145

Odkrywanie i detabuizowanie ukrytego w picture bookachIwony Chmielewskiej

Marta BaszewskaUniwersytetWarszawski

Tabu i trudne tematy w literaturze dla dzieci i młodzieżyKsiążkaobrazowa1(jeżelitra$adodziecka)wpisujesięwmającypolitycznąietycznąpotencjalnośćdyskursdzieciństwa2,wktórymde$niujesięjejakopro-ceszakładającypodmiotowycharakterdziecka,jegozdolnośćdodecydowaniaosobiesamymorazmoralnąiintelektualnąautonomię.Dzieciństwowtymuję-ciujestokresemrozwoju,wolnościikonstruowaniawłasnego„ja”(np.dziecko

1Wtekścieużywamtegoterminulubjegoangielskiejwersji(picture book).Wbadaniachpoświęconychtemuzjawisku–paradoksalnie–dużoczęściejużywasięwersjiangielskiejzuwa-ginafakt,żepolskietłumaczenie„książkaobrazkowa”niewystarczającoprecyzyjnieoddajecharakterzjawiska,ponadtojestnacechowaneiinfantylizujegatunek.Termin„książkaobraz-kowa”zostałukutynajprawdopodobniejwlatach70.XXwiekuiodnosiłsiędozupełnieinnychtekstówkultury(por.S.Frycie,M.Ziółkowska-Sobecka,Leksykon literatury dla dzieci,PiotrkówTrybunalski1999,s.190).Niektórzybadacze,atakżetwórcyksiążkiobrazowej,świadomiwagiproblemupostulująużywanieterminuangielskiegopozbawionegodeprecjonującegocharak-teru.Zwracajątakżeuwagęnaniuanseznaczeniowewynikającezesposobuzapisuterminu.Pisowniałączna,stosowanam.inprzezMagdalenęSikorskąmawskazywaćnajednośćsłow-no-obrazową,którakonstytuujegatunek.Jednakżezarównowpolskich,jakiwzachodnichpracachobserwujesiębrakujednoliceniaterminologiiikonsekwencjiwjejużywaniu.

2Por.A.Męczkowska-Christiansen,Dyskursy dzieciństwa a polityka. Pomiędzy wyklucze-niem a obywatelskim uczestnictwem,„ProblemyWczesnejEdukacji”2010,nr2,s.29,32.

146

jakodemiurg,trickster).Tekstykulturypowstającewramachtegodyskursuniestroniąodtematówtabu,podejmująważnespołeczniekwestie,nieukry-wająprzeddzieckiemtakichsprawjakśmierć,cierpienie,seksualność,Inność,Zagłada,nietolerancja,przemoc,depresja,smutek3.PowyższetematypojawiająsięwksiążkachIwonyChmielewskiej.Jejtwórczośćukazujedzieckojakopeł-noprawnąosobę,którapowinnapoznawaćświatwpełni,niepoprzeznarracjeinfantylizujące,izolująceodrealnegoświataijegoproblemów.Wksiążceob-razowej,czegodobrymprzykłademjestsztukatworzonaprzezChmielewską,twórcynietylkonieunikająłamaniatabu,alewręczprogramowowykorzystujągatunekdoodsłanianiatematówwstydliwych,drażliwych,niewygodnychispo-łeczniewciążnieprzepracowanych.

Dziękiksiążceobrazowejjakospecy$cznemumediumkulturowemu[…]udajesięczęstowprowadzićdoobiegużyciapublicznegomarginalizowaneczydetabuizowanetreściiformyzwiązanezczłowieczeństwem4.

Jak zauważyłaMałgorzataCackowska, odwołując się do ustaleńPeteraHunta5,literaturadladzieciniepozostajewolnaodideologiiizawierawsobieelementyświadcząceowizjidzieciństwa(jakokonstruktuspołecznego)przy-jętejprzezdorosłychtworzącychtakąliteraturęlubczytającychjądzieciom6.WedługMichelaFoucaultawładzatowiedzaorazmożliwośćmanipulowaniadostępemdoniej7.Konstruowanieposłusznegoikarnegospołeczeństwazaczy-nasięjużnawczesnychetapachsocjalizacjiprzyokreśleniupowinnościspołecz-nychkontrolowanegopodmiotu.Analizującksiążkidladzieciiewolucjętegogatunku(wciąguwiekówrozwojueuropejskiejkultury)możnadoszukiwaćsięhistoriistosunkuspołeczeństwadodzieciństwaorazzmianwjegodyskur-sach.Odtego,jakietematyliteraturadladziecipodejmowałaiwjakisposóbje

3Poszerzonąre*eksjęnatentematmożnaznaleźćwpracyTabu w literaturze i sztuce dla dzieci,red.B.Sochańska,J.Czechowska,Poznań2012.

4M.Cackowska, Ideologie dzieciństwa a/i tabu w książkach obrazkowych dla dzieci,„OpusculaSociologica”2013,nr3,s.25−26.Por.taż,Ideologie dzieciństwa a tabu w książkach obrazkowych dla dzieci,[w:]Tabu w literaturze…, s.20.

5P.Hunt,Literatura dla dzieci a dzieciństwo,[w:]Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem,red.M.J.Kehily,Kraków2008,s.61−63.

6M.Cackowska,Ideologie dzieciństwa a/i tabu…, s.20.7 M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. T. Komendant,

Warszawa2009.

Marta Baszewska

147

ujmowała,cobyłowniejzupełnieomijanelubdeformowane,zależy,jakimodeldzieciństwawydawałsiętwórcomwzorcowy,jakiuznawalizajedynyisłuszny,zaideał,któryimprzyświecał.

Skoroksiążkaobrazowajestjednymzpierwszychmediów,któredostarczajądzieciomwiedzyoświecie,niemożedziwićfakt,żedorośliwykorzystująjądoprzedstawianiawłasnejinterpretacjitegoświata8.Współcześnietabuwlitera-turzedziecięcejsukcesywniezmniejszaswójzakres,coAnnaWasilewskałączyzpostmodernistycznym„kryzysemwielkichnarracji”9.Obecniecorazwięcejtreściwcześniejuznawanychzaniewłaściweprzenikadoksiążekdladzieci.Najczęściejwystępującymtematemuznawanymwewspółczesnejkulturzezatabujestśmierć.Motywtenodzawszebyłobecnywliteraturze,czegoprzykładmogąstanowićchoćbybaśniebraciGrimm,AndersenaczyPerraulta.Śmierćczęstoukazywanownichjakonaturalnyinieuchronnyaktmającypoważnekonsekwencjedlabohaterów–takiewydarzeniezmuszało ichnp.dowalkiowłasnystatusspołecznynadszarpniętyprzezosierocenie10.Współczesneob-razyśmierci,funkcjonującezapośrednictwemmediów(innychniżliteratura)wpostindustrialnymspołeczeństwiekonsumpcyjnym,służątabuizowaniujej;stałasięonaodległa,zawszedotyczyInnego.Zjednejstronyulegamedykaliza-cji,wypchnięciupozasferęświadomościspołecznej,zdrugiejszczególnąwagęprzywiązujesięzaśdo„odejścia”znanychosób.

To„przesunięciemedialne”,„upośrednienie”,a takżeodsuwanieodsiebiemyśliośmierciwewspółczesnymświecie„sprawia[…]wrażenie,jakbyśmystalisięspo-łeczeństwemludziwierzących–wbrewoczywistości–wewłasnąnieśmiertelność”.Naszakulturadokonujetabuizacjiśmierci,unikare*eksjinajejtemat.Jednakuda-wanie,żeśmierćnieistnieje,niechroniprzedludzkimilękamiifobiami[…].„Tonaszlękprzedśmierciąpowoduje[…]żeniemówimyoniejdzieciom,chronimyjeprzedzetknięciemzniąiwkonsekwencjinieuczymydziecijejakceptacjiiradzeniasobiezemocjamizniązwiązanymi”11.

8M.Cackowska,Ideologie dzieciństwa a/i tabu…,s.21.9A.Wasilewska,Tabu w literaturze dziecięcej, czyli zabrania się zabraniać!,„Problemy

WczesnejEdukacji”2013,nr2,s.91.10Tamże,s.92.11B.Niesporek-Szamburska, Oswoić ze śmiercią – o jednej z ról literatury dziecięcej,

[w:] Noosfera literacka. Problemy wychowania i terapii poprzez literaturę dla dzieci,red.A.Ungeheuer-Gołąb,M.Chrobak,Rzeszów2012,s.73−74.

