą Marty Wąs i Katarzyny Schier. Udział obu autorek (punkty: a, b oraz c) można wyrazić poprzez pro-

porcję: 60:40%

Cukrzyca jest jedną z najczęściej występujących u dzieci i młodzieży chorób przewlekłych [1]. W Polsce zapadalność na tę chorobę każdego roku wśród osób do 15 roku życia ocenia się na ok. 7 na 100 000 zdro-wych dzieci [2, 3]. Odnosząc się do obecnie funkcjo-nujących klasyfikacji, przyjmuje się, że wśród dzieci występuje przede wszystkim cukrzyca insulinozależ-na (cukrzyca 1 typu), sporadycznie lekarze mają do czynienia z cukrzycą 2 typu młodocianych, cukrzycą wtórną lub cukrzycą przejściową okresu noworod-kowego [4]. Biorąc pod uwagę, iż cukrzyca 1 typu

jest chorobą wymagającą leczenia, trwającego przez całe życie, które wiąże się z takimi aspektami, jak: 1) przyjmowanie insuliny, 2) stosowanie odpowied-niej diety, 3) kontrola i dbałość o codzienny wysiłek fizyczny, 4) uwzględnianie wymogów edukacji zdro-wotnej [5], istotna wydaje się analiza związku do-świadczania przez dziecko przewlekłej choroby z jego funkcjonowaniem psychicznym. U dzieci chorych na cukrzycę codzienność wiąże się z licznymi, uciążli-wymi zabiegami, koncentrującymi ich uwagę na wła-snym ciele. Czy znajduje to wyraz w spostrzeganiu

P R A C A O R Y G I N A L N A

252

253

P R A C A O R Y G I N A L N AMarta Wąs, Katarzyna Schier Obraz ciała u dzieci chorych na cukrzycę

własnego ciała i stosunku do niego? Czy aspekt wła-snej cielesności jest jednym z tych obszarów, który powinien zostać otoczony szczególną uwagę i opieką specjalistów?

W piśmiennictwie podaje się różnorodną termino-logię, odnoszącą się do problematyki związanej z cie-lesnością. Istotne wydaje się więc w tym miejscu pre-cyzyjne określenie, jak rozumiany jest termin – „obraz ciała”. Niektórzy autorzy, różnicując pojęcia: „obraz siebie” i „obraz ciała” podkreślają, iż ten drugi ter-min odnosi się do takich wymiarów, jak granice ciała, zadowolenie z własnego ciała oraz zróżnicowanie w obrębie obrazu ciała [6, 7]. Uporządkowania pojęć w tym obszarze podjął się BIELEFELD (wg SCHIER i wsp. [6]), według którego „obraz ciała” odnosi się do ta-kich aspektów, jak: – świadomość ciała (body consciousness) – rozumiana

jako reprezentacja psychiczna własnego ciała albo jego części, dostępna świadomemu spostrzeganiu,

– doświadczanie granic ciała (body boundary) – ozna-czające poczucie wyraźnego oddzielenia ciała od świata zewnętrznego,

– stosunek do ciała (body attitudes) – rozumiane jako wszystkie postawy danej osoby w stosunku do jej ciała. Istotne znaczenie ma tu wymiar za-dowolenia vs. niezadowolenia z własnego ciała (body satisfaction lub body cathexis), traktowany przykładowo przez RÖHRICHA (wg HERING i wsp. [8]) jako odrębny od obrazu ciała aspekt struktu-ry psychicznej Ja.

Rozważając związek obrazu ciała z sytuacją bycia przewlekle chorym, należy podkreślić, iż w przypad-ku prawidłowego leczenia, dzieci z cukrzycą mają zazwyczaj niezaburzony rozwój morfologiczny i fi-zyczny. Z drugiej strony wyniki badań BOEGER i SEIF-FGE-KRENKE [9] wskazują, że nastolatki chore na cu-krzycę spostrzegają swoje ciało jako mniej sprawne, bardziej chore, słabsze i seksualnie mniej zróżnico-wane. Według tych samych badaczy dzieci chore na cukrzycę [6] widzą swoje ciało jako bardziej sztyw-ne i porządne niż ich zdrowi rówieśnicy. Co wię-cej, wyniki badań przeprowadzonych przez ROVETA i in. (wg SCHIER [7]) ukazują, że aż 83% chłopców, chorujących na cukrzycę z późnym początkiem, ma ogólnie zaburzony obraz ciała. Szczególnie ważnym wymiarem obrazu ciała w kontekście opieki psycho-logicznej, jaką należy otoczyć osoby chore, jest „za-dowolenie z własnego ciała”. Warto w tym miejscu pamiętać, że stosunek do własnego ciała może stano-wić zarówno rezultat przewlekłej choroby, jak i mieć wtórny wpływ na sposób radzenia sobie z nią. Dzieci chore, z pozytywnym obrazem siebie, którego jeden z aspektów stanowi stosunek do własnego ciała, lepiej

radzą sobie z życiem codziennym i lepiej współpracu-ją w procesie leczenia medycznego [6].

