Karadeniz Teknik Üniversite?

Rize llahivat fakültesi

ÇOCUK SORUNLARI VE İSLÂM SEMPOZYUMU

SUNUŞ.. - . .... ............................................................................ ......................... ;.......; - - 9A.CÎLIS V E P R O T O K O L K O N U Ş m A l â K i

n , . T f ı \ - c ı ' ) 7 .......................................................... .. I Si. / Ltf . I—' I - i V L. ULt I. t 1 1-.İ 1 _■ U L ....................................................

Öner ERGENÇ ............................................................................................................ 15F n v r r S A J İ H O Ğ 1 II 10

A Ç IL IŞ O T U R U M U Başkan: Prof. Dv. Evsnv. BOCU.TOGLLI

BİR MEDENİYET PROJESİ VE DÜNYA GÖRÜŞÜ OLARAK

İSLÂM'IN ÇOCUĞA B A K IŞ I.................................................................................... 25Prof. Dr. İsmail Liitfi ÇAKAN .................................................................................25

BİR M ED EN İYET PRO JESİ O LA RA K A İL E ............................................................. 33Prof. Dr. Kanal SA N D IKÇI....................................................................................Müzakere: Prof. Dr. Saffet KÖSE .............................................................................0

rSorular ve Cevaplar.................................................................................................... J0

BİRİN Cİ OTURUM Başkan: Prof. Dr. Mustafa BAKTIR

SO KA KTA ÇA LIŞA N V E YAŞAYAN Ç O CU KLA R, G EN ÇLERD EM A D D E KU LLA N IM I V E B A Ğ IM L IL IĞ I.................................................................61

Öner ERGENÇ ............................................................................................................ 61

Ç O C U K ve SİGA RA .............................................................................................................69P rof Dr. Tevfik Ö Z LÜ ...............................................................................................69

M A D D E BA Ğ IM LILIĞ I N ED EN LERİ ZA RA RLA RI

VE Ö N LEM E K O N U SU N D A Ö N E R İL E R .................................................................83

Psk. Ayşın KURTULUŞ............................................................................................ 83FERT V E TO PLU M U N YETİM VE Ö K SÜ ZLEREKA RŞI SO R U M L U L U K L A R I............................................................................................91

i c i >.j n ç v n ^ p

Doç. Dr. Cemal AĞIFMAN.Müzakere: Prof. Dr. Sayın DALKIRAN ............................................................. 113

İKİN Cİ OTURUM Başkan: Prof Dr. Sayın DALKIRAN

İSLAM HUKUKUNDA ÇOCUĞUN ÇALIŞMASI GELİRİNİNKORUNMASI VE İSTİSMARINI ÖNLEYİCİ T E D BİR LER .......................... 117

P rof Dr. Saffet K Ö S E ............................................................................................. 117ÇOCUK İSTİSMARINI ÖNLEMEDE İSLAM'IN BİR TEDBİRİ: ÇOCUĞUN KAZANCININ EBEVEYNE HARAM OLMASI M ESELESİ.................... 161

ÇOCUK İSTİSM A R VE İH M A L İ............................................................................. ^Y"c:. Doc. Dr. Recep ÇİCDEM ................................................................

G îN E L ,-N LA M D A MAHREMİYETİNr tN ^ F f . İSTİSM A R I Ö N LEYİC İ BİR UN SUR O LA R A K A I JE ^

iviAH REM İYETİN Ö N E M İ............................................................................................... J ^Yni.D oc.D rKc:’!''! VÎLD.'Z................................................................

Ü Ç Ü N C Ü O T U R U M

Başkan: Prof. Dr. İbrahim CANAN

ÎBN M A H LED EL-A TTÂ RTN (6. 331/943) ''A K B Â R U 'S -S IB Y Â N " IN D A K I R İV A Y E T L E R Ç ER Ç EV ESİN D E A N N E-BA BA N IN Ç O C U K L A R IN A

K A R ŞI SO R U M L U L U K L A R I.......................................................................................... ^ n

Doç. Dr. Mehmet E R E N ................................ ................................. ;....................... ^B U L U N M U Ş Ç O C U Ğ U N İSLA M H U K U K U 'N D A H A N E Fİ

D O K T R İN İ'N E G Ö R E H A K L A R I................................................................................."Yrd. Doç. Dr. M ehmet Nuri G Ü LER................................. ............ ....... ; ........

V E L A Y E T V E V E SA Y E T Y ETK İSİ A Ç ISIN D A N İSLÂ M H U K U K U M D A KORUNMAYA M UHTAÇ ÇOCUKLARIN BAKİM VE G Ö ZETİM İ..........2 6

Dr. Şevket TOPAL ...........................................................................................İSLA M A İLE H U K U K U N D A D O Ğ U M V E SO N U Ç L A R I A Ç ISIN D A N COCUKLUK DÖNEM İNDEKİ HAKLAR V E SO RU M LU LU KLA R

K O N U SU N A G EN EL B İR B A K IŞ ..................................................................................61

Öğr. Gör. Adnan .........................................................................................................^M üzakere: Prof. Dr M ustafa BAKTIR ...................................................................

DÖRDÜNCÜ OTURUM Başkan: Prof. Dr. H. İbrahim ACAR

GOCUKLARIN SUÇ ALETİ OLARAK İSTİSMARININ SEBEPLERİ VEÖNLEM LERİ BAĞLAM INDA ÇOCUKLARIN TECZİYESİ SO R U N U .............

