МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ...

191
МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯ МЦЩАСЫБАТ УЧОТУНУН МАЩЫЙЙЯТЫ, МЯГСЯДЫ ВЯ ВЯЗЫФЯЛЯРЫ. 1. Мцщасыбат учотунун йаранма тарыхы 2. Тясяррцфат учоту щагда анлайыш вя онун нювляры 3. Мцщасыбат учотунун тяркыб щыссяляры вя онларын характерыстыкасы 4. Мцщасыбат учотунун апарылмасынын ясас тялябляры вя вязыфяляры 5. Мцщасыбат учоту тяшкылатын ыдаряетмя вя ынформасыйа сыстемынын ясасыдыр 6. Мцщасыбат учотунун прынсыпляры 7. Мцщасыб ыхтысасы вя пешякар етыка Мцщасыбат учотунун йаранма тарыхы Мцасыр дюврдя ыгтысадыййатын ынкышафы вя тясяррцфат просесынын мцхтялыф istiqamяtdя baш vermяsi ilя баьлы сыйасятын формалашмасы мцщасыбат учотунун нязярыййя вя тяжрцбяdя istifadяsinin формасыны дяйышыр. Мящз бу жцр щаллар щяр быр гурулуш vя onlarda iш icrasыnы hяyata keчirяn шirkяt, firma, birlik, mцяssisя, tяшkilat vя s.-nin тясяррцфат фяалыййяты ыля ялагядар олан айры-айры шяхслярын мараьыны щям якс етдырыр щям дя эызлядыр. Мцщасыбат учотунун нязярыййя вя тяжрцбясынын мейдана эялмясынын юйрянылмясы мцтяхяссысляр тяряфындян тясяррцфат щяйатында баш верян щалларын обйектыв гыймятляндырылмясыня вя елмы прогнозлашдырма техныкасынын мянымсянылмясыня эеныш шяраыт йарадыр. Учот ышчiлярынын бейнялмыляl емблемы ыля танынмыш (dяrsliyin цz qabыьыnda olan) mцhasiblяrin эербындя эцняш, тярязы, Бернуллы яйрысы яks olunmuш вя onun «Елм- Выжданлыг-Мцстягыллык» rяmzi kimi ifadя olunan шцары verilмышдыр. Эцняш малыййя фяалыййятынын nяticяlяrinin шяffaflыьыnы яks etdirяn мцщасыбат учотуnu, тярязы- балансы (bяrabяrliyi), Бернуллы яйрысы учотун даымы олажаьы рямзыны ыфадя едыр. Тарыхя мялум олан vя мцщафызя едылыб сахланылмыш учот сянядляры гядым учот ышчылярыня вя онларын ышлярыня йцксяк дыггят вя гыймят верылмясыны тясдыг едыр. Sюzц gedяn sяnяdlяrя яsasяn uчоту аллащын сырры адландырмыш, она хыдмят етмяйы мцгяддяс борж саймышлар… Bu sяnяdlяrin araшdыrыlmasы gюstяrir ki, qядым Mысырдя фырон sarayыnыn баш мцщасыбы Неферхотеп олмушдур. О, мцщасыбат йолунда бюйцк уьурлар газанмышдыр. Щямын дюврлярдя мцщасыбат ышы сащясындя анжаг сюзц эедян sarayыn мцшавырляры вя хадымляры хцсусы щюрмятля гаршыланыр вя онларын фыкырляры ыля щесаблашырдылар. Бу мцшавыр вя хадымлярдян быры олан вя баш мцщасыб вязыфясыны йерыня йетырян Неферхотен щагда йазмышлар: «о, kцряйыны ынжя аьылла, дюзцмлц црякля, пак ышля щагсызлыьа чевырмыш.» vя «тямыз яля малык олан, dястямазлы щакым, пыслыйы рядд едян, дцзэцнлцйц севян алчаглыьа гаршы даым мцбарызя апаран- Камыл Мырзя»

Upload: others

Post on 12-Oct-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯ МЦЩАСЫБАТ УЧОТУНУН МАЩЫЙЙЯТЫ, МЯГСЯДЫ ВЯ

ВЯЗЫФЯЛЯРЫ. 1. Мцщасыбат учотунун йаранма тарыхы 2. Тясяррцфат учоту щагда анлайыш вя онун нювляры 3. Мцщасыбат учотунун тяркыб щыссяляры вя онларын характерыстыкасы 4. Мцщасыбат учотунун апарылмасынын ясас тялябляры вя вязыфяляры 5. Мцщасыбат учоту тяшкылатын ыдаряетмя вя ынформасыйа сыстемынын ясасыдыр 6. Мцщасыбат учотунун прынсыпляры 7. Мцщасыб ыхтысасы вя пешякар етыка

Мцщасыбат учотунун йаранма тарыхы

Мцасыр дюврдя ыгтысадыййатын ынкышафы вя тясяррцфат просесынын мцхтялыф istiqamяtdя baш vermяsi ilя баьлы сыйасятын формалашмасы мцщасыбат учотунун нязярыййя вя тяжрцбяdя istifadяsinin формасыны дяйышыр. Мящз бу жцр щаллар щяр быр гурулуш vя onlarda iш icrasыnы hяyata keчirяn шirkяt, firma, birlik, mцяssisя, tяшkilat vя s.-nin тясяррцфат фяалыййяты ыля ялагядар олан айры-айры шяхслярын мараьыны щям якс етдырыр щям дя эызлядыр. Мцщасыбат учотунун нязярыййя вя тяжрцбясынын мейдана эялмясынын юйрянылмясы мцтяхяссысляр тяряфындян тясяррцфат щяйатында баш верян щалларын обйектыв гыймятляндырылмясыня вя елмы прогнозлашдырма техныкасынын мянымсянылмясыня эеныш шяраыт йарадыр. Учот ышчiлярынын бейнялмыляl емблемы ыля танынмыш (dяrsliyin цz qabыьыnda olan) mцhasiblяrin эербындя эцняш, тярязы, Бернуллы яйрысы яks olunmuш вя onun «Елм-Выжданлыг-Мцстягыллык» rяmzi kimi ifadя olunan шцары verilмышдыр. Эцняш малыййя фяалыййятынын nяticяlяrinin шяffaflыьыnы яks etdirяn мцщасыбат учотуnu, тярязы-балансы (bяrabяrliyi), Бернуллы яйрысы учотун даымы олажаьы рямзыны ыфадя едыр. Тарыхя мялум олан vя мцщафызя едылыб сахланылмыш учот сянядляры гядым учот ышчылярыня вя онларын ышлярыня йцксяк дыггят вя гыймят верылмясыны тясдыг едыр. Sюzц gedяn sяnяdlяrя яsasяn uчоту аллащын сырры адландырмыш, она хыдмят етмяйы мцгяддяс борж саймышлар… Bu sяnяdlяrin araшdыrыlmasы gюstяrir ki, qядым Mысырдя фырон sarayыnыn баш мцщасыбы Неферхотеп олмушдур. О, мцщасыбат йолунда бюйцк уьурлар газанмышдыр. Щямын дюврлярдя мцщасыбат ышы сащясындя анжаг сюзц эедян sarayыn мцшавырляры вя хадымляры хцсусы щюрмятля гаршыланыр вя онларын фыкырляры ыля щесаблашырдылар. Бу мцшавыр вя хадымлярдян быры олан вя баш мцщасыб вязыфясыны йерыня йетырян Неферхотен щагда йазмышлар: «о, kцряйыны ынжя аьылла, дюзцмлц црякля, пак ышля щагсызлыьа чевырмыш.» vя «тямыз яля малык олан, dястямазлы щакым, пыслыйы рядд едян, дцзэцнлцйц севян алчаглыьа гаршы даым мцбарызя апаран- Камыл Мырзя»

Page 2: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

олмушдур. Учотда «щесаbы щесабламаны бармагла щесаблайыб алдатмагла мяшьул оланлардан» фярглы олараг Неферхатеп бцтцн щяйаты бойу она хыдмят етмышдыр. Бызя эялыб чатан ылк йазылар uчоtун ерамыздан яввял 6000 ыл яввял йаранмасыna тясадцф едыр. Бу, Мысырдя торпаьын суварылмасы цчцн якынчылыкля мяшьул оланларын Nыл чайынын суйундан ыстыфадяйя эюря верэынын тахыл вя кятанла (памбыгла) юдянмясыня даыр апарылан гейдыyйатларла тясдыг олунур. Sюzц gedяn гейдыyйат евлярын дыварында верэынын тахыл вя кятанла (памбыгла) алынмасына даыр верэы топлайанларын мцвафыг сайда шякыллярын чякылмясы (ышарялярын гойулмасы) ыля йерыня йетырылырdi. Щяля бызым ерадан яввял 2000-жы ылдя учот сыстемынын ынкышафы Чындя, ыкылы мцщасыбатлыьын елементляры ыся гядым Ромада гейдя алынмышдыр. Бцтцн бунларла йанашы амартызасыйа анлайышы да щяля о дюврлярдя Ромалылара мялум ыды. Учотда ыкылы йазылышын вя цмумыyйятля мцщасыбат учотунун йаранмасы да Ыталыйанын ынтыбащ дюврцня тясадцф едыр. Тясяррцфатда баш вермыш щадысялярын-ышлярын, ямялыййатларын, просеслярын щярякятыны ызлямяк, даща доьрусу, быр тяряфдян iшin, яmяliyyatыn, prosesin кым тяряфындян верылмясыны, онларын щяйата кечырылмясы цчцн вясаытын щарадан алынмасыны, тяляб олунан дыэяр зяруры фяалыййятын йерыня йетырылмясыnя лазым олан мадды вя ямяк ещтыйатларынын ялдя едылмя мянбяyыны, дыэяр тяряфдян сюзц эедян sifariшlяrin, вясаытлярын, мадды вя ямяк ещтыйатларынын вя с-нын кымын ыжра едяжяйыны, ona мясул олажаьыны, щарда мцщафызя едяжяйыны тяйын етмяк цчцн (щям сыфарышын верылмясы, вясаытын алынмасы, ещтыйатларын ялдя едылмясы кымы быр йазылышла щям дя бу верылмыш сыфарышляры, алынмыш вясаытляры, ялдя едылмыш ещтыйатлары кым ыжра едяжяйы кымы ыкынжы йазылышла апарылмасында) ыстыфадя едылян ыкылы йазылышын мейдана эялмясыnin ынсан жямыййятынын щяйат вя йашайышыныn тямын еdilmяsinя ымкан йарадан шяхсы капыталын эяляжяк ынкышафына тякан вермышдыр. Ыкылы йазылыш сыстемы ХЫЫЫ-ХЫВ ясрдя йаранмыш, онлардан шымалы Ыталыйанын быр сыра тыжарят мяркязлярындя ыстыфадя олунмушдур. Эенuyада тапылмыш бялядыййя йазыларында ыкылы йазылыш сыстемы 1340-жы ыля тясадцф едыр. Даща еркян ыкылы йазылыш Fлорентыйанын тыжарят фырмаларында (1299-1300-жц ылляр) еляжя дя Шампан (Франса) яйалятындя тыжарят апаран фырмаларда ашкар едылмышдыр. Учотун ылк сыстемляшдырылмясы Fрансыскан ращыбы Лука Пачолы олмуш вя о щямын дюврдя юзцнцн бюйцк ясяры олан «Щесаблар вя йазылышлар щагда трактат»ыны йазараг учот йазылышларынын мащыййятыны чох бажарыгла ача былмышдыр. Онун, сюзц эедян бу кытабы бызым дюврцмцздя дя актуал олараг галыр вя учот тяжрцбясындя ыстыфадя олунур. Мцасыр дюврдян фярглы олараг яввялкы дюврцн мцщасыбат учоту фярды сащыбкары лазымы ынформасыйаларла тямын етмыш, бцтцн мялуматлар эызлы шякылдя сахланылмыш; щямын дюврдя мцлкыййятчы вя тяшкылатын ямлакы арасында щеч быр мящдудыййят гойулмамыш; тяшкылатда щесабат вя онлар арасындакы дювр щаггында щеч быр анлайыш олмамыш; чохлу пул ващыдынын мювжудлуьу ыкылы мцщасыбатлыгдан ыстыфадяны чятынляшдырмышдыр. Бцтцн бунлар учот реэыстрлярындя апарылан йазылышлары хцсусыля мал щагда мялуматлары (чякы, юлчц, юлчц ващыды, гыймят) тясвыры характерызя етмякля юз ышыны йекунлашдырырды. 2

Page 3: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Лука Пачолынын давамчылары мцхтялыф сащялярдя хцсусыля Алвызе Казанова (1558-жы ыл)–gямыгайырмада, А.Дi.Пыетро (1586-жы ыл)- кылся тясяррцфаты вя банкларда; Д.А. Маскетты (1610-жу ыл)-сянайедя; Лйудовыко Флоры (1636-жы ыл)- мещманхана вя дювлят тяшкылатларында; Бастыано Бентуры (1655-жы ыл)- кянд тясяррцфатында учотун сыстемляшдырылмясынын тятбыгыны эеныш йаймышлар. 1581-жы ылdя ылк дяфя олараг Венесыйада мцщасыбляр жямыййяты йарадылмышдыр. ХЫХ ясрын ахырларында ясасы Лука Пачолы тяряфындян гойулмуш мцщасыбат учоту сыстемындя кюклц дяйышыkлыкляр баш вермышдыр. Ыжтымаы ыстещсалын эенышлянмясы ыля хцсусы мцлкыййятдян айрылмыш шыркятляр йаранмыш; сящмдар капыталлар формалашмыш; капытал вя мянфяятын бюлэцсц апарылмыш; «гцввядя олан мцяссысяляр» анлайышы мейдана эялмыш; фонд быржалары ышлямяйя башламыш; сянайе вя тыжарятын эяляжяк ынкышафына хцсусы дыггят йетырылмыш вя с. ышляр йерыня йетырылмышдыр. Бунун нятыжясындя мцщасыбын ышы мцстягыл ыхтысаса чеврылмыш vя inkiшaf etmяyя baшlamышdыr. Bu inkiшafыn dinamikasыna nяzяr yetirsяk qeyd edя bilяrik ki, яэяр 1773-жц ылдя Едынбург мялуматына эюря жямысы йедды мцщасыб вар ыдыся ХЫХ ясрын яввялыня Ынэылтяря вя Шотландыйанын ыры шящярлярынын мялуматында онларын сайы яллыдян чох олмушдур. 1844-жц ылдя шыркятляр щагда ганун гябул едыляркян мцфлысляшмыш формаларда мцтляг аудытор йохламасы апарылмасы нязярдя тутулмушдур. Бцтцн бунлар мцщасыбляр жямыййятынын йарадылмасына ымкан йаратдыьындан 1854-жц ылдя Едынбургда бу жцр жямыййят тяшкыл олунмушдур. Щятtда Крал Xартыйасы бу жцр жямыйyятын щяр быр цзвцня «ынамлы мцщасыб» тытулу щцгугу вермышдыр. 1880-жы ылдя ыся Выкторыйа кралынын тяшяббцсц ыля Ынэылтяря вя Шотландыйаda ынамлы мцщасыблярын ынстытуту йарадылмышдыр. Амерыка сянайесы, харыжы капытал ахынынын хцсусыля Бюйцк Брытаныйада хейлы артмасы щесабына ынкышаф етмыш вя бу бахымдан да Bрытаныйанын ынамлы мцщасыбляры Амерыкада аудытор ышлямяйя башламышлар. Мящз бу бахымдан яксяр Aмерыка аудытор фырмалары Bрытаныйанын кюклц аудыторлары щесаб олунурдулар. Aмерыка пешякар мцщасыблярынын 1887-жы ыл тарыхя сайынын аз олмасына бахмайараг юзлярынын ыжтымаы мцщасыбляр ассосiасыйасыны йаратмышлар. Сонралар бу жцр ассосiасыйалар айры-айры штатларда да мейдана эялмяйя башламыш вя 1896-жы ылдя Нйу-Йорк штатында йарадылмыш ассосiасыйада жямыййятын цзвлярыны «дыпломлу ыжтымаы (ынамлы) мцщасыбляр» адландырмышлар. Ыжтымаы мцщасыбляр ассосiасыйасы 1917-жы ылдя сертыфыката малык олмадан Амерыканын жыдды ыхтысас тяляблы мцщасыбляр ынстытуtuна чеврылмышдыр. Сонралар ыся сертыфыкат верылмякля Амерыканын дыпломлу ыжтымаы мцщасыбляр жямыййяты мейдана эялмышдыр. 1936-жы ылдя щяр ыкы жямыййят бырляшдырылмыш вя 1957-жы ылдя о Амерыка ынамлы мцщасыбляр ынстытуту адландырылмышдыр. Бунлардан башга, Aмерыкада дыэяр мцщасыбат тяшкылатлары да фяалыййят эюстярмыш вя щал-щазырда да эюстярмякдядыр. Мцщасыбат учоту Русыйада нежя быр елм кымы юз ынкышафыны ХЫХ ясрын бырынжы йарысында тапмышдыр. Онун баныляры К.Ы.Арнолд, Ы.Н.Ахметов, Е.А.Мудров, А.М.Волф, Е.Е.Суверс вя башгалары олмушлар. К.Ы.Арнолд Алманыйадан эялмыш

3

Page 4: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

вя Москвада ылк мцщасыбат учоту мцяллымы олмуш, Ы.Н.Ахметов Петербург тыжарят фырмасында; Е.А.Мудров Оленскы (Петрозаводск шящяры) эымназыйасында рыйазыййат вя фызыка мцяллымы ышлямышдыр. Азярбайжанда мцщасыбат учотунун быр елм кымы мейдана эялмясы вя танынмасы Русыйа ыля ялагялы шякылдя гурулмагла еля Русыйайа аыд олан дювря тясадцф едыр. Щяля ХЫХ ясрын ахыры вя ХХ ясрын яввялындя Азярбайжанын апарыжы шыркятлярынын вя сащыбкарларынын мцщасыбляры олмуш, мцщасыбат учоту цзря юз дюврцнцн тяшяббцскар мцтяхяссысляры кымы ышлямыш Фрыдон Акымовыч Мярданов, Щажы Мяжыд Яфянды Яфяндызадя, Ябцлгасым Нурмяммяд оьлу Щцсейнзадя, Мырщябыб Сейыдящмяд оьлу Сейыдмяммядов, Мыр Мящяммяд Сейыдов вя башгалары чалышдыглары сащялярын учот ышыны апармагла йанашы онун елмы ясасларла гурулмасына даыр чох ышляр эюрмцшляр. Онлар дяфялярля Бакы губерныйасына мцражыят едяряк Бакыда шыркят вя сащыбкарларын Тясяррцфат фяалыййятынын ыдаря олунмасында щесабдарлыг вя мцщасыбатлыьын йерыны вя ролуну эеныш ачыгламыш вя буна эюря дя sюzц gedяn ixtisaslara ващыд ыстыгамят вермяк цчцн мцвафыг тядрыс мцяссысялярынын-курсларын, мяктяблярын, мяслящятханаларын вя дыэяр нюв мяшьулыййятлярын ачылмасыны хащыш етмышляр. Доьрудур, садаланан щямсяняткарлар етдыкляры мцражыятляря жавабсыз галмамыш вя bu vacib ышын йерыня йетырылмясыня даыр мцвафыг ыжазяляр алараг онларын Бакыда, Эянжядя, Шамахыда, Нахчыванда, Губада вя дыэяр ыры мянтягялярдя щяйата кечырылмясыня наыл олмушлар. Бу ышдя ынглаба гядяр вя ынглабдан сонракы дюврлярдя Азярбайжанда учотун гурулмасы вя онун банысы кымы танынан Ялыгулу Фяряжов хцсусы рол ойнамышдыр. О, ынгылаба гядяр быр чох сащыбкар шыркят вя фырмаларда мцщасыб кымы ышлямыш вя 1917-1920-жы ыллярдя щесабдар-мцщасыбляр курслары (о вахтлар Ялугулу Фяряжов курсу адланырды) ачараг ону о дюврцн тяляблярыня уйьун тяшкыл етмяк цчцн Rус алым-мцтяхяссыслярыны Азярбайжана дявят едяряк, онларын тяжрцбясындян ыстыфадя етмышдыр. Мцщасыбат учоту ыхтысасы цзря мцтяхяссысляры даща тякмыл формада щазырламаг цчцн Ялыгулу Фяряжов кадр щазырлыьынын даща мцасыр-орта ыхтысас вя алы тящсыл сыстемыны сечмяйя цстцнлцк вермыш, демяк олар кы, она наыл олараг бу кадрлары щазырлайан «Статыстыка», «Коммерсыйа» техныкумларынын, Азярбайжан Дювлят Сянайе Ынстытуtuнун няздындя ыгтысад факцлтясынын вя сонрадан бу факцлтянын базасында Азярбайжан Халг Тясяррцфаты Ынстытуtuнун ачылмасында вя фяалыййят эюстярмясындя ыштiрак етмышдыр. Ыхтысасына садыг галан Ялыгулу Фяряжов Азярбайжан Халг Тясяррцфаты Ынстытуtuнун ылк ректорларындан быры олмуш вя онун эяляжяк ынкышафында юз ямяйыны ясырэямямышдыр. Ышлядыйы дюврдя о мцщасыбат учотунун нязярыййясыня вя мцхтялыф сащялярдя тяшкыл едылян мцщасыбат учотуна даыр дярслыкляр, методык эюстярышляр, практыкы тювсыйяляр щазырламыш вя былавасытя онларын тятбыгыня наыл олмушдур. Мящз Ялыгулу Фяряжовун бу жцр сямярялы ямяйынын нятыжясыдыр кы, щал-щазырда Азярбайжан Халг Тясяррцфаты Ынстытуtuнун базасында йарадылан Азярбайжан Дювлят Ыгтысад Уныверсытеты дцнйанын дыэяр uныверсытет вя iнстытутлары ыля мцгаyыся олунмагла юзцня мяхсус цстцнлцкляря малыкдыр.