Wyniki badań, przeprowadzonych z wykorzysta-niem tego samego narzędzia, jakie zostało użyte w naszym, przedstawionym w tej pracy, projekcie ba-dawczym, dowodzą, iż dzieci chore somatycznie cha-rakteryzuje mniejsze zadowolenie z własnego ciała niż ich zdrowych rówieśników [10] – dotyczy to przede wszystkim dzieci w wieku 8–10 roku życia [11]. Takie dane uzyskali między innymi HERING i wsp. [8], którzy udowodnili także, iż młodsze dzieci chore są bardziej niezadowolone z własnego ciała niż dzieci zdrowe, w tym najmniej zadowolone są młodsze dziewczynki. Jednocześnie – wyniki wcześniejszych badań prowa-dzone pod kierunkiem GÜNTERA (wg HERING i wsp. [8]) wykazały brak różnic w odniesieniu do tego wy-miaru obrazu siebie u dzieci chorych na cukrzycę i dzieci zdrowych. Nie wykazano także istotnych staty-stycznie różnic w obrębie stosunku do własnego ciała wśród chorych i zdrowych nastolatków [8]. Rezultaty te pozostają w sprzeczności z wynikami uzyskanymi przez NUOVOLI i wsp. (wg BOEGER, SEIFFGE-KRENKE [9]). W badaniach tych autorów posłużono się me-todą projekcyjną, polegającą na narysowaniu postaci człowieka zdrowego i chorego. Dzieci w wieku 10–15 lat chorujące na cukrzycę insulinozależną w znaczący sposób dewaluowały obraz osoby chorej. Niejedno-znaczność uzyskanych przez badaczy rezultatów oraz brak podobnych badań wśród polskich dzieci skłoniły nas do przyjrzenia się w naszych badaniach temu, jak dzieci chore na cukrzycę spostrzegają własne ciało i jak ustosunkowują się do niego w porównaniu z ich zdrowymi rówieśnikami.

W badaniu zostały przyjęte następujące założenia:1. Cukrzyca jest zarówno chorobą przewlekłą, jak

i psychosomatyczną (wg TYLKA [12]).2. Obraz ciała jest częścią obrazu siebie.3. Obraz siebie, w tym także obraz ciała, kształtuje

się na płaszczyźnie wczesnych relacji dziecka z pier-wotnym opiekunem [13, 14].

4. Wymiar zadowolenia i różnicowania stanowią aspekty obrazu ciała [6, 7].

Cel pracyNasze badanie jest próbą odpowiedzi na pytanie:

Czy istnieją różnice w obrazie ciała między grupą dzieci chorych na cukrzycę i grupą ich zdrowych ró-wieśników?

Osoby badane i metodaUzyskano zgodę Komisji ds. Etyki Badań Naukowych Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego na przeprowadzenie badań.

W badaniu wzięło udział 62 dzieci w wieku od 8 do 12 lat. Grupę właściwą stanowiło 31 dzieci, cho-rujących na cukrzycę insulinozależną, grupę kontro-lną zaś – 31 dzieci, niechorujących na żadne prze-wlekłe choroby. Wśród badanych znalazły się osoby przebywające w trakcie badania na oddziale bądź w poradni Samodzielnego Publicznego Dziecięcego Szpitala Klinicznego im. W. Szejnacha w Warszawie. Dzięki ankiecie, wypełnianej przez rodziców, otrzy-mano charakterystykę osób badanych pod wzglę-dem wieku, płci, okresu chorowania oraz sposobu podawania insuliny (pompa, iniekcje). Ze względu na niepełnoletność osób badanych na udział w bada-niu uzyskano pisemną zgodę prawnych opiekunów dziecka.