Prof. Dr. Ali ŞA FA K .......................................................................................Ç O C U K SU Ç L A R I K O N U SU N D A K İ M EVZ U A TIN

D E G E R L E N D IR IL M tSi................................ ................................................. 3Doç. Dr. M ustafa A V C I........................................................................................... ^

Ç O C U K SU Ç L U L U Ğ U N U N Ö N LEN M ESİ V E İS L A M ................................... 396

5 Doç. Dr. E jder O K U M U Ş ...............................................................................................396

Ç O C U Ğ U N K O R U N M A SI A Ç ISIN D A N ÂKİLE K U R U M U ......................... 433

Dr. K aşif Haindi O K U R ............... ....................................................................... " ^M üzakere: P ro f Dr. Ramazan ALTINTAŞ ..........................................................

BEŞİNCİ OTURUM Başkan: Prof. Dr. AH ŞAFAK.. -

H A D İSL ER D E Ç O C U K O YU N V E M İZ A H I.................. .......-............................. ^59

Yrd. Doç. Dr. Harun Reşit D EM İREL ..............................................

Ü ZER İN D EK İ E T K İL E R İ.......................................................................................... ^Doç. Dr. Sefa SA Y G ILI.................................................■'•••.....................................

ÇOCUKLARIM IZIN YETİŞTİRİLM ESİNDE UYGULANACAKSOSYAL PROGRAM BAĞLAM INDA SA N 'A l KÜLTÜRÜ V t

.... . •E'sJİ i İİVlilHltS v_/i Mİtiiâ*........................................ .............. .....:..................... ■

Doç. Dr. A'lunet Saim ARTTAN .................................... .........................................SEM BOLİK ANLATIMIN FONKSİYON VE GEÇERLİLİĞİ AÇISIN DAN M ASAL, COCUK VE İSL A M .................................................................................... 502

J C/'lO n , . r i - f . : . . T ' ı p n . ı r ı ı r ...................................................................................................................... .. _■ _

M üzakere: Doç. Dr Mücahit OZ.TIflRk...............................................................518

ALTINCI OTURUM Başkan: Prof. Dr. Alî AKPINAR

K U R'Â N A GÖRE ÇOCUĞUN KİŞİLİĞİNİN O LU ŞM A SIN D A ANA- B AB ANIN ROLÜ V E ANA-BABANIN ÇOCUKTAN ETK İLEN M ESİ ...522

Prof. Dr. Ali A K PIN A R ............................................................................................TÜ R K İYE'D E ÇOCUK İŞÇİLİĞİ VE H A K -İŞ......................................................

Osman Y ILD IZ ...........................................................................................................TELEVİZYON VE BİLGİSAYARIN ÇOCUKLARIN

K İŞ İL İĞ İN E E T K İL E R İ ................................................................................... 542Doç. Dr. M ücahit Ö ZTÜ RK .......................... .........................................................542

ÇOCUKLUK DÖNEM İ DİN VE DEĞER YAPILAN M ASIN DA IV YAYINLARININ O LUM SUZ ETKİLERİ VE

ÇÖZÜM Ö N E R İL E R İ................................................................................................... 54^Yrd.Doç.Dr. Abdiilkerim BAHADIR* .................................................................. J ~rb

TELEVİZYON UN ÇOCUKLAR ÜZERİNDEKİ O LU M SU Z ETKİLERİ VEKORUN M A Y O L LA R I................................................................................................. 607

İbrahim T U R A N ........................................................................................................ 60M üzaknre: Doç. Dr. Sefa SA YG ILI........................................................................

Y ED İN C t OTURUM

Başkan: Doç. Dr. Sefa SAYGILI^ * T T r—r-~,T~ rrırTT^TTM T\TM T7rT İTİMİ £.07O K U LÖ N C ESİ DUJNhlViUü A iL tu n .............

Yrd. Doç. Dr. Ahmet K O Ç ................................................................................... - 627DİN LER ARASI EVLİLİKLER VE DİN EĞİTİM İ..............................................-659

Doç. Dr. Hami t E R * ..................................................................................................AİLE V E OKULDAKİ DİN EĞİTİMİ-ÖĞRETİMİ FARKLILIKLARININÇOCUĞUN KİŞİLİK GELİŞİM İNE ETK İLERİ....................... .......... ................. 672

Doç. Dr. Ramazan BUYRUKÇU'*; Arş. Gör. Safinaz A S R İ------- *------ -----6/2DİN EĞİTİM İ AÇISINDAN "7 ÇOK GEÇ" K A M PA N YA SI......... ,.v.........701

Araş. Gör. Ayşe Zışan FU R A T ...............................................................................M üzakere: Prof.Dr. H. İbrahim A C A R ................................................................. /19

i E K IIIf-i CI C TU RUM Başkan: Doç. Dr. Mıtsiafn A\'LI

OKULÖNCESİ GOCUKLARDA DİNİ TASAVVURLARA PSİKOLO JİK BİRY A K LA ŞIM ............................................................................... .......................................

Parma GÜNDÜZ........................................................................................................'U J L U b U H U'M,-\L'lMrt u u l ü ' ü J U ı ' i u L ' i

d İ ğ e r d u y g u l a r l a î ü ş k î s î ......................................................................... _43rlnr Pfr^p-ı ..........................................................................................................M ü

GÜDÜ VE İÇERİK AÇISINDAN ÇOCUK DUALARI VEn i j ATAR A YANSTYAN SORTJNT AR ■ '^h

Yrd. Doç. Dr. Asım Y A PIC I................................................................................... 756ÇOCUKTA DİN İ V AHLAKİ DUYGULARIN E Ğ İT İM İ................................/_9/

Yrd. Doç. Dr. Şakir G Ö Z Ü T O K ...........................................................................Müzakere: Prof. Dr. Alı AKPINAR ..................................................................... *>0S

