• Od XIII do kraja XIV veka

• Crkve se nalaze na prostoru Kosova i

Metohije i severne Makedonije

• Stil dobio naziv po Reci Vardar u čijem

slivu se nalaze crkve

Vladavine: kralja Milutina (1282-1321),

kralja Stefana Dečanskog (1322-1331),

kralja i cara Dušana (1331-1355)

i cara Uroša V (1355-1371)

Dragutin, stariji sin kralja Uroša I, nakon ženidbe sa ugarskom princezom Katalinom (verovatno 1268), po ugarskom običaju, dobija titulu “mladog kralja”. Ubrzo dolazi do zategnutih odnosa između oca i sina, i Dragutin uz ugarsku i kumansku pomoć otvoreno ustaje protiv oca, porazi ga i navodi na abdikaciju. Uroš se zamonašio 1276. i već 1277. umro kao monah Simon.

Dragutin se uključuje u antivizantijske saveze koji su kovani sa ciljem da se u Carigrad vrati latinska vlast.

Kao veliki teret na savesti ima svoj postupak prema ocu. Kada posle pada s konja polomi nogu, u tome vidi kaznu Božju. Na saboru u Deževi (1282) predaje bratu Milutinu presto, konja i oružje.

Kralj Milutin prima presto od brata Dragutina 1282, i ulazi u razne sukobe (sa Vizantijom, sa Bugarima) šireći državu preko teritorija današnje Makedonije. Do 1290 se razni sukobi razrešuju.

Milutin se 1299. ženi malom vizantijskom princezom Simonidom, i time postaje član najuže porodice vizantijskog cara Andronika II Paleologa, njenog oca, ali se i zamera svojim starijim sinovima kao i bratu i njegovim sinovima, jer taj brak ugrožava njihovo pravo na presto.

U Srbiju iz Hilandara dolaze obrazovani teolozi (koji se brinu i o umetnosti), kao i duhovnici za episkope i kasnije arhiepiskope.

Država u doba

kralja Milutina i

kralja Dragutina

Kako se srpska država širi preko teritorija današnje Makedonije, sve do danas grčkih zemalja, ovoj grupi spomenika pripadaju crkve građene na Kosovu i Metohiji, u Makedoniji u periodu kada je ona bila u sastavu srednjevekovne srpske države, kao i na teritoriji današnje Grčke.

Zbog dobrih odnosa sa Vizantijom kao i gradnjom na novim prostorima sa vizantijskom tradicijom, dolazi do prodora vizantijskih oblika gradnje: Napušta se jednobrodna osnova raške crkve, i usvaja tip osnove upisanog krsta.

Građevina sa osnovom

upisanog krsta može biti

sažetog ili razvijenog tipa, sa

jednom ili pet kupola.

Osnova kao krst je spolja obuhvaćena zidovima pa se spolja dobija

izgled pravougaonika, odatle naziv upisan krst. Krst se vidi u obliku

krova, koji se grana na četiri strane sa osnovom u kupoli nad presekom

dva poluobličasta svoda, dok su prostori oko grana krsta niži. Ispod

poluobličastih svodova nisu postavljeni noseći zidovi, nego stubovi, pa

je unutrašnji prostor građevine povezan u jednu celinu.

Sažeti upisan krst: građevine sa osnovom upisanog krsta mogu biti i sa

kratkim poprečnim kracima koji se stapaju sa bočnim zidovima, kada se

oblik krsta vidi samo u obliku krova. Govorimo o građevini sa osnovom

sažetog upisanog krtsta.

Razvijeni upisani krst: ukoliko su kraci krsta vidni, govorimo o obliku

razvijenog upisanog krsta. Kod većih građevina mogu postojati kupole i

nad tim nižim prostorima između krakova krsta, pa govorimo o osnovi

razvijenog krsta sa pet kupola.

Primer crkve oblika sažetog upisanog krsta s kupolom:

Studenica, Kraljeva crkva, osnova i pogled sa juga (oblik krsta

vidan jedino u obliku krova)

Kraci krsta su ovde sasvim

kratki, a stupci ispod kubeta

nisu slobodni već su kao

pilastri priljubljeni uz bočne

zidove (ovde u uglovima)

građevine.

Primer građevine sa osnovom tipa razvijenog upisanog krsta s jednom kupolom: Čučer, Sv. Nikita, (kralj Milutin obnovio 1308.), presek, osnova i pogled sa severoistoka

Jezgro čini razvijeni upisani krsta s kupolom, a oko njega je donji krst sa četiri male kupole, te se silueta crkve stepenasto uzdiže do centralne kupole...

Fasade u vizantijskoj tehnici: zida se opekom i tesanicima u naizmeničnim, dekorativno ređanim redovima (jedan red kamena, tri reda opeke). Fasade se spolja ne malterišu. Krovni venci od testerasto postavljenih opeka.

Oblik krsta je vidan u nivoima krova. Krovovi su pokriveni olovom, a čelo zabata na kracima krsta je lučno izvijeno. Krov se stepenasto uzdiže do centralne kupole. Tambur kupole i oltarska apsida su spolja mnogougani (iako iznutra kružnog i polukružnog oblika).