Odkrywanie i detabuizowanie ukrytego w picture bookach…

148

OdwołującsiędoteoriipsychoanalitycznejBrunonaBe.elheima,możnastwierdzić,żedetabuizowanieśmierciwywieraterapeutycznywpływnamło-degoodbiorcęiwspierajegoemocjonalnyrozwój.Wnajnowszejliteraturzedladziecibywaonaujmowananietylejakojednostkowyakt,ilejakoprocesumie-ranialubodchodzenia12.Śmierćprzedstawiasięwięczjednejstronyjakocośniesprawiedliwego,azdrugiejjakonaturalnąkolejrzeczy,unikasiękonwencjibaśniowejikierujewstronęrealizmu.Szczególnynaciskkładziesięnaproce-sualnośćśmierciiprzeżywaneprzezdzieckoemocjeorazwyobrażeniaoży-ciupozagrobowym.ZaMarzenąMichałekmożnazaryzykowaćstwierdzenie,żeszczególnieistotnymcelemwspółczesnychtekstówośmiercijestzbliżeniesiędohoryzontumyślowegodziecka13.Fakttendajedzieckumożliwośćprzeży-waniategozjawiskawmyśldyskursuetycznejpotencjalności.Wychowawca,poruszająctentrudnytematzwychowankiem,dajedzieckupełnąwolnośćprzeżywaniafenomenuśmierciwindywidualny,tylkosobiewłaściwysposób.Wśródnajczęściejobecnieporuszanychtematówtabuwymienićnależyrównież$zjologięiseksualnośćlubcielesność.Książkiporuszająceteproblemyokazująsiękontrowersyjne,wzbudzająsporyświatopoglądowe,prowokujądyskusjenatematsamychfunkcjiliteraturydladzieci(czymaonazapewniaćprzedewszystkimrozrywkę,czynieśćprzesłanie).

Kilka słów o autorskich książkach14 Iwony ChmielewskiejChmielewskatoartystka,która(poprzeztematykęswojejtwórczości)walczyzinfantylizacjągatunkuksiążkiobrazowej.Jejdziełaautorskie15niesąwprostde-dykowanedziecięcemuodbiorcy.Fakt,żeilościowoobrazprzeważawnichnadtekstem,zwykleprowadzidobłędnegoutożsamianiaichzliteraturądladzieci.Autorkawierzyjednak,jakwielokrotniewspominanaspotkaniachautorskich

12Tamże.13M.Michałek,Śmierć – dozwolone od lat 18,„PrzeglądHumanistyczny”2011,nr3,

s.87−96.14Określenietofunkcjonujewbadaniachbibliologiczno-edytorskichnatakiejsamejza-

sadzie,jakpojęcie$lmuautorskiegow$lmoznawstwie.Mówiąckrótko:książkaautorskatotaka,wktórejautorodpowiadazacałokształtpublikacji(treść,typogra$ę,obrazy,formatksiążki,papier,oprawę,szycieitp.).

15IwonaChmielewskamarównieżwswoimdorobkupicture booki powstałewkooperacjizinnymiautorami(odpowiadającymizatekst),atakżeilustracjedotomikówpoezjiczyklasykiliteraturydziecięcej.

Marta Baszewska

149

iwwywiadach16,wpotencjałkoduikonicznego,którymożewyrażaćwięcejniżsamosłowo.Obrazy,któretworzyChmielewska,cechujemetaforyczność,mająonesymbolicznycharaktericzęstoodwołująsiędomitologii,literaturyczytopikieuropejskiej.Byjewpełniodczytaćpotrzebapewnychkompetencji,którychmożnaoczekiwaćoddorosłego,anieoddziecka.WzwiązkuztymidealnymmodelemodbioruksiążekChmielewskiejbyłobywspólneczytanie,wczasiektóregorodzicczyopiekunwcielałbysięwrolęnauczycielaobjaśniają-cegodzieckuświatukazanywtekstachkultury.Jesttopewnegorodzajuwyzwa-niedladorosłego,którysammusinajpierwprzejśćswoistąinicjacjęizmierzyćsięzczęstotrudnymiiniewygodnymikwestiamiporuszanymiprzezautorkę.Dziękitemumajednakokazjępoznaćlepiejświatisamegosiebie,anietylkotraktowaćpicture bookajakonużącączytankę/historyjkęczytanądzieckuko-lejnyrazprzedzaśnięciem.JakmówisamaChmielewska:

Staramsięzawszetakbudowaćswojeksiążki,żebybyłyksiążkamidlaludzi,anieksiążkamidladzieci.Jeśliopowiadasięprostymisłowamiijednoczesnymobrazem,używającdotegoprostychmetafor,tomożnamówićnawetmałymdzieciomonaj-trudniejszychsprawach.Pozatymzawszeprzyświecamimyśl,żeksiążkabędziedopełnianaprzezodbiorcównaróżnymetapierozwojuświadomościichwłasnymikoncepcjami,dlategostaramsięrobićksiążkiotwarte.Iraczejzadawaćpytania,anieformułowaćkategoryczneodpowiedzi17.

Słowatedobitnieświadcząotym,jakChmielewskapostrzegacelliteratury,którątworzy.Wartododać,żetakakoncepcjazakładapodmiotowośćorazwolność

16„Picture book[…]toksiążkaikonolingwistyczna,wktórejtekstiobrazpełniązwyklerównorzędnąrolę.Czasemwiodącąfunkcjępełniobraz,zaśkrótki,kilkuzdaniowytekstjestwłaściwiepretekstemdozbudowaniaopowieścinapodstawieobrazu.Tekstniemożebyćzbyt„pokazujący”.Jeśliszczegółowoopiszeszsytuację,tocopokażesznaobrazie?Teksttrze-baociosaćzezbędnychsłów,maksymalniegouprościć,asłowa,którychniema,pokazaćnaobrazie.Tekstwpicture bookjestbezobrazuwpewnymstopniuniedoodczytania,niefunkcjonujeautonomicznie,ponieważrozwiązanieopowieściznajdujemydopierowobrazie.Podobniezobrazem–samjestniepełny.Dopierozwiązektychdwóchpłaszczyzn,spójnośćobrazuitekstudajenampicture book”.K.Lipka-Sztarbałło,Przestrzeń zakręcona, czyli między oknem, lustrem a komputerem,„ŚwiatKsiążkiDziecięcej”2010,nr6,s.2.

17 Książki dla ludzi, a nie dla dzieci – wywiad z Iwoną Chmielewską,rozmawiałaAgnieszkaSikorska-Celejewska,h.p://www.qlturka.pl/czytelnia,sztuki_plastyczne,ksiazki_dla_lu-dzi_a_nie_dla_dzieci__wywiad_z_iwona_chmielewska,1368.html[dostęp27.05.2015].

Odkrywanie i detabuizowanie ukrytego w picture bookach…

150

dziecka,przedktórymnienależyukrywaćtakżeniewygodnychtematówiczynićznichtabu.Autorkamówiwprost,żejejpicture bookisąmediumtworzącymde-mokrację,wynikajązjejotwartościnaInnego,zpostawytolerancji,zrozumieniaiświadomościpotrzeb,jakiemożemiećjednostka,takżedziecko,cojestzbież-nezzałożeniamipedagogikiKorczakowskiej.DemokracjadlaChmielewskiejtouwrażliwienienaczłowieka,atakżekształtowanie„krytycznegomyślenia,umie-jętnościwybierania,świadomości,żeniewszystkojesttakie,jaksięwydaje”18.

Chmielewskatworzyksiążkiniejednoznaczne,zapraszającodbiorcędoczyn-negoiwielopoziomowegouczestnictwawopisywanymświecie.Nieograniczasiędojednejdocelowejgrupyodbiorców–jejutworymogąbyćczytaneprzezludziwróżnymwieku,interpretowanenawieleróżnorodnychsposobówwzależnościodwłasnegopotencjałukulturowego,intelektualnegoidoświadczeńżyciowych.

Niemamprzedoczamikonkretnegoczytelnika,zawężałobymitomyślenieoodbior-cy,boprzecieżkażdyczytelnikjestinny.Gdykierujęswójprzekaztylkododzieci,wykluczamdorosłychiodwrotnie.Idealnymwzorem„czytelnika”[…]byłbychybadorosłyczytającyioglądającyrazemzdzieckiem.Przyczymkażdeznichwidzitęksiążkęposwojemu,atewidzeniasięuzupełniająisąrównoważne19.