DO KUZUN CU OTURUM Prof.Dr. Ramazan ALTINTAŞ (Başkan)

Hz. PEYGAM BER DEVRİNDE YETİM VE KİMSESİZÇOCUKLAR MESELESİ ........ ............ ....................................................................... 8JJYrd. Doç. Dr. Ahm et ÖZDEM İR ............................................................................ ■ JKORUNMAYA MUHTAÇ ÇOCUKLARIN SO R U N L A R I............................ 829Z ek iK A R A T A Ş....................................................................................................... .EN GELLİ ÇOCUK VE AİLELERİNİN SORUNLARININ TESPİTİ VE BU N LA RIN ÇÖZÜM ÜN DE DİNİN ROLÜ (İSPARTA SPASTİK ÇOCUKLAR EĞİTİM VE REHALİBİLİTASYON MERKEZİ Ö RN EĞ İ)...............................851Dr. A dem EFE ..................................................................................;.... ;........................ 851ÖZÜRLÜ ÇOCUKLARIN KÜRTÜJ EDİLM ESİNE FIKHI B İR B A K IŞ .....883Dr. Ali İhsan PALA................................................................................................ -........ö’;' )İZM İR BARBOROS ÇOCUK KÖYÜ OLAYININ DÜŞÜNDÜRDÜĞÜ BAZITOPLUM SAL H U SU SL A R ........................................................................................ 924

M ehmet Süheyl Ü N A L ............................................................................................ 924Müzakere: Prof. Dr. Ali ŞAFAK..............................................................................^44

D EĞ ERLEN D İRM E OTURUM U Prof. Dr. S. Kemal SANDIKÇI (Başkan)

n , r n , . 7 -1 7 T r , f " , C A V A * ? ................................9 4 9i " İ O l . L J \ • İ Ö I I İ U I L i l ) İL I A V İ A İ < ...................................................

Doç. Dr. Ramazan BUYRUKÇU............................................................................ .Doç. Dr. Sefa SAYGILI ........................................................................................... 955Doç. Dr. M ücahit A V C I........................................................................................... ^62Prof, Dr. S. Kemal SANDIKÇI (Başkan) ..............................................................

SUN UM U YAPILMAYAN TE BLİĞ LER

ÇOCUK ÜZERİNDEKİ ETKİSİ AÇISINDANİSİM ALM A H A K K I......................................................................................................967

Prof. Dr. Vecdi AKYÜZ ...................................................... ................... ................ 967OSM AN LI TO PLU M U N D A YETİMLERİN HİMAYESİVE EYTAM SA N D IK LA RI.......................................................................................... 980

Doc. Dr. Tahsin ÖZ C A N .........................................................................................

i

ÇOCUKTA DİNİ VE AHLAKİ DUYGULARIN EGITIMI

Y rd . D o ç. Dr. Ş a k ir G Ö Z Ü T O K 1

Teşekkür ediyorum .

1- D u ygu lar

Ç ocuğun eğitim inde dini ve ahlâki d u yguların önem li b ir yer

tu ttu ğ u şüphe götürm ez b ir gerçektir. D u ygu ların doğuştan m ı

geldiği veya sonradan m ı kazanıld ığı tartışm aları b ir yana, duy gusal

d avran ışlar ve tu tum ların zam anla oluştuğu b ilin m ekted ir.

Ç ocu k ların heyecanları konu su nd a yapılan araştırm alar,

çocu klard aki duygusal gelişim in hem olgunlaşm a h em de öğrenm e

son u cu n d a gerçekleştiğini, bunlard an hiç birin in tek b aşın a etkili

o lm ad ığ ın ı gösterm ektedir.2

Duvo-tısal d av ra n ış ve tu tum ların k işid en kişiye göre

d eğ işm esin d en dolayı, her dilde d u ygulara y ö n e lik k a v ra m la r ve

tan ım lam alar kesin olm adığı gibi, çeşitlilik arz eder. Bu kon u d aki

tanım lar, yazara, zam ana, hatta aynı yazarın değişik eserlerind e

farklı an lam lard a yer aldığını görm ek b ile m üm kündür. ’ A slın d a

genelde duygular, harekete geçm em izi s a ğ la y a n dürtülerdir. D u ygu

1 Yüzüncü Yıl Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Din Eğitimi Bilim Dalı, sgozutokfgyahoo.com^2 Haluk Yavuzer, Çocuk Psikolojisi, Remzi Kitabevi, 13. Bsk., İstanbul, 1996, s. 473 İbrahim Alaettin Gövsa, Çocukta Duygusal Gelişim, Hayat Yay., İstanbul 1998, s. 13.

798 Çocuk Sorunları ve İslam Sempozyumu

körpesini;-* kıeıktce karşılığı o!ar fÇSİÖS'un köUi, "m atem dir e t in ce hareket etmek Tmianuna gelen kile ' - öneKİ -s Uv>®ğıne ani a ııı bu d e ra uzaklaşmak oiur ki,, bu Qa, iısü uygun un biı ı uı ı eke te yönelttiği fikrini vermektedir.1 Frijda (1398} duygulan, verilen ’peîh durum veya olaylara bireylerin verebileceği cevaplar olarak ele

alırkDuyguları çeşitli şekilde kategorize etmek mumkunaür.T p r r . p l H u v o - n t a r « m n r i n n p l n i ü M f s m t f k - ı P T ? r # n c o l

biyolojik, temellere dayanan, bebeklikten gelen ve yuz ifadeleriyle ilişkili ilkel hareketlerden oluşur. Bunların isimlen tipik olarak çocukların ilk öğrendiği kelimelerdir. Korku gibi.