Primer spoljašnosti crkve oblika sažetog upisanog krsta s kupolom:

krovovi pokriveni olovom, a čelo zabata na kracima krsta je lučno

izvijeno. Tambur kupole i oltarska apsida su spolja višeugaoni. Po

izuzetku, mala Kraljeva crkva je spolja malterisana.

Studenica, Crkva Sv. Joakima i Ane (Kraljeva crkva – kralj Milutin,

1313/14.), pogled sa zapada, severozapada i istoka:

Zadužbina

kralja Milutina,

Simonide i

Stefana

Posvećena

Uspenju

Bogorodice

Živopisali je

Mihailo i

Evtihije

Oblik krsta je vidan u nivoima krova. Stepenasto uzdizanje: Gračanica, Blagoveštenje, pogled sa severozapada i jugoistoka: jezgro čini razvijeni upisani krsta s kupolom, a oko njega je donji krst sa četiri male kupole. Apsida i tamburi kupola spolja višeugaoni.

Uticaji vizantijske umetnosti, uzori iz Carigrada i Soluna, i preko nje uticaj antike.

Ljudske figure su manje monumentalne (manje su i brojnije). Prostor je u većoj meri naznačen (pokušaj perspektive).

Scene su raznovrsnije i brojnije, pojavljuju se i nove teme (kao na primer tema Loze Nemanjića koja se javlja prvi put u Gračanici, likovno objašnjenje natprirodnog porekla kraljevske vlasti.

Gračanica, Blagoveštenje, luk između naosa i priprate, portret vladara ktitora,

detalj, Hristos iz segmenta neba blagosilja, anđeli donose krune.

Nove scene: Hrist po anđelima šalje krune kralju Milutinu i kraljici Simonidi (Gračanica, luk između naosa i priprate)

Nove teme: Loza Nemanjića po ugledu na lozu Jesejevu, objašnjava božansko poreklo kraljevske vlasti (Gračanica, Blagoveštenje, priprata, istočni zid)

Gračanica, Blagoveštenje, naos, Raspeće

Slikarstvo raške stilske grupe: Monumentalni stil: velike, monumentalne figure na zlatnoj ili plavoj pozadini.

Studenica,

Bogorodičina crkva,

Raspeće, 1208/9,

zapadni zid

Srpsko-vizantijski stil (Uspenje Bogorodice, Gračanica): brojnije a sitnije figure, prostor u većoj meri naznačen, pokušaj perspektive

Gračanica, Blagoveštenje, naos: brojnije i raznovrsnije scene

Brojnije i raznovrsnije scene: Gračanica, Blagoveštenje, priprata, Strašni sud, detalj

Posvećena Joakimu i Ani Osnova sažeti krst sa kupolom

Ktitorski portret: kralj Milutin i kraljica Simonida prinose sv. Ani sa malom Bogorodicom model crkve (Studenica, Kraljeva crkva,1318/9, južni zid)

Studenica, Kraljeva crkva, slikarstvo, oltar: pričešće apostola i arhijerejska liturgija

Studenica, Kraljeva crkva: Rođenje Bogorodice

Studenica, Kraljeva crkva, severni zid

Zadužbina kralja Milutina

Petokupolna crkva sa bočnim ambulatorijumom

Ima spoljnju pripratu sa zvonikom

Majstori su : Nikola i Astrapa

Prizren, Bogorodica Ljeviška, pogled sa jugoistoka

Katedralu Prizrenske episkopije, na osnovama stare bazilike iz IX-X veka, obnovljenoj u XIII veku, podigao je kralj Milutin oko 1306-1307. U osnovu stare bazilike uklopljena je petokupolna građevina upisanog krsta s ophodnim brodovima (ambulatorijumi) koja na zapadu ima pripratu i otvorenu spoljnu pripratu sa kulom-zvonikom.

Crkva sv. Apostola (sv. Sava),

crkva sv.Dimitrija (arhiepiskop Nikodim),

crkva Bogorodice Odigitrije (arhiepiskop

Danilo),

zajednička priprata, crkva sv. Nikole

(arhiepiskop Danilo)

Crkva Sv. Dimitrija na severu, podignuta za vreme arhiepiskopa Nikodima (1317-1324): jednobrodna, elementi i raške i srpsko-vizantijske arhitekture;

Crkva Bogorodice Odigitrije, na jugu, podignute za vreme arhiepiskopa Danila II (1324-1337), osnove razvijenog upisanog krsta. Zajednička priprata podignuta ispred sva tri hrama takođe za vreme arhiepiskopa Danila.

Merama i položajem podređene ranije podignutom hramu Sv. Apostola, u raškom stilu.

Peć, Bogorodica Odigitrija

(uz južnu stranu hrama Sv. Apostola,

oko 1325.)

Peć, priprata, pogled sa jugozapada

Peć, Sv. Dimitrije, portreti, južni zid: arhiepiskop Nikodim, kralj Stefan Dečanski, mladi kralj Dušan i sv. Sava