Dzieciństwo w czasie ApokalipsyPytanieoto,jaksztukapowinnaopowiadaćowojnieiZagładzieorazczywogó-lejesttomożliwezapomocątradycyjniepojmowanegojęzykaartystycznego,pojawiałosięjużwre*eksji$lozofówzeszkołyfrankfurckiej–takichjakHerbertMarcuseczy/eodorAdorno,którywproststwierdził,żepisaniepoezjipoAuschwitzjestniemożliwe.Niezmieniatooczywiściefaktu,żewielutwór-cówzróżnychdziedzinsztukipodejmowałotenniezwyklebolesnyitrudnytemat.Istotnymproblememjesttakżewątpliwość,jakmówićotymdzieciom,iczywogólemówićotymdzieciom.ZgodniezzałożeniamipedagogikiJanuszaKorczaka, żedzieciomnależymówićprawdę,niewolnozataićprzednimiproblematykiZagłady,choćbezsprzeczniepowinnosięopowiadaćimotymwsposóbwyważonyiwstosownymmomencieichrozwoju.ZdaniemAgnieszki

18 Książki na długim sznurku… Z Iwoną Chmielewską rozmawiała Anita Jarzyna,„Polonistyka”2014,nr2,s.36.

19Cytat z listu IwonyChmielewskiejprzytoczony za jej zgodą, [cyt. za:]K.Lipka--Sztarbałło,Przestrzeń zakręcona…,s.2−3.

Marta Baszewska

151

Makowieckiej-Pastusiaknależydzieciomwytłumaczyć,czymbyłaZagłada–trudnojednakwyznaczyćobiektywnągranicęwieku,gdyżjesttokwestiaindy-widualna,zależnaoddojrzałościemocjonalnejdzieckaizdolnościdorosłychdopodejmowaniatakskomplikowanychtematów.Badaczkauważa,żeniewolnoobarczaćtakąwiedząmałychdzieci,gdyżmożetozagrozićbezpieczeństwuichrozwojuumysłowego20.ZbytwczesnepodjęcietematuAuschwitzmożegrozićutratąpoczuciabezpieczeństwa,zaufaniadoświata,utratąwiarywsensżycia.

Holokaustjestniewyczerpany,nieskończony.Niktgonigdynieodtworzy,nieodma-luje[…].Holokaustjestwistocieniemożliwydoopowiedzeniaicokolwiekonimczytamynieuchronnieprzerażairozczarowujezarazem.Piórołamiesiępodciężaremdoświadczeń,coprzekraczająludzkąmiarę21.

Wyjawianie prawdy o Zagładzie wiąże się z uświadamianiem dziecku,żewświecieistniejąwartościjakdobroizło,atakżewpływanakształtowa-niemoralnościisystemuetykimałegoczłowieka.Ponadtoprzekazywanietejwiedzyłączysięzuwrażliwianiemnainnośćicierpienieorazwychowaniemwduchutolerancjiiszacunkudodrugiegoczłowieka.Strategiepodejmowaniategotematubywajądwoiste.Zjednejstronywtekstachkulturyprzeznaczo-nychdladzieci,aopowiadającychoZagładzie,prezentujesięnieodwracalnośćzbrodni,copozostawiaczytelnikazpoczuciembezradnościirozpaczy.Zdrugiejchcesięchronićdzieckoprzedtraumatycznąwiedząiwtymceluposzukujesięmotywówpocieszenia,kompensacji,ukazujesięhistorienieo$ar,leczludzi,którzyprzetrwali,przezcoobrazprawdyoZagładziezacierasię,oddala,zaczynaprzypominaćniebezpiecznąprzygodę,zktórejjednakmożnawyjśćcało.

ChmielewskajestautorkąksiążkipoświęconejpedagogiceJanuszaKorczakaiprowadzonemuprzezniegodomowidzieckawWarszawie.WpublikacjitejniemówisięwprostowojnieiZagładzie,alesugerujetewatkigłównienapłaszczyźnieobrazu.Pamiętnik Blumki wydanyw2011roku,wbrewkąśliwymopiniomniektó-rychkrytyków,niepowstałwcale„nazamówienie”,zmyśląonadchodzącymRokuKorczakowskim(2012).Autorkadojrzewałaprzezosiemlatdo–jaksamamówiwczasiespotkańzczytelnikamiiprywatnychrozmów–„zrobienia”Pamiętnika Blumki.Poświęciładługiczasnazbieraniemateriałów,lekturęopracowańiźródeł

20A.Makowiecka-Pastusiak,Holokaust i współczesne dzieci,„Cwiszn”2013,nr1−2,s.96.21J.Błoński,Autoportret żydowski, [w:]Biedni Polacy patrzą na getto,Kraków1996,

s.101,103,[cyt.za:]A.Makowiecka-Pastusiak,Holokaust…,s.95.

Odkrywanie i detabuizowanie ukrytego w picture bookach…

152

(wszystkieimionapojawiającesięwksiążceoprócztytułowejBlumkisąauten-tyczne),wykorzystałateżwieleautentycznychmotywówihistoriizaczerpniętychzliteraturynie$kcjonalnej,jakrównieżcytatyzdziełJanuszaKorczaka.

TytułowaBlumka towymyślonaprzezChmielewską jedna zwychowa-nekDomuSierotprowadzonegoprzezJanuszaKorczakaimieszczącegosięwWarszawieprzyul.Krochmalnej92.Imiębohaterkiizarazemnarratorkioka-zujesięznaczące,przywodzinamyślniemieckiesłowodie Blume–oznaczające„kwiat”–orazwyrazבלום (blʊm)wjęzykujidysz.Kwiatsymbolizujew„me-taforycebiblijnejprzemijaniewszystkiego,coziemskie”22,pozatymkojarzysięznadzieją,niewinnością,czystością,subtelnością,dobrocią,odrodzenie23.Książkęotwierawypełniającystronętytułowąobrazdziewczynkipodlewającejkwiaty–niezapominajki–ispoglądającejwgóręwkierunkubalkonu,zktó-regonajwyraźniejmówicośdoniejKorczak.Autorkaprowokujejednakdosymbolicznegoodczytywaniaobrazów.Niezapominajki–zgodniezetymo-logią–kojarząsięzzachowywaniempamięci–tokwiaty,októrychsięniezapomina.Troptenjestuniwersalny,ponieważnazwakwiatuijejznaczeniesątakiesamewróżnychjęzykach(np.ang.forget-me-not,niem.Vergissmeinnicht,hiszp.nomeolvides).Umieszczającobrazowymowiesymbolicznej(Blumki--ogrodniczki)tużoboktytułuksiążki,Chmielewskapodkreślaautorskąinten-cję.Pamiętnik Blumki masłużyćzachowaniupamięciodzieciachzDomuSierotiichopiekunie–doktorzeKorczaku,takjakpodlewającaniezapominajkitytu-łowabohaterkaprzedłużażyciekwiatów.

NieprzypadkowoChmielewskazdecydowałasięnawybórformypamięt-nika,cojestdośćkonwencjonalnymzabiegiemliterackim.Dziękitemurelacjadziewczynkinabieraznamionintymnościisubiektywności,co–jakmożnaprzypuszczać–wpływanaemocjonalnośćodbioru,sprawia,żeczytelnikiden-ty$kujesięzmłodąnarratorkąirazemzniąwspółodczuwa.Aspektpamięcizo-stałdodatkowopodkreślonypoprzezwykorzystaniepożółkłego,wypłowiałegopapieruwliniępochodzącegozestaregozeszytu.Dziękitemu(jakrównieżdzię-kizdjęciomwsepii)czytelnikmożeodnieśćwrażenie„dawności”,obcowaniazeswoistymmediumpamięci.Niebezpowodupostacizostałyprzedstawionewkolorzeniebieskim,przypominającymatrament,którymBlumkapiszepa-miętnik.Możetooznaczać,żebohaterowieistniejąjużtylkonajegokartkach.

22Kwiaty,hasło[w:]M.Lurker,Słownik obrazów i symboli biblijnych,tłum.K.Romaniuk,Poznań1989,s.106–107.

23Kwiat,hasło[w:]W.Kopaliński,Słownik symboli,Warszawa1990,s.184.

Marta Baszewska

153

OdbiorcapoznajecałąhistorięDomuSierotopowiedzianązperspektywyjed-nejzwychowanek,któradoświadczyłaosobiściewszystkiego,oczymopowiada.Formamaważnyzwiązekzprzesłaniemutworu,którykończysięsłowami:„Bopamiętnikjestpoto,żebyniezapomnieć…”24.OsobistarelacjaBlumkimazazadanieprzypominaćodbiorcomożyciu,anieśmierciKorczakaijegopod-opiecznychorazprzybliżaćzasadywspółżyciapanującewprowadzonejprzezniegoplacówceileżącąuichpodstaw$lozo$ęwychowawczą,Korczakowskąpaideię.Wybierającformępamiętnika,ChmielewskawykorzystaławiedzęnatematrealiówżyciawDomuSierot.Wychowankowiepisalibowiempamiętniki,doczegozachęcałichsamDoktor.Niestetyżadenzautentycznychpamiętni-kówniezachowałsiędonaszychczasów,wszystkieprawdopodobniespłonęływwarszawskimgetcie.Dlategoteżautorka,tworzącwłaśniepamiętnik,pragnęławypełnićlukęwpamięcipomieszkańcachsierocińca.