4

Page 5: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Сюзц эедян цмумхалг ящямыййятлы ышлярын йерыня йетырылмясындя Ялыгулу Фяряжов тяк олмамыш, щям ынгылабдан яввялкы щям дя сонракы дюврлярдя ona йахындан кюмяклык эюстярян щямкарлары олмуш вя bu iшi yaradan insana дайаг дурмушлар. Щал-щазырда да бу устад ынсанын тялябяляры онун ыдейаларынын-мцщасыбат учотунун ынкышафына, мцасыр мярщялядя тяляб олунан бейнялхалг учот стандартларына уйьунлашдырылмасына даыр мясялялярын щяллындя дурмадан чалышырлар. Ялыгулу Фяряжовун ыдейаларыны даыма дястякляйян щямкарлары вя тялябяляры сырасына Sалещ Сямядову, Мябуд Мяммядову, Аьамяммяд Сялымову, Мырмяммяд Абдуллайевы, Щажы Щажыйевы, Вейсял Ысайевы, Щцсейн Намазялыйевы, Sцbhan Seyfullayevi, Мящсяты Щажыйеваны, Ымамяддын Мащмудову, Камал Йусыфову, Ящмяд Жяфярову, Йашар Щцсейнову, Йолчу Ялызадяны, Фыряддын Гулыйевы, Гязянфяр Аббасову, Сыфарыз Сябзялыйевы, Бяйбала Ханкышыйевы, Бабахан Бабайевы, Ряайят Щажыйевы, Щабыл Ыбадову, Ряшыд Рцстямову, Вагыф Гулыйевы, Ялляз Дашдямырову, Ялы Садыгову, Сяфяр Сцлейманову, Язiз Мяммядову, Гящряман Рзайевы, Hafiz Hacыyevi, Niyazi Ыsmayыlovu, Cяmilя Namazovanы, Cяmalяddin Zяrbяliyevi, Teymur Zeynalovu, Янвяр Салащову, Ыбад Аббасову, Ыбращым Мяммядову, Расым Щяшымову, Шывяхан Абдулову, Йусыф Ящмядову, Ысаq Вердыйевы, Qяшяm Bяdяlovu тяжрцбядя ышляйян Elxan Cяfяrovu, Сцлейман Гасымову, Bahяddin Hяsяnovu, Жалал Ымамгулыйевы, Мцщарыб Рясулову Вагыф Мяммядову, Халыд Яййубову, Аьялы Мяммядову, Зющраб Фяряжову, Тофыг Наьыйевы, Zahid �sayevi, Vцqar Шяrifovu, Ыltifat Babayevi, Cяlal Fяrяclini, Nurqяlяm Qasыmovu вя дыэярлярыны аыд етмяк олар. Быр елм кымы юз ынкышафыны ХЫХ ясрдя тапмыш мцщасыбат учотуна даыр ылк дярслык еля щямiн ясрдя Русыйада ышыг цзц эюрмцшдцр. К. Kларк вя В.Немчынов тяряфындян йазылмыш «Щесаблама елмы» адлы дярс вясаыты 1831-жы ылдя няшр едылмыш, 1866-жы ылдя Санкт-Петербург Коммерсыйа мяктябынын мцяллымы Г.Рейнборт тяряфындян йазылан нязяры вя тяжрцбявы щыссядян ыбарят олан «Садя вя ыкылы сыстем цзря коммерсыйа мцщасыбатлыьынын там курсу» чапдан чыхмыш, 1883-жц ылдя Москва Коммерсыйа елмляры Aкадемыйасы няздындя олан Москва техныкы вя коммерсыйа щесабламалары мяктябынын мцяллымы А.Прокофевын йаздыьы «Ыкылы мцщасыбатлыг курсу» ышыг цзц эюрмцшдцр. 1888-жы ылдя пешякар мцщасыб А.М.Фолф «Щесабдарлыг» журналы бурахмаьа башламыш, 1892-жы ылдя мцщасыбатлыг сащясындя эюркямлы мцтяхяссыс Е.Е.Северс ыся щесабдарлыьы, тясяррцфат фяалыййяты щесабдарлыьынын апарылмасыны учот щагда елм кымы баша дцшмяйы тяклыф етмышдыр. 1906-жы ылдя Санкт-Петербургда Ы.Максымовун “Tыжарят-сянайе вя кянд тясяррцфаты мцяссысялярындя щесабдарлыьын ынкышафы вя онун ящямыййятынын гыса тарыхы мяжмуясы” чапдан чыхмышдыр. Русыйанын мцщасыб, мцтяхяссыс вя алымляры ыля йанашы юлкямызын щямсянятчыляры хцсусы ыля ыхтысасымызын аьсаггаллары сайылан Мырщябыб Сейыдящмяд оьлу Сейыдмящяммядов, Фрыдон Акымовыч Мярданов вя Ялыгулу Фяряжов 1892-жы ылдя «Учот ышы вя онун апарылма гайдасы», 1906-жы ылдя «Тыжарят кытабы вя щесаблар», 1917-жы ылдя «Щесаблашмаларын апрылмасы

5

Page 6: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

прынсыпляры», 1924-жц ылдя «Щесабдарлыьын ясаслары», 1930-жу ылдя «Цмумы щесабдарлыг цсулу», 1935-жы ылдя «Шура мцщясыбя учоту нязярыййясы» дярслык вя методык эюстярышляры дярж олунмушдур. Русыйада малыййя дя дахыл олмагла бцтцн ыгтысадыййат сащясыня тохунан Дювлят гуружулуьу Бюйцк Пйотрун ады ыля баьлыдыр. ХВЫЫ ясрдя Ы Пйотр Русыйанын эерыдя галмасыны гябул етмыш вя юлкянын бцтцн тясяррцфат вя сосыал щяйатына тохунан щяртяряфлы ыслащатлар щяйата кечырмышдыр. Щяйата кечырылян ыслащатлар ычярысындя учотун гурулмасы вя онун кюкцндян дяйышдырылмясы мясялясы йаддан чыхмамыш вя бу ыстыгамятдя ящямыййятлы ышляр эюрцлмяйя башланмышдыр. Бунунла ялагядар олараг 1710-жу ылдя «щярбы вя дыэяр ышляр щагда жядвял» дювлят гязетындя чох аз айдын олан «Мцщасыб» сюзцnцn йаранмasы vя bu ixtisasыn bilavasitя baш vermiш hadisяlяrin onlara dair rяsmiyyяtя salыnmыш sяnяdlяr яsasыnda mцvafiq kitablarda qeydiyyat (yazыlыш) aparmasы, bu yazыlыш vasitяsilя bцtцn fяaliyyяt цzяrindя nяzarяtin hяyata keчirilmяsini tяшkil etmяk vя digяr idarя etmя iшlяri yerinя yetirmяsi aчыqlanmышdыr. Бунунла ялагядар олараг щямын дюврдя учот вя нязарятя, онун гурулмасы вя апарылмасына чох бюйцк дыггят йетырылмяйя башланмышды. Мящз бу дюврдя учотун тяшкылы цзря бцтцн тялыматлар дювлят акты кымы няшр едылмыш вя о ясас сяняд кымы гябул едылмышдыр. Бу жцр дювлят актынын гябул едылмясы 22 йанвар 1914-жц ыля тясадцф едыр. Бу сяняд дювлят апараты вя дювлятын сянайе сащяляры цчцн мцтляг сяняд кымы гябул едылмыш вя ашаьыдакы ясас тялябляры быр мягсяд кымы гаршыйа гоймушдур: Йазылышларын вахтлы-вахтында апарылмасы вя «щесабларын баьланмасы»; Мясул шяхслярын жыдды сурятдя табечылыйынын тямын олунмасы . Ыдаряетмя щагда мцщасыбат учоту сыстемыны хцсусыля матерыалларын анбар учотуну, ылк сянядлярын кюмяйы ыля тясяррцфат щяйатынын бцтцн щалларынda цмумдювлят методунун тясыр дяряжясыныn metod vя prinsiplяrini юзцндя якс етдырян 5 апрел 1722-жы ыл тарыхлы щярбы флот щагда гярар Русыйа учотунун тарыхындя мцщцм ящямыййят кясб етмышдыр. Мящз бу дюврдян Русыйада ыкылы йазылыш вя мцщасыбат щесаблары анлайышы мейдана эялмыш вя юз ынкышаф йолуну тапмышдыр. Елм кымы мцщасыбат учотунун ынкышафы ХХ ясрын эюркямлы алымлярынын ышлярындя эеныш якс етдырылмыш вя бу ынкышаф юз мцсбят тясырыны Азярбайжана да эюстярмышдыр. Бунун нятыжясыдыр кы, ХХ ясрын ахырлары, ХХЫ ясрын яввяллярындя бу мараглы вя ыгтысадыййатын ачары, мцасыр базар ыгтысадыййаты шяраытындя бызнесын дылы олан елм цзря 7 елмляр доктору-Вейсял Ысайев, Щцсейн Намазялыйев, Сыфарыз Сябзялыйев, Ыбад Аббасов, Сялым Мцслцмов, Qяzяnfяr Abbasov, Fazil Hacыyev вя онларла елмляр намызядляры мцщасыбат учотунун бу вя йа дыэяр сащялярыны ящатя едян проблемлярын щяллыня даыр докторлуг вя намызядлык дыссертасыйасы мцдафыя етмышляр. Мящз бу алымлярын elmi rяhbяrliyi ыля onlarla aspirantlar mцdafiyя edяrяk alimlik dяrяcяsi almыш vя onlarыn мцяллыфлыyы ilя чохлу сайда монаграфыйалар, дярслыкляр, елмы мягаляляр вя учота даыр тювсыйяляр щазырланмыш, няшр етдырылмыш, rеспублыка ыгтысадыйатынын ясас апарыжы мцтяхяссысляры олан

6

Page 7: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

мцщасыблярын, ыгтысадчыларын вя ыгтысадыййатла марагланан охужуларын сярянжамына тягдым едылмышдыр. Яliqulu Fяrяcovun bu davamчыlarыndan Sifariz Sяbzяliyev, Qяzяnfяr Abbasov, Sяlim Mцslцmov, Sцleyman Qasыmov, Ыbad Abbasov, Vaqif Quliyev vя digяrlяri mцhasibat uчotu цzrя dюvlяt sяviyyяli normativ aktlarыn yazыlmasыnda vя tяtbiq edilmяsindя bilavasitя iшtirak etmiш vя hal-hazыrda da iшtrak edirlяr.

Тясяррцфат учоту щагда анлайыш вя онун нювляры

Щяр быр жямыййятын ынкышафы вя фяалыййятынын ясасыны мадды ыстещсал тяшкыл едыр. Ынсанларын нясiлдян нясля йашамаsы цчцн онларын ыашя мящсулларына, йемяйя, палтара вя дыэяр мящсуллара олан тялябатынын юдянылмясы зярурыдыр. Бунун цчцн ыся ыстещсал вя коммерсыйа просесындя ыстыфадя олунаn яmяk vasitя vя яшyalarыnыn, аваданлыгларын, няглыййат васытялярынын, алятлярын ыстещсал ынвентарларынын, xammallarыn, materialыn, yarыmfabrikatыn вя с. олмасы лазымдыр. Ыстещсал-цмумылыкдя мяжмуу мящсулун щярякятынын башланьыжы кымы тякрар ыстещсал просесынын ясас мярщялясы щесаб едылыр вя о Ыстещсал –Тядарцк-Ыстещлак просеслярындян кечыр. Ыстещсал, тядавцл вя ыстещлак просесляры фасылясыз олараг тякрар олунур, жямыyйятя ыся онун ынкышафынын бцтцн мярщялялярындя bu просесляры характерызя едян ынформасыйалар ялдя етмяк зярурыдыр. Тясяррцфат просесынын эедышаты щагда доьру вя дцзэцн мялуматлар алмаг цчцн быр гайда олараг butun tяsяrrufatlarda baш vermiш hal, hadisя vя яmяliyyatlarы qeydя ala bilяn тясяррцфат учоту тяшкыл олунур. Белялыкля, тясяррцфат учотунун мейдана эялмясы мадды ыстещсалын ыдаряедылмясынын, йяны тясяррцфат щяйатынын конкрет щалларына даыр зяруры былыйын олмасы вя бунунла да тясяррцфат просесляры цзярындя рящбярлыйын тяшкылынын тяляб олунмасы ыля баьлыдыр. Тясяррцфат просеслярынын эедышаты щагда мцвафыг ынформасыйанын топланмасына, онлар цзярындя мцшаhыдянын апарылмасындан, сонракы мярщялялярдя ыся щямын ынформасыйаларын мыгдар характерыстыкасынын, йяны сай эюстярыжылярынын тяйын едылмясындян башланылыр. Бу мярщялядян сонра сюзц эедян эюстярыжылярын гейдя алынмасы тяляб олундуьундан мадды ыстещсалын ыдаряолунмасы вя онлар цзярындя нязарятын апарылмасындан ыстыфадя едылыр. Учот эюстярыжыляры ыля тясяррцфат просеслярынын кямыййят вя кейфыййят тяряфляры: щазырланмыш вя сатылмыш мящсулларын щяжмы, касса вя щесаблашма щесабында олан пулун мювжудлуьу, матерыал ещтыйатлары, ясас вясаытын щяжмы, мянфяят вя ы.а. щагда мялуматлар ачыгланмалыдыр. Бцтцн гейд едылянляря ясасланараг гейд етмяк олар кы, мцяййян ыгтысады гурулуш шяраытындя мадды ыстещсал, istehlak vя s. hallar тясяррцфат учотунун обйектляры щесаб едылыр. Буна эюря тясяррцфат учоту, мцвафыг ыстещсал цсулу ыля баьлы олан тясяррцфат мцнасыбятлярыны юзцндя характерызя едыр. Белялыкля,

7

Page 8: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

тясяррцфат учоту конкрет ыгтысады гурулуш шяраытындя нязарят вя ыдаряетмя бахымындан мадды ыстещсал просесынын щярякяты цзярындя мцшащыдя апармаг, ону юлчмяк вя гейдя алмаг функсыйасыны йерыня йетырыр. Тяшкылатын ямлакынын кямыййят характерыстыкасыны, онун ющтялыклярыны вя тясяррцфат ямялыййатларынын эедышатыны мцяййян етмяк вя онларын нятыжясыны гыймятляндырмяк цчцн тясяррцфат учотунда цч учот: натурал, ямяк вя пул юлчцлярындян ыстыфадя едылыр. Натурал юлчц учота алынан обйектын натурал ыфадядя юлчцлмясы ыля характерызя олунур. Обйектын фызыкы хцсусыййятындян асылы олараг бу юлчц метр, лытр, кылограм, кыловат-саат, тон-кылометр вя с. ола быляр. Натурал юлчцдя ямлакын-ясас вясаытлярын, гейры-мадды актывлярын, матерыалларын, йарымфабрыкатларын, щазыр мящсулларын, ямтяялярын вя ы.а.-нын щярякяты вя ыстыфадясы якс етдырылыр. Лакын гейд едяк кы, натурал юлчцляр олан-тон, метр, ядяд вя ы.а.-дан ыстыфадя етмякля мцхтялыф обйектлярын характерыстыкасы щагда там мялумат алмаг гейры мцмкцндцр.Натурал юлчцляр анжаг ейны нювлц яшйалары характерызя етмяк цчцн ыстыфадя олунур. Натурал юлчцлярын мцхтялыф эюрцнцшцнц характерызя едян ямяк юлчцсц ващыд вахтла (ыш эцнц, саат, дягыгя ыля) ыфадя олунан ыш вахты мясряфлярынын мыгдарыны щесабламаг цчцн ыстыфадя едылыр. Онлар тяшкылатын ышчы щейятынын ямяк щаггынын щесабланмасы, ышя эюря ышляйянлярын щасылат нормасынын йерыня йетырылмясы цзярындя нязрятын апарылмасы, ямяк мящсулдарлыьынын мцяййян едылмясы цчцн ыстыфадя олунур. Лакын ямяк юлчцсц мцхтялыф мящсул вя мямулатларын ыстещсалына чякылян ямяк мясряфлярыны эеныш ящатялы шякылдя цмумляшдырмяк цчцн щеч дя щямышя уныверсал эюстярыжы кымы чыхыш едя былмыр. Юлкянын, мцяссыся вя тяшкылатларынын ясас эюстярыжыляры олан пул вясаытынын, дебытор вя кредытор боржларынын, еляжя дя цмумы вя сатылан мящсулларын, онларын майа дяйярынын, йахуд зярярлыйын тясяррцфат учотунда якс етдырылмясы цчцн пул юлчцсцндян ыстыфадя едылыр. Пул юлчцсцнцн эюстярыжыляры натурал вя ямяк юлчцлярынын мялуматларындан ыстыфадя етмякля щесабланылыр. Пул юлчцсц ямлакын, ющдялыклярын вя тясяррцфат ямялыййатларынын ващыд уныверсал юлчц олан манатла цмумыляшдырылмясы цчцн тятбыг едылыр. Бцтцн гейд едылянляры цмумыляшдырмяк цчцн тясяррцфат учотунун цч: оператыв, статыстык вя мцщасыбат нювлярындян ыстыфадя едылыр. Гейд едылян учот нювлярындян щяр быры онларын юзцня мяхсус хцсусыййятя, мцшащыдя даырясыня, бу мцшащыдянын вязыфя вя методларына малыкдыр. Садаланан бу хцсусыййятляр быр-бырыны тамамлайараг тясяррцфат учотунун ващыд сыстемыны тяшкыл едыр. Оператыв учот тяшкылатын малыййя-тясяррцфат фяалыййятыня эцндялык нязарят етмяк мягсядыля бцтцн щалларын гейдя алынмасы, онлар цзярындя мцшащыдя вя нязарятын апарылмасы цчцн ыстыфадя едылыр. Оператыв учотун мялуматлары мцяййян тарыхя шыфащы олараг телефон, телеграф, телефаксла топланыр йахуд тяшкылатын рящбярыня, мцлкыййятчыйя (ыштыракчыйа, тясысчыйя) вя Азярбайжан Республыкасынын ганунверыжылык актларында нязярдя тутулдугда дювлят органларына тяжылы былдырышля,

8

Page 9: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

почтла эюндярылыр. Оператыв учотун кюмяклйы ыля тяшкылатда мящсул бурахылышы вя сатышы, ямяк щаггы фондунун ыстыфадясы, матерыал дяйярлылярынын вахтлы-вахтында алынмасы, масатан вя малаланларла щесаблашмаларын щяйата кечырылмясы вя ы.а.-нын эедышаты цзярындя эцндялык оператыв нязарят щяйата кечырылыр. Бу жцр ынформасыйалар мцвафыг оператыв нятыжя вя ышлямяляр цчцн конкрет тяклыфлярын верылмясындя, негатыв щалларын арадан эютцрцлмясындя, мцяссыся вя тяшкылатларда ыстыфадя олунмайан ещтыйатларын вя онларын ыстещсалда ыстыфадя едылмясындя бюйцк ящямыййятя малыкдыр. Статыстыка учоту кцтлявы щалларын вя онларын тяшкылатын малыййя-тясяррцфат фяалыййятындя, ыжтымаы щяйатда, тябыятдя ганунауйьунлуьуну якс етдырыр вя цмумыляшдырыр. Бу учот нювц тясяррцфат учотунун дыэяр нювляры ыля сыхы ялагядя олмагла, оператыв вя мцщасыбат учотунун мялуматларындан ыстыфадя едыр, мялуматларын (сыйащыйа алма, анкет сорьуsu вя с.) топланмасына вя онларын ышлянмясыня (груплашдырма, ыжмаллашдырма, мцхтялыф эюстярыжылярын: орта, ындекс, коrрелyасыйа ямсалы вя с.) эюря юзцнцн хцсусы цсулларына малыкдыр. Статыстыка учотунун мялуматлары айры-айры тяшкылатларын, ыгтысады bюlgяlяrin вя юлкянын жары вя переспектыв дюврляры цзря ыгтысады тящлылын вя прогнозлашдырманын апарылмасында ыстыфадя олунур. Статыстыка, мадды ыстещсал просесынын якс етдырылмясыня дя мящдудыййят гоймур. О, ыгтысады вя ыжтымаы щяйатын бцтцн тяряфлярыны якс етдырыр, ящалынын сай вя тяркыбыны, ынсанларын доьум вя юлцмцнц, халгын мадды вя мядяны щяйат сявыййясыны юзцндя якс етдырыр; ясас фондларын йеныдян гыймятляндырылмясыны щяйата кечырмяйя, ынфлйасыйа просесынын, юлкянын сыйасы щяйатынын бцтцн тяряфлярынын ачыгланмасына эеныш ымкан йарадыр. Мцщасыбат учоту тяшкылатын актывляры, ющдялыкляры, эялырляры, хяржляры вя онларын дяйышмясы щагда бцтцн ынформасыйалары там, фасылясыз вя сянядля рясмыляшдырылмыш гайдада дяйяр ыфадясы ыля топламаг, гейдя алмаг, вя цмумыляшдырмяк сыстемыны юзцндя якс етдырыр. Дыэяр учот нювлярындян фярглы олараг мцщасыбат учоту юз ышыны ясасландырылмыш сянядлярля; тяшкылатын малыййя-тясяррцфат фяалыййятындя баш верян бцтцн дяйышыклыкляры фасылясыз олараг вахтында вя там ящатя етмякля; мялуматлары анжаг она мяхсус цсуллары (мцщасыбат щесаблары, ыкылы йазылыш, баланс вя с.) тятбыг етмякля гаршыyа гойулан прынсыпляр ясасында йерыня йетырыр.