Üst duygular (superordinate emotions), bu gruba olumlu (pozitif) ve olumsuz (negatif) duygular girer; faydalı ve zararlı olayları soyut olarak tanımlar. Çocuklar bunları çevresindeki insanlar ile ilişkilerini ortaya koymak için çok erken çağlarda öğreniyor görünmektedirler. Bunlar; iyi, hoşlanmak, beğenmek ve bunların karşıtı olan kötü, adi ve hoşlanmamaktır.

Tali duygular (subordinate emotions), kültürler arasında veya bir kültürün içinde değişik tarihi periyotlardaki önemli farklılıkları gösterir. Bazı tali duygu terimleri, sosyal ilişkilerin geliştirdiği teme! duyguların bir kümesini belirtir. Mesela: Kıskançlık, hem sevilen birini kaybetmenin korkusunu lıenı de sevilen birinin sevgisini geri çekme tehdidine kızmayı ifade eder.3

DUYGULAR (EMOTİONS1Üst Duygular

(Sıınprn rdiııate)Olumlu (Pozitive) Olumsuz (Negative)

Temel Duygular ("Basic)

Sevgi Sevinç Sinirli Keder Korku

1 D aniel G olem an, Duygusal Zeka, Çev: Banu Seçkin Yüksel, Varlık Yay., 5. bsk., İstanbul, 1998 , s. 20.2 A llan N. S cho re , A fı'ed Reguiaiion and û tıg in o t 1iıe Sel: i he /veuroc/o /ogy oı e m ofto n es

D eve lo p m en t, L aw ren ce Erlbaum A ssociates Publishers, N ew Jersey, 1994 , p. r iû .3 G ordon H . B ow er, “H o w Might Emotions Affect Learning?", The H an d b o o k o f E m o iio n and

M em o ry: R e se a rc h an d Teory, Edited by S ven -Â ke Christianson, lavvrence E rlb a u m A sso ciates

P ublishers, N e w Jersey, 1992 , p. 7 , 8.

Çocuk Sorunları ve İsiam Sem pozyumu 799

■ ;ü; m ; y . ; ........'Subordm ate ) i u ü sk u n iu K ; Düşm an İ i k A g i

! : i Saygısızlık Yalnızlık i

j ■ : i K'lc;kqp_ jV Cnrl) ilıık - 1

Duygular, kendi hayatım ıza anlam verdiğimiz çeşitli unsurların

gelişim idir. H ayatım ız; ihtiyaçlarım ız, m otivasyon ve ilg ilerim iz tarafından organize edilir ve düzenlenir. İnsanın eylem leri, öncelik le biyolo jik ih tiy açlar ve onlara ulaşm ak ıçm geliştirilen p lanlanm ış

araçlar tarafınd an m otive edilir. İkinci olarak da, sosyal bilincin m otivasyonu, gayeleri ve planları y ine b iyolo jik ih tiy açlar tarafınd an organize e d ilir4 B izi harekete geçiren bu b iyolo jik ih tiyaçlar, tecrübe ve kültürler tarafınd an şekillendirilir. M esela sevilen b irin in kaybı evrensel o larak üzüntüye ve yas tutm aya sebep olur. A n cak bu yası yaşam a tarzım ız, yani duyguların nasıl ortaya konulduğu veya

özel anlara sakland ığı, tıpkı k im lerin yas tu tulacak kad ar sevilen

k işiler" arasın d a yer aldığı gibi, kültürler tarafınd an belirlenir.-

B iy o lo jik ih tiyaçların harekete geçirdiği ve kü ltü rler tarafından

şekillen d irilen du ygu ların fiziksel çevre ve sosyal konteks ile de yakın ilişk isi vardır. Söz gelim i hastalık d u ru m u nd a veya bir b itk in lik d u rum u nd a, kişinin kendi ruhsal yapısı ile fizik i çevrenin d estekled iğ i "b e n " ve kendi bedeni ile ilişkilerinde yan lış oir şeye

vurgu vardır. B u nu gibi, k ızgınlık halinde de fiziki çevre veya sosyal b ir reaksiyon a gönderm e vardır.6 G örünüşte d u yu larım ızın apaçık ortad a o ld uğu düşünülse de,, d ikkatlice b ak ıld ığ ın d a b ir

şey hakkın d a ne h issettiğ im izi çoğu kez pek hatırlayam ad ığ ım ızı veya h issettiğ im iz şeyi olup bitenden sonra fark ettiğ im izi görürüz.

" i 1 i •, * _, *** - ! . "jj -r-l --s-!—, j-l '"i 1 w \ <?ı i

Kikinin kendi ıç dünvasıncta oiup bıcenm Vili‘u''i"ö z b ilin ç" anlam ına gelir. Bu şekilde kendine y ön elik b ir b ilin ce sahip zıhın , d u ygu lar da dahil olm ak üzere yaşan anları gözlem ler ve inceler. N ew H am pshıre Ü niversitesi nden p sik olog Joh n

4 Bower, a.g.e., s. 4.5 Goleman, a.g.e., s. 22.6 Roberi i Levy “Emotion, Knowing and Cuiture” , Cujture Theory Essays on Mınd, Self and

Emotion, Edited by Richard A. Shweder and Robert A. LeVine, Cambridge Unıversrty Pres, 1984,

p. 221.