Badanie przeprowadzono za pomocą testu KMBT-K (Körperbild Maltest für Kinder – Test Ry-sunkowy Obrazu Ciała dla Dzieci). Test KMBT-K to narzędzie badawcze, stworzone przez MICHAELA GÜN-TERA i znormalizowane na grupie dzieci niemieckich. Test ten łączy w sobie cechy metody projekcyjnej oraz psychometrycznej i służy do badania obrazu ciała u dzieci w wieku 8–12 lat. Metoda ta została zaadapto-wana do warunków polskich przez KATARZYNĘ SCHIER i wsp. [7] i nieznacznie zmodyfikowana na potrzeby tego projektu. Test KMBT-K składa się z arkusza pa-pieru, na którym widnieje, przedstawiona przodem i z boku, sylwetka dziecka – chłopca albo dziewczynki. Osoba badana po otrzymaniu arkusza, odpowiednie-go do płci, zostaje zapoznana z treścią zadania, które polega na wyobrażeniu sobie, że rysunek przedsta-wia ją samą. Następnie jest ona proszona o pokolo-rowanie przedstawionego zarysu postaci z użyciem 5 kolorów w zależności od stopnia zadowolenia z poszczególnych obszarów ciała (od „bardzo zadowo-lony” do „bardzo niezadowolony”). Autor narzędzia podzielił postać dziecka na 60 obszarów, którym w zależności od użytego koloru przypisuje się określoną liczbę punktów, co pozwala ocenić zadowolenie nie tylko z ciała w całości, ale także z poszczególnych jego części. Są one następujące: nogi, ręce, plecy, ge-nitalia oraz głowa. Tak otrzymane dane rozpatruje się na dwóch skalach [15]:

skala zadowolenia (ZW) – dotyczy ogólnego zado-wolenia z ciała i jego obszarów,

skala różnicowania (DW) – określa poziom różni-cowania przez dziecko obrazu ciała (wskaźnikiem jest liczba kolorów wykorzystanych przez dziecko).

W naszym badaniu określałyśmy dodatkowo zado-wolenie z ud, ramion, brzucha i palców rąk. Uznały-śmy, że te obszary ciała mogą mieć szczególne zna-czenie dla dzieci chorych na cukrzycę, leczonych in-suliną.

StatystykaOcena rzetelności testu KMBT-K została dokonana za pomocą metody określania wewnętrznej zgodności te-stu: a Cronbacha. W celu sprawdzenia postawionej hi-potezy, dotyczącej różnic w obrazie ciała, użyto testu t-Studenta dla prób niezależnych oraz testu U-Manna--Whitney’a.

WynikiPrzeprowadzone analizy pozwalają wnioskować o dużej rzetelności testu KMBT-K w odniesieniu do ba-danej próby osób. Wskaźnik a Cronbacha dla całego testu dla wszystkich badanych dzieci był wysoki i wy-niósł a=0,974. Dla poszczególnych pozycji wartości współczynnika mieściły się w przedziale od a=0,973 do a=0,975.

Pytanie badawcze dotyczyło występowania różnic między grupą dzieci chorujących na cukrzycę i grupą dzieci zdrowych w spostrzeganiu własnego ciała w za-kresie: różnicowania obrazu własnego ciała, ogólnego zadowolenia z ciała oraz zadowolenia z poszczegól-nych części ciała. Porównanie różnicy średnich wy-ników w grupie dzieci chorych oraz w grupie dzieci zdrowych za pomocą testu t-Studenta wykazało, że nie ma statystycznie istotnych różnic w obrazie ciała między dziećmi z cukrzycą i dziećmi zdrowymi, o ile nie uwzględni się płci osób badanych. Płeć stanowi, naszym zdaniem, swoisty mediator. Wyniki średnich wartości dla poszczególnych obszarów obrazu ciała w obu grupach oraz wartości testu t-Studenta zostały przedstawione w tabeli.

Jak wskazują wyniki zawarte w tabeli, płeć dziec-ka nie ma związku z obrazem ciała w grupie dzieci zdrowych, natomiast znacząco różnicuje wyniki uzy-skane przez dzieci chore. Dziewczynki z cukrzycą są wyraźnie mniej zadowolone ze swojego ciała i wielu jego obszarów w porównaniu z chorymi chłopcami. Uzyskane wyniki zainspirowały nas do poszukiwania dalszych zależności.