Мцщасыбат учотунун тяркыб щыссяляры вя онларын характерыстыкасы

Щяр быр тясяррцфат субйектынын фяалыййятыны щяртяряфлы юйрянмяк вя ондан ялдя едылян нятыжяляры ыжтымаы, сосыал, ыгтысады вя дыэяр ыстыгамятдя арашдырмаг, арашдырылан мясяляляря даыр ясасландырылмыш гярарлар чыхармаг цчцн мцщасыбат учотунун мялуматларындан ыстыфадя едылыр. Бу жцр уныверсал хцсусыййятя малык олан мцщасыбат учоту дюрд мцстягыл щыссядян: мцщасыбат учотунун нязярыййясындян, малыййя (мцщасыбат) учотундан, ыдаряетмя учотундан вя верэы учотундан ыбарятдыр. 9

Page 10: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Мцщасыбат учотунун нязярыййясы-бцтювлцкдя мцщасыбат учоту сыстемынын тяшкылы цзря нязяры, методоложы вя практыкы мясяля вя проблемляры юйрянян елмдыр. Танынмыш Aмерыка алымляры олан Хендрыксен Е.С. вя Ван Бреда М.Ф1 . мянфяятын щесабланмасы методунун тящлылыня ясасланараг мцщасыбат учотунун нязярыййясыны юзцнямяхсус тярздя ызащ едяряк, ону бцтцн тясяррцфат вя гейры-тясяррцфат субйектлярынын щям ыжтымаы, щям сосыал, щям дя ыгтысады фяалыййятлярыны ясасландырылмыш шякылдя щяртяряфлы ящатя едян малыййя (мцщасыбат), ыдаряетмя вя верэы учотунун ясас апарыжы голу щесаб етмышляр. Бу жцр йанашма дыэяр англоамерыкан алымляры цчцн дя характерыкдыр. Цмумыййятля мцщасыбат учотунун нязярыййясы-мянфяятын щесабланмасы методунун тящлылы цсулуну юзцндя жямляшдырыр. Амерыкалыларын фыкырынжя, мцщасыбат учотуну ящатя едян щяр щансы нязярыййя бу вя йа дыэяр эюстярыжыляры юзцндя якс етдырыр. Бу эюстярыжыляр ыкы група бюлцнцр. Бырынжы груп мцщасыбат учоту нязярыййясынын дюрд нювцнц-верэы, щцгугы йахуд щцгуг, етыка, псыхоложы нязярыййяны ящатя едыр. Верэы нязярыййясы мянфяятын верэыйя жялб олунан мябляьынын тяшкылатын мянфяяты щесаб едылмясыны ыфадя едыр. Сюзц эедян нязярыййя мцщасыбат учотуну верэы щцгугунун хцсусы щалы кымы характерызя едыр. Щцгугы йахуд щцгуг нязярыййясы мцщасыбат учотуну верэы ыля дейыл мцлкы щцгугла ялагяляндырыр, мянфяят ыся вясаытын алынмасыны дейыл, ону алмаг щцгугуна малык олмасыны ыфадя едыр. Етыка нязярыййясынын тяряфdарлары учот vasitяsilя садяжя олараг щцгугы нормалара рыайят олунмасыны дейыл, тяшкылатын ынформасыйа сыстемынын тягдым етдыйы мялуматларын там дцзэцн олмасыны нязярдя тутур. Псыхоложы нязярыййя мцщасыбат учотунун тягдым етдыйы щяр быр ынформасыйайа, ондан ыстыфадя едянлярын ынамынын олмасыны ящатя едыр. Ыкынжы груп мадды йахуд ыгтысады нязярыййяны ящатя едыр. Бу сащядя ышляйян мцяллыфляр сюзц эедян нязярыййяны цч група бюлцр. Бырынжы –Макроыгтысады нязярыййя учот обйекты кымы юлкянын бцтцн халг тясяррцфатынын, ыкынжы – мыкроыгтысады нязярыййя ыся айры-айры тясяррцфат субйектлярынын чыхыш етмясыны нязярдя тутур. Цчцнжц груп олан сосыал-корпоратыв нязярыййя быр сыра хцсусыййятляря малыкдыр. Bуна эюря жямыййятын быр сыра сосыал мясялялярынын щяллындя фырма рящбярляры bу хцсусыййятлярдян асылы вязыййятдя галмалы олурлар. Бу нязярыййянын тяряфdарлары мцщасыбат учотуна ыгтысады нязярыййянын тяркыб щыссясы кымы бахырlar. Ыгтысадыййатын садаланан нязярыyйялярындян щяр быры, o cцmlяdяn mцhasibat uчotunun nяzяriyyяsi щансыса мягсядя хыдмят етмякля юлкянын ынкышафында юзцня мяхсус ящямыййятя малыкдыр. Малыййя (мцщасыбат) учоту тясяррцфат ямялыййатларынын мцщасыбат гайдасы ыля рясмыyйятя салынмасыны вя онларын гейдыйата алынмасыны юзцндя бырляшдырян учот Xендрыксен Э.С. Ван Бреда М.Ф. Теорыя бухгалтерского учета пер. с англ. (Под. Ред. проф. Я.В.Соколова) – М.Фынансы ы статыстыка, 1977 10

Page 11: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

ынформасыйаларынын топланмасы еляжя дя малыййя щесабатынын тяртыб едылмясы сыстемыны юзцндя якс етдырыр. Малыййя щесабатынын мялуматлары тяшкылатын дахылындя мцхтялыф сявыйyялы рящбярляр вя харыжы ыстыфадячыляр (ынвесторлар, кредыторлар, банклар, верэы вя малыййя органлары вя ы.а.) тяряфындян ыстыфадя едылыр. Малыййя учоту мцщасыбат учотунун хейлы щыссясыны ящатя едяряк тяшкылатын ямлакы вя ющдялыкляры-гейры-мадды актывляр, ясас вясаытляр, ыжаря едылмыш ямлаклар, малыййя гойулушлары, дюврыййя актывляры вя тяшкылатын ющдялыкляры, пул вясаытляры, капыталлары, фондлары вя ещтыйатлары, мянфяят вя зярярляры вя ы.а. щагда ынформасыйалары юзцндя якс етдырыр. Ыдаряетмя учоту эяляжякдя мцщасыбат учотунун тяркыб щыссясы олмагла тяшкылатын дахылындя мцхтялыф сявыyйялы рящбярляр тяряфындян ыстыфадя олунан учот ынформасыйаларынын топланмасы цчцн нязярдя тутулур. Бу учот нювцнцн башлыжа тяйынаты конкрет ыстещсалат нятыжялярынын ялдя едылмясындя мясул олан менежерляры лазымы вя там щяжмдя ынформасыйа ыля тямын етмякдян ыбарятдыр. Ыдаряетмя учоту план, норматыв, прогноз вя аналытык ынформасыйалары цмумыляшдырыр, учотун мцшащыдя проседураларыны, онларын юлчцлмясы вя гейдя алынмасыны там якс етдырыр. Ыдаряетмя сыстемындя ыстещсал мясряфляры щагда ынформасыйалар цмумыляшдырылыр вя ашаьыдакы маддяляр цзря учота алыныр: мясряф нювляры (мящсул, ыш вя хыдмят нoменклатуралары) цзря; мясряфлярын башвермя йерляры, йяны матерыал ещтыйатларына олан ылк тялябат бюлмяляры (ыш йерляры, брыгадалар, сехляр вя ы.а) цзря; мясряфын апарылдыьы, йяны базарда сатылмаг цчцн нязярдя тутулан мящсул, ыш вя хыдмят нювляры цзря. Верэы учоту мцщасыбат учотунун тяркыб щыссясы олмагла верэыйя жялб олунма вя верэы щесабаты тяртыб етмяк мягсяды ыля мцщасыбат гайдасыnda рясмыййятя салынмасы цчцн нязярдя тутулмушдур.Бунунла бырлыкдя верэы учоту верэы базасынын дцзэцн мцяййян едылмясы мягсядыля мцстягыл йахуд мцщасыбат учоту мялуматларында зяруры дцзялыш щесабламалары апармаг щцгугуна малыкдыр. Дцзялыш щесабламалары гейры-сыстемлы гайдада, йяны щесаблама йолу ыля алынан дцзялышляры мцщасыбат учотунда якс етдырмякля йерыня йетырылыр. Бу верэы щесабламасы, жядвял йахуд верэы картlarы кымы тягдым едылян ынформасыйаларын сыстемляшдырылмясы вя топланмасы цчцн нязярдя тутулан верэы реэыстрлярынын ышлянмясыня вя тясдыг едылмясыня шяраыт йарадыр. Vерэы учотунун ясас функсыйасы ашаьыдакылар щесаб едылыр: юдяйыжылярын верэы ющдялыклярыны дцзэцн мцяййян етмяк цчцн зяруры ылк ынформасыйалары топламаг вя онлары тяйын едылмыш гайдада гейдя алмаг; ылк верэы ынформасыйаларыны мцщасыбат вя верэы реэыстрлярындя вя мцщасыбат учотунун щесабларында вахтлы-вахтында якс етдырмяк; верэыюдяйыжысынын верэы ющдялыклярынын сявыййясыны дцзэцн мцяййян етмяк; дцзэцн вя дягыг верэы щесабатыны формалашдырмаг; верэы ынформасыйасынын вя верэы щесабатынын формалашдырылмасы цзярындя нязарят апармаг. 11

Page 12: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Белялыкля, верэы учоту мцщасыбат учотунун тяркыб щыссясы кымы галмагла верэы ющдялыклярынын дцзэцн, обйектыв щесабланмасы вя тяшкылатын верэы щесабатынын тяртыб едылмясы цчцн зяруры малыййя ынформасыйаларыныn топланмасы, гейдя алынмасы вя ышлянмясы кымы ышлярын йерыня йетырылмясыны юзцндя якс етдырыр.

Мцщасыбат учотунун апарылмасынын ясас тялябляры вя вязыфяляры

Мцлкыййят формасындан асылы олмайараг бцтцн тяшкылатларда мцщасыбат учотунун апарылмасыna ейны тялябляр гойулмагла мцхтялыф норматыв сянядлярля нызама салыныр. Онлардан ян ясасларыны нязярдян кечыряк: 1. Тяшкылат юзцня мяхсус ямлакларын, ющдялыклярын вя тясяррцфат ямялыййатларынын мцщасыбат учотуну Малыййя Назырлыйы тяряфындян тясдыг олунмуш мцщасыбат учотунун щесаблар планына ясасян ышляйыб щазырладыьы ышчы щесаблар планында ыкылы йазылышын кюмяйы ыля гаршылыглы ялагялы щесабларда апарылмасыны щяйата кечырыр. 2. Тяшкылатын ямлакларынын, ющдялыклярынын вя тясяррцфат ямялыййатларынын мцщасыбат учоту Азярбайжан Республыкасынын валйумасы-манатла апарылыр. Ямлакларын, ющдялыклярын вя тясяррцфат фяалыййятынын дыэяр щалларынын сянядляшдырылмясы, гейдя алынмасы, мцщасыбат щесабатынын тяртыбы Aзярбайжан дылындя йерыня йетырылыр. 3. Tяшкылатлар цчцн qябул едылмыш учот сыйасяты бцтцн щесабат дюврц ярзындя мцтляг сайылыр. Бу сыйасят быр гайда олараг учотун гаршысында ашаьыдакы тялябляры: там олмасыны; вахтлы-вахтында апарылмасыны; мялуматларын айдын вя баша дцшцлян шякылдя якс етдырылмясыны; мязмунун формайа гаршы прыорытетлыйыны; якс мцлащызялярын олмасынын (щяр айын сонунжу tяqvim эцнцня сынтетык щесаблар цзря дюврiййя вя галыгларын аналытык щесабларын мялуматларына бярабярлыйыны) сямярялы олмасыны нязярдя тутур. 4. Мящсул ыстещсалы, йерыня йетырылмыш ыш вя эюстярылмыш хыдмятля ялагядар чякылмыш жары мясряфлярын еляжя дя капытал вя малыййя гойулушлары ыля баьлы олан мясряфлярын мцщасыбат учотунда айры учота алынмасыны тямын едыр. 5. Тяшкылатда мцлкыййят щцгугуна малык ямлаклар дыэяр щцгугы шяхся мяхсус олан ямлакдан айры учота алыныр. 6. Тяшкылатын щцгугы шяхс кымы гейдя алындыьы вя онун йеныдян тяшкыл йахуд ляьв олундуьу дювря гядяр Азярбайжан Республыкасынын ганунверыжылыйы ыля тяйын олунмуш гайдада мцщасыбат учоту апарылыр. 7. Мцщасыбат учотунун тяшкылы, мцщасыбат щесабатынын тягдым едылмясы, тясяррцфат ямялыййатларыны йерыня йетырян заман ганунверыжылыйя рiайят едылмясы, тяйын олунмуш ганунверыжылыкля фяалыййятын аудытынын апарылмасы цзярындя мясулыййят тяшкылатын рящбярыня щяваля едылыр. Бцтцн гейд едылянлярдян асылы олараг мцщасыбат учотунун гаршысында ашаьыдакы вязыфяляр гойулур:

12

Page 13: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

• тяшкылатын фяалыййяты вя онун ямлакы щагда мцщасыбат щесабатынын щям дахылы ыстыфадячыляр-тяшкылат рящбярляры, тясысчыляр, ыштыракчылар вя ямлак сащыбкарлары щям дя харыжы ыстыфадячыляр-ынвесторлар, кредыторлар вя с. цчцн там, зяруры вя дцзэцн ынформасыйалар формалашдырмаг; • тяшкылатын, тясяррцфат фяалыййятыны йерыня йетырмясы вя онuн мягсядяуйьунлуьуна даыр Азярбайжан Республыкасынын ганунверыжылыйыня рiайят олунмасына нязаряты щяйата кечырмяsi цчцн тясдыг олунмуш норма, норматыв вя сметалара уйьун мадды, ямяк вя малыййя ресурсларыныn hяrяkяtinя даыр мцщасыбат щесабатындан дахылы вя харыжы ыстыфадя едянляры зяруры ынформасыйаларла тямын етмяк; • тяшкылатын малыййя-тясяррцфат фяалыййятындя баш веря быляжяк негатыв щаллары вахтлы-вахтында хябярдар етмяк, тяшкылатда жары вя перспектыв дюврлярдя олан тясяррцфат дахылы ещтыйатлары мцяййян едыб, тясяррцфат фяалыййятынын зяруры сащялярыня йюнялтмяк; • базарда максымум мянфяят ялдя етмяк мягсядыля рягабят габылыййятыня кюмяк вя тясыр gюstяrmяk.

Мцщасыбат учоту-тяшкылатын ыдаряетмя вя ынформасыйа сыстемынын ясасыдыр Табечылыйындян вя мцлкыййят формасындан асылы олмайараг щяр быр тяшкылат щцгугы жящятдян мцщасыбат учоту tяшkil etmяli vя onu апармадан фяалыййят эюстяря былмяз. Бу, ылк нювбядя мцщасыбат учотуnun, тяшкылатын бцтцн ямлакы вя малыййя вязыййяты хцсусы ыля мадды, ямяк вя малыййя ресурслары, ынвестысыйа вя кредыт сыйасятынын нятыжяляры, ыстещсал мясряфляры вя онун сямярялылыйы вя ы.а. щагда там ынформасыйа верmяsi, тясяррцфат фяалыййятынын ыдаряолунмасына вя мянфяят цзря tapшыrыьыn (proqnozun) йерыня йетырылмясыня нязарятын апарылмасына, ыстещсалын ынкышафына даыр перспектыв планларын щазырланмасына эеныш ымканлар йаратмасы ыля ялагядардыр. Белялыкля, гейд едылянлярдян нятыжя чыхардараг дейя былярык кы, мцщасыбат учоту тяшкылатын ыдаряедылмясы вя ынформасыйа сыстемынын formalaшmasыnыn тяркыб щыссясы щесаб едылыр. Учот ынформасыйалары щям тяшкылат дахылы, щям дя ондан кянарда ыдаряетмя вя малыййя гярарлары гябул етмяк цчцн ясас апарыжы васытя щесаб едылыр. Бу заман о, ынформасыйа, планлашма (tanышlыq), нязарят, мцщафызя вя тящлыл кымы ян мцщцм функсыйаны йерыня йетырыр. Ынформасыйа-ясасландырылмыш ыдаряетмя гярары гябул етмяк цчцн тяшкылатын малыййя-тясяррцфат фяалыййяты щагда вахтлы-вахтында yararlы мялумат олмасыны юзцндя якс етдырыр. Планлашма (тапшырыг)- щярякятетмя просесынын гайдасыны ыфадя едыр. О, гаршыйа гойулан мягсядын гурулушуну, онун йерыня йетырылмя йолларынын ахтарылмасыны вя бу мясялянын щяллы цчцн оптымал варыантын сечылмясыны юзцндя бырляшдырыр. Bir qayda olaraq cары вя перспектыв дюврцн планлашдырылмасы гаршыдакы мадды

13

Page 14: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

мясряфляр вя пул вясаытынын щяжмыны нязярдя тутан мянфяят щагда ынформасыйа олмадан апармаг гейры-мцмкцндцр. Нязарят-планын (тапшырыьын) щягыгы йерыня йетырылмясынын мцяййян едылмя просесыны юзцндя бырляшдырыр. Бу просесы йерыня йетырмяк цчцн щягыгы мясряф вя эялырляры планла (тапшырыгла) мцгаыся етмяк методундан ыстыфадя едылыр. Тяшкылатын вязыйяты вя onun ямлакынын щярякяты, ющдялык вя тясяррцфат ямялыййатларынын ыжрасы vя s. цзярындя нязарятin тяшкыл едылмясы тясяррцфат фяалыййятындя баш верян негатыв щаллара гаршы мцбарызя апармаг, тясяррцфатдахылы ещтыйатлары мцяййян етмяк мягсяды ыля йерыня йетырылыр. Тяшкылатларда дахылы нязарят: яввялжядян (тясяррцфат ямялыййатлары апарылана гядяр); жары (ямялыййат апарылан дюврдя); сон (ямялыййат баш вердыкдян сонра) апарылан нязарятя бюлцнцр. Харыжы малыййя нязарятыны ынвесторлар, кредыторлар, щесаблама палатасы, банк, хязнядарлыг, тяфтыш-нязарят ыдарясы, верэы orqanlarы йерыня йетырыр. Мцщафызя - ачыгланмыш щесаблар планындан (ышчы щесаблар планындан) ыстыфадя етмякля тяшкылатын мадды дяйярлылярынын, пул вясаытлярынын, щямчынын мювжуд ямлакынын щярякяты вя мцщафызясынын бцтцн аспектлярыны мцщасыбат учотунда гейдя алмаьы нязярдя тутур. Бу функсыйа учотун апарылмасынын обйектывлыйыны вя ынвентарlaшmасынын вахтлы-вахтында щяйата кечырылмясыны тямын едыр. Тящлыл - гябул едылмыш гярарларын мцнтязям юйрянылмясы просесыны ящатя едыр. Бурада ыдаряетмя сыстемынын фяалыййят эюстярмясыня манечылык эюстярян якс ялагялярын тясыр дяряжясыны тяйын етмяк зяруры щесаб едылыр. Бу заман гаршыйа гойулан мягсядя наыл олунмадыгда, планын (tapшыrыьыn) йерыня йетырылмямя сябябляры аналытык хцсусыля: планлашмада, нязарятдя, гаршыйа гойулан мягсядын йерыня йетырылмямясындя олан нюгсанлар щяртяряфлы арашдырылыр. Щал-щазырда тясяррцфат тяжрцбясындя мцщасыбат учотунун ынформасыйаларындан дахылы вя хярыжы ыстыфадячыляр ыстыфадя едыр. Дахылы ыстыфадячыляр – планлашманы, нязаряты вя ышэцзар ямялыййаты гымятляндырмякля ыш просесыны йерыня йетырмяк цчцн зяруры ынформасыйалардан ыстыфадя едян ыдаря апаратында чалышан ышчыляр, сащыбкарлар, менежерляр щесаб едылырляр. Харыжы ыстыфадячыляр - ынформасыйалары бырбаша йахуд малыййя мараьындан долайы йолла ыстыфадя едян кянар ыстещлакчылардан ыбарятдыр. Онлар ашаьыдакы груплара бюлцнцр: тяшкылатларда ышлямяйян анжаг онун фяал фяалыййятinдя мараглы олан шяхсляр (сящмдарлар, ынвесторлар, кредыторлар, алыжылар вя с.); былавасытя тяшкылатын ышындя анжаг долайы йолла ыштырак еdilmяsindя малыййя мараьы олан шяхсляр – верэы хыдмяты, дювлят ыдаряетмя органлары, мцхтялыф малыййя ынстытутлары вя фонд базары ыштыракчылары (сыьорта шыркятляры, быржалар, брокерляр вя ы.а ); ышэцзар ямякдашлыгдан башга малыййя мараьы олмайан шяхсляр: аудытор фырмалары, статыска органлары вя с.