800Çocuk Sorunları ve İslam Sem pozyum u

:o*ıirv:h a i ^ n d a k i d ü s ü n c e l e r m i n {arkında o la b i lm esi” d em ek tir . H islerin nâKKinud , _ l-Trpkete o-°cmek arasındafark ın d a o lm akla , o n la r , d eğ işt irm e,, u m m u m n , k t edir

. . v . f- .a . , 1 c d a h u ikisinin paralel g m e ı m hnm e.ku.un.

kurtu lm ayı istem ek ani aiiLina u wA o iTûiır

Aslında d u ygu v s heyecanlarımız, " iç inde durum a göre ortaya koyduğum uz y o ru m la n m a d ır . Konu

UaiU o n e sürülm üş teoriler içerinde en g ecem olan,

"b ilişse l teo ri"n in (cognitıve theory) getirdiği « * - » * £ * £ to0 ri hem gü n lü k yaşan tıd an örnekler ve n em u t u e ııe y ıcu desteklenm ekted ir. B ir m iktar alkol alm ış b ir k ışı, a lkolü n etlasıy le

fizyolo jik d u rum u nd a b ir değişiklik m eydana gelm iştir; ancak

duygu ve h eyecan ın türü, kişinin içinde bu lu nd u ğu ortam a gore

f a r k l ı l * gösterecektir. B u kışı, eğlenceli b ir to p lan tıd a olsa nendim

asm sevinçli, k asv et.,, b ir lokantada ise çok çökkü n laıssedecektm -

O halde insan ın duygularını oluşm asına sahip o ld u ğu b iyolo ji ,

fizyolo jik d u ru m la birlikte sosyal çevrenin de b u y u k etU s

rahatlık la söy leyebiliriz . Çünkü tavırları tayın eden önem lisi takat göze görünm eyeni, b ir top lu lu ğu n kabul edilm iş

görüşleri, m anışları ve kıym et hüküm lerinin b ir b ileşim i olan kültürdür. K ü çü cü k çocuklar bile kültürün etk ilerim hissederi.en

K ü ltü rü n en önem i, unsurların , d in ve ahlâk o lu ştu rd u ğ u n a gor

kişin in tav ırlarım belirlem ed e dini ve ahlakı d u yg u ların o y ...... ıg

rol daim a göz önü nd e bulundurulm alıdır.

j j - İS m A'Hi'îVi O n v a n ıa r

İnsan d avran ışların ın b ir taşıranı " iy i" v ey a " k ö t ü " ; ja h u t

"g ü n a h " veya "se v a p " gibi yargılarla d eğerlen d iririz . B u Wyargılara konu o lan d avran ış kalıplarının iyi veya k otu o lan ları am a.

2 w « C m m m * * * * W * » a SAl 19” P'

3 « e, L. P resse , Fıands F. R e b M . , « M » 1“ ' c.1, s. 271.

Çocuk Sorunları ve İslam Sem pozyumu 80 1

a ar,, ru n a iaeğe.aenmv-Cıigım

davranışlardır. Diğer bir deyim le, ahlakı davram şlan iyi veya kötü,

dım davranışları günah veya sevap olarak değerlendiririz. Bu tarz

dinî v s ahlaki yargılarla değerlendirdiğim iz davranışlar aslında dım , T„ vönlendirdi?i davranışları ifade eder, i iajjet,

, , , . , __ri,ı#ftiı V3^q-fi';nQinıp&&lişimîvıeı n s a n ı n a ı ı i a K i y a r g i l c i m a ı ı g c i i ç i i n t i t v — • —v *? . \

paraieliıK arz ettiğini soy ısı. ikcz-a i ıâgSı., ö'-*-1** ^evresin in k işilik ve ahlakı gelişim le a y n ı olduğunu da kabul eder.4 Uinı d u ygu ların a e benzer b ir gelişm e gubieıdiğuu ıaiW tliklcı söy leyebiliriz . Zira dm ile a h la k ın b irb irleriyle ilişk ilerin in felsefe

boyutu nu b ir yana bırakırsak, yaklaşım ları faklı o lsa da iıem en

h em en aynı konu lar üzerinde durm aktadırlar.

D in i du ygu larla hareket eden b ir insan, karşılaştığ ı her h angi

b ir olayı b ir de Tanrı'nm varlığ ı açısından yorum lar ve kend i hayatın d a " iy i"y e "sev a p " kavram ın ı "k ö tü "y e ' günah' kavram ın ı

da ekler. M esela Tanrıya inanan b ir insan için yalan söy lem ek sad ece kötü değil, aynı zam anda günahtır; çünkü o kişi, yalan söy lem ek le sadece içinde yaşad ığı top lu lu k açısından değil aynı zam and a Tanrı hu zu ru n d a d a b ir s u ç işled iğine inanır.5 D ind ar insan için dm ile ahlak i l i ş k i s i n i n ayrılm az bazı yönleri vardır. D ine inanan bir insan, dinin bazı

durum larda ahlakın tem elini oluşturduğunu düşünür. İnanan insan, rle

zam an "d oğru " veya "yanlış", " iy i" veya "kö tü " yahut da bir kişinin

yapm ası gereken davranışlar ile yapm am am sı gereken davranışları

karşılaştıran bir soru ile yüz yüze gelirse, bunu cevaplam ak için dım

ve m etafizik alana döner. D indar kişi, ahlakı problem lere cevap için

ahlakın tem eli saydığı Tanrı nın vahyine döner.6

G örüld üğü gibi kisin inand ığ ı dini ve yargılarıy la h areket ettiği° .'..................................... . . j _ . _ , r ~ r r ! ı r ' K ' k Ü İ C Haldaki d ü r ü la r ın ın fcısıiık ıe ya.uııudiı -o-

" davran ış eğ ilim lerin in d in am ik b ir b ü tü n ü " olarak tarif ed iyoruz.