Pozaklasyczną,wręcz„ograną”konwencjąpamiętnikaChmielewskakom-ponujeswojedziełowsposóbnowoczesny.Narracjajestdwustopniowa,składasięzdwugłosu,któregosampamiętnikjestjednączęścią.Klamrękompozycyjnąstanowinarracjaauktorialna.Książkazaczynasięodsłów:„BlumkamieszkaławDomuSierot,któryprowadziłdoktorKorczak.Blumkapisałapamiętnik”.Autorskiewprowadzeniezawierasięnatrzechrozkładówkach,którepoprze-dzająoddaniegłosusamejbohaterce,przejścienarracjitrzecioosobowejwpa-miętnikarską.Klamrakompozycyjnazostałateżpodkreślonaprzezzmieniającysięmotywpióra,którympisałaBlumka.Napoczątkudziecięcarękatrzymającaatrybutpisarskizbliżasiędosłówwypowiedzianychprzezodautorskiegonarra-tora,cozwiastujemającewkrótcenastąpićprzejęcienarracjiprzezdziewczynkę.Zkoleinaprzedostatniejrozkładówcepiórozmieniasięwjad,czylijudaistycz-nenarzędzieliturgicznezzakończeniemwkształciewskazującejdłoni,któreułatwialektorowiczytanietekstuTory(świętezwojeniemogąbyćdotykaneludzkąręką).Jadskierowanyjestwstronęwizerunku„pociągu–wdomyśletego,któryzawiózłmieszkańcówsierocińcadoTreblinki–[…]symboliczniełączącyprzeszłośćiteraźniejszość,wskazująctakżedrogędoprzyszłości”25.

24I.Chmielewska,Pamiętnik Blumki,Poznań2011,[b.s.].Wszystkiecytatypodajęzawydaniem:I.Chmielewska,Pamiętnik Blumki,Poznań2011[brakpaginacji].Ilustracjepo-chodzącezksiążkizostałymiudostępnioneprzezsamąautorkę.

25M.Sikorska,K.Smyczyńska,Ewangelia według Korczaka. „Pamiętnik Blumki” Iwony Chmielewskiej, [w:] Wyczytać świat – międzykulturowość w literaturze dla dzieci i młodzieży,red.B.Niesporek-Szamburska,M.Wójcik-Dudek,A.Zok-Smoła,Katowice2014,s.153.

Odkrywanie i detabuizowanie ukrytego w picture bookach…

154

Obraztenjestzarazemsymbolicznyiniezwyklewymowny,iporuszający.ZjednejstronyChmielewskaoperujesilnymkontrastemmiędzysacrumapro-fanum.Przyrządliturgicznyprzeznaczonyjestdowskazywaniaświętegotekstu,któregoniegodnajestdotykaćrękaśmiertelna.Pociąg,wkontekściehistoriiJanuszaKorczaka i jegowychowanków,nieodłączniekojarzysięzZagładą.HistoriadzieciiDoktorazostajenagle,niespodziewanieibrutalniezaanekto-wanaprzezwielkąitragicznąhistorięXXwieku,wktórejwszelkieświętościuległydesakralizacji.Jednakzdrugiejstronymożnadopatrywaćsięwtymob-raziesensówmetatekstowych,problematykimówiącejopowinnościachartystywobectematuZagłady.Wymownywydajesięrównieżbrakrękitrzymającejjad–zostałonzawieszonywpróżni,niepodtrzymujegonawetautorka.

Brakujeręki,któramogłabygoprzytrzymać–byćmożejesttosugestia,żebyuczyniłtoautorlubczytelnicyPamiętnika…?Jadodsyładoobrazupociągu,azatem,jakmożnasiędomyślać,takżedodziecizsierocińcaKorczaka;tradycyjnienarzędzietowskazujenaświętość,atakżepodkreślaniemożnośćjejdotknięcia.Dotyktosymbolbliskości,aletakżeposiadania,brakudystansu,zwyczajności,dlategoteżosobatrzy-mającajad,kimkolwiekbybyła,niejestgodna,bydotknąćtego,cojadwskazuje26.

Możnacałytenobrazrozumiećtakżejakodeklaracjęsamejartystki,wypo-wiedźpozadiegetyczną,manifestautorskiejbezradnościiniemożnościopisaniaZagłady.Temattenjestbowiemtak„święty”,żeniemaręki,którabyłabyzdolnaalboodważyłasiępodtrzymaćjadistworzyćtekstopisującydzieciwdrodzenaśmierć.Łatwiejilepiejopowiadaćoichżyciu,sugerującjedynienieuchronnylos,któryspotkałBlumkę,pozostałedzieciidoktoraKorczaka.

PrezentacjęwychowankówKorczakapoprzedzarozkładówkazuwagąnarratoraodautorskiego:„Niewiadomo,dlaczegojestichtylkodwanaścio-ro,skorowdomubyłoichażdwieście”.ZdaniemSikorskiejiSmyczyńskiejliczbatamaznaczeniesymboliczne iprzywodzinamyślkontekstbiblij-ny.WDoktorze idwunastuwychowankachautorkidopatrują sięaluzjidoChrystusa idwunastuapostołów,zkoleisposóbprzywoływaniaprzezBlumkęzasadpedagogikiKorczakowskiejprzypominakonstrukcjąDekalogMojżeszowy27.

26M.Sikorska,K.Smyczyńska,Ewangelia…,s.153.27Tamże,s.158.

Marta Baszewska

155

Rozkładówkiz:I.Chmielewska,PamiętnikBlumki,Poznań2011[brakpaginacji].

156

PortretydwunastumieszkańcówDomuSierotiichwzajemnerelacjeprzed-stawioneprzezBlumkęmogąrzeczywiścieprzypominaćśrodowiskouczniówChrystusaprzedstawionegowosobieKorczaka.Chmielewskapodkreślawtensposóbdoniosłośćwychowania,jakieodbieralipodopieczniDoktora,atakżepokazuje,żedziecistanowiłyjedenorganizm,żeichegzystencjawdomumiaławymiarpełny,takjak„pełna”i„harmonijna”,„doskonała”i„kompletna”jestliczbadwanaście28.

OpowieściprzedstawiającemieszkańcówDomuSierotorazichprzeszłośćkształtują jednocześniewizjędzieciństwa, jaka stała się tematemPamiętnika Blumki.Bynajmniejniejesttowizjaarkadyjska,beztroskaczyinfantylna.DzieciwychowywaneprzezKorczakatraktowanesąnarównychprawachzdorosłymi,aleteżichegzystencjaprzedtra$eniemdodomunaKrochmalnąob$towaław„do-rosłe”problemy.Głód,choroby,opuszczenie,samotność,koniecznośćpracy,agre-sjawobecinnychiświatatodoświadczeniaskładającesięnażyciewychowankówzanimtra$lipodopiekęDoktora,anawetipodczaspobytuwjegodomu.Ważnymwątkiem,którywyłaniasięzdwunastuopowieści,jestmetamorfozaniektórychdziecidostrzegalnawyraźnienakilkuprzykładach.OpiekaKorczakaijegome-todywychowawczeprowadząbowiemdopoprawy,napełniająwychowankówotuchą,radością,wiarąwsensżycia,umożliwiająimżyciewgromadzie,dająimmarzeniaodorosłości,która(jakwiemy)nienadejdzie.

W zależności od kompetencji odbiorczych i kulturowych interpretacjePamiętnika Blumkimogąbyćjedno-lubwielopoziomowe,mogąskupiaćsięnadosłownychsensachhistoriiKorczakaiwychowankówDomuSierot,alerównież̇sięgaćgłębiejidoszukiwaćsiętreściukrytychnapłaszczyźniesymbo-likiobrazówlubnapoziomierelacjimiedzyobrazemasłowem.Dziękitemudziełopozostawiadużąswobodęinterpretacyjną,zmuszadowysiłkuczytelni-czegoiprowokujedopracywyobraźni.Pamiętnik BlumkimożnaodczytywaćjakoksiążkęodzieciachzDomuSierotKorczaka,ichlosachicodzienności,jakoapologię$lozo$iwychowaniagłoszonejiwcielanejwżycieprzezDoktora,albojakoformę„upamiętnieniagłosudziecka–anonimowejo$aryZagłady”29.KsiążkaChmielewskiej„możezaśbyćwszystkimnaraz,anawetczymświęcej–poetyckimprzekazemkierującymczytelnikówdofundamentalnychzagadnieńegzystencjalnych”30.