14

Page 15: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Садаланан ыстыфадячыляр цчцн кейфыййятлы вя йарарлы мцщасыбат ынформасыйалары даща ящямыййятлыдыр. АБШ-да ынформасыйанын йарарлылыьы онун дяйярлылыйы (ящямыййятлылыйы) вя цмыдверыжылыйы (щягыгылыйы) ыля характерызя олунур. Ынформасыйанын тясяррцфатын фяалыййятыня дяйярлылыйы (ящямыййятлылыйы) бу вя ya дыэяр гябул едылмыш ыдаряетмя гярарынын тясыр етмя ымканыны тяйын етмякля мцяййян олунур. Ынформасыйанын дяйярлылыйынын мцяййян едылмясы амыллярыня ашаьыдакылар дахылдыр: вахтлы-вахтында тягдым етмя – ынформасыйа ону ыстыфадя едянляря вахтлы-вахтында тягдым едылмялыдыр. Юз вахтында тягдым едылмяйян ынформасыйалар тяшкылатын реал вязыййяты щагда мялумат ялдя етмяйя ымкан йаратмыр; прогнозу тямын еtmя – тяшкылатын ынкышаф ыстыгамятыны якс етдырян прогнозун верылмясы тясяррцфатын gяляжяк дюврлярдя сцрятля аддымламасына эеныш йоллар ачыр; ынформасыйа мянбяляры ыля якс ялагянын мювжудлуьу – bu оператыв ыдаряетмя гярарынын щяйата кечырылмясыны тямын едыр. цмыдверыжылык (щягыгылык) – ыстыфадячыляря дцзэцн, там вя обйектыв мялуматларын верылмясыны характерызя едыр. Бунун цчцн ынформасыйа ашаьыдакылары юзцндя якс етдырмялыдыр: тясяррцфат ямялыйyатларынын баш вермясыныn йохлаnmasы вя ону тясдыг етмяйя ымкан йарадан айдынлыьы; дахылы вя харыжы ыстыфадячылярын мараьыны тямын едян нейтраллыьы.

Мцщасыбат учотунун прынсыпляры

Сон ыллярдя мцщасыбат учотуна даыр ядябыyйатларда мцщасыбат учотунун прынсыпляры анлайышына тез-тез раст эялыныр. Прынсып- мцщасыбат учотунун быр елм кымы тясяррцфатын ыгтысадыййатынын эяляжяк ынкышаф йолларыны эюстярян апарыжы, чыхыш вя база ясаснамялярыны юзцндя якс етдырыр. Бызым фыкрымызжя, мцщасыбат учотунун ясас прынсыплярыня ашаьыдакылары дахыл етмяк олар: Мухтарыййят прынсыпы щяр щансы быр тяшкылатын ващыд мцстягыл щцгугы шяхс кымы фяалыййят эюстярмясыны нязярдя тутур. Беля щцгугы шяхслярын ямлакы ciddi olaraq сащыбкарларын, ышчылярын вя дыэяр тяшкылатларын ямлакындан айры uчota alыnыr. Мцщасыбат учотунун мялуматлары тяшкылатын фяалыййят эюстярдыйы дюврдя мяхсусы ямлакын, ющдялыйын вя тясяррцфат ямялыййатларынын ыдаряедылмясы цзря гаршыйа гойулан вязыфяляря жаваб верян ващыд сыстемы юзцндя бырляшдырыр. Тясяррцфат просесыня тясыр эюстярмяйян учот елементляры артыг елемент кымы учот сыстемындян эютцрцлцр вя онда якс етдырылмыр. Aнжаг tяшkilata мяхсус ямлак onun mцщасыбат учоту вя балансында якс етдырылыр. Ыкылы йазылы прынсыпы - щесабларда ыкылы йазылышдан ыстыфадя етмякля тяшкылатда баш верян тясяррцфат щалларыны вя ямялыййатларыны ейны вахтда ейны мябляьдя быр

15

Page 16: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

мцщасыбат щесабынын дебетындя, дыэяр щесабын ыся кредытындя ыкылы фасылясыз якс етдырмяйы щяйата кечырыр. Тяшкылатын тясыредыжы прынсыpi. Тясдыг олунмуш гайдайа мцвафыг олараг малсатан, малалан вя дыэяр мцштярыlяr ющдялыклярын юдянылмясыны щяйата кечырмякля нормал фяалыййятын вя базарда цстцнлцйцн ялдя сахланмасыны нязярдя тутур. Бу прынсып тяшкылатын актывлярыны вя онун кюмяклыйы ыля ялдя едылян эяляжяк мянфяяты бу вя йа дыэяр ыстыгамятдя ялагяляндырмяйя шяраыт йарадыр. Эюстярылян прынсыпын тяшкылатын ямлак вя ющдялыклярынын гыймятляндырылмясындя хцсусы ящямыййяты вардыр. Обйектывлык (гейдя алмаг) прынсыпы тясяррцфат ямялыййатларынын мцщасыбат учотунда якс етдырылмясыны, йяны бу ямялыйатларын бцтцн учот дюврц ярзындя гейдя алынмасыны нязярдя тутур. Щесаблама (тясяррцфат фяалыййятынын шярты щаллары) прынсыпы бцтцн ямялыййатларын онлар юдянылян заман дейыл баш вердыкжя якс етдырылмясыны вя онун аыд олдуьу дювря йазылмасыны юзцндя якс етдырыр. Бу прынсыпы шярты олараг ашаьыдакылара бюлмяк олар: Эялырын гейдя алынмасы прынсыпы - быр гайда олараг эялыр юдяныш апарылан дюврдя дейыл алынан заман учотда якс етдырыliр. Азярбайжан Республыкасында мящсул сатышы онлар йцклянян вя юдянылян заман мцяййян едылыр. Бейнялхалг стандарт isя сатышын мящсулун йцклянмясы, тядарцк едылмясы, пулун сатыжы йахуд аэент тяряфындян гябул едылмясы анында гейдя алынмасыны нязярдя тутур. Мцвафыглык прынсыпы - щесабат дюврцнцн эялыры онун алынмасына чякылян хяржя мцвафыг олмалыдыр. Бу заман мцвафыг дювря аыд олан эялырляр (хяржляр) щямын дюврцн хяржлярындян (эялырлярындян) айры учота алынмалыдыр. Дюврiлiк прынсыпы даыма тякрар олунан баланс цмумiляшдырылмясыня – ыллык, йарымыллык, кварталлыг вя айлыг баланс вя щесабат тяртыбынын тянзымлянмясыня ясасланыр. Сюзц эедян прынсып щесабат мялуматларынын мцгаyысялылыйыня вя малыййя нятыжясынын мцяййян дюврdя щесабланмасына шяраыт йарадыр. Mяxfilik прынсыпы. Дахылы учот ынформасыйаларыныn мязмуну тяшкылатын коммерсыйа сырры щесаб едылыр. Ынформасыйанын йайылмасы вя бунунла ялагядар дяймыш зыйана эюря мясулыййят мцвафыг ганунверыжылыкля тянзымляныр. Пул юлчцсц прынсыпы. Tясяррцфат фяалыййятынын бцтцн щадысялярынын вя ыстещсалат просесынын юлчцлмясы вя щесабланмасында юлчц ващыды кымы bu юlчц prinsipi, yяni юлкянын валйутасы чыхыш едыр. Бцтцн гейд едылян учот прынсыпляры мцщасыбат учотунун ясас консепсыйасы олуб, онун стандартларынын щазырланмасына эеныш шяраыт йарадыр.

Мцщасыб ыхтысасы вя пешякар етыка.

Щал-щазырkы базар ыгтысадыййаты шяраытындя мцщасыб ыхтысасы олдугжа перспектывлы вя нысбятян йцксяк юдянышлыдыр. Азярбайжан Республыкасынын Тящсыл Назырлыйы

16

Page 17: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

бейнялхалг нормалары нязяря алмагла йцксяк пешя тящсылынын о жцмлядян «Мцщасыбат учоту вя аудыт» ыхтысасы цзря дювлят тящсыл стандартларыны ышляйыб щазырламышдыр. Сюзц эедян ыхтысас цзря тящсыл стандарты дюрд ыстыгамят сыклыны: щуманытар, сосыал-ыгтысады, цмум ыхтысас вя хцсусы ыхтысасы юзцндя бырляшдырыр. Хцсусы ыхтысасын юйрянылмясыня даща чох дыггят йетырылмякля она даща чох саат нязярдя тутулур кы, бу да мцщасыбат учотуну (тяшкылатларда, коммерсыйа банкларында, бцджя тяшкылатларында, харыжы ыгтысады тяшкылатларда) ыгтысады тящлылы, аудыты, верэыйяжялболунманы, мцяссысянын малыййясыны, мцщасыбат учотунда автоматлашдырылмыш ынформасыйа технолоэыйасыны щяртяряфлы юйрянмяйя, еляжя дя ыгтысадыyйата, щцгуга, рыйазыyйата, статыстыкайа, ыдаряетмяйя вя юзцнц ыдаряетмяйя даыр елмя даща чох вахт айырмаьа шяраыт йарадыр. Мцщасыб-ыхтысасы ыгтысады-рыйазы методлардан, модел вя мцасыр техныкы ыдаряетмя васытялярындян ыстыфадя етмяйы; ыхтысасы цзря елмы тядгыгат апармаьы; алынмыш нятыжяляры ышлямяйы вя тящлыл етмяйы; ыгтысады ынформасыйалардан сямярялы ыстыфадя етмяйы бажармалыдыр. Практыкы йенылыклярля бырлыкдя пешякар ыхтысасын дярындян мянымсянылмясы йцксяк ыхтысаслы мцщасыбын формалашмасыны тямын едыр вя нятыжядя тяжрцбялы мцщасыб щямышя ыгтысадчы, аналытык, банкыр вя малыййячы вязыфясындя мцвяффягыййятля ышляйя былмясыня ымкан йараnыр. Базар ыгтысадыййаты шяраытындя мцщасыбляр ясасян дюрд ыстыгамятдя ыхтысаслашырлар. 1. Ыдаряетмя, малыййя вя верэы учоту. Адятян мцщасыб мцхтялыф формалы tяшki- латларда, банкларда, малыййя органларында вя харыжы-ыгтысады фяалыййятлы тяшкылатларда муздла ышляйырляр. Тяшкылатын бцтцн фяалыййятыня эеныш, щяртяряфлы вя дярындян нязяр йетырдыкдя эюрмяк олар кы, щяр быр мцщасыб ышлядыйы обйектын малыййя нятыжясыня ящямыййятлы тясыр эюстярыр, тяшкылатын тясяррцфат фяалыййятындякы мянфы hallarы щямчынын малыййя сабытлыйынын тямын едылмясындя дахылы ещтыйатлары мцяййян едыр вя онлар ясасында юз ышыны адына мцвафыг-ыгтысадчы, аналытык, bанкыr вя малыййячы кымы гурур. Ыдаряетмя, малыййя вя верэы учоту цзря ышляйян мцщасыб мцщасыбат учоту, аудыт, тящлыл, верэыйяжялболунма, малыййя-банк фяалыййяты, мцлкы щцгуг вя мцщасыбат учотунун Азярбайжан вя бейнялхалг норма вя стандартлары сащясындя юз пешякар былыйыны даыма артырмалыдыр. Бу бахымдан о, юз пешякар бажарыг вя щазырлыьыны ыдаряетмя вя малыййя учоту цзря аттестасыйадан кечмякля тясдыг едя быляр. Бейнялхалг тяжрцбя, юлкя учотунун янянявы вязыййяты вя Азярбайжанда мювжуд ыгтысады шяраыт, дцнйада эеныш йайылмыш пешякар мцщасыбын етыкасы мяжяллясынын гябул едылмясыны тяляб едыр. Сюзц эедян мяжялля АБШ, Бюйцк Bрытаныйа, Австралыйа вя дыэяр юлкялярын апарыжы пешякар мцщасыбляр бырлыкляры тяряфындян лап чохдан эеныш ыстыфадя олунур.Тякжя ону гейд еtmяк olar кы, Амерыканын даымы мцщасыбляр ынстытунун пешякар етыка мяжяллясыня ашаьыдакы мянявы нормалар дахыл едылмышдыр:

17

Page 18: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

хыдмяты вязыфянын йерыня йетырылмясы заманы тяшкылат цзвлярынын обйектывлыйы вя гейры-асылылыьынын тямын едылмясы; шяхсы бажарыьы нязярдя тутан мяслящятя ыжазя верылмясы; дыэяр фяалыййят нювцндян башга комысйон сатышда (мясялян, компцтер хыдмяты вя мялуматларын ышлянмясы ыля ялагядар олан хыдмятdя) ыштыракын щяйата кечырылмясы; явязетмянын вя алдатманын мцтляг гадаьан едылмясы: Бу жцр щаллар пешякар етыкада жыдды нюгсан щесаб едылыр; Мцщасыбын юз щярякятындя вя чыхардыьы гярарларда цмумынсаны мянявы гайдалара вя яхлаг нормаларына ряайят етмясы. Мцщасыб онун функсыйасына дахыл олан мясяляляр цзря бцтцн баш вермыш реал вязыййяты обйектыв олараг нязярдян кечырмялыдыр. О, тяшкылатын фяалыййятыня мянфы тясыр эюстярян щяр быр щала йол вермямяйя чалышмалыдыр. Мцщасыбын сярбястлыйы онун обйектыв вя дцзэцн ышлямясыня; щяр щансы шяраытдян асылы олмайараг мцяссысянын фяалыййятынын доьру якс етдырмясыня; мцщасыбат учоту щаггында Азярбайжан Республыкасынын Qанунуна ясасланараг мцщасыбат учотунун дцзэцн апарылмасына вя малыййя нятыжясынын формалашмасына ымкан йарадыр. Ышдя сярбястлык вя садыqлык-мцщасыбын пешякар фяалыййятынын мцвяффягыййяты щесаб едылыр. Мцщасыбын бу вя йа дыэяр мясялянын щяллындя сярыштясыз олмасыны щысс едян щалларда бу щагда рящбярлыйя мялумат верылмялы вя щямын мясялянын щяллы цчцн даща сярыштялы мцтяхяссыс жялб едылмялыдыр. Щяр быр мцщасыбын ян мцгяддяс боржу, юз вязыфясыня дыггятля йанашмагла она щяваля едылян вязыфяны выжданла йерыня йетырмялы; тясдыг олунмуш мцщасыбат стандартларына ряайят етмялы; юз былыйыны йцксяк сявыййяйя галдырмалы, даыма пешякарлыг усталыьыны тякмылляшдырмялыдыр. Щал-щазырда Азярбайжан щюкумяты «Мцщасыбат учоту щаггында» йены ганун гябул етмышдыр. Бу ганунда дыэяр мясялялярля йанашы мцщасыбат учотунун ыслащатына, пешякар мцщасыблярын аттестасыйасына хцсусы дыггят йетырылмышдыр. Щал-щазырда бу жцр аттестасыйа кюнцллц ясасларла апарылыр. Sюzц gedяn «Мцщасыбат учоту щаггында» йены ганунда mцhasiblяrin attestasiyasыnы гануныляшдырмяк вя она йцксяк статус вермяк нязярдя тутулмушдур. 2. Мцщасыбат фяалыййятынын гейры-асылылыьы. Мцасыр шяраытдя мцщасыб щяр щансы быр тяшкылат йахуд ыдарядя ышлямяklя yanaшы hяm dя bu vя ya digяr mцяssisя vя tяшkilata юзцнцн юдянышлы хыдмятыны tяqdim edir. Беля категорыйалы ышчыляря ясасян аудыт йохламасы апаран ыдаряетмя вя малыййя учоту, верэыйяжялбетмя вя с. даыр мяслящят верян мцщасыб-аудыторлары аыд етмяк олар. Аудыторларын эяляжяйы олдугжан йуксякдыр. Анжаг аудытор фяалыййяты ыля мяшьул олмаг цчцн тяжрцбявы ыш стажына малык олмагла йазылы вя шыфащы ымтащан вермяк, нятыжядя ыся аттестат йахуд лысензыйа алмаг лазымдыр. 3. Бцджя учоту. Bu sahяnin mцщасыбi эюрдцyц ышя эюря ясасян бцтцн сявыyйялы щюкумят ыдарялярындя, ыжтымаы вя кюнцллц тяшкылатларда, алы вя орта тящсыл мцяссысялярындя, хястяханаларда, мяктяблярдя вя дыэяр бцджя тяшкылатларында

18

Page 19: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

ышляйырляр. О, мцщасыбат учотунун апарылмасы вя щесабатын тяртыб едылмясы, бцджя вя ыжтымаы вясаытлярын ганунауйьун вя сямярялы ыстыфадя едылмясы цзярындя нязарятын апарылмасыны щяйата кечырыр. 4. Педагожы фяалыййят. Мцщасыблярын щазырланмасы йарадыжы вя шяряфлы фяалыййятдыр. Бу щазырлыг цч ыстыгамятдя щяйата кечырыля быляр. Бырынжы - мяктяб вя гысамцддятлы курсларда. Бурада ыхтысас цзря алы тядрыс мцяссысясыны гуртармыш еляжя дя ыхтысасы цзря ыш стажына вя орта хцсусы тящсыля малык олан мцяллымлярын ышлямясыны мяслящят эюрмяк олар. Ыкынжы-техныкум вя коlлежлярдя. Сюзц эедян тядрыс ожагларында пешякар мцщасыб вя аудытор ыхтысасы цзря уныверсытет вя ынстытутут гуртармыш мцяллымляр еляжя дя елмляр намызяды дяряжясы олан мцяллымляр ышляйя быляр. Цчцнжц- уныверсытет вя ынстытутларда. Бу тядрыс мцяссысялярындя быр гайда олараг ыхтысасы цзря намызяд йахуд доктор елмы дяряжясы олан mцtяxяssislяr тядрыс едя bilяr. Белялыкля, эюрцндцйц кымы, мцщасыб ыхтысасы юзцнцн йерыня йетырдыйы функсыйа вя вязыфяйя эюря елмы-йарадыжы, мараглы вя эяляжяйы олан быр ыхтысасдыр.

19

Page 20: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 2. АЗЯРБАЙЖАН РЕСПУBЛЫКАСЫНДА МЦЩАСЫБАТ УЧОТУНУН НОРМАТЫВ ТЯНЗЫМЛЯНМЯСЫ.

1. Азярбайжанда мцщасыбат учотунун норматыв тянзымлянмясы сыстемы. 2. Мцщасыбат учоту щагда Азярбайжан Республыкасынын Гануну 3. Базар ыгтысадыййаты шяраытындя мцщасыбат учотунун консепсыйасы

Азярбайжанда мцщасыбат учотунун норматыв тянзымлянмясы сыстемы.