D in i ve ahlaki şahsiyetin m eyd an a gelm esi hem belli b ir d ö n em

içind e olur, hem de davranış örneği verm ekte bazı çevrelerin

rolü özellik le büyüktür. İn san a dini ve ahlaki k işiliğ in i veren yer,

4 Schore, a.g.e., s. 351. . ,5 MehmetAydın, Din Felsefesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yay., İzmir, 1990, s. 247, 248.6 David L. lip e , The Foundation of Morality, Apologetics Pres, Montgomery, U.S.A, www.

ApologeticsPress.org, p. 2.

802 Çocuk Sorunları ve İsiam Sem pozyum u

, . ;n;ıv .- .- -a e -z au-nr-a-:. i'gracm u u a - 'Zuakca

bulunduğu arkadaşlara sayabiliriz. B u n lan n etkileri insan nayannrn ilk yıllarında, yani çocukluk ve ergenlik çağında çok b u y u k oiur. D elikanlılık cağının sonunda insan artık dini ve aluakı yalısı yetini

b ü y ü k ölçüde kazandığından, daha sonraki yıllarda geçırecegi

hav at tecrübesi onu t azla değiştirm ez.1

D uygusal i le t iş im in anne ile çocuğun yüz yüze tu yalug ıan naa

çok sıkı b ir bağ ile kurulduğu tespit edilm iştiıu K onıueıg (1963),,

ahlakı urtvuiüişın, çuLuguu, cirme ve b a b a ıleu ıa ıı b ağ ların ın etkısıyıe

çok yakın ilişk isi olduğunu ileri sürer.5 O halde dini ve ahlaki

d avran ışların olu şm asınd a öncelikle ailenin ve daha sonra sosyal

çevrenin etkisi önem li bir yer tutar. Ç ocuğun küçük y aşla ıd ak i

tecrü beleri ilen d e onun duygularındaki gelişim ine etkilerde

bu lu nd u ğu n d an , d u yguların oluşum u çoğu zam an çocuğun

yaşad ığı heyecanların aynı kavram lar üzerinde yoğu nlaşm asınd an

ve d u ygusallığ ı içeren düşüncelerin çağrışım ından kaynaklanır.

M esela sürekli annenin sevgisinden, sesinden, h areketlerind en

heyecanlan an çocukta anneye karşı en güçlü duygusal ilişki ortaya

çıkar.4

Ç ocuklarla yetişk in lerin dini ve ahlaki d avran ışlarla ilgili

yargıları b irb irind en farklı oluşu, onların farklı zekâ ve zihni

kabiliyetleri arasınd aki farktan kaynaklanm aktadır. Şu h ald e dini

ve ahlaki yargı, b ir psikolo jik gelişm e m eselesidir. D ini ve ahlaki

davran ışın öğrenilm esi gibi değerlendirilm esi de zihni gelişm eyle

sık ı sık ıya bağlıd ır.5 Son zam anlarda yapılan çalışm alar, d u ygu ları! i

aynı zam and a beynin birer fonksiyonu olduğunu ortaya koym uştur.6

B eynin önem li fonksiyonlarında olan zihni ve zekâ gelişim inin

kaiıtım yoluyla ebeveynlerden miras alınması, biyolojik açıcıan da

1 Erol Güngör, Ahlâk Psikolojisi ve Sosyal Ahlâk, Ötüken Yay., İstanbul, 1995, s. 17,2 Schore, a.g.e., s. 109.3 Schore, a.g.e., s. 351.4 Gövsa, a.g.e., s. 39,5 Güngör, a.g.e., s. 29.6 Marda K. Johnson and Kristi S. Mülthaup, "Emotion and MEM", The Handbookof Emotion and

Memory: Resssfch snd Tsory, Edited by Sven-Âke Christianson, Lawrence Erlbaum Associates Publishers, New Jersey, 1992, p. 33 and cont.

Çocuk Sorunları ve İslam Sem pozyum u 803

■-e sonradan kazanılm ası m üm kün olm ayan bir yetenektir. Dini davranışlar gibi ahlâklı davranış da aynı zam anda bir zekâlı davranış

demektir., çünkü insan kendisinin v= başkalarının davranışları nakkm da düşünen ve bir takım -varcntara varan k ;-,- m -ı . ı -

Dunıaro ilave olarak, yukarıda da işaret ettiğ im iz gibi dini ve

anıaıu davranışların oluşm asında b iyolo jik yapı, sosyal çevreyle birlikte, d in ve ahlâk ile ilgili inanç ve değerlerin öğren ild iğ i Sosyal

rA iuâl** «-‘iiu ı unun oeıırieyıcı bir unsur olduğu unutulm am alıdır. Ö yleye dini ve ahlakı davranışlar, k işin ın için d e yaşadığı toplu m unun ögrerngi davran ışlard ır ve eğitim le elde edilirler.

3- D ini ve A hlâki D uyguların Eğitilm esi

İnsan ların din i ve ahlaki davranışları, genellik le on ların dini ve ahlaki tu tum larına, yani, din ve ahlakla ilgili b ilgi ve görgülerine,

his ve h eyecanlarına dayanır. Eğitim , insanların tutum larında istendik d eğ işik lik ler olarak ifade edildiğine göre, k işin in tavır ve tu tum larınd a d eğ işik lik ancak ona verilecek bazı b ilgi ve görgülere dayanacaktır. O nalde çok rahatlıkla, din veya ah lak ın tem elinde bilgi, duygu ve davranış boyutları olduğunu söy ley eb iliriz .8

D u ygu ların bilgi ile ve özellikle de b ilg in in kü ltürel yap ısıy la çok sıkı b ir ilişk isi olduğu artık bilinm ekted ir.9 Ç ocukların

yetiştirild ikleri ortam ların , dini bir atm osfere b ü rü n d ü rü lm esi

ve dini b ilg ilerin zenginleştirilm esi için yapılan özend irm elerin , din i ilgileri de beraberind e getirm iş olduğu yapılan araştırm alar

son ucun d a ortaya çıkm ıştır.10 Yapılan çalışm alarda, çocu kların

kü çü k yaşlard an itibaren bazı dini ibadetleri yerine getirm eye heves ettikleri halde, bu konulardaki bilgi yetersizliğ ind en dolayı bunuS S Ç f o , 4 i t - 1 orl ı-; 11 fS U„ı j ;„ - i ı > •0 j ---- k-UilHLİJLU. UfllÜt Ulilİ Ve UiUaKld u ygu ların gelişm esi için öncelikle bilgiye ihtiyaç duyulm aktadır.