28Dwanaście,hasło[w:]W.Kopaliński,Słownik symboli,s.77−78.29M.Sikorska,K.Smyczyńska,Ewangelia…,s.15230Tamże.

Marta Baszewska

157

Chociażpowołanydożyciaprzezautorkęmikroświat,wycinekcodziennejrzeczywistościwDomuSierotprzyul.Krochmalnejwydajesięrzeczywisto-ściąautonomiczną,zamkniętąenklawąwchłaniającąhistorię,toitakwyraźniedajesięodczućatmosferęzagrożenianieubłaganiezbliżającejsięapokalipsyXXwieku.AutorkaoddajetopoprzezszeregsymbolikojarzącychsięzZagładą,czymożezjejikonosferą.Wtymcelunakartachksiążkiumieściławielemoty-wówczyelementówwieszczącychnieuchronnośćlosubohaterów.

Małozauważalneszczegółymogąbyćodczytanejakoaluzjedomającejnastąpićtragedii,wywołująteżsilneemocjewobarczonymwiedząhistorycznączytelnikuprzezzderzeniesymbolizagładyznieświadomościążyjącychjeszczenakartkachpamiętnikabohaterów31.

Przykładowootwartepuszkizsardynkamiiśledziamizjednejstronysugerują,żedzieciomwdomuniebrakowałoróżnorodnegopożywienia,zdrugiejstronykojarząsię(choćbywodniesieniudofrazeologii)zdoświadczeniemciasnoty,ścisku,duszności,anawetciałamistłoczonymiwkomorzegazowej.WarkoczReginkiułożonyzkawałkówpapieruliniowego(jedenzmotywówprzewodnichksiążki)przywodzinamyślwłosyścinaneo$aromhitlerowskichobozówśmierci.Podobneskojarzeniabudząmiędzyinnymi:szeregbutów,żałobnawstążkakon-trastującazwizerunkiembawiącychsiędzieci,czarnechmuryzbierającesięnadDomemSierot,czarnyparasol,podktórymkryjąsięKorczakijegopodopieczni,mydłoGaziminiesioneprzezpaniąStefę,ręcewychowankówwyciągniętejakbybłagałyopomocizatroskanaminaDoktora.Blumkakończyswojąopowieśćsło-wami:„Długomogłabymjeszczepisać,alePanDoktorjużgasiświatło.Oreszcieopowiemjutro”.Jesttokolejnyzwiastunnieuchronnegolosubohaterów.SłowaBlumkimożnatraktowaćpoprostujakorelacjęzezwykłejczynnościwykonywa-nejprzedsnem,możnajednakdostrzecwniejznaczniewięcej.Motywgaszeniaświatłazapowiadaciemność,azatemiZagładę.Dorosłyczytelnikobarczonywie-dząhistorycznąwie,że„jutro”nienastąpi.

SymbolizmChmielewskiejwyrażasięnietylkowwieloznacznychelemen-tachukazanejrzeczywistości,któreodsyłajądonaddanychznaczeń.Całaopo-wieśćmożebyćodczytywananietylkowwymiarzerzeczywistym,hic et nunc,aleteżwpłaszczyźnieeschatologicznej.Autorkapodkreślatakąwymowędzieła

31Tamże,s.156.

Odkrywanie i detabuizowanie ukrytego w picture bookach…

158

międzyinnymipoprzezodpowiedniewykorzystaniepłaszczyznywertykalnej.Tenchwytartystycznywykorzystałajużnaokładce,naktórejwgórnejczęściwidaćBlumkęunoszącąsięnakartcezpamiętnika,anadolestronyzatroskane-goKorczaka.Wgóręunosząsiętakżeschnącenasznurzeiporuszanewiatremkoszulenocneprzedstawionenapierwszejwyklejceksiążkiirozkładówcepo-święconejKorczakowi.ZdaniemSikorskiejiSmyczyńskiejbieliznasymboli-zujeduszedzieciwznoszącesiękuniebu32.Wartorównieżzwrócićuwagęnainneobrazyskomponowanewzdłużosiwertykalnej,np.rozbieganedzieci,którezjednejstronywyglądają,jakbypoprostusiębawiły,zdrugiejwydajesię,żewstępujądonieba.Motywwiecznegosnu,wktórympogrążająsiębohatero-wie,powracawmetaforycznejilustracjiprzedstawiającejśpiącedzieciotulonewksiążki(byćmożesątoichpamiętniki).Niczymlejtmotywpowracaobrazschodówprowadzącychwzwyż,poktórychwchodządzieciorazKorczak.

Wymiareschatologicznyopowieściwyrażonyjesttakżezapomocąkonsekwentnegorozplanowaniaprzestrzennegoilustracji:przewracająckolejnekartki,polewejstroniewidzimyobrazypełnejcierpieniaprzeszłościdzieci,poprawejzaśaluzyjnewizerunkiichprzyszłości–tragicznejśmierci,aleiwniebowstąpienia33.

Symbolepełniąrównieżinnąfunkcję.Jestniąwspółwystępowaniesymbolireligijnych(chrześcijańskichobokżydowskich,związanychztematykąksiąż-ki),którestajesięformąautorskiegomanifestu,propagowaniaokreślonychpostaw.CzęstopowtarzającymsięsymbolemjestpojawiającasięwróżnychformachGwiazdaDawida(wartozaznaczyć,żewcałejksiążceanirazuniezo-stałaukazanajakoopaskanoszonaprzezŻydówwczasiewojny),jejkształtprzybierająnp.odłamkipękniętejszyby(zbitej,byćmoże,przezSzymka,jed-negozwychowanków),podobniedziejesięzpłatkamiśnieguizawieszkąnaszyijednejzdziewcząt–Ry2i,plastremmiodu,układemziareneksypanychprzezDoktorawróblowi,nawetdwieleżącerazemotwartekopertyukładająsię,tworząctensymbolreligijny.Niejestprzypadkiem,żeChmielewskade-cydujesięnawprowadzeniesymbolichrześcijańskichoboktychzwiązanychzjudaizmem.Takmożnaodczytywaćrybę(symbolpierwszychchrześcijan)czybiałąlilię(symbolMatkiBożej,kształtemprzypominającyGwiazdęDawida).

32Tamże,s.157.33Tamże,s.158.

Marta Baszewska

159

Rozkładówkiz:I.Chmielewska,PamiętnikBlumki,Poznań2011[brakpaginacji].

160

Ponadtochrześcijańskimodlitewniksąsiadujezzapalonążydowskąmenorą,acałaksiążkakończysięobrazemjadu.Współwystępowanietychsymbolire-ligijnychwprowadzaideęekumenizmu,propagujeszacunekdlareligijnejod-miennościorazpostulujepostawędialoguiotwartości,którychtocechzabrakłowrzeczywistościIIwojnyświatowej.

Takjaksubtelnejestto,wjakisposóbChmielewskaopowiadaisugerujepewnezagadnienia,taksamosubtelnepozostająjejautorskieoceny.Artystkazdecydowałasięnieeksponowaćemocjonalnegostosunkuwobecpodjętegoprzezsiebie,niezwykledelikatnegotematu.Dlategoteżksiążkakończysięnie-dopowiedzeniem,$gurąelipsy.ChmielewskaniemówiwprostoZagładzie,śmierci,cierpieniu.Aluzyjniesugerujenieuchronnośćlosusierot,podkreślakontrastichmarzeńipragnień,którenigdysięnieziszczą.Niepopadawwysoki,patetycznyton,coteżzarzuciłojejkilkukrytyków34.

[…]Chmielewskapozostajeczujnawobeckonwencjiwzniosłości,któraniejed-nokrotniepowracaławopowieściachoHolokauście,nieliczynałatwełzy;niecha-rakteryzujeteżdziecizsierocińcaKorczakowskiegojedyniejakoo$arZagłady,leczprzypominaotym,jakżyły.Cowięcej,opowiadająchistorieżyciadwanaściorgawychowankówsierocińca,przywracaimichjednostkowośćorazindywidualność,przywracapamięćojednostkach,którespotkałlosanonimowycho$ar35.