Dokonano porównania średnich wyników testu KMBT-K w grupie dziewcząt chorujących na cukrzycę i grupie ich zdrowych rówieśniczek, a następnie w gru-pie chorych chłopców i ich zdrowych rówieśników.

Analiza wyników za pomocą testu U-Manna--Whitney’a pokazuje, że chore dziewczynki są mniej zadowolone z obszaru ramion niż dziewczynki zdro-we – U(30)=70,5, p=0,05. Tymczasem w przypadku porównania średnich w grupie zdrowych i chorych chłopców można wnioskować o różnicach między-grupowych w aspekcie zadowolenia z obszaru ramion – U(29)=65, p=0,05, oraz ud – U(29)=54,5, p=0,02. Ponadto dane wskazują na pewne tendencje staty-styczne w zakresie ogólnego zadowolenia z własnego

P E D I AT R I A P O L S K Atom 83, nr 3, maj–czerwiec 2008

254

255


Tabela 1. Podstawowe parametry rozkładu wyników i wartości testu t-Studenta dla testu KMBT-K dla różnic pomię-dzy średnimi wynikami w grupie dzieci zdrowych i dzieci chorych z uwzględnieniem płci osób badanych Table 1. Basic parameters of distribution of results and values of comparison of means in the KMBT – K test in the group of diabetic children and in the control group, considering gender of the children

Płeć Gender

Podstawowe parametry rozkładu wyników w grupie dzieci chorych

Parameters of distribution of

results for diabetic children

Wartość testu t-Studenta w grupie dzieci chorych

Value of t test for diabetic group

Podstawowe parametry rozkładu wyników w gru-

pie dzieci zdrowych Basic parameters of distribution

of results for healthy children

Wartość testu t-Studenta w grupie dzieci zdrowych Value of t test for control group

średnia mean

odchylenie standardowe

standard

deviation

t df

istotność dwustronna

statistical

significance

średnia mean

odchylenie standardowe

standard

deviation

t df

istotność dwustronna

statistical

significance

ZW dziewczynki female

2,27 0,6 3,24 23,89 0,003 2,07 0,82 -0,42 29 0,681

chłopcy male

1,71 0,33 2,19 0,78

DW dziewczynki female

12,69 10,07 0,97 28 0,34 12,2 9,07 0,57 29 0,575

chłopcy male

9,79 5,19 10,5 7,6

Nogi Legs

dziewczynki female

2,23 0,77 2,8 28 0,009 1,99 0,99 -0,15 29 0,884

chłopcy male

1,54 0,53 2,04 0,84

Plecy Back

dziewczynki female

2,19 0,75 1,7 28 0,1 2,28 1,18 -0,2 29 0,845

chłopcy male

1,77 0,57 2,35 0,88

Genitalia Genitalis

dziewczynki female

2,28 0,87 0,23 27 0,817 2,2 1,06 -0,46 29 0,65

chłopcy male

2,21 0,69 2,37 0,97

Ręce Hands

dziewczynki female

2,28 0,81 2,65 28 0,013 1,95 0,89 -0,25 29 0,807

chłopcy male

1,57 0,62 2,03 0,87

Głowa Head

dziewczynki female

2,36 0,69 2,14 28 0,041 2,1 0,92 -0,75 29 0,458

chłopcy male

1,87 0,52 2,41 1,32

Uda Thighs

dziewczynki female

2,33 0,77 2,9 28 0,007 2,04 0,92 -1,15 29 0,258

chłopcy male

1,61 0,57 2,44 0,97

Ramiona Arms

dziewczynki female

2,28 0,81 2,88 28 0,008 1,86 0,82 -0,92 29 0,364

chłopcy male

1,51 0,61 2,18 1,09

Brzuch Belly

dziewczynki female

2,27 0,88 1,29 28 0,208 2,33 1,32 -0,08 29 0,941

chłopcy male

1,88 0,76 2,36 1

Palce Fimgers

dziewczynki female

2,31 0,87 2, 29 28 0,03 2,12 1,18 0,59 29 0,559

chłopcy male

1,63 0,74 1,88 1,15

ciała (U(29)=68, p=0,07) oraz zadowolenia z obsza-ru pleców (U(29)=66,5, p=0,06) i rąk (U(29)=72, p=0,09). Chłopcy z cukrzycą charakteryzują się wyż-szym poziomem zadowolenia od chłopców zdrowych, czyli jest to zależność odwrotna niż u dziewcząt.