Z ira din i ve ahlaki duyguların birer değer hükm ü taşıd ığ ı b ir

gerçektir. H er d eğerin b ir b ilg i ve bir de inanç yönü vardır. Değer,

7 Güngör, a.g.e., s. 14.8 Güngör, a.g.e., s. 40.9 Levy, a.g.e., s. 218 vd.ı0 Kerim Yavuz, Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişme si, D.İ.B. Yay.. Ankara, 1983, s.11 Yavuz, a.g.e., s. 81,82. " ’ ’ '

Çocuk Sorunları ve İsiam Sem pozyumu

■ h - .'İGugb ı 11 ■ SH f’ ■'clK^r-Ş^a- .-..ıi-TiıU

aşan objeye, nazır bu lunm ayan bir şeyin aranm asına y a n ı ' m nyaç a

dayandığı için " in a n m a 'y la ılgındır. Değer mertebeleri yükseldikçe

bu nispet değişebilir. Ahlakı değerde inanma, b ilm ed en üstündür. q-v,-,w- Arr,.-ia i n o n h r ilkVilprHp <ö7. vermeler, kaideler, emirler,

vaatler gibi bırbirieriyle karşılaşan insanların izlenimleri ve i tay cdieı t

roi oynadığı için bilgi önemli ise de, sözünde durma,, K.urau yerme

getirm e, içi dışı b ir o lm a gibi ahlakı eylem leri gerçekleştiren bü tün

şartlar ancak inanm a tem eline dayanarak kuruiaDiiır.

D u ygu ların b ilgi ve inançla ilişkisinin yanınd a öğrenm eyle de

alakalı o lduğuna yukarıda değinm iştik, ö ğ re n m e o lay ın ın pek çok

yönü olm akla birlikte, burada şahsiyet transferi ile m odel şahsiyete

bak arak öğrenm eyi söz konusu edeceğiz. M odel şahsiyete bakarak

öğrenm ede, çocuk b ir başkasın ın davranışlarına b ak arak kendisi

de tak lit etm eye çalışır. Ç ocuğu m odel kişinin d avranışların ı

ben im sem eye götüren başlıca iki sebep olabilir: b irincisi, çocuk

başka b ir şahsın b ir takım davranışlar sonucunda iyi şeyleı elde

ettiğini, bazı davran ışların karşılığınd a ise kötü son u çlara u laştığ ın ı

görür. B öy lece çocuk, iyi sonuç veren davranışları yapam aya, kötü

sonuç verenleri ise yapm am aya çalışacaktır. İk incisi ise, Ç ocuk

b aşkaların d an gördüğü davranışları sonuçlarına bakm aksızın

yaptığ ı takdirde, b u d avranışın m ükâfatım görebilir. B ü yü kler gibi

d avran an çocuk, bü yü klerce hoş karşılanır. Ç ocuğun gördügü bu

tasvip onu davran ışları taklide yöneltm ektedir.2

O hald e d uyguların davranışa dönüşm esinde b ilg i ve

öğrenm enin, ilk u nsur olduğunu görm üş oluyoruz. B azen bilinen•• x ’ 1 " I - - - -ı” - ^ ^ 1 r i c , n ' > p v p h i 1 İ T ' Söz ° r0 İ H T l I . S I i ç i r i r i n i nVe o^rennen o\l şvy uclVj.ch. 119 cı ——Lı—v-1 --y *- o' .■*"* o

insan vü cu d una zararlı o lduğunu bilen b ir doktor, sigarayı kesinlikle

ku llanm az. B u n u n la birlikte aynı b ilg ilere sahip başka b ir d okto ıt

rahatlık la sigara kullanabilm ektedir. Ya da yalan kon u şm anın hem

Tanrı karşısınd a günah, hem de çevre tarafından kötü b ir alışkanlık

o lduğunu b ilen b iri, bu davranışı günah işlem em ek ve kötü b ilin m em ek için asla yalan konuşm az. B aşka biri ise aynı b ilg ilere

1 Hiimi Ziya Ülken, Eğitim Felsefesi, M.E.B. Yay., İstanbul, 1967, s. 246.2 Güngör, a.g.e., s. 43, 44.

Çocuk Sorunları ve İslam Sem pozyumu 805

.agm iU . ai'cıO ık;:: , adpÖü i S ûl: İn CcO i. - OIİiÇİ

•• öğrenm eye rağmen kişinin davranışı ortaya Koymasının veya

kovm am asını nedeni ne olabilir?