Baśń o doświadczaniu kobiecościKrólestwo dziewczynkitoopowieśćodojrzewaniu iprzemianachzachodzą-cychnietylkowciele,lecztakżepsychicedziewczynki.Jużprzezsamąfor-mę książki Chmielewska zasugerowała, że Królestwo dziewczynki dotykatematudelikatnego,nieporuszanegoprzezinnychtwórców.Równiedelikatna

34„[…]historiatychdzieciwpewiensposóbsiępowtórzyła.Znówweszły,znowąnadzie-ją,wjakąśrzeczywistość,tymrazem,możenaszczęście,tylkoliteracką.Zdyscyplinowane–zmieściłysięwestetycznymkanonieksiążki.Iznównaoczachwszystkichodjechałyby-dlęcymwagonemnaśmierćiniktnawetniekrzyknął,nawetniezachwiałyrównomiernegorytmuikolorystykipięknejksiążki,nicsięniewydarzyło”.K.Rybicka,Jak kanonik Van Der Paele zasmakował w naszych czasach,„Ryms”2013,nr21,s.14.Trudnozgodzićsięztakniesprawiedliwąoceną.Sztukamówiącaotakpoważnychsprawachniemusi„krzyczeć”,epatowaćckliwąemocjonalnością.Wysmakowanyczytelnikdopowiadato,cosztukaprze-milczalubledwiesygnalizuje.

35M.Sikorska,K.Smyczyńska,Ewangelia…,s.157.

Marta Baszewska

161

Rozkładówkaz:I.Chmielewska,PamiętnikBlumki,Poznań2011[brakpaginacji].Rozkładówkaz:I.Chmielewska,Królestwodziewczynki,Warszawa2014[brakpaginacji].

162

isubtelna,zdominowanaprzezpastelowe,wyblakłebarwy,jestkolorystykaksiążki.Podkreślatointymnośćopowieści,aponadtomożeprzywodzićnamyślrówniewyblakłe,odległewspomnienie,byćmożereminiscencjęsamejautorkiprzypominającejsobiewłasnedojrzewanie,coniezmieniafaktu,żeopowieśćzawierawsobietreściuniwersalne.Istotnąrolęodgrywatakżezłoto,kojarzącesięzkrólewskągodnością,władzą,bogactwem.Złoconesąbrzegiksiążki,złotykolormateżkoronanaokładce.Cociekawe,czerwieńniejestdominantąkom-pozycyjnąutworu,nierzucasięwoczy,leczpojawiatylkowdetalach.

Ramękompozycyjnąksiążkistanowipowtarzającysięnapoczątkuikońcumotywotwartychdrzwi,przezktórektośwchodziiwychodzi.Napierwszejrozkładówcedrzwiznajdująsiępolewejstronie,zkoleinaostatniej–popra-wej.Przezdrzwidopokojuśpiącejdziewczynkiwchodziojciecwnoszącykwiatoczerwonychpąkach,którymożnaodczytywaćjakosymbolocharakterzefal-licznym.Innainterpretacjaodnosisiędosamejdziewczynki.Jejdojrzewaniesprawi,żesamawkrótce„zakwitnie”i„wydaowoce”.Istotne,żeChmielewskaniepokazałatwarzymężczyzny,ograniczyłasiędozaprezentowaniajedyniefrag-mentówjegociała–wyciągniętejrękizkwiatemwdoniczceidobrzewidocznąobrączkąnapalcuorazbuta.Możnatoodczytywaćwieloznacznie.Człowiekbeztwarzyzostajesymboliczniepozbawionytożsamości.Wtakimkontekścieautorkamówiłabyokryzysieautorytetuojcowskiegowżyciudorastającejidoj-rzewającejdziewczynki.Ojciecnieprzytulacierpiącejbólcórki,niepróbujejejpocieszyć,jestzboku,pozostajenaobrzeżachdramatubohaterki.Wcałejksiążceniezostałarozwiniętawizjarelacjidziewczynkizrodzicami,szczególniezmatką.Innewytłumaczeniefragmentarycznegoukazaniaojcamożewiązaćsięzpróbądemonizacjipostaci.Ojciecograniczonydoatrybuturękitoojciec--prawodawca,głowarodzinywhierarchiipatriarchalnej,tonietyleczłowiek,coreprezentantsystemuwładzyrozumianegozaFoucaultemjakosystemopre-syjno-represyjny36lubFreudowskiesuperego37.OjciecuChmielewskiejtomęskazasada,którawkradasiędopokojudziewczynki,niosącwręcefallicznysymbolprzypominającyopłciowości,koniecznościrozroduiczekającejdziewczynkęmożliwejnowejrolispołecznej–żonyimatki.Ostatniarozkładówkaprzedsta-wiazaśbohaterkęopuszczającądziecinnypokójnakoniu.Dziewczynkamanagłowiewianekzdługim,powiewającym,białymtrenem.Klamrakompozycyjna

36M.Foucault,Nadzorować…37Z. Freud, Człowiek, religia, kultura, tłum. J. Prokopiuk,Warszawa 1967, s. 268,

293,295−302.

Marta Baszewska

163

podkreślaprocesualnośćopowieścirozgrywającejsięsymboliczniewpoko-judziewczynki,którywtrakcieakcjistaniesięwieżąstrzeżonąprzezsmoka,czyszklanągórą,naktórąwspinaćsiębędąrycerze.Wydarzenianastępująceposobiemożnaodczytywaćjakoswoistyrytuałprzejścia(rite de passage)38,będącymetaforąprocesudojrzewaniazarównopłciowego,jakispołecznego.Dorosłajużkobietaopuszczadziewczęcypokój,odchodzispodopiekuńczychskrzydełojcaprawdopodobniewramionainnegomężczyzny.

Wcentrumpierwszejrozkładówkiznajdujesiępostaćdziewczynki,wczasiepierwszejmenstruacji.BohaterkależywpółśnieniczymŚpiącaKrólewna,przy-krytakoronkowym,zwiewnymnakryciemiotulonakocemlubkołdrą,niczympoczwarkawkokonie.Przezoknopokojuwlatujebiałygołąb–symbolniewin-ności,niebiańskiejczystości,zwiastowania,o$ary,odrodzenia,aleismutku(tyl-kobiały)39.Nieprzypadkowoptakwlatujeprzezokno.Obrazten,kojarzącysięprzecieżztopikąnowotestamentowąimalarstwemeuropejskimpodejmującymtematymaryjne,zwłaszczaZwiastowaniaPańskiego,możnainterpretowaćjakometaforęwtajemniczeniadziewczynki,którapowolistajesiękobietąizaznajepierwszejmenstruacji.

Kolejnarozkładówkapodkreślatrudinicjalnegodoświadczeniakobiecości.Polewejstronieznajdująsięwizerunkikobietzprzeszłości,wtymfragmentob-razuBo.icellegoprzedstawiającytrzyGracje.Wzrokkobietzdawnychczasówskierowanyjestwstronęobmywającejsiędziewczynki,stojącejwemaliowa-nejmisie,prawiezupełniezasłoniętejdużymręcznikiem.Zarównospojrzeniaprzodkiń,jakiskrzyżowanenogibohaterkiuwydatniająpoczuciewstyduipo-trzebęoczyszczenia.PostawadziewczynkiprzywodzitakżenamyślwizerunekChrystusanakrzyżu,copodkreślacierpienieibólbohaterki.Protagonistkaznajdujesięwkręguwszystkichdojrzałychkobiet,któreterazzdająsiępodzielaćjejbólipoczucienieczystości.Jednaznichpodtrzymujeręcznikosłaniającycia-łobohaterki,przezcoczytelnikwidzitylkodolnączęśćnógdziewczynki,resztazostajeprzednimzakryta.Wartozwrócićuwagęnapowtarzającysięprawienakażdejstronie,niczymlejtmotyw,kolorczerwonypojawiającysięwszczegółach(np.kolorpaznokci,pasównaręczniku,szminki,ołówka),którypodkreślasym-bolikęmenstruacji,aleicierpienia.

38A.vanGennep,Obrzędy przejścia. Systematyczne studium ceremonii. O bramie i progu, o gościnności i adopcji,tłum.B.Biały,Warszawa2006.

39Gołąb,hasło[w:]W.Kopaliński,Słownik…,s.99−100.