OmówieniePrzeprowadzone badanie stanowiło próbę odpowiedzi na pytanie o istnienie różnic w obrazie ciała między dziećmi chorymi na cukrzycę i ich zdrowymi rówieśni-kami. Analizy statystyczne wykazały, między innymi, brak istotnie statystycznych różnic między grupami, o ile nie uwzględni się płci osób badanych. Dzieci chore na cukrzycę nie różnią się od dzieci zdrowych pod względem: różnicowania obrazu własnego ciała, zadowolenia z ciała i z poszczególnych jego obszarów, także tych, związanych bezpośrednio z leczeniem i chorobą. Wyniki te są zgodne z doniesieniami autora narzędzia i jego zespołu, odnoszącymi się do populacji niemieckiej [6, 8]. Podobnych obserwacji dostarczyły także badania przeprowadzone za pomocą tego same-go testu przez MILEWSKI-LOPEZ [16] u dzieci chorych na inną przewlekłą chorobę – astmę oskrzelową. Mimo iż obraz obu chorób jest odmienny, to interesująca wy-daje się zbieżność wyników. Jedno z przekonujących wyjaśnień, przyjmowane przez autorów prac dotyczą-cych obrazu ciała, odwołuje się do stosowania przez dzieci obronnego mechanizmu zaprzeczenia chorobie, który oznacza, że dana osoba nie chce przyjąć do wia-domości określonych bolesnych przeżyć lub faktów z rzeczywistości zewnętrznej. GÜNTER i wsp. [10], odno-sząc się do rezultatów własnych badań nad postrzega-niem ciała przez dzieci chore na cukrzycę, wysunęli hipotezę wskazującą na istnienie u tych dzieci mecha-nizmu zaprzeczania nie tylko samej chorobie, ale też jej konsekwencjom, obejmującym ciało i zdrowie. Zda-niem autora, stanowi on swoisty sposób radzenia so-bie z sytuacją bycia przewlekle chorym, a zatem także radzenia sobie z lękiem przed śmiercią, nieuchronnie związanym z chorobą [7, 10, 15, 16]. W kontekście tej tezy uważamy, że uzyskany w naszym badaniu wynik, wskazujący na istnienie różnic międzypłciowych w grupie dzieci chorych na cukrzycę, wydaje się być zna-czący. Może jest tak, że mniejsze zadowolenie z ciała i niektórych jego obszarów (także tych związanych z chorobą) u chorych dziewczynek w porównaniu z chorymi chłopcami, wskazuje na większą świadomość choroby i lepszy dostęp do emocji związanych z wła-snym ciałem u dziewczynek. Bardzo podobne wyniki, ujawniające ten sam kierunek zależności, uzyskała w swoich badaniach MILEWSKI-LOPEZ [16], w odniesieniu do zadowolenia z korpusu ciała u dzieci chorych na astmę oskrzelową. Warto w tym miejscu odwołać się

do przedstawionych wcześniej, interesujących wyni-ków pogłębionej analizy w obrębie każdej z grup w na-szym badaniu. Wynika z nich, że chore dziewczęta w porównaniu ze zdrowymi rówieśniczkami są mniej za-dowolone z obszaru ramion, natomiast chorzy chłop-cy w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami – wręcz przeciwnie – są bardziej zadowoleni z obszaru ramion i ud. Należy podkreślić, że rezultaty te odnoszą się do tych obszarów ciała, w które m.in. dokonuje się iniekcji insuliny. Podejmując interpretację wyników nie wolno zapominać, iż duża część osób badanych korzysta obecnie w leczeniu z pompy insulinowej, mniej inwazyjnej niż klasyczna metoda powtarzanych iniekcji. Naszym zdaniem uzyskane rezultaty, nawet biorąc pod uwagę te współczesne tendencje w lecze-niu cukrzycy, mogą jednak wskazywać na odmienny mechanizm radzenia sobie z chorobą przez chorych chłopców i chore dziewczęta. Wydaje się możliwe, że dziewczęta rzadziej odwołują się do mechanizmu za-przeczenia niż chłopcy [10], co może się wiązać z ich mniejszą trudnością w kształtowaniu adekwatnego obrazu ciała oraz psychicznej reprezentacji Ja. Chorzy chłopcy zdają się mieć trudność w dostępie do własnych emocji i treści związanych z sytuacją bycia przewlekle chorym. Większe zadowolenie z obszarów bezpośred-nio związanych z leczeniem cukrzycy świadczyć może o funkcjonowaniu u nich także innego mechanizmu obronnego, czyli reakcji upozorowanej, polegającej na zastąpieniu nieświadomego impulsu, jego świadomym przeciwieństwem. Co więcej, dokonując próby wyja-śnienia otrzymanych wyników, warto podkreślić, iż rezultaty licznych badań obrazu ciała u dzieci, prowa-dzone z uwzględnieniem aspektów społeczno-kultu-rowych, wskazują, iż dziewczynki na ogół są bardziej niż chłopcy skoncentrowane na swoim ciele [17, 18] i mniej z niego zadowolone, co w przypadku dzieci chorych na cukrzycę może się wiązać ze specyficznym spostrzeganiem przez nie ich ciała. Przyjmuje się, że kulturowo istnieje większe przyzwolenie na emocjo-nalność i słabość (w tym – niezadowolenie) kobiet niż mężczyzn. Z drugiej strony nie należy zapominać o aspektach metodologicznych przeprowadzonego ba-dania. Otrzymane wyniki wymagają potwierdzenia w odniesieniu do większej grupy osób.