Мцщасыбат учотуна цмумы щцгугы вя методыкы рящбярлык Азярбайжан Республыкасынын hюкумяты вя Азярбайжан Республыкасынын Малыййя Назырлыйы тяряфындян щяйата кечырылыр. Азярбайжан Республыкасы щюкумятынын 20 феврал, 2003-жц ыл 29 №-лы гярары ыля тястыг олунмуш Бейнялхалг мцщасыбат учоту стандартларына кечмяк мягсяды ыля мыллы мцщасыбат учоту стандартларынын 2003-2007-жы ыллярдя щазырланмасы вя тятбыгыня даыр програм гябул едылмыш вя щямын дюврдян онларын мярщяля-мярщяля йерыня йетырылмясы щяйата кечырылыр. Бу норматыв сянядляря, йахын он - он беш ыл ярзындя Азярбайжанда учот сыстемынын гурулмасы вя тякмылляшдырылмясыня даыр Азярбайжан Республыкасы Малыййя Назырлыйынын учот сыйасяты шюбясынын методоложы шурасы тяряфындян гябул олунмуш прынсыпляры ящатя едян мцщасыбат учотунун Консепсыйасы да daxilдыр. Щал-щазырда Азярбайжанда мцщасыбат учотунун дюрдсявыйyялы норматыв-щцгугы актыnа ясасланан щцгугы вя методоложы тянзымлянмясы сыстемынын тякмыллшдырылмясы цзря йорулмадан ыш апарылыр. Бырынжы сявыййя-Азярбайжанда мцщасыбат учотунун ващыд щцгугы вя методоложы нормаларла тяшкылы вя апарылмасыны тяйын едян Республыка презыдентынын ганун, фярман еляжя дя Республыка щюкумятынын гярарларыны ящатя едыр. Дыэяр rеспублыка ганунларында ящатя олунан нормалар вя мцщасыбат учоту вя щесабатына аыд олан мясяляляр, Республыканын «Мцщасыбат учоту щагда» ганунуна мцвафыг олмалыдыр. Ыкынжы сявыййя- мцщасыбат учоту цзря Республыка щюкумяты тяряфындян мцяййян едылян ыжраедыжы органларын тясдыг етдыйы ясаснамяляры (мыллы стандартлары) юзцндя бырляшдырыр. Hal-hazыrda mцhasibat uчotu цzrя zяruri учот стандартlarы щазырланмышдыр. Цчцнжц сявыййя–щазырланан методыкы эюстярышлярдян тялыматлардан, тяклыфлярдян вя онларын мязмунуну юзцндя якс етдырян аноложы сянядлярдян ыбарятдыр. Сюзц эедян сявыйyяйя аыд актлар бырынжы вя ыкынжы сявыyйяйя аыд сянядляры ынкышаф етдырмякля ыжраедыжы органлар, назырлыкляр вя дыэяр органлар тяряфындян щазырланыр вя тясдыг олунур. Бурайа тяшкылатын малыййя-тясяррцфат фяалыййятынын мцщасыбат учотунун щесаблар планы вя онларын тятбыгыня даыр тялымат аыд едылыр.

20

Page 21: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Дюрдцнжц сявыййя – айры-айры ямлак, ющдялык вя мцтляг характерлы тясяррцфат ямялыййатларынын мцщасыбат учотунун тяшкылы вя апарылмасыны ящатя едыр. Бурада тяшкылатда онун рящбярынын гябул едылмыш учот сыйасяты даырясындя тясдыг етдыйы дахылы ыстыфадя цчцн нязярдя тутулан ыш сянядляры аыд едылыр. Сюзц эедян сянядляр, онларын мязмуну вя статусу, грулуш прынсыпы вя юз араларындакы ялагя, еляжядя щазырланма вя тястыгы гайдасы тяшкылатын рящбяры тяряфындян мцяййян едылыр. Сон ыллярдя Азярбайжанда мцщасыбат учотунун апарылмасы сыстемындя хейлы дяйышыkлыкляр, ялавяляр вя дягыгляшдырмяляр апарылмышдыр. Буна эюря мцяссысянын учот сыйасятыны щазырлайаркян мцщасыбат учоту щагда Азярбайжан Республыкасы ганунуна, дыэяр Республыка ганунуна, Республыка презыдентынын фярманларына, Республыка щюкумятынын гярарларына вя Республыка Малыййя Назырлыйынын эюстярышлярыня, ямрлярыня, тялыматларына вя мяктубларына вя дыэяр норматыв сянядляря хцсусы ыля йены щесаблар планына ясасланмалыдыр.

Мцщасыбат uчоту щагда Азярбайжан Республыкасы Гануну

29 ыйун 2004-жц ыл тарыхдя мцщасыбат учоту вя щесабатына даыр бцтцн мясялялярын щяллындя тясяррцфат рящбярляri, мцщасыбляр вя дыэяр шяхсляр цчцн ясас норматыв сяняд олан «Мцщасыбат учоту щагqыnда» Азярбайжан Республыкасыnыn yeni Qанунu 1995-ci il qanunundan fяrqli olaraq гцввяйя мынмышдыр. Ганун базар ыгтысадыййаты шяраытындя мцщасыбат учотунун эяляжякдя тякмылляшдырылмясы вя тяшкылы цчцн апарыжы база щесаб едылмякля онун мцщасыбат учотунун бейнялхалг стандартлара уйьунлашдырылмасына эеныш йоллар ачыр. «Мцщасыбат учоту щагqыnда» Азярбайжан Республыкасыnыn yeni Qануну 1995-ci il qanunundan fяrqli olaraq 6 фясыл, 19 маддядян ыбарятдыр. Bu qанунun чыxarышы dяrsliyя яlavя edilir.

Ч Ы X A R Ы Ш

МЦЩАСЫБАТ УЧОТУ ЩАГГЫНДА АЗЯРБАЙЖАН РЕСПУБЛЫКАСЫНЫН ГАНУНУ

ФЯСЫЛ Ы

ЦМУМЫ МЦДДЯАЛАР Маддя 1. Ганунун тяйынаты 1.1. Бу Ганун мцлкыййят вя тяшкылаты-щцгугы формасындан асылы олмайараг Азярбайжан Республыкасы яразысындя фяалыййят эюстярян щцгугы шяхсляр, щабеля щцгугы шяхс йаратмадан сащыбкарлыг фяалыййяты ыля мяшьул олан фызыкы шяхсляр (бундан сонра мятндя - мцщасыбат учоту субйектляры адландырылажаг) тяряфындян мцщасыбат учотунун тяшкылы вя апарылмасы, о жцмлядян малыййя щесабатларынын щазырланмасы вя тягдым едылмясы гайдаларыны тянзымляйыр.

21

Page 22: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

1.2. Азярбайжан Республыкасынын яразысындя ганунла нязярдя тутулмуш щаллар ыстысна олмагла ыжра щакымыййяты органлары вя бцджядянкянар дювлят фондлары тяряфындян, онларын сялащыййятляры дахылындя ышляныб щазырланмыш мцщасыбат учоту ыля ялагядар бцтцн норматыв-щцгугы актлар, щабеля, тювсыйя характеры дашыйан сянядляр мцвафыг ыжра щакымыййяты органы ыля разылашдырылараг, тясдыг едылдыкдян сонра тятбыг едыля быляр. Маддя 2. Ясас анлайышлар 2.1. Бу Ганунда ыстыфадя едылмыш анлайышлар ашаьыдакы мяналары ыфадя едыр: 2.1.1. Учот Гайдалары – бу Гануна ясасян малыййя щесабатларыны Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына мцвафыг щазырламалы олан мцщасыбат учоту субйектляры цчцн ылкын сянядлярын вя учот реэыстрлярынын формасыны мцяййянляшдырян гайдалардыр. 2.1.2. Груп - ясас тясяррцфат жямыййяты (ортаглыьы) вя онун бцтцн тюрямя жямыййятлярыдыр. 2.1.3. Малыййя щесабатларынын бейнялхалг стандартлары - Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары Шурасы тяряфындян ышляныб щазырланмыш, гябул вя йа тясдыг олунмуш Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары, Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары вя Шярщляр цзря Даымы Комытянын шярщляры, щабеля Малыййя Щесабатлары Шярщы цзря Бейнялхалг Комытясынын мцвафыг шярщлярыдыр. 2.1.4. Ыжтымаы сектор цчцн мцщасыбат учотунун бейнялхалг стандартлары - Мцщасыблярын Бейнялхалг Федерасыйасынын Ыжтымаы Сектор цзря Комытясы тяряфындян ышляныб щазырланмыш, гябул вя йа тясдыг олунмуш мцщасыбат учоту стандартларыдыр. 2.1.5. Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартлары – мцвафыг ыжра щакымыййяты органы тяряфындян тясдыг едылян мцщасыбат учоту стандартларыдыр. 2.1.6. Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларынын Тятбыгы цзря Шярщляр вя Тювсыйяляр - мцвафыг ыжра щакымыййяты органы тяряфындян Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларынын мцддяаларынын шярщ олунмасы мягсядыля ышляныб щазырланмыш вя тясдыг едылмыш методоложы тялыматлардыр. 2.1.7. Кычык сащыбкарлыг субйектлярындя садяляшдырылмыш учотун апарылмасы гайдалары – мцвафыг ыжра щакымыййяты органы тяряфындян кычык сащыбкарлыг субйектлярындя мцщасыбат учотунун апарылмасы цчцн мцяййян едылмыш хцсусы гайдалардыр. 2.1.8. Бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатлары – ясас жямыййятын (ортаглыьын) вя онун тюрямя жямыййятлярынын ващыд мцщасыбат учоту субйекты кымы тягдым етдыйы малыййя щесабатларыдыр. 2.1.9. Ыжтымаы ящямыййятлы гурумлар – кредыт тяшкылатлары, сыьорта шыркятляры, ынвестысыйа фондлары, гейры-дювлят (юзял) сосыал фондлары, гыймятлы каьызлары фонд быржасында дюврыййядя олан щцгугы шяхсляр вя малыййя щесабатларынын тяртыбы тарыхындя мцвафыг ыжра щакымыййяты органынын мцяййянляшдырдыйы мейар эюстярыжылярынын (ыллык эялыры, щесабат ылы ярзындя ышчылярын орта сайы вя балансын

22

Page 23: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

йекун мябляьы) ыкысындян йухары олан эюстярыжыляря малык коммерсыйа тяшкылатларыдыр. 2.2. Бу Ганунда ыстыфадя олунан дыэяр анлайышлар Азярбайжан Республыкасынын Мцлкы Мяжяллясы вя мювжуд олан башга ганунверыжылык актлары ыля мцяййянляшдырылмыш мяналары ыфадя едыр. Маддя 3. Мцщасыбат учотунун мяжбурылыйы Бцтцн мцщасыбат учоту субйектлярындя мцщасыбат учотунун бу Ганунда мцяййян едылмыш мцвафыг мцщасыбат учоту стандартларына вя йа садяляшдырылмыш учотун гайдаларына уйьун апарылмасы мяжбурыдыр.

ФЯСЫЛ ЫЫ

Mцщасыбат учоту сащясындя тянзымлянмя Маддя 4. Мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясы

4.1. Азярбайжан Республыкасында мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясынын ясас мягсяды коммерсыйа тяшкылатлары цчцн Малыййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларыны вя онлара ясасланан Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларыны, гейры-коммерсыйа тяшкылатлары цчцн ыся Ыжтымаы Сектор цчцн Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартларына ясасланан Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларыны щазырламагла вя тятбыг етмякля юлкядя мцщасыбат учотунун бейнялхалг стандартлар ясасында ынкышаф етдырылмясыны вя малыййя щесабатларында шяффафлыьы тямын етмякдян ыбарятдыр. 4.2. Мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясы мцвафыг ыжра щакымыййяты органы тяряфындян щяйата кечырылыр. 4.3. Мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органы: 4.3.1. Малыййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларынын вя Ыжтымаы сектор цчцн мцщасыбат учотунун бейнялхалг стандартларынын Азярбайжан дылыня тяржцмясыны вя Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары Шурасы, Мцщасыблярын Бейнялхалг Федерасыйасы вя йа дыэяр аыдыййяты органлардан бу тяржцмялярын Азярбайжан дылыня Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларынын вя Ыжтымаы Сектор цчцн Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартларынын рясмы мятнляры кымы тясдыг едылмясыны тяшкыл едыр; 4.3.2. Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларыны, Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларынын тятбыгы цзря Шярщляры, Тювсыйяляры вя Учот Гайдаларыны ышляйыб щазырлайыр вя тясдыг едыр; 4.3.3. Ыжра щакымыййяты органларынын вя бцджядянкянар дювлят фондларынын сялащыййятляры дахылындя онлар тяряфындян ышляныб щазырланмыш мцщасыбат учоту сащясындя норматыв-щцгугы актларын вя тювсыйя характеры дашыйан сянядлярын тятбыг едылмясыня разылыг верыр; 4.3.4. Малыййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларында вя Ыжтымаы сектор цчцн мцщасыбат учотунун бейнялхалг стандартларында дяйышыклыклярын ызлянылмясы вя бу дяйышыклыклярын Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларында вахтлы-вахтында якс

23

Page 24: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

олунмасы мягсядыля Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары Шурасы вя Мцщасыблярын Бейнялхалг Федерасыйасынын Ыжтымаы Сектор цзря Комытясы ыля ямякдашлыг едыр; 4.3.5. Кычык сащыбкарлыг субйектлярындя садяляшдырылмыш учотун апарылмасы гайдаларыны щазырлайыр вя тясдыг едыр; 4.3.6. Мыллы мцщасыбат учоту сыстемынын тякмылляшдырылмясы мягсядыля, пешякар мцщасыб тяшкылатлары ыля ямякдашлыг едыр. 4.4. Кредыт тяшкылатларда мцщасыбат учоту гайдалары вя щесабатларын форма, мязмуну вя дюврылыйы мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органы ыля разылашдырмагла Азярбайжан Республыкасынын Мыллы Банкы тяряфындян мцяййян едылыр. Маддя 5. Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасы 5.1. Мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органына мцщасыбат учоту вя малыййя щесабаты сащясындя мяслящятляр вермяк мягсядыля Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасы йарадылыр. 5.2. Мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыгыжра щакымыййяты органы Малыййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларынын вя Ыжтымаы сектор цчцн мцщасыбат учотунун бейнялхалг стандартларынын тятбыгы, Мыллы мцщасыбат учоту стандартларынын щазырланмасы вя Азярбайжан Республыкасында мцщасыбат учотунун ынкышафына даыр мцщцм мясяляляр цзря гярар гябул етмяздян яввял Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасы ыля мяслящятляшмялыдыр. 5.3. Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасы Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларынын вя Ыжтымаы Сектор цчцн Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартларынын тятбыгыня мараглы олан тяшкылатларын вя шяхслярын Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларынын щазырланмасы просесындя ыштыракыны тямын етмякля дювлят щакымыййяты органларынын, коммерсыйа вя гейры-коммерсыйа тяшкылатларынын, мцщасыб пешясыны тямсыл едян мцтяхяссыслярдян вя тядрыс мцяссысялярынын нцмайяндялярындян ыбарят олмалыдыр. 5.4. Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын бцтцн цзвляры Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары вя Ыжтымаы Сектор цчцн Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары щаггында ясаслы былыкляря малык олан мцтяхяссыслярдян сечылмялыдыр. 5.5. Мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органынын вязыфялы шяхсляры Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын тяркыбыня сядр вя йа цзв кымы дахыл едыля былмязляр. 5.6. Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын Нызамнамясы, сядры вя цзвляры мцвафыг ыжра щакымыййяты органы тяряфындян тясдыг едылыр. 5.7. Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын малыййяляшдырылмясы мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органынын бцджясындян айырмалар вя ганунверыжылыкля гадаьан олунмайан дыэяр мянбяляр щесабына тямын едылыр.

24

Page 25: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

ЫЫЫ ФЯСЫЛ

Mцщасыбат учоту стандартлары Маддя 6. Азярбайжан Республыкасында тятбыг едылян мцщасыбат учоту

стандартлары 6.0. Бу Гануна мцвафыг олараг Азярбайжан Республыкасында тятбыг едылян мцщасыбат учоту стандартлары ашаьыдакылардыр: 6.0.1. Бу Ганунун 8.1-жы маддясындя эюстярылмыш мцщасыбат учоту субйектляры тяряфындян там шякылдя ыстыфадя едылмяк мягсядыля гябул олунмуш Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары. Бу стандартлара дяйышыклыкляр йалныз Бейнялхалг Мцщасыбат Учоту Стандартлары Шурасы тяряфындян едыля быляр вя онлар щямын Шура тяряфындян рясмы шякылдя гябул едылдыкдян сонра гцввяйя мыныр. 6.0.2. Бу Ганунун 10.1-жы маддясындя эюстярылмыш мцщасыбат учоту субйектляры тяряфындян ыстыфадя едылмяк мягсядыля мцвафыг ыжра щакымыййяты органынын гябул етдыйы Коммерсыйа тяшкылатлары цчцн Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартлары. Бу стандартлар Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары ясасында щазырланараг, Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары ыля нызамланан бцтцн мясяляляры ящатя етмялыдыр. Малыййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларынын щяр щансы бырынын бцтювлцкдя вя йа онун щяр щансы мцддяасыны Коммерсыйа тяшкылатлары цчцн Мыллы Mцщасыбат Uчоту Sтандартларына дахыл етмямяк вя йа дахыл етмяздян яввял дяйышыклык етмяк зярурыййяты йаранарса, мцвафыг ыжра щакымыййяты органы тяряфындян Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларынын ылкын формасынын тятбыг едылмямясынын сябябы вя Коммерсыйа Тяшкылатлары цчцн Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартлары ыля Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары арасында мювжуд олан щяр щансы дыэяр фярг мцвафыг Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларынын ялавясындя ачыгланмалыдыр. 6.0.3. Бу Ганунун 13.1-жы маддясындя эюстярылмыш мцщасыбат учоту субйектляры тяряфындян ыстыфадя едылмяк мягсядыля мцвафыг ыжра щакымыййяты органынын гябул етдыйы Бцджя Тяшкылатлары цчцн Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартлары. Бу стандартлар Ыжтымаы Сектор цчцн Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары ясасында щазырланараг Ыжтымаы Сектор цчцн Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары ыля нызамланан бцтцн мясяляляры ящатя етмялыдыр. Ыжтымаы сектор цчцн Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартларынын щяр щансы бырынын бцтювлцкдя вя йа онун щяр щансы мцддяасыны Бцджя тяшкылатлары цчцн Мыллы Mцщасыбат Uчоту Sтандартларына дахыл етмямяк вя йа дахыл етмяздян яввял дяйышыклык етмяк зярурыййяты йаранарса, мцвафыг ыжра щакымыййяты органы тяряфындян Ыжтымаы сектор цчцн мцщасыбат учотунун бейнялхалг стандартларынын ылкын формасынын тятбыг едылмямясынын сябябы вя Бцджя тяшкылатлары цчцн Мыллы Mцщасыбат Uчоту Sтандартлары ыля Ыжтымаы сектор цчцн Mцщасыбат Uчотунун Bейнялхалг Sтандартлары арасында мювжуд олан щяр щансы дыэяр фярг мцвафыг Мыллы Mцщасыбат Uчоту Sтандартларынын ялавясындя ачыгланмалыдыр.

25

Page 26: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

6.0.4. Бу Ганунун 13.2-жы маддясындя эюстярылмыш мцщасыбат учоту субйектляры тяряфындян ыстыфадя едылмяк мягсядыля мцвафыг ыжра щакымыййяты органынын гябул етдыйы Гейры-щюкцмят тяшкылатлары цчцн Мыллы Mцщасыбат Uчоту Sтандартлары.

Маддя 7. Мыллы Mцщасыбат Uчоту Sтандартларынын щазырланмасы вя гябул едылмясы 7.1. Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын тювсыйясы ыля мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органы йены Мыллы Mцщасыбат Uчоту Sтандартларынын вя йа мювжуд олан Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына дцзялышын Ылкын лайыщясынын дярж олунмасыны вя бцтцн мараглы тяряфлярдян 60 эцн ярзындя щямын лайыщяйя даыр ряйлярын алынмасыны тяшкыл едыр. 7.2. Мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органы бу Ганунун 7.1-жы маддясындя гейд олунан ряйлярын нязярдян кечырылмясы нятыжясындя тяклыф едылян Ылкын лайыщянын гябул едылмясы барядя гярар верыр. Мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органы йены Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларыны вя йа мювжуд олан Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына дцзялышы Ылкын лайыщядя дярж едылдыйы кымы тясдыг етдыкдя, щямын Стандартларын вя йа дцзялышын гцввяйя мынмясы тарыхыны мцяййян едыр. 7.3. Мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органы Ылкын лайыщяйя дяйышыклыкляр етмяк гярарына эялдыкдя, йены Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларынын вя йа мювжуд олан Мыллы Mцщасыбат Uчоту Sтандартларына дцзялышын дяйышдырылмыш лайыщясыны щазырлайыр вя тясдыг едыр, щямын стандартларын вя йа дцзялышын гцввяйя мынмясы тарыхыны мцяййян едыр. 7.4. Тяклыф едылян Ылкын Лайыщянын дцзялышля бырлыкдя вя йа дцзялышсыз тясдыг едылмясы заманы мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органы щямын Ылкын лайыщянын Малыййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларына вя йа Ыжтымаы сектор цчцн мцщасыбат учотунун бейнялхалг стандартларына уйьунлуьуну вя Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасы ряйлярыныn тювсыйясыны нязяря алыр. Гябул едылян Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартлары вя йа Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына дцзялыш Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларындан, Ыжтымаы Сектор цчцн Мцщасыбат Учотунун Бейнялхалг Стандартларындан вя йа Мцщасыбат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын тювсыйясындян фярглы олдугда, мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органы Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларынын вя йа Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына дцзялышын гябул едылмясыня даыр гярарын ялавясындя бу фяргляры эюстярмялы вя онун сябяблярыны ачыгламалыдыр. 7.5. Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларынын щазырланмасы вя гябул едылмясы гайдалары мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты орган тяряфындян тясдыг едылыр.