Odkrywanie i detabuizowanie ukrytego w picture bookach…

164

WsferzeobrazuChmielewskaporazkolejnyodwołujesiędobogatejsym-bolikikwiatowej.Po lewejstronienastępnejrozkładówkiwidocznesąnogidziewczynkiwpodartychrajstopach,nieconiżejmożnazkoleizauważyćkolcenałodydze,któreoznaczaćmogąnietylkoprzeszkody,cierpienie,lecztakżedziewictwo40.Autorkauwydatniłaturównieżpojawiającysięwcałejksiążcekształtmotyla(symboldojrzewania,przepoczwarzaniasię,metamorfozy,aleidzieciństwa,beztroski).Wtensposóbautorkakładzienacisknafakt,żedo-rastaniepłciowewiążesięnieodzowniezutratądziecięcejniewinności,naiw-ności,zkońcemdzieciństwajakoczasubeztroskiejzabawy,brakuzmartwień.Poprawejstronie rozkładówkiznajdujesięwizerunekpozbawionej twarzykrólowejwkoronie.Poprzekątnejpojawiasiędziewczynkazobandażowanągłową,ubranawsukienkęzkoronki,zwidocznymiśladamikrwinakołnierzu,pochodzącymizporanionejprzezkoronęgłowy.Taperspektywanakazujeprzemyślećdokładnietytułksiążki,jakicałąkoncepcjętematuporuszonegoprzezChmielewską.Znaczeniesłowa„królestwo”okazujesięironiczne,nato-miastrzekomezaszczytyiwładzawynikającezfaktupojawieniasiępierwszejmenstruacjiprzysparzająprzedewszystkimbólu.Należypodkreślić,żemimoiżautorkaskupiasięnajednymaspekciedojrzewania,udajejejsięuniknąćspłycenialubinfantylizacjitematu.Re*eksjadotyczącabudzącejsiękobiecejseksualnościdotyczyzarównojejpsychicznego,jakisomatycznegowymiaru.Wielerozkładówekpokazujenp.procesprzepoczwarzaniasięorazambiwa-lentnystosunekdowłasnegociała–odobrzydzeniapofascynacjęiodkrywa-niedrogidorozkoszy.Głównabohaterkanapoczątkuswojejdrogidochwałyigodnościkrólewskiejprzynależnejkażdejdojrzałejkobieciespotykasięprzedewszystkimzcierpieniem.Autorkaodwołujesięznówdosensurytówprzejścia,którychfaza„progowa”łączysięczęstowłaśniezpokonywaniemprzeszkód,aleiznoszeniembólu,cierpienia41.Chmielewskapokazujecienie,nieblaski,dojrzewania,któreczęstowświadomościzbiorowejbywakojarzonezradością,witalnością,rozwojem,zwyciężaniemwłasnychsłabości,rozszerzaniemmoż-liwości.Pokazuje,żedorastaniedonowejrolispołeczno-kulturowej–wtympłciowej–wcaleniejestprocesemtylkoiwyłącznieprzyjemnym,okazujesięmiećcharakterambiwalentny.

40Cierń,hasło[w:]W.Kopaliński,Słownik…,s.48.41M.Eliade,Mity, sny i misteria,tłum.K.Kocjan,Warszawa1999,s.239−279.

Marta Baszewska

165

Rozkładówkiz:I.Chmielewska,Królestwodziewczynki,Warszawa2014[brakpaginacji].

166

Nauwagęzasługujetakżepojawiającasięnajednejzkolejnychrozkładó-wekhuśtawka,naktórejkołyszesiędziewczynka,możeonasymbolizowaćzarównoutraconebeztroskiedzieciństwokończącesięwrazzpierwszymwta-jemniczeniemwsekretyciałaiseksualności,jakicharakterystycznądlakobietwokresiemenstruacjihuśtawkęnastrojów.Czarnypiesobecnynatejsamejrozkładówce,przypominającywilkazbaśnioCzerwonymKapturku,obwą-chujemłodedrzewko,zktóregospadłypierwszeczerwoneowoce.Obraztenstanowimetaforęzainteresowaniachłopcówdorastającądziewczynką.Zwierzętosymbolizujesamczypopęderotycznypobudzonydojrzewaniembohaterki.Wsymbolizującepłodnośćirozróddrzewkowplątujesiętrenprotagonistkiciągnącysięażzhuśtawki:„Czułasięjakbynosiładługi,zadługitren,któryplątałsięibrudził”42.Możnatorozumiećjakowplątaniedorastającejosobywerotycznąsferękulturyzakładającązainteresowaniemęskiejczęścispołe-czeństwa,walkęodominację,władzę,wpływy,atakżeposiadanie.Czerwieńsznurówhuśtawkiorazowocówpowtarzaznanyodpoczątkuksiążkilejtmotywkrwiicierpienia.

Chmielewskaodwołujesiędometaforykiitopikibaśniowej,czynialuzjędoświataopowieścibraciGrimmoKrólewnieŚnieżce:„Byłaobolałajakkrólewnazatrutajabłkiemwciemnym,obcymlesie”.Jabłkotoprastarysymbolwiedzy,wtajemniczenia,aleteżpłodnościiseksualności43.ChociażKsięga Rodzajuniemówi,jakobyowocemzdrzewawiadomościdobraizłabyłojabłko,jesttosensnaddanyprzezwielowiekowątradycję–motywjabłka(oznaczającymi-łośćiwspółżycieseksualne)pojawiasięwPieśni nad Pieśniami.NailustracjiChmielewskiejczerwony,przekrojonynapółowocpodlegahiperbolizacji,jegorozmiaryokazująsięprzesadzone,wnętrzezaśmakształtwaginalny.Porazko-lejnyautorkapodkreślasomatycznośćdoświadczeniamenstruacjiikobiecościzarazem.Dziewczynkaprzedstawionanaobraziezwijasięzbólu,azaczerwie-nionynosioczysąoznakąpłaczu.Wyraźnieciężkojestjejporadzićsobiezwła-snącielesnością.Odwracasięplecamiodprzedstawionychnasąsiedniejstroniechłopców,którzykopiąjabłko,jakbygraliwpiłkę.Autorkaskonfrontowaławtensposóbdorastaniekobieceznieuświadomionymokresemdorastaniachłopców.Kopaniejabłkamożesymbolizowaćupokorzenia,jakichdoznajedziewczynka

42Wszystkie cytaty podaję zawydaniem: I.Chmielewska, Królestwo dziewczynki,Warszawa2014[brakpaginacji].Ilustracjepochodzącezksiążkizostałymiudostępnioneprzezsamąautorkę.

43Jabłko,hasło[w:]W.Kopaliński,Słownik…,s.112.

Marta Baszewska

167

Rozkładówkiz:I.Chmielewska,Królestwodziewczynki,Warszawa2014[brakpaginacji].

168

wkontaktachzrówieśnikamipłciprzeciwnej.Chłopiecpoprawejspoglądanabohaterkęjaknaobiektseksualny.Jegokoledzyzaśtraktująkobiecośćbohaterkijaktrofeum,októresięwalczy,któremożezawłaszczyćnajsilniejszy.

Znanezbaśnimotywy,jaknp.rozbitelustro(aluzjadoKrólowej ŚnieguHansaChristianaAndersena)ukazującerozproszonyobrazobliczadziewczynki,służąuwydatnieniudezintegracjitożsamościprotagonistki,któraniepotra$sięodna-leźćwświeciedorosłościpłciowej:„JejsercestawałosięlodowatejakuKrólowejŚnieguiniewiedziała,czyjestjeszczedziewczynką,czyjużdorosłąkobietą”.Porazkolejnyautorkawprowadzamotywkrwicieknącejzezranionegopalca,prawdopodobniezasprawąukłuciaszpilką.Władczypaleckrólowejsymboli-zującypotęgęimocwydawaniarozkazów„zostałukarany”.Drogadokobiecegokrólestwajawisięprzedewszystkimjakodrogaprzezcierpienie.

Bohaterkaciąglepozostajewyalienowana,walczyzpoczuciemnieuchronnościwłasnegolosu(znakiembezsensownegobuntumożebyćgestodrzuceniakoro-ny),podobniejakwalcząbohaterowiewielubaśni.Teopowieści–niosącegłębo-koterapeutyczneprzesłanie44–mówiąjednakokoniecznościpogodzeniasięzeświatem,zaakceptowaniawłasnejpozycjiwkulturzeiumiejętnościżyciapomimotowarzyszącychmutrudności.Takąteżinicjacjępozytywnieprzechodziboha-terkaChmielewskiej,którastopniowo,zbiegiemczasu,uczysiębyćprawdziwąwładczyniąswegokrólestwaizaczynaoswajaćsięzmyśląonieuchronnościwła-snegoprzeznaczenia.Wizualizujetojednazrozkładówek,naktórejwcześniejwy-korzystanywizerunekkrólowejBarbaryRadziwiłłówny„zyskujetwarz”.Oznaczatoodnalezieniewłasnejtożsamościizaakceptowaniekobiecości.

Powyższarozkładówkapokazuje,żebohaterkawreszciezaakceptowaławła-snąkobiecośćidoniejdorosła.Butywkońcuokazująsięleżećjakulał,niesąnaniązadużejaknarozkładówcenapoczątkuksiążki.Chmielewskapoka-zujekobiecośćdojrzałą,gdyżdziewczynkaodkryłaurokiwłasnejcielesności:„Naswoichmapach,opróczrwącychpotokówiburzliwychwodospadów,zaczę-łaodkrywaćłagodne,słonecznedolinyiciepłejeziora,amrocznelasystawałysięprzyjazne”.Zarównosłowa,jakiobrazoperująwysublimowanąmetafory-ką.PolewejstronieChmielewskaprzedstawiłabohaterkęzażywającąkąpieli.Niejestjużpodlotkiem,leczmłodąkobietą.Zarównogesttrzymaniasięza

44B.Be.elheim,Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni,tłum.D.Danek,Warszawa2010.

Marta Baszewska

169

piersi, jak iwyraz twarzy, rumieńceoraz spowijającewodępąsowekwiatyogromnychrozmiarówsugerująprzeżywanierozkoszy.Mogłobytoświadczyć,żebohaterkanietylkozaakceptowaławłasneciało,lecztakżezdobyłajegoświa-domość,dokonałasamopoznania,zrozumiaławreszcie,żew„królestwiekobie-cości”panująnietylkobólicierpienieczypoczucienieczystości,ajedynąosobąmającąkontrolęnadtymświatemjestonasama.

Wrazzdojrzewaniemzmieniłsięstosunekdziewczynkidowładzynadinny-miidoprzedstawicielipłciprzeciwnej.PrzestałabyćKrólowąŚnieguosercuzkamienia,odnalazławsobiepierwiastekdobrejwładczyni.Nauczyłasięteżwykorzystywaćwłasnąkobiecośćdowydawaniarozkazów„rycerzompróbują-cymwspiąćsięnaszklanągóręitym,którzychcielijąobudzić”.Ostatniaroz-kładówkaprzedstawiadziewczynkę,którajestjużwpełniświadomawłasnejkobiecościipotra$jąwykorzystywaćdowładaniainnymiludźmi,zwłaszczamężczyznami.Ztwarzybohaterkizakrytejdopołowyrękamizniknąłnaiwnyrumieniecwstydu,azastąpiłogowyrachowanespojrzeniedoświadczonejkró-lowej,zręcznejdyplomatkiimanipulatorki.Drzewkowydałodojrzałyczerwo-nyowoc–symbolwtajemniczenia.Bohaterkawyjeżdżanakoniu,którymożebyćsymbolemokiełznanychnamiętności,czylidojrzałejpsychiki,jakrównieżzdobyciadominacjinadmężczyzną.Rytuałprzejściakończysięsukcesem,dziewczynkastałasiękobietą,choćjejdrogadodorosłościob$towaławprze-szkody,cierpienieiwrogiesiły,którymmusiałasprostaćiktóremusiałaoswoić.„Wiedziałajuż,żejestKrólową,najważniejszą$gurąnaswojejszachownicy”.Takaformazakończeniamożebyćodczytanajakodekonstruującakonwencjębaśni,wktórychtozawszekrólewiczprzyjeżdżanabiałymkoniupoprzyszłąmałżonkę.WtymwypadkuChmielewskaprzedstawiasilnąisamodzielnąko-bietę.Niepotrzebujeonamężczyzny,gdyżsamawyrusza,abyodkrywaćwłasnątożsamość.Ślubzasugerowanyobecnościąwelonunależyrozumiećmetafo-rycznie,np.jakopogodzeniesięzwłasnąkobiecością,złączeniezwaśnionychwcześniejsferpsychei$zyczności.

Picture book jako narzędzie poznaniaTwórczośćIwonyChmielewskiejniestroniodtrudnychtematów,takichjakbieda,nieszczęście,choroba,niepełnosprawność,rasizm,dojrzewanieisek-sualność,Zagłada,śmierć.Autorkanieuprawianatrętnegomoralizatorstwa,

Odkrywanie i detabuizowanie ukrytego w picture bookach…

170

starasięstawiaćpytania,zamiastformułowaćkategoryczneodpowiedzi.Obierasobiezacelrozbudzeniewrażliwościwodbiorcyiuświadomieniemuistotnychkwestii,zamiastwypowiadaćsięzpozycjiautorytetu.Nieprojektujeteżreakcjiczytelnikówswoichksiążek,zwłaszcza,żebywająoneczasembardzoskrajne.Autorkaczęstołamiekonwencjesztukiliterackiej,zaskakujeniebanalnościąfor-my(precyzjaprzestrzennegorozplanowaniaposzczególnychelementówiroz-kładówek,layout,zabawakształtami,ręcznewykonanie,zwrócenieszczególnejuwaginacharakternośnika,jakimjestksiążka–np.dobórspecjalnegopapieru,rodzajszyciaitp.),mądrościąprzesłania(np.wporównaniuznarracjamidomi-nującymiwkulturzepopularnej),przestrzeniądowłasnejre*eksji,doktórejzapraszapubliczność.Poprzezzwracanieuwaginato,coniedopowiedziane,ukryte,nieoczywiste,aczęstoniewygodne,starasięzdekonstruowaćstereo-typowespojrzenienaświat,ukazywaćrzeczywistośćzróżnychperspektyw,zwłaszczatychnieoczywistych.

Pamiętnik BlumkiopisujeZagładę„miedzywierszami”,Chmielewskaoperujealuzjamiisymbolami–pre$guracjaminieuchronnegolosu,jakispotkasiero-ty.Autorkaeksplorujetemat,przyglądającsięjegoperyferiom.WwypadkuwiększościnarracjipodejmującychwątekZagładyproblemżycia,dojrzewaniawrealiachApokalipsyspełnionejznajdujesięnamarginesie.Większośćauto-rówskupiasięnaśmiercilubprocesierei$kacji.Chmielewskawybieradrogęodmienną,nieoczywistą–zamiastmówićoodchodzeniu,wolipokazaćżycieo$ar,pozostawićwspomnienieonichjakooludziachzmarzeniami,przeszło-ścią,przechodzącychróżneetapywżyciu.Niechceichuwiecznićtylkojakobezimiennycho$arAuschwitz.ZkoleiwizjaodkrywaniakobiecejtożsamościutrwalonawKrólestwie dziewczynki jakojednaznielicznychwświecie[sic!]podejmujetematrozwojupsychoseksualnegowprost,zjedynienielicznymialuzjami.Autorkaeksplorujetabuizowanywgłównymnurciekultury(pozadyskursemfeministycznym)tematcielesnościnierozerwalniezwiązanyzdora-staniem.DojrzewanieuChmielewskiejmawieletwarzy,aleprzedewszystkimdocenićnależyfakt,żezostałowyzwolonezokowówdydaktyzmuwłaściwegoliteraturzedladzieci.Niejestonobowiemprzedstawionejakoczasprzejściowymiędzydzieciństwemamałżeństwem(ukoronowanymprzezmacierzyństwo),którewkonserwatywnymdyskursieuznawanebywazaprzeznaczenieicelżyciakobiety,zapełniękobiecości.UChmielewskiejbohaterkamaprawodowolipoznawaćwłasneciało,odkrywaćpotrzebyseksualnebezpojęciagrzechuczy

Marta Baszewska

171

Rozkładówkiz:I.Chmielewska,Królestwodziewczynki,Warszawa2014[brakpaginacji].

172

przekonania,żeautoerotyzmmożebyćzaledwiewprawkądoosiągnięciapełnejseksualnejharmoniiwrelacjizpartnerem.Królewnawtejbaśniniepotrzebujeżadnegokrólewicza.

Wtensposóbnietylkoczyniswojąsztukęoryginalną,aleteżodsłaniasła-bościiuprzedzeniasamegoczytelnika,wiodącgodopełniejszegopoznaniasamegosiebie,bezwzględunato,czyjestdzieckiem,czydorosłymczytają-cymwrazzdzieckiem,czydorosłympowracającymdolekturywsamotności.Różnorodnościtematówodpowiadaróżnorodnośćformwizualnychi$gurmy-ślowych,którychużywaChmielewska,tworzączeswoichksiążekobrazowychnarzędziewalkiznietolerancją,stereotypowościąocen,znieczulicąspołecz-ną,brakiemempatii.Wtensposóbautorkatworzywswoichpicture bookachobrazświataniejednoznacznego,różnorodnego,pełnegosprzeczności,obrazwymagającydogłębnejinterpretacji,będącyjednocześniewyrazemszacunkudlaInności,delikatności,słabościiniedoskonałości.

Marta Baszewska

grupakulturalna.pl