WnioskiSytuacja przewlekłej choroby dziecka, ze względu na konieczność zmiany dotychczasowego sposobu życia i towarzyszące jej emocje, stanowi niezwykle trudne przeżycie zarówno dla dziecka, jak i jego rodziców. Trafnie oddają to słowa jednego z badaczy: „cukrzy-ca oznacza nie tylko utratę komórek b w wysepkach trzustkowych, ale także stratę części dzieciństwa, w


256

tym charakterystycznej dla niego swobody, beztro-ski i wolności od bólu” (SOLTESZ, 2003, s. 449 [19]). Doświadczenie swoistego psychicznego zranienia dla Ja, zarówno w kontekście utraty poczucia kontroli, jak też trudności w zakresie kształtowania się tożsa-mości, może stać się udziałem dziecka, a także jego rodziców [20]. Poczucie zagrożenia i nagłego braku kontroli wiąże się często z okolicznościami wykrycia choroby lub też z chwiejnością jej przebiegu. Rodzi-ce dziecka przewlekle chorego są konfrontowani z tak trudnymi emocjami, jak cierpienie dziecka, lęk o jego przyszłość, własne poczucie bezradności i niekompe-tencji [7]. Rodzice mogą też doświadczać straty, wią-żącej się zarówno z koniecznością reorganizacji do-tychczasowej reprezentacji siebie jako rodzica dziecka zdrowego, jak też z niezbędną zmianą spostrzegania własnego dziecka jako przewlekle chorego. Z perspek-tywy dziecka fakt zachorowania na cukrzycę wiąże się z subiektywnym zagrożeniem własnego istnienia i koniecznością radykalnej zmiany dotychczasowe-go trybu życia. Ściśle wyznaczone godziny posiłków, odpowiednia dieta, konieczność iniekcji insuliny, pre-cyzyjna kontrola wysiłku fizycznego stają się stałym elementem życia dziecka. Choroba narzuca obowiązek ciągłej autoobserwacji, samokontroli i przyswojenia odpowiedniej wiedzy medycznej. Dzieci przewlekle chore stają także w obliczu konfrontacji z trudnymi emocjami swoich rodziców. Patrząc na cukrzycę z tej właśnie perspektywy można wysunąć postulat otocze-nia wyjątkową opieką, w tym opieką psychologiczną, zarówno chorego dziecka, jak i jego rodziców. Nasze badania pokazują rolę tylko jednego (niebadanego do-tąd w Polsce) z wielu aspektów funkcjonowania dziec-ka chorego na cukrzycę. Uważamy, że obraz własnego ciała należy do takich psychicznych obszarów, które bez wątpienia powinny być uwzględnione w kontakcie specjalistów z dziećmi chorymi na cukrzycę. Praca w kierunku wzmocnienia pozytywnego obrazu siebie i własnego ciała, powinna stanowić ważny element pra-cy psychologiczno-edukacyjnej z przewlekle chorymi dziećmi i ich rodzinami.

P I Ś M I E N N I C T W O

1. Alaghehbandan R, Collins KD, Newhook LA, McDonald D.

Childhood type 1 diabetes mellitus in Newfoundland. Diab Res

Clin Pract 2006; 74: 82–89.