26

Page 27: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

ФЯСЫЛ ЫВ Kоммерсыйа тяшкылатларынын малыййя щесабатлары

Маддя 8. Ыжтымаы ящямыййятлы гурумларын малыййя щесабатларынын тяртыб едылмясы 8.1. Бцтцн ыжтымаы ящямыййятлы гурумлар бу Гануна ясасян тяляб олунан малыййя щесабатларыны йалныз Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына уйьун олараг тяртыб едырляр. 8.2. Быр вя йа даща чох тюрямя жямыййятя малык олан щяр щансы ыжтымаы ящямыййятлы гурум щцгугы шяхс кымы щазырладыьы малыййя щесабатындан ялавя олараг, Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына уйьун бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатлары тяртыб етмялыдырляр. 8.3. �жтымаы ящямыййятлы гурум бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларыны ашаьыда эюстярылян дюрд шярты бцтювлцкдя йерыня йетырдыкдя тяртыб етмяйя быляр: 8.3.1. гурум тюрямя жямыййят олдугда вя онун бцтцн мцлкыййятчыляры (ыштыракчылары, сящмдарлары), сяс вермя щцгугу олмайанлар да дахыл олмагла, бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларынын тягдым едылмямясы барядя йекдыллыкля разылыьа эялдыкдя; 8.3.2. гурумун гыймятлы каьызлары ачыг шякылдя сатылмадыгда; 8.3.3. гурум ачыг базара гыймятлы каьызлары бурахмадыгда; вя 8.3.4. гурумун былавасытя вя йа сон нятыжядя табе олдуьу ясас жямыййят Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына уйьун бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларыны бу Ганунун 12-жы маддясынын тяляблярыня мцвафыг олараг дярж етдырдыкдя. Маддя 9. Кычык сащыбкарлыг субйектлярынын малыййя щесабатларынын тяртыб едылмясы 9.0. Кычык сащыбкарлыг субйектляры: 9.0.1. Кычык сащыбкарлыг субйектлярындя садяляшдырылмыш учотун Гайдаларына уйьун олараг малыййя щесабатларыны тяртыб етмялыдырляр; вя йа 9.0.2. юз сечымлярындян асылы олараг малыййя щесабатларыны Коммерсыйа Тяшкылатлары цчцн Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына уйьун шякылдя тяртыб едылмяк мягсядыля тятбыг едя былярляр. Маддя 10. �жтымаы ящямыййятлы гурумлар вя кычык сащыбкарлыг субйектляры ыстысна олмагла, коммерсыйа тяшкылатларынын малыййя щесабатларынын тяртыб едылмясы 10.1. Ыжтымаы ящямыййятлы гурумлар вя кычык сащыбкарлыг субйектляры ыстысна олмагла, коммерсыйа тяшкылатлары: 10.1.1. малыййя щесабатларыны Коммерсыйа Тяшкылатлары цчцн Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына уйьун тяртыб етмялыдырляр; вя йа 10.1.2. Юз сечымлярындян асылы олараг, малыййя щесабатларыны Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына уйьун шякылдя тяртыб едя былярляр.

27

Page 28: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

10.2. Ыжтымаы ящямыййятлы гурумлар вя кычык сащыбкарлыг субйектляры ыстысна олмагла, быр вя йа даща чох тюрямя жямыййятляря малык олан коммерсыйа тяшкылатлары бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларыны групун эюстярыжыляры (ыллык эялыры, щесабат ылы ярзындя ышчылярын орта сайы вя балансын йекун мябляьы), щямын щесабатларын тяртыб олундуьу тарыхя мцвафыг ыжра щакымыййяты органынын мцяййян етдыйы мцвафыг мейар эюстярыжылярынын (ыллык эялыры, щесабат ылы ярзындя ышчылярын орта сайы вя балансын йекун мябляьы) ыкысындян йухары олдугда, Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына уйьун тяртыб едырляр. 10.3. Ыжтымаы ящямыййятлы гурумлар вя кычык сащыбкарлыг субйектляры ыстысна олмагла, быр вя йа даща чох тюрямя жямыййятляря малык олан коммерсыйа тяшкылатларындан, бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларынын бу Ганунун 10.2-жы маддясыня ясасян Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Sтандартларына уйьун тяртыб едылмясы тяляб олунмадыгда, онлар бу щесабатлары Коммерсыйа Тяшкылатлары цчцн Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына уйьун тяртыб едырляр. 10.4. Ыжтымаы ящямыййятлы гурумлар вя кычык сащыбкарлыг субйектляры ыстысна олмагла, быр вя йа даща чох тюрямя жямыййятляря малык олан коммерсыйа тяшкылатлары, бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларыны ашаьыда эюстярылян дюрд шярты бцтювлцкдя йерыня йетырдыкдя тяртыб етмяйя быляр: 10.4.1. гурум тюрямя жямыййят олдугда вя онун бцтцн мцлкыййятчыляры (ыштыракчылары, сящмдарлары), сяс вермя щцгугу олмайанлар да дахыл олмагла, бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларынын тягдым едылмямясы цзря йекдыллыкля разылыьа эялдыкдя; 10.4.2. гурумун гыймятлы каьызлары ачыг шякылдя сатылмадыгда; 10.4.3. гурум ачыг базара гыймятлы каьызлары бурахмадыгда; вя 10.4.4. гурумун былавасытя вя йа сон нятыжядя табе олдуьу ясас жямыййят Малыййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына вя йа Коммерсыйа Тяшкылатлары цчцн Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына уйьун бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларыны бу Ганунун 12-жы маддясынын тяляблярыня мцвафыг олараг дярж етдырдыкдя. Маддя 11. Коммерсыйа тяшкылатларынын малыййя щесабатлары цчцн щесабат дюврц 11.0. Ыллык малыййя щесабатлары цчцн ашаьыдакы щесабат дюврляры мцяййян едылыр: 11.0.1. Ыl ярзындя октйабр айынын 1-дяк йены йарадылан мцщасыбат учотунун суб-йектляры цчцн бырынжы щесабат дюврц онларын ганунверыжылыкля мцяййян едылмыш гайдада дювлят гейдыййатына алындыьы тарыхдян декабр айынын 31-ы дя дахыл олмагла; 11.0.2. Октйабр айынын 1-дян сонра йены йарадылмыш мцщасыбат учотунун суб-йектляры цчцн ыся бырынжы щесабат дюврц онларын ганунверыжылыкля мцяййян едылмыш гайдада дювлят гейдыййатына алындыьы тарыхдян нювбяты ылын декабр айынын 31-ы дя дахыл олмагла;

28

Page 29: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

11.0.3. Дыэяр мцщасыбат учотунун субйектляры цчцн щесабат дюврц йанвар айынын 1-дян декабр айынын 31-ы дя дахыл олмагла. Маддя 12. Коммерсыйа тяшкылатларынын малыййя щесабатларынын тягдым вя дярж едылмясы гайдасы 12.1. Коммерсыйа тяшкылатлары ыллык малыййя щесабатларыны вя бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларыны дювлят органларына ганунверыжылык актлары ыля, дыэяр шяхсляря ыся нызамнамяляры ыля мцяййян олунмуш щалларда, гайдада вя мцддятлярдя тягдым едырляр. 12.2. Тябыы ынщысар фяалыййяты субйектляры вя дювлят (щюкумят) зяманяты ыля кредыт алан вя йа дювлят боржунун хяржлянмясы ыля баьлы лайыщялярдя ыштырак едян, щямчынын бцджядян субсыдыйа, субвенсыйа, грант вя йа мцяййян сялащыййятлярын йерыня йетырылмясы ыля баьлы бцджя вясаытляры айрылан коммерсыйа тяшкылатлары ыллык малыййя щесабатларыны вя бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларыны мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органына онун мцражыяты ясасында тягдым едырляр. Бу мцвафыг ыжра щакымыййяты органы щямын малыййя щесабатлары вя бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларыны ганунверыжылыкля мцяййян едылмыш щалларда аудытор ряйы ыля бырлыкдя бу щесабатларын алынмасында мараглы олан щяр щансы шяхся тягдым едыр. 12.3. Ыжтымаы ящямыййятлы гурумлардан вя бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) ма-лыййя щесабатларыны щазырлайан коммерсыйа тяшкылатларындан щямчынын ашаьыдакылар тяляб олунур: 12.3.1. Гурумун Ынтернет сящыфясы олдугда, щямын мялуматлардан сярбяст ыстыфадя едылмясыны тямын етмяк шяртыля, ыллык малыййя щесабатынын вя бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларынын, ганунверыжылыкля мцяййян едылмыш щалларда аудытор ряйы ыля бырлыкдя, щямын Ынтернет сящыфясындя дярж олунмасы; вя йа 12.3.2. Гурумун ыллык малыййя щесабатынын вя бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларынын, ганунверыжылыкля мцяййян едылмыш щалларда аудытор ряйы ыля бырлыкдя, мятбу органда дярж олунмасы; вя 12.3.3. Гурумун ыллык малыййя щесабатларынын вя бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларынын нцсхясынын, ганунверыжылыкля мцяййян едылмыш щалларда аудытор ряйы ыля бырлыкдя, щяр щансы шяхся, онун мцражыяты ясасында пулсуз тягдым олунмасы. 12.4. Мцщасыбат учоту субйектынын нызамнамясы ыля мцяййян олунмуш ыдаряетмя органы бу субйектын малыййя щесабатларынын вя бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларынын щазырланмасына, тягдым вя дярж олунмасына жавабдещдыр.

29

Page 30: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

ФЯСЫЛ В Qейры-коммерсыйа тяшкылатларынын малыййя щесабатлары

Маддя 13. Гейры-коммерсыйа тяшкылатларынын малыййя щесабатларынын тяртыб едылмясы

13.1. Бялядыййя органлары, бцджя тяшкылатлары вя бцджядянкянар дювлят фондлары бу гануна ясасян тяляб олунан малыййя щесабатларыны Бцджя Тяшкылатлары цчцн Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына уйьун тяртыб едырляр. 13.2. Гейры-щюкумят тяшкылатлары бу Гануна ясасян тяляб олунан малыййя щесабатларыны Гейры-щюкумят Тяшкылатлары цчцн Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартларына уйьун тяртыб едырляр. Маддя 14. Гейры-коммерсыйа тяшкылатлары цчцн щесабат дюврц, малыййя hesaбатларынын тягдым вя дярж едылмясы гайдасы 14.1. Бцджя тяшкылатлары вя бцджядянкянар дювлят фондларынын малыййя щесабатларынын тягдым едылмясы, щесабат дюврляры вя дярж едылмясы гайдалары мцщасыбат учоту сащясындя дювлят тянзымлянмясыны щяйата кечырян мцвафыг ыжра щакымыййяты органы тяряфындян мцяййян едылыр. 14.2. Бялядыййя органларынын малыййя щесабатларынын тягдым едылмясы, щесабат дюврляры вя дярж едылмясы гайдалары бялядыййя тяряфындян мцяййян едылыр. 14.3. Бцджя тяшкылатлары вя бцджядянкянар дювлят фондларынын бу гануна уйьун олараг тягдым етдыкляры малыййя щесабатлары “Бцджя Сыстемы щаггында” Азярбайжан Республыкасынын Гануну, Азярбайжан Республыкасынын ыллык дювлят бцджясы щаггында ганунлары вя бцджя сыстемыня аыд олан дыэяр мцвафыг норматыв-щцгугы актлар ясасында тяляб олунан малыййя щесабатларыны явяз етмыр, онлара ялавя едылыр. 14.4. Гейры-щюкумят тяшкылатлары цчцн щесабат дюврляры бу ганунун 11-жы маддясыня уйьун олараг мцяййянляшдырылыр. 14.5. Гейры-щюкумят тяшкылатлары ыллык малыййя щесабатларыны бу ганунун 12-жы маддясынын тяляблярыня уйьун олараг дярж етдырырляр.

ФЯСЫЛ ВЫ Yекун мцддяалар

Маддя 15. Мцщасыбат мялуматларынын мяхфылыйынын горунмасы 15.1. Ылкын учот сянядлярынын, мцщасыбат учоту рейестрлярынын вя дыэяр учот сянядлярынын мязмуну коммерсыйа сыррыдыр. 15.2. Дювлят органларынын ганунла мцяййян едылмыш щалларда вя гайдада мцщасыбат учотунда ыстыфадя олунан бцтцн сянядлярля таныш олмаг щцгугу вардыр. 15.3. Мцщасыбат учоту субйекты тяряфындян аудыт йохламасына жялб олунмуш аудыторун ганунверыжылыкля мцяййян едылмыш гайдада бцтцн мцщасыбат учоту сянядляры ыля таныш олмаг щцгугу вардыр.

30

Page 31: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Маддя 16. Мцщасыбат учоту цзря ганунверыжылыйын позулмасына эюря мясулыййят Мцщасыбат учоту субйекты тяряфындян малыййя щесабатларынын вя бырляшдырылмыш (консолыдя едылмыш) малыййя щесабатларынын щазырланмасы, тягдым олунмасы, учот сянядлярынын сахланылмасы ыля ялагядар ганунверыжылыйын позулмасына эюря тягсыркар олан шяхсляр мцяййян едылмыш гайдада мясулыййят дашыйырлар. Маддя 17. Ыжра мцддяты 17.0. Мцщасыбат учоту субйектляры бу Ганунун 8-жы, 9-жу, 10-жу, вя 13-жц маддялярындя эюстярылмыш тялябляры ашаьыда мцяййян едылмыш тарыхлярдян эеж олмайараг бцтцн щесабат дюврляры цчцн ыжра етмялыдыр: 17.0.1. Bу Ганунун 8-жы вя 10-жц маддялярындя эюстярылмыш бцтцн мцщасыбат учоту субйектляры - 2008-жы ыл 1 йанвар тарыхдян, 17.0.2. Bу Ганунун 9-жц маддясындя эюстярылмыш бцтцн мцщасыбат учоту суб-йектляры - 2006-жы ыл 1 йанвар тарыхдян, 17.0.3. Bу Ганунун 13-жц маддясындя эюстярылмыш бцтцн мцщасыбат учоту суб-йектляры - 2009-жу ыл 1 йанвар тарыхдян. Маддя 18. Кечыд мцддяалары 18.1. Бу ганунла мцяййян едылмыш Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартлары вя учот гайдалары гцввяйя мынянядяк мцщасыбат учоту ыля баьлы мювжуд олан норматыв-щцгугы актлар гцввядя галыр. 18.2. Бу Ганунла мцяййян едылмыш Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартлары гцввяйя мындыкдян сонра мцщасыбат учоту ыля баьлы гцввядя олан норматыв-щцгугы актлар ыля Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартлары вя учот гайдалары арасында зыддыййят йарандыьы щалда, Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартлары вя йа учот гайдалары тятбыг едылыр. 18.3. Мыллы Мцщасыбат Учоту Стандартлары бцтювлцкдя гцввяйя мынянядяк ща-зырланмыш Мыллы мцщасыбат учоту стандартларынын мярщялялярля тятбыгы мцддятляры мцвафыг ыжра щакымыййяты органы тяряфындян мцяййян едылыр. 18.4. 2008-жы ыл 1 йанвар тарыхя гядяр Малыййя щесабатларынын бейнялхалг стан-дартларына ясасян мцщасыбат учотуну апармалы вя малыййя щесабатларыны тягдым етмялы олан ыжтымаы ящямыййятлы гурумларын сыйащысы бу Ганун гцввяйя мындыкдян сонра быр ыл мцддятындя мцвафыг ыжра щакымыййяты органы тяряфындян мцяййянляшдырылыр вя зярурят йарандыгда бу сыйащыйа ялавяляр вя дяйышыклыкляр едылыр. Маддя 19. Ганунун гцввяйя мынмясы Бу Ганун дярж едылдыйы эцндян гцввяйя мыныр. Qanun яsasыnda verilmiш Azяrbaycan Respublikasы Prezidentinin 07 fevral 2005-ci il tarixli fяrmanыnыn

31

Page 32: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Ч Ы X A R Ы Ш Ы. “MЦHASЫBAT UЧOTU HAQQЫNDA” AZЯRBAYCAN RESPUBLЫKASЫ

QANUNUNUN TЯTBЫQ EDЫLMЯSЫ BARЯDЯ AZЯRBAYCAN RESPUBLЫKASЫ PREZЫDENTЫNЫN FЯRMANЫ

“Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununun qцvvяyя minmяsi ilя яlaqяdar hяmin qanunun tяtbiq edilmяsini tяmin etmяk mяqsяdi ilя qяrara alыram: 1. Azяrbaycan Respublikasыnыn Nazirlяr Kabinetinя Tapшыrыlsыn ki: iki ay mцddяtindя: qцvvяdя olan qanunvericilik aktlarыnыn “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununa uyьunlaшdыrыlmasы barяdя tяkliflяrini hazыrlayыb Azяrbaycan Respublikasыnыn Prezidentinя tяqdim etsin; Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr Kabinetinin vя mцvafiq mяrkяzi icra hakimiyyяti orqanlarыnыn normativ hцquqi aktlarыnыn hяmin Qanuna uyьunlaшdыrыlmasыnы tяmin etsin vя bu barяdя Azяrbaycan Respublikasы Prezidentinя mяlumat versin; “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununun: 1.1.3.1. 2.1.9-cu maddяsinя mцvafiq olaraq Azяrbaycan Respublikasы Maliyyя Nazirliyinin iшtirakы ilя meyar gюstяricilяrinin (illik gяliri, hesabat ili яrzindя iшчilяrin orta sayы vя balansыn yekun mяblяьi) tяsdiq etsin vя bu barяdя Azяrbaycan Respublikasы Prezidentinя mяlumat versin; 1.1.3.2. 5.6-cы maddяsindя nяzяrdя tutulmuш Mцhasibat Uчotu цzrя mяslяhяt шurasыnыn tяrkibini tяsdiq etsin; 1.1.3.3. 16-cы maddяsinя mцvafiq olaraq mцhasibat uчotu subyekti tяrяfindяn maliyyя hesabatlarыnыn vя birlяшdirilmiш (konsolidя edilmiш) maliyyя hesabatlarыnыn hazыrlanmasы, tяqdim olunmasы, uчot sяnяdlяrinin saxlanыlmasы ilя яlaqяdar qanunvericiliyin pozulmasыna gюrя mяsuliyyяt nюvlяrini mцяyyяn edяn qanun layihяsini hazыrlayыb Azяrbaycan Respublikasыnыn Prezidentinя tяqdim etsin; 1.1.3.4. 18.3-cц maddяsinя mцvafiq olaraq Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarы bцtюvlцkdя qцvvяyя minяnяdяk hazыrlanmыш Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarыnыn mяrhяlяlяrlя tяtbiqi mцddяtlяrini mцяyyяn etsin; 1.2. “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununun 18.4-cц maddяsinя mцvafiq olaraq 2008-ci il 1 yanvar tarixinя qяdяr Maliyyя Hesabatlarыnыn Beynяlxalq Standartlarыna яsasяn mцhasibat uчotunu aparmalы vя maliyyя hesabatlarыnы tяqdim etmяli olan ictimai яhяmiyyяtli qurumlarыn siyahыsыnы hazыrlayыb Azяrbaycan Respublikasыnыn Prezidentinin �cra Aparatы ilя razыlaшdыrmaqla tяsdiq etsin; 1.3. юz sяlahiyyяtlяri daxilindя “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanunundan irяli gяlяn digяr mяsяlяlяri hяll etsin;

32

Page 33: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

1.4. sяlahiyyяtlяrinя aid edilяn mяsяlяlяrin icrasы barяdя Azяrbaycan Respublikasы Prezidentinя mяlumat versin. 2. Mцяyyяn edilsin ki: “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununun 1.2-ci, 2.1.5-ci, 2.1.6-cы, 2.1.7-ci, 4.2-ci, 4.3-cц, 4.4-cц, 5.1-ci, 5.2-ci, 5.5-ci, 5.7-ci, 6.0.2-ci (birinci vя цчцncц cцmlяlяrdя), 6.0.3-cц (birinci vя цчцncц cцmlяlяrdя) 6.0.4-cц, 7.1-ci, 7.2-ci (birinci vя цчцncц cцmlяlяrdя), 7.3-cц, 7.4-cц (birinci vя цчцncц cцmlяlяrdя), 7.5-ci, 12.2-ci (birinci vя цчцncц cцmlяlяrdя), vя 14.1-ci maddяlяrindя nяzяrdя tutulmuш “mцvafiq icra hakimiyyяti orqanы”nыn sяlahiyyяtlяrini Azяrbaycan Respublikasы Maliyyя Nazirliyi hяyata keчirir; 2.2. hяmin qanunun 2.1.9-cu, 5.6-cы (Mцhasibat Uчotu цzrя Mяslяhяt Шurasыnыn tяrkibinin tяsdiq edilmяsi hissяsindя), 10.2-ci, 18.3-cц vя 18.4-cц maddяlяrindя nяzяrdя tutulmuш “mцvafiq icra hakimiyyяti orqanы”nыn sяlahiyyяtlяrini Azяrbaycan Respublikasыnыn Nazirlяr Kabineti hяyata keчirir; 2.3. hяmin qanunun 1.2-ci vя 4.3.3-cц maddяlяrindя nяzяrdя tutulmuш “�cra hakimiyyяti orqanlarы”nыn sяlahiyyяtlяrini mяrkяzi icra hakimiyyяti orqanlarы hяyata keчirir; 2.4. hяmin qanunun 5.6-cы maddяsindя (Mцhasibat Uчotu цzrя Mяslяhяt Шurasыnыn Nizamnamяsinin tяsdiq edilmяsi hissяsindя) nяzяrdя tutulmuш “mцvafiq icra hakimiyyяti orqanы”nыn sяlahiyyяtlяrini Azяrbaycan Respublikasыnыn Яdliyyя Nazirliyi hяyata keчirir. 3. Azяrbaycan Respublikasыnыn Maliyyя Nazirliyinя tapшыrыlsыn ki: 3.1. bir ay mцddяtindя: 3.1.1. “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununun 7.5-ci maddяsinя mцvafiq olaraq Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarыnыn hazыrlanmasы vя qяbul edilmяsi qaydalarыnы tяsdiq etsin; 3.1.2. “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununun 14.1-ci maddяsinя mцvafiq olaraq bцdcя tяшkilatlarы vя bцdcяdяnkяnar dюvlяt fondlarыnыn maliyyя hesabatlarыnыn tяqdim edilmяsi, hesabat dюvrlяri vя dяrc edilmяsi qaydalarыnы mцvafiq tяшkilat vя fondlarыn rяyi nяzяrя alыnmaqla mцяyyяn etsin; 3.2. “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununa mцvafiq olaraq onun sяlahiyyяtlяrinя aid edilяn mяsяllяlяrin icrasыnы tяmin etsin; 3.3. bu fяrmanыn 2.1-ci, 3.1-ci vя 3.2-ci bяndlяrinя mцvafiq olaraq mцяyyяn edilmiш sяlahiyyяtlяrin vя mяsяlяlяrin icrasы barяdя Azяrbaycan Respublikasыnыn Nazirlяr Kabinetinя mяlumat versin. 4. Azяrbaycan Respublikasыnыn Яdliyyя Nazirliyi Mцhasibat Uчotu цzrя Mяslяhяt Шurasыnыn Nizamnamяsinin tяsdiq edilmяsi ilя яlaqяdar qanunvericiliklя mцяyyяn edilmiш tяdbirlяri gюrsцn. 5. Azяrbaycan Respublikasыnыn Milli Bankы kredit tяшkilatlarыnda mцhasibat uчotu qaydalarыnыn vя hesabatlarыn formasы, mяzmunu vя dюvriliyi ilя baьlы mяsяlяlяri Azяrbaycan Respublikasыnыn Maliyyя Nazirliyi ilя razыlaшdыrmaqla

33

Page 34: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

bunun цчцn zяruri olan mцddяt яrzindя mцяyyяn etsin vя bu barяdя Azяrbaycan Respublikasы Prezidentinя mяlumat versin. 6. Bu Fяrman dяrc edildiyi gцndяn qцvvяyя minir.

Базар ыгтысадыййаты шяраытындя мцщасыбат учотунун консепсыйасы. Норматыв базанын тякмылляшдырылмясы Азярбайжанын базар ыгтысадыййаты шяраытындя фяалыййят эюстярмясы дюврцnдя гябул едылмыш мцщасыбат учотунун 9 консепсыйасы ыля ялагядардыр. Бу консепсыйада Азярбайжанда йахыn оныллыкляр вя даща узун мцддятя гябул едылмыш мцщасыбат учоту сыстемынын гурулмасына даыр йанашмалар нязярдя тутулмалы вя щяйата кечырылмялыдыр. Быр гайда олараг сюзц эедян консепсыйа ашаьыдакы бюлмялярдян ыбарят олмалыдыr: 1. Эырыш. Планлы ыгтысадыyйат шяраытындя мцщасыбат учоту консепсыйасы mцlkiy- йятын ыжтымаы характерыня уйьун гурулурду. Бу жцр шяраытдя дювлят малыййя нязаряты ыгтысады субйектлярын тясяррцфат щярякяты моделындя нязярдя тутулан кянарлашмаларын мцяййян едылмясыны щялл едырды. Мцщасыбат учотунун йены консепсыйасы вя онун ясасында щазырланан гайдалар, мцщасыбат учотунун гурулма вя апарылма нормалары еляжя дя дахылы вя харыжы ыстыфадячыляр цчцн малыййя ынформасыйаларынын етыбарлы вя дягыг олмасы цзярындя нязарятын йерыня йетырылмясы цчцн мцнасыб мцщытын йарадылмасыны тямын етмялыдыр. 2. Цмумы гайда. Консепсыйа Азярбайжанын мцщасыбат учотунун бцтцн тясяррцфат сащяляры, фяалыййят нювляры вя тяшкылаты-щцгугы формалы тяшкылатларында гурулмасынын ясасыны тяшкыл едыр. О, ашаьыдакы ясас тялябляры тямын етмялыдыр: - мцщасыбат учотунун тяшкылы вя апарылмасына даыр бцтцн йанашмалар щагда ынформасыйаларла мараглы олан мцтяхяссысляры тямын етмяк; - мцщасыбат учоту цзря йены норматыв актларын вя гцввядя оланларын мярщялялярля ышлянмясынын ясасы олмаг; - щяля норматыв актларла тянзымлянмяйян мясяляляр цзря мцвафыг гярарын гябул едылмясы цчцн ыстыгамятверыжы база олмаг; - мцщасыбат щесабатында якс етдырылян мялуматларын баша дцшцлмясындя мцщасыбат ынформасыйаларына тялябы олан тяряфляря кюмяклык эюстярмяк. Сюзц эедян консепсыйанын мювгейыны щяйата кечырмяк цчцн мцщасыбат учотунун мягсядлярыня якс олмайан айры-айры садяляшдырылмыш формаларын кычык мцяссыся субйектлярыня dя тятбыг етмяк олар. 3. Мцщасыбат учотунун мягсяды. Мцщасыбат учотунун тяшкылы сыстемы дахылы вя харыжы ыстыфадячыляр цчцн ынформасыйаларла формалашыр. Харыжы ыстыфадячылярын ынформасыйайа олан мцнасыбятынdяn asыlы olaraq мцщасыбат uчoтунун яsas мягсяды тяшкылатын малыййя вязыййяты, фяалыййятын малыййя нятыжяляры вя малыййя вязыййятындя ямяля эялян дяйышыкляр щагда мцвафыг гярар гябул етмяк цчцн onda эеныш мараьы олан ыстыфадячыляря (ынвесторларa, боржверянляря,

34

Page 35: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

малсатан вя малаланларa, алыжы вя сыфарышчыляря, щакымыййят органларынa вя бцтцнлцкля ыжтымаiyйятя), ынформасыйалар формалашдырмаqдан, ibarяtdir. Daxili istifadячilяrin informasiyaya olan mцnasibяtinя gюrя mцhasibat uчotunun яsas vяzifяsi idarяetmя qяrarы qяbul etmяk цчцn tяшkilat rяhbяrinя yararlы informasiya tяqdim etmяkdir. Bu zaman alыnan informasiyanыn ancaq daxildя istifadя olunmasыnы bilmяk lazыmdыr. 4. Мцщасыбат учотунун тяшкылынын ясаслары. Мцщасыбат учотунун тяшкылы заманы консепсыйанын щяйата кечырылмясы цчцн ашаьыдакыларын баш вермясы gцман едылыр: - тяшкылатын ямлак хцсусыyйятляры; - тяшкылатын фяалыййятынын фяалыййятсызлыйы; - учот сыйасятынын ардыжыл тятбыг едылмясы; - тясяррцфат фяалыййяты щалларынын гейры-мцяййянлыйы. Гейд едылян тясяррцфат фяалыййяты щалларынын щансы дюврдя баш вермясындян асылы олмайараг аыд олдуьу щесабат дюврцня аыд олунмалыдыр. Мцщасыбат учотунда формалашан ынформасы йаларын мязмуну. Мараьы olan ыстыфадячылярын цмумы тялабатыны юдямяк цчцн мцщасыбат учотунда малыййя вязыййяты, онларын фяалыййятынын малыййя нятыжясы вя малыййя вязыййятындя ямяля эялян дяйышылыкляр щагда ынформасыйалар формалашыр. Тяшкылатын малыййя вязыййяты онун сярянжамында олан актывлярын, ющтялыклярын вя капыталларын гурулушу ыля мцяййян едылыр. Тяшкылатын фяалыййятынын малыййя нятыжяляры щагда ынформасыйалар эяляcякдя pул кцтлясынын еффектлы ыстыфадясынын прогнозлашдырылмасында баш верян потенсыал дяйышыkлыклярын гыймятляндырылмясы цчцн зярурыдыр. Тяшкылатын малыййя вязыййятынын дяйышмясы щагда ынформасыйа, щесабат дюврцндя онун ынвестысыйа, малыййя вя жары фяалыййятыны гыймятляндырмяйя шяраыт йарадыр. Малыййя вязыййяты щагда ынформасыйа, мцщасыбат балансы, малыййя нятыжясы щагда щесабат вя дыэяр щесабатлар васытясыля формалашыр. 5. Мцщасыбат учотунда формалашан ынформасыйайа олан тялябат. Мцщасыбат учотунда формалашан ынформасыйалар: - ыстыфадячыляр цчцн йарарлы, йяны мцnасыб, етыбарлы вя мцгайысялы олмаьы; - нейтрал, йяны ейнытяряфлылыкдя мцстягыл олмаьы; - гейры-мцяййянлык шяраытындя йерлярдяki мцщакымя вя гыймятляндырмядя ещтыйатлы олмаьы; - актыв вя эялырлярын артыг, ющдялык вя хяржлярын ыся аз олмамасыны тямын етмялыдыр. 6. Харыжы ыстыфадячыляр цчцн мцщасыбат учотунда формалашан informasiyalaрын тяркыбы. Малыййя вязыййяты вя малыййя нятыжяляры щагда харыжы ыстыфадячыляр цчцн мцщасыбат учотунда формалашан елементляр: актывляр, ющдялыкляр вя капыталлар, эялырляр вя хяржляр щесаб едылыр.

35

Page 36: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Актывляр, тяшкылатын тясяррцфат фяалыйyятындя баш вермыш щадысяляр цзярындя нязарят апармасы нятыжясындя эяляжякдя ыгтысады газанж эятырян тясяррцфат вясаытляры hesab едылыр. Актывляр ашаьыдакы: - сатыш цчцн нязярдя тутулан мящсул, ыш, хыдмят ыстещсалы просесындя айры йахуд дыэяр актывлярля бырлыкдя ыстыфадя олунан; - юhдялыйын юдянылмясыня ыстыфадя олунан; - тяшкылатын мцлкыййят сащыбляры арасында бюлцшдцрцлян hallarda gяlяcяkdя iqtisadi qazanc gяtirя bilяr. Ющдялыкляря лащыйялярын тясяррцфат фяалыййятындя апарылмасы цчцн тяшкылатын боржларыnыn вя алынмыш актывляря эюря щесаблашмаларыn aparыlmasы аыд едылыр. Ющдялыйын юдянылмясы быр нюв ющдялыйын дыэяры ыля явяз олунмасы, ющдялыйын капытала чеврылмясы, кредыторун тялябынын эеры эютцрцлмясы формасында баш верыр. Капытал, мцлкыййятчы тяряфындян вясаытын гойулмасыны вя тяшкылатын бцтцн фяалыйyяты дюврцндя ялдя етдыйы мянфяяты юзцндя якс етдырыр. Тяшкылатын малыййя вязыййяты мцяййян едылян заман капыталын щяжмы актыв вя ющдялыклярын арасындакы фярг кымы щесабланылыр. Эялыр, щесабат дюврц ярзындя ыгтысады газанжын йахуд капыталын артмасына кюмяк едян ющдялыйын азалмасыны ыфадя едыр. Бурайа: мящсул, ыш вя хыдмят сатышындан олан эялыры, алынасы фаыз вя дывыденdi, ыжаря щаггы вя саыр эялырляры аыд етмяк олар. Хяржляр, щесабат дюврц ярзындя ыгтысады газанжын йахуд капыталын азалмасына (сатылмыш мящсулун (ышын, хыдмятын) ыстещсал мясряфлярыня), сябяб олан, ышчы щейятынын ямяйынын юдянылмясыня, амоrтызасыйа айырмаларына вя ытэыляря эюря ямяля эялян ющдялыкляр щесаб едылыр. Тяшкылатын фяалыййятынын малыййя нятыжясынын мцяййян едылмясы заманы щесабат дюврц ярзындя ялдя едылян мянфяят эялыр вя хярж арасындакы фярг кымы щесабланыlыр. 7. Актывлярын, ющдялыклярын, эялырлярын вя хяржлярын танынма мейарлары. Aktiv- ляр, ющдялыкляр, эялырляр вя хяржляр (бундан сонра обйектляр адланажаг) мцщасыбат балансына йахуд малыййя нятыжяляры щагда щесабата дахыл едыляркян юз щягыгы тялябатына жаваб вермялыдыр. Актывляр, тяшкылатда ыгтысады газанж ялдя едылян вя онун дяйяры кыфайят гядяр юлчцля былян щалларда мцщасыбат балансына гябул едылыр вя таныныр. Ющдялыкляр, тяшкылата ыгтысады газанж эятыря былян тясяррцфат вясаытлярынын вя оnларын мютябяр сявыйyядя юлчцлмясынын мцвафыг тяляблярынын юдянылмясы шяраытындя мцщасыбат балансына гябул едылыр вя таныныр. Эялырляр, эяляжякдя мцвафыг актывлярля баьлы ыгтысады газанжын ялдя олунмасы йахуд ющдялыклярын мютябяр сявыйyядя юлчцля былмясы щалларында малыйя нятыжяляры вя онун ыстыфадясы щагда щесабата гябул едылыр вя тясдыг олунур. Чякылмыш хяржляр, актывляр щесабына эяляжяк ыгтысады газанжын азалмасына йахуд ющдялыйын артмасыna сябяб олан vя мютябяр сявыйyядя тясдыг олунан

36

Page 37: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

щалларда гябул едылыр вя малыййя нятыжяляры вя onun ыстыфадясы щагда щесабатда тясдыг олунур. Хяржляр дедыкдя верэыйяжялболунма базасына эюря щесабламанын апарылмасы мягсядыля onun нежя гябул едылмясындян асылы олмайараг хяржляр мейарыны тямын едян бцтцн мясряфляр баша дцшцлцр. 9. Актывлярын, ющдялыклярын, эялырлярын вя хяржлярын гыймятляндырылмясы hяqiqi (ылк) дяйярля йерыня йетырылыр. Ынформасыйаларын мцщасыбат учотунда йарарлыьыны тямын етмяк цчцн сюзц эедян обйектлярын гыймятляндырылмясы ашаьыдакы кымы апарыла быляр: а) жары дяйярlя, йяны щяр щансы обйектын дяйышдырылмясы зяруры олан щалларда мцщасыбат щесабаты тяртыб олунан тарыхя юдянылян пул вясаыты мябляьы цзря; б) Cары базар гыймятыlя, йяны обйектын сатыlmasы нятыжясындя йахуд онун ляьв едылмя мцддяты дахыл олан заман алына былян пул вясаыты мябляьы цзря.

37

Page 38: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 3. МЦЩАСЫБАТ УЧОТУНУН ПРЕДМЕТ ВЯ МЕТОДУ.

1. Мцщасыбат учотунун предмет вя методунун цмумы характерыстыкасы. 2. Мцщасыбат учотунун предметы вя онун ясас обйектляры 3. Ямлакын формалашма (ямяляэялмя) мянбяляры 4. Базар ыгтысадыййатына кечыдля ялагядар олараг мцщасыбат учоту обйектлярынын тяркыбындя ямяля эялян дяйышыклыкляр

5. Тясяррцфат ямялыййатлары вя онларын нятыжялярынын характерыстыкасы 6. Мцщасыбат учотунун предметынын тарыхылыйы 7. Мцщасыбат учотунун методу вя онун ясас цнсцрляры

Мцщасыбат учотунун предмет вя методунун цмумы характерыстыкасы. Мцщасыбат учоту быр елм кымы юзцнцн предмет вя методуна малыкдыр. Мцщасыбат учотунун предмет вя методунун ачылышы вя мцяййян едылмясы онун дыэяр предметлярдян мязмун вя фяргыны тяйын етмяйя шяраыт йарадыр. Мцщасыбат учоту предметынын мязмуну учота алынан обйектын ыгтысады мязмуну ыля мцяййян едылыр. Тяшкылатын ямлакы, ющдялыкляры вя малыййя-тясяррцфаты фяалыййяты просесындя йерыня йетырdiyi тясяrрцфат ямялыyйатлары мцщасыбат цчотунун обйекты щесаб едылыр. Мцщасыбат учотунун обйектляры цч гаршылыглыялагялы щыссяйя: тяшкылатын ямлакынын тяркыб вя йерляшмясыня; ямяля эялмя мянбяйыня (хцсусы вя борж ющдялыклярыня); тясяррцфат ямялыййатлары вя онларын тяжщызат, ыстещсал вя сатыш просесындян ялдя едылян нятыжяляря бюлцнцр. Мцщасыбат учотунун предметы юз нювбясындя щяр быры ямлакын конкрет цч: ясас вясаытляр, дюврыййя вясаытляры вя йайындырылмыш вясаытляр нювцнц якс етдырян аналожы щыссяdяn ibarяtdir. Бу щыссяляр мцщасыбат учотуна харыжы вя дахылы ыстыфадяедянляр цчцн эеныш ынформасыйа матерыаллары верыр. Белялыкля, тапшырыьын йерыня йетырылмясы мягсядыля тяшкылатын пул ыфадясындя нязярдя тутулан ямлакынын, ющдялыйыныn mяcmuunu (хцсусы вя борж), тяркыб вя йерляшмясынi, тясяррцфат ямялыййатлары вя тясяррцфат фяалыййятынын нятыжясыны якс етдырян ясаслы вя мялум ынформасыйалар мцщасыбат учотунун предметы щесаб едылыр. Цmumiyyяtlя tяsяrrцfat vяsaitlяri vя юhdяliklяri kimi tяшkilatda yerlяшяn яmlaklar bu яmlaklarыn tяchizat, istehsal vя satыш prosesindя hяrяkяtinя sяbяb olan tяsяrrцfat яmяliyyatlarы elяcяdя tяшkilatыn fяaliyyяtinin nяticяlяri mцhasibat uчotunun predmeti sayыlыr. Mцhasibat uчotunun predmetinя aid edilяn bцtцn qeyd edilяnlяr tяsяrrцfat fяaliyyяtinin Azяrbaycan Respublikasы яrazisindя hяyata keчirilmяsindя iшtirak edяn vя bu fяaliyyяtin uчotunu aparan subyektlяrdя - mцяssisяlяrdя, tяшkilatlarda, idarяlяrdя, xarici tяшkilatlarыn filiallarы vя nцmayяndяliklяrindя цmumiyyяtlя bцtцn hцquqi шяxslяrdя hяmчinin hцquqi шяxs yaratmadan fiziki шяxslяrdя baш verir.

38

Page 39: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Azяrbaycan Respublikasыnda bцtцn mцяssisяlяr, idarяlяr, tяшkilatlar vahid tяsяrrцfat sistemini tяшkil edir. Mцяssisяlяr tяsяrrцfatыn яsas sahяlяrinin tяrkib hissяlяridir. Bцtцn mцяssisяlяr юz tяsяrrцfat fяaliyyяtinin mяzmunundan asыlы olaraq: dюvlяt mцяssisяlяrindяn, birgя mцяssisяlяrdяn, kiчik mцяssisяlяrdяn, sяhmdar cяmiyyяtlяrdяn, kooperativ tяшkilatlarыndan, fermer (kяndli) tяsяrrцfatlarыndan vя i.a. ibarяtdir. Sюzц gedяn mцяssisяlяr, tяшkilatlar, idarяlяr, birliklяr vя s. Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr Kabinetinin 20 iyun 2005-ci il 108 №-li qяrarы ilя kommersiya tяшkilatlarы kimi ictimai яhяmiyyяtli qurumlara aid edilmiшdir. Bu qurumlarыn hяr biri bazar mцnasibяtlяri шяraitindя kommersiya hesabы prinsipi vя respublikamыzda mцяssisяlяr haqqыnda mюvcud olan qanun яsasыnda fяaliyyяt gюstяrir. Kommersiya hesablы qurumlar o qurumlar sayыlыr ki, onlar юz xяrclяrini, mяhsul vя ya mal satышыndan яldя etdiyi pul vяsaiti ilя юdяyir vя mяnfяяt яldя edir. Mяnfяяt, kommersiya hesablы mцяssisяlяrin mяhsulunun tam maya dяyяri ilя (istehsal mцяssisяlяrindя) vя ya tяdavцl xяrclяri ilя (ticarяt mцяssisяlяrindя) hяmin mяhsulun (malыn) satышыndan яldя edilяn pul vяsaiti vя ya gяlirlяr arasыndakы fяrq demяkdir. �ctimai яhяmiyyяtli qurumlara aid edilяn kommersiya tяшkilatlarы ilя yanaшы bцdcя idarяlяri dя mюvcuddur. Bunlar юz tяsяrrцfat fяaliyyяtlяri цчцn lazыm olan vяsaiti dюvlяt bцdcяsindяn alыr. Bцdcя idarяlяrinя elm vя tяdris mцяssisяlяri, tibb idarяlяri, mяdяniyyяt idarяlяri vя i.a. aiddir. Gюstяrilяn tяшkilat, mцяssisя vя idarяlяrdя aparыlan uчot informasiyalarыndan onlarыn vяzifяli шяxslяri, tяsisчilяri, iшчilяri, kяnar tяшkilatlar, Dюvlяt, onun ayrы-ayrы subyektlяri, bяlяdiyyя orqanlarы vя цmumilikdя cяmiyyяt istifadя edir vя fяaliyyяtin inkiшafыna dair dяyяrli fikirlяr sюylяyirlяr. Tяшkilat vя idarяlяrdя aparыlan mцhasibat uчotunun predmetinin mяzmununun baшa dцшцlmяsinя, onun metodunun юyrяnilmяsi vя mяnimsяnilmяsi ilя nail olunur. Метод йунан метщодос сюзцндян эютцрцлмцш вя 1) щяр щансы быр щалын тядгыг едылмясы, дярк едылмясы цсулуну; 2) щяр щансы быр цсулун йахуд гайданын гябулуну ыфадя едыр. Бу вя йа дыэяр цсул йахуд гайдадан ыстыфадянын мяжмуу учотун методолоэыйасыны тяшкыл едыр. Сюзц эедян методолоэыйа ыкы амылля мцяййян едылыр: 1) учотун гаршысында гойулан мягсяд вя вязыфялярля; 2) гойулан мягсяд вя вязыфялярын щяллыня даыр ымканын-техныкы вя техноложы базарын олмасы ыля. Uчот методолоэыйасынын гейд едылян мягсяд вя вязыфялярынын яксярыйяты ганунверыжылыкля тянзымляныр. Ганунверыжылыкдя нязярдя тутулан бу мягсяд вя вязыфяляр ардыжыл олараг айры-айры мювзуларын шярщындя нязярдян кечырыляжякдыр.

39

Page 40: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Мцhasibat uчotunun predmeti vя onun яsas obyektlяri Тяшкылат юзцнцн малыййя-тясяррцфат фяалыййятынi тямын едян вя онун ясасы hesab olunan чохсайлы вя мцхтялыф нювлц ямлака малык олур. Bu яmlaklar respublikamыzda mюvcud olan yeni mцlkiyyяt formalarыndan asыlы olaraq mцxtяlif mяnbяlяrdяn: mцяssisяlяrin яmlakыnыn яmяlя gяlmя mяnbяlяri hesab edilяn tяsisчilяrin pul vяsaiti vя maddi paylarы, mяhsullarыn, gюrцlяn iшlяrin, gюstяrilяn xidmяtlяrin vя digяr aktivlяrin habelя qiymяtli kaьыzlarыn satышыndan alыnan gяlirlяr, bank kreditlяri vя digяr kreditlяr, kapital qoyuluшu цчun maliyyяlяшmяlяr vя bцdcяdяn dotasiyalar vя i.a. hesabыna яldя edilir. Бу заман учот обйекты кымы сюзц эедян ямлаклар юз ыгтысады тяйынатына эюря цч гаршылыглыялагялы щыссяйя: тяркыбыня вя йерляшмясыня; ямяля эялмя мянбяыня (хцсусы вя борж ющдялыклярыня); тясяррцфат ямялыййатларында (тяжщызат, ыстещсал вя сатыш prosesindя) ыштырак етмясыня эюря груплашдырылан ямлаклара бюлцнцр. Тяркыбыня вя йерляшмясыня эюря ямлаклар быр нечя aшaьыdakы групlаra бюлцнцр: 1. Ясас вясаытляр (01) – мящсул ыстещсалында, ышын йерыня йетырылмясы йахуд хыдмятын эюстярылмясындя вя йа 12 айдан чох йахуд ады ямялыйyат мярщялясындя (12 айдан чох олан дювр ярзындя) тяшкылатын ыдаря олунмасында ямяк васытясы кымы ыстыфадя олунан матерыал-яшйа дяйярлылярынын мяжмуну юзцндя бырляшдырыр. «Мцщасыбат учоту щаггында» qanuna, щесаблар планы вя онун тятбыгыня даыр тялымата мцвафыг олараг ейны вахтда ашаьыдакы шяртлярын йерыня йетырылмясыны щяйата кечырян вясаытляр ясас вясаытляря аыд едылыр: а) мящсул ыстещсалында, ышын йерыня йетырылмясы йахуд хыдмятын эюстярылмясындя вя йа ыдаряеdilmяsindя ыстыфадя олунан; б) узун мцддят ярзындя йяны 12 айдан чох мцддятдя йахуд ады ямялыйyат мярщялясындя 12 айдан чох ыстыфадя олунан; в) тяшкылатда мялум актывлярын сонрадан йеныдян сатышынын апарылмасы nяzяrdя tutulmayan; г) тяшкылата эяляжякдя ыгтысады газанж (эялыр) эятырмяк цчцн ыстыфадя едылян. Цmumiyyяtlя ясас вясаытляря быналар, тыкылыляр, ютцрцжц гурьулар, ыш, эцж машын вя аваданлыглары, юлчц, нызамлайыжы жыщаз вя гурьулары, щесаблама техныкасы, няглыйyат васытяляры, алятляр, ыстещсалат вя тясяррцфат ынвентарлары, ышчы, мящсулдар вя дамазлыг щейванлар, чохыллык якмяляр вя саыр ясас вясаытляр дахыл едылыр. Ясас вясаытлярын тяркыбындя тяшкылатын мулкыйятындя олан торпаг сащяляры, йералты сярвятляр, мешя вя су сащяляры, онларын кюкцндян йахшылашдырылмасына чякылян (гурутма, суварма вя дыэяр мелыоратыв ышляря) капытал гойулушу вя дыэяр ыжаря едылмыш обйектляр дя учота алыныр. Gюстярылмыш бцтцн комплекс ышын, йерыня йетырылмя тарыхындян асылы олмайараг щесабат ылындя ыстысмара гябул едылмыш, чохыллык якмяляря вя торпаьын кюкцндян йахшылашдырылмасы цзря капытал гойулушуна чяkilmiш bцtцn мясряфляр, щяр ыл ясас вясаытлярын тяркыбыня дахыл едылыр.

40

Page 41: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Тяшкылат ылдя быр дяфядян аз олмайараг юзцндя олан ясас вясаыт обйектлярыны ындексасыйа йахуд базар гыймяты ыля щесабламагла йеныдян гыймятляндыря быляр. Дюврыййядякы характерындян асылы олараг ясас вясаытляр ашаьыдакы: сащя нышанялярыня, тяйынатына, ыстыфадя сявыййясыня вя онлар цзярындя щцгугы сярянжам вермяк групларына бюлцнцр: Сащя нышаняляры цзря ясас вясаытляр ашаьыдакы груплара: сянайе, кянд тясяррцфаты, рабытя, тыкынты, тыжарят вя ыжтымаы ыашя, мадды техныкы тяжщызат, мянзыл-коммунал тясяррцфаты, сящыйя, бядян тярбыйясы вя сосыал тямынат, тящсыл, мядяныйят вя ы.а. бюлцнцр. Вясаытлярын бу жцр бюлэцсц щяр быр сащя цзря онларын дяйяры щагда мялумат ялдя етмяйя шяраыт йарадыр. Тяйынаты цзря ясас вясаытляр тясяррцфат дюврыййясындя ыштытракындан асылы олараг ашаьыдакылара бюлцнцр: mящсулун ыстещсалы просесындя былавасытя ыштырак едян (ыстещсал быналары, гурьулары, ыш машынлары, няглыйат васытяляры вя с.) ыстещсал тяйынатлы ясас вясаытляр; ыстещсалда былавасытя ыштырак етмяйян, анжаг мящсул ыстещсалы просесыня актыв тясыр эюстярян (мядяныййят вя ыстыращят евляры, йатагханалар, щамам, йемякхана, жамашырхана вя с.) гейры-ыстещсал тяйынатлы ясас вясаытляр. Ясас вясаыт вя гейры ыстещсал фондларынын оптымал нысбятыны ыкынжынын хцсусы чякысы, бцтцн ясас вясаытлярын 20-30%-ны тяшкыл едян щалларда гябул етмяк олар. Ыстыфадя сявыййясы цзря ясас вясаытляр ашаьыдакы вясаытляря бюлцнцр: hярякятдя олан вя мцяссысянын сехындя гурашдырылан; дяйышдырмяк цчцн нязярдя тутулан vя ещтыйатда йерляшян; щярякятетмяйян – артыг olan, dяstlяшdirilmяyяn vя mцvяqqяti saxlanmada olanlar; тыкылмякдя, аваданлыглашдырма, гурашдырма вя щысся ыля ляьв едылмядя оланлар. Обйектляр цзярындя сярянжам вермяк щцгугуна малык олмагдан асылы олараг ясас вясаытляр ашаьыдакылара bюlцnцr: мцлкыййят щцгугуна малык олмагла тяшкылата мяхсус (о жцмлядян ыжаряйя верылянляр) оланлара; тяшкылатда оператыв ыдаряетмя йахуд тясяррцфатын сярянжамында йерляшянляря; тяшкылат тяряфындян ыжаряйя эютцрцлянляря. Белялыкля, ясас вясаытляр юз харыжы эюрцнцшцнц дяйышдырмядян тясяррцфат фяалыййятындя узун мцддят ыстыфадя олунур, ыстыфадя олундуьу мцддят ярзындя тяйын едылмыш норма дахылындя амортызасыйа щесабламагла щысся ыля кющнялыр. 2. Гейры мадды актывляр (04). Гейры -мадды актывляр дедыкдя щеч быр мадды яшйа формасына малык олмайан анжаг: дяйяры олан, узун мцддят ыстыфадя олунан (12 ай йахуд ады ямялыййат мярщялясындя 12 айдан чох ыстыфадя олунан), эяляжякдя эялыр эятырян, тяшкылатын дыэяр ямлакындан хцсусы ыдентыфыкасыйайа (айрылмайа, бюлцнмяйя) малык олан актывляр баша дцшцлцр.

41

Page 42: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Белялыкля, гейры-мадды актывляр-тясяррцфат фяалыййятындя 12 айдан чох олан мцддят ярзындя ыстыфадя олунан, юз дяйяры олан, эялыр эятырян, ыдентыфыкасыйа ымканына малык олан, анжаг тяшкылат цчцн щеч быр мадды-яшйа дяйяря малык олмайан обйектляр щесаб едылыр. Гейры-мадды актывлярын тяркыбыня ашаьыдакы ыдрак (ынтеlлектуал) ямлаклар дахыл едылыр: - сянайе нцмунясынын, сярфялы моделын ыжад едылмясыня мцстясна патент алмаг щцгугу; - ЕВМ, мялумат базасы цчцн програм верылмясыня даыр мцстясна мцяллыфлык щцгугу; - Ынтеграл мыкросхем тополоэыйасына мцстясна мцяллыфлык йахуд дыэяр алынмыш щцгуг; - ямтяя вя хыдмят нышаны, ямтяянын йерляшдыйы йерын былдырылмясыня даыр верылмыш мцстясна щцгуг; - селексыйа налыйятлярыня даыр мцстясна патенталма щцгугу. Тяшкылаты хяржляр- тясыседыжы сянядлярын рясмыyйятя салынмасы, мяслящят цчцн юдянышын апарылмасы, гейдыyйат рцсуму, штамп, мющцр щазырланмасы хяржляры, реклам хяржляры вя ы.а. тяшкылаты хяржлярдян ыбарятдыр. Ышэцзар сющbятlяr- тяшкылатын бцтцн актыв вя ющдялыклярынын жары гыймятынын мцщасыбат балансы цзря гыймятдян артыг олмасыны ыфадя едыр. Ышэцзар sюhbяtlяr мцсбят йахуд мянфы ола быляр. Тяшкылатын мцсбят ышэцзар сющbятlяrы- эяляжякдя ыгтысады газанж кымы алыжылар тяряфындян юдянылян гыймятын цзярыня ялавя олунан артырманы юзцндя якс етдырыр. Бу гейры-мадды актыв, ыйырмы ыл ярзындя амортызасыйа (тяшкылатын фяалыййят дюврцндян артыг олмамагла) олунур вя онун ылк дяйярыны бярабяр азалтмагла мцщасыбат учотунда якс етдырылыр. Тяшкылатын мянфы ышэцзар sюhbяtlяri- гыймятдян алыжылара тягдым олунан эцзяшты юзцндя якс етдырыр. О, эяляжяк дюврцн эялырляры кымы учота алыныр (83 №-лы щесаб). Белялыкля, мцщасыбат учотунун предметыndя гейры-мадды актывлярын юзц дейыл, онларын ыстыфадя едылмя щцгугу чыхыш едыр. 3. Узунмцддятлы ыжаряйя эютцрцлмцш ясас вясаытляр (03)-мцяссысяляр тяряфындян узунмцддятя ыжаряйя эютцрцлмцш ясас вясаытлярын мювжудлуьуnu вя щярякятыны юзцндя якс етдырыр. 4. Капытал гойулушлары (08)- тяшкылатларын ясас вясаытляря, торпаг сащялярыня вя тябыятдян ыстыфадя обйектлярыня, гейры-мадды актывляря, мящсулдар вя ыш щейванларындан ыбарят ясас сцрцнцн йарадылмасы цзря мясряфляря (дяйярындян асылы олмайараг мцяссысянын дюврыййя вясаытлярыня аыд едылян гушлардан, хяз дярылы щейванлардан, ев довшанларындан, ары аылялярындян, мынык вя кешыкчы ытлярдян, вя тяжрцбя щейванларындан башга) ынвестысыйа гойулушларыны юзцндя бырляшдырыр. 5. Малыййя гойулушлары (06, 58)- тяшкылатын дювлят вя дыэяр гыса вя uzunmцd-

42

Page 43: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

дятлы гыймятлы каьызлара (сящмляря, ыстыгразлара, векселляря, вя ы.а.) еляжядя дыэяр тяшкылатларын, тюрямя, асылы жямыйyятлярын нызамнамя капыталына гойдуьу вясаытляр (ынвестысыйалар) вя дыэяр тяшкылатлара верылян боржлары юzцndя якс етдырыр. 6. Дюврыййя вясаытляры ыкы щыссяйя: юз натурал формасыны ытырян, йахуд эюрцнцшцнц дяйышдырян, быр ыстещсал мярщялясындя там ыстещлак олунан, ылкын дяйярыны бцтцнлцкля щазырланмыш мящсула кечырян ямяк яшйаларыna (хаммалa, матерыалa, йанажаьa вя с.) bюlцnцr. Онларын учоту 10 «Mатерыаллар», 20 «Ясас ыстещсалат», 21 «Юз ыстещсалынын йарымфабрыкатлары», 23 «Кюмякчы ыстещсалат», 29 «Xыдмятедыжы ыстещсалат вя тясяррцфатлар»; сатыш цчцн нязярдя тутулан мящсул вя ямтяяляр (40 «Щазыр мящсуллар», 41 «Ямтяяляр») вя с. щесабларда апарылыр. 7. Пул вясаытляры-(50 «Касса», 51 «Щесаблашма щесабы», 52 «Vалйута щесабы», 55 «Банкдакы хцсусы щесаблар», 57 «Йолдакы кючцрмяляр») тяшкылатын кассасында олан нягд пул вясаытынын, банкдакы щесаблашма, валйута вя саыр щесаблардакы сярбяст вясаытлярын щярякятыны якс етдырылыр. 8. Дебытор боржлары- Mал вя хыдмятляря, мящсуллара, верылмыш аванслара, тящтял мябляьляря эюря щцгугы вя фызыкы шяхслярын вя с. тяшкылата олан боржларыны (62 «Алыжы вя сыфарышчылярля щесаблашмалар», 76 «Мцхтялыф дебытор вя кредыторларла щесаблашмалар», 70 «Ямяйын юдяныш цзря ышчы щейяты ыля щесаблашмалар», 71 «Тящтял шяхслярля щесаблашмалар»), ыфадя едыр.

Ямлакын формалашма (ямяляэялмя) мянбяляры. Якс етдырылян ямлакын тяркыбы вя йерляшмясыны якс етдырян эюстярыжылярля yaнашы мцщасыбат учотунда онларын ямяляэялмя мянбялярыны характерызя едян эюстярыжыляр щагда мялуматын да ялдя едылмясы тяляб олунур. Щцгугы – тяшкылаты нювцндян вя мцлкыййят формасындан асылы олмайараг ямяляэялмя мянбялярыня эюря ямлаклар ыкы: хцсусы (мцлкыййятчыляр гаршысында ющдялыкляр) вя борж (цчцнжц шяхс гаршысында ющдялыкляр) групуна бюлцнцр. Ямлакын хцсусы мянбяляры (мцлкыyйятчыляр гаршысында ющдялыкляр) пул ifadяsin- дя тяшкылатын мадды базасыны йарадыр. Онлар хцсусы капыталдан (нызамнамя, ялавя вя ещтыйат капыталындан, бюлцшдцрцлмямыш мянфяятдян вя саыр ещтыйатлардан), фондлардан, ещтыйатлардан, амортызасыйадан, бцджя малыйyяляшмясындян вя баьышламаг гайдасында алынмыш вясаытлярдян ыбарят олур. Нызамнамя капыталы мцлкыyйят формасындан асылы олмайараг тясяррцфат cяmiy - yятлярынын нызамнамя капыталына; дювлят тяшкылатларынын нызамнамя капыталына; тясяррцфат йолдашлыьынын шярыклы капыталына; ыстещсалат вя ыстещлак кооперасыйасынын пай фондуна бюлцнцр. Нызамнамя капыталы (85 «Нызамнамя капыталы») тяшкылатын хцсусы ямлакынын

43

Page 44: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

ясас формалашма мянбяyыni; тяшкылатын йены йарадылмасы заманы тясысчылярын пул ыфадясындя гойдуьу ямлакыnы (ясас вясаытлярын, гейры-мадды актывлярын, дюврыййя вя пул вясаытлярынын дяйярыni); фяалыййятын тясыс сянядлярындя мцяййян едылян мыгдарда ыстыгамятверыжы эюстярыжылярыni юзцндя якс етдырыр. Сюзц эедян эюстярыжылярын мябляьы тяшкылатын нызамнамясындя юз яксыны тапыр вя онун мяжмуу нызамнамя капыталы адланыр. Бу капытал тяшкылатын тясысчылярынын гярары ыля тясыс сянядындя мцвафыг дяйышыkлыкляр апарылмагла дяйышдырыля быляр. Ещтыйат капыталы (86 «Ещтыйат капыталы») гцввядя олан ганунверыжылыйя mцva- фыг олараг халыс мянфяятдян айырма апармагла йарадылыр. Ещтыйат капыталынын мыгдары сящмдар жямыййятынын нызамнамясындя нызамнамя капыталынын 15% даырясындя, ыллык айырманын мыгдары ыся ыллык халыс мянфяятын ян азы 5%-ni тяшкыл едыр. О,щесабат ылындя мянфяятын олмамасы йахуд онун кыфайят етмямясы щалларында щягыгы ялдя едылян эялырын тясысчыляря верылмясыня; щесабат ылындя тяшкылатын эюзлянылмяйян ыткы вя зярярлярынын юдянылмясыня еляжядя тяшкылатын ыстыгразларынын юдянылмясыня вя хцсусы сящмлярын алынмасына ыстыфадя олунур. Сюзц эедян капыталын ыстыфадя олунмайан галыьы нювбяты ыля кeчirilir. Ялавя капытал (87 «Ялавя капытал») гейры-мадды актывлярын йеныдян qiymяt- ляндырылмясы нятыжясындя мцяййян едылмыш дяйярын артымындан еляжя дя сящмлярын номынал дяйярындян артыг гыймятя сатылмасы нятыжясындя ямяля эялян дяйярдян ыбарятдыр. Бюлцшдцрцлмяйян мянфяят (88 «Бюлцшдцрцлмямыш мянфяят (юдянылмямыш зяряр») щесабат ылындя бюлцшдцрцлмяйян халыс мянфяяты вя юдянылмяйян зяряры юзцндя бырляшдырыр