Biliyoruz ki ahlâk, bilginin işlem esinde yaptırıcı Kuvve': vaz-.tes: gördüğü gibi, bilgi de ahlâklı d a v ra n ış la r ın kontrolünde yaptırıcı

kuvvet göreviniahlâk sınırlan içinde tütün kuvvet,, din ve' ahlâkin oluşturduğu sağlam bir vicdandır. Z ira insan, d avranış kaidelerini öğrenm ekledcgl!/ bCik S.U* . , uı Liyjuı, IV.İU gUûlClv.Llt i L/ll îajS-lİİL I LC Y CCcii 11 1 Cİ

-se v in ç , keder, nefret vb- sahip olm akla iyi ahlâklı veya kötü

ahlâklı o lab ilir.5 Aynı şey dini duygu ve davranışlar için de söz konusudur. Vicdan bir kişiyi b ilg i açısından doğru old u ğu na inand ığı b ir davranışı yapm aya sevk eder.5 K üçük çocukta v icd an yoktur, fakat çocuğun hayat tecrübesi onda teşekkül ed ecek olan v icd an ın kuvvetin i belirler. V icdan herkeste aynı kuvvette değildir,

bazı k im seler büyü k b ir suç işledikleri halde vicdanları onları fazla rah atsız etm ez; bazıları da en ufak b ir kabahat işleyince b ü y ü k b ir su çlu lu k duygusuna kapılırlar. V icdandaki bu gevşeklik veya sertlik , özellik le çocu k yaşlarda verilen eğitim le doğrudan bağlantılıd ır.6

O halde dini ve ahlaki d u yguların d avran ışa dönüşm esi, k işid eki v icd an ın kuvvetiyle yakıdan ilişkilidir. D in ve ahlak eğ itim in in

ideali, d ini ve ahlaki davranışlard aki bozukluğu giderm ektir.

A slın d a k işilerin davranışlarındaki bozukluklar, çok defa k işilerle içind e yaşadığı toplum un k ıym et sistem in in çatışm asınd an değil,

ferd in dini ve ahlaki şuurunun kusurların d an ileri gelir.7

Ö yleyse çocukta dini ve ahlaki duygu bozuklu ğu ile şu u r

ku surların ın m eydana gelm em esi için neler yapm alıyız? B u nları! . :•! K , ! i n r ! 0 c a t I c ç ı r p ] o m a V 'm i i m H İ nH i i r-i J. İVtlNy J l H U U ' . l ' - y W j İ C U İ İ H I U I H H İ V ±. J. L ± L - 1. -L *. w* — .i. .

Ç ocuğun sağlıklı b ir duygusal gelişim e sahip olabilm esi için

dengeli b ir duygusal ortam a ihtiyaç vardır. Bu ortam da çocuk gerekli

3 Ülken, a.g.e., s. 247.4 Güngör, a.g.e., s. 47.5 Lipe, a.g.e., s. 7,6 Güngör, a.g.e., s. 59.7 Güngör, a.g.e., s. 63.

$

görebilir.5 Aslında bizim davranışlarımızı din ve

806 Çocuk Soruniarı ve isiam Sempozyumu

sevgi ve güveni bulabilm elidir.' Bunların başında Allah,. Peygamber

■ /; , y i a n l a k l a i n s a v i u u , ı . t i ' - g ; S ; ' c ı k m - r n u ; ' . .

Eğitimciler, olumsuz buldııkinn Konularda kötü •:>mescier

sunmamalıdır. Söz gelimi, yalancılık konusunda çocuğa yalancılık örneği vermemelidir. Anne- baba ve eğitimciler, çocukların yanında

her vakit dürüst ve samimi olmalıdırlar. Onlara her şeyi olduğu gibi

c u ı l c ı l u L c m v c r v c ı i v - n i t a C L ı i t ü a u . u y i C t l ■. •-VES, 1 i i i i ı r f ' ! r " ( İ Ü t i i ^ l .

Eğitimciler, itaatin im VSnsırbirsiym iş. gibi

fena şevlere çekmekten ziyade, çocuğun iyi şeyierı yapmasını siTtSlv her söz vc Hcır^rCctlcriylc i tc\â lü ı jxcıçı ıti iiı ıcız. dil K.ctııu.11.

olduğunu ispat etmek ve çocuk başkaldırma hevesleri gösterdigi zaman, önce buna inanmamış, sonra hayret etmiş görünerek bunu

sağlamalıdırlar.3 ,

Eğitimciler, çocuklara yanlış vasıta ile doğru yolun bulunamayacağını, hiçbir sağlam binanın çürük temellere oturtulamayacağını daha küçük yaştayken öğretmelidirler.4

Eğitimciler, ikiyüzlülüğe ve yaltaklanmaya karşı çocuklarda

nefret duygusu uyandırmaya çalışmalıdırlar.5

İyilik telkini yoluyla çocukların dini ve ahlaki denetimi, belki de bir noktaya kadar ipnotize edilmiş insanın telkinine benzemektedir. Özellikle anneler, çocuğun zihni gelişimi üzerinde hakim bir etkiye sahiptirler. Böylece çocuğuna, devam eden ve gelişen güzel davranışları ortaya koyma arzusunu telkin etmelidirler.6

Çocuğun dini ve ahlaki duygularının olumlu bir gelişme göstermesi için sağlam bilgiler ve uygun bir çevre hazırlanmalıdır. Çok iyi bilinmelidir ki, her türlü eğitim ancak seçilmiş bir çevrede

gerçekleşebilir.

1 H aluk Yavuzer, Ç ocuk Psikolojisi, R e m zi K tb., 13 . B sk., İstanbul, 199 6 , s. 107.2 K . F ikre t K an ad , K ısaltılm ış Pedogoii, M.E.B. Yay., A nkara , 1966 , s. 1473 C . S avard , Ç ağ d aş Pedagojiden S e ç m ele r , Çev: N e ja t Y ü zbaşıoğu lları, M .E .B . Yay., A nkara ,

1969 , s. 148.4 Güngör, a .g .e ., s. 46.5 K anad , a .g .e ., s. 147 .6 S avard , a .g .e ., s . 158.