2. Silink M, Fichna P, red. Cukrzyca wieku dziecięcego i okresu

dojrzewania. Podręcznik leczenia i kontroli cukrzycy insulino-

zależnej (typ I). Australasian Paediatric Endocrine Group oraz

Polskie Towarzystwo Pediatryczne. Poznań; 1997.

3. Szewczyk L, Wiśniowiecka M. Pomoc psychologiczna dziecku

choremu na cukrzycę w zależności od dominujących cech osobo-

wości i jakości prowadzonej samokontroli. W: Szewczyk L, Skow-

rońska M, red. Zaburzenia psychosomatyczne u dzieci i młodzie-

ży. Teoria i praktyka. Warszawa: Wyd. EMU; 2003. p. 127–135.

4. Symonides-Ławecka A. Cukrzyca. W: Kubicka K, Kawalec W,

red. Pediatria. Podręcznik dla studentów. Warszawa: Wydawnic-

two Lekarskie PZWL; 1999. p. 566–576.

5. Symonides-Ławecka A. Cukrzyca u dzieci. Wyd. 2. Warszawa:

Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2000.

6. Schier K, Tarnowski A, Piotrowski P. Obraz ciała u dzieci w

wieku szkolnym chorujących na astmę oskrzelową. Psychiatr

Psychol Klin 2003; 3: 90–99.

7. Schier K. Bez tchu i bez słowa. Więź psychiczna i regulacja emo-

cji u osób chorych na astmę oskrzelową. Gdańsk: GWP; 2005.

8. Hering E, Koch IN, Rebmann H, Klosinski G, Günter M. Body

image and disease severity in chronically ill children with bron-

chial asthma. Niepublikowany maszynopis, 2005.

9. Boeger A, Seiffge-Krenke J. Body image im Jungendater: Eine

vergielchende Untersuechug an gesunden und chronisch kran-

ken Jungendlichen. Prax Kinderpsychol Kinderpsychiatr 1994;

4: 119–125.

10. Günter M., Breitenöder-Wehrung A., Kuhn G., Neu A. Body

Image of Healthy and motinally or physically ill children. Nie-

publikowany maszynopis z referatu wygłoszonego na “11th

International Congress of the European Society of Child and

Adolescent Psychiatry”; 1999.

11. Breitenöder-Wehrung A, Kuhn G, Günter M, Neu A. Compari-

son of the body image of healthy and psychiatrically and chroni-

cally ill children using the KMBT-K Psychother Psychosom Med

Psychol 1998; 48: 483–490.

12. Tylka J. Psychosomatyka. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersyte-

tu Kardynała Stefana Wyszyńskiego; 2000.

13. Mahler M. Symbiose und Individuation. Psychosen in fruhen

Kindesalter. Stuttgart: Klett-Cotta; 1986.

14. Stern D. The interpersonal world of the infant. A view from

psychoanalysis and developmental psychology. New York: Basic

Books; 1985.

15. Bonaszewski M. Obraz siebie i obraz ciała u dzieci chorych

na astmę oskrzelową oraz u dzieci przebywających w domu

dziecka. Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab.

Katarzyny Schier. Warszawa: Wydział Psychologii Uniwersytetu

Warszawskiego; 2003.

16. Milewski-Lopez A. Doświadczanie emocji i spostrzeganie sie-

bie przez dzieci w wieku szkolnym chore na astmę oskrzelową.

Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. Katarzyny

Schier. Warszawa: Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszaw-

skiego; 2005.

17. Wąs M, Schier K. Obraz ciała u dzieci – perspektywa rozwojo-

wa. Nowiny Psychol 2007; 1: 5–20.

18. Smolak L. Body image development in children. W: Cash TF,

Pruzinsky T, red. Body image: a handbook of theory, research,

and clinical practice. New York-London: Guilford Press; 2002.

p. 67–73.

257


19. Soltesz G. Diabetes in the young: a pediatric and epidemiologi-

cal perspective. Diabetologia 2003; 46: 447–454.

20. Kmita G. Psychologiczna pomoc w traumie wcześniactwa. W:

Kościelska M, Aouil B, red. Człowiek niepełnosprawny. Spraw-

ność niepełnosprawności. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii

Bydgoskiej; 2003. p. 90–100.

Adres do korespondencji :

dr hab. Katrzyna Schier, prof. UW Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiegoul. Stawki 5/700-183 Warszawatel. (22) 55 49 700;e-mail: [email protected]ę nadesłano 21.12.2007 r.


258

obraz ciała u dzieci chorych na cukrzycę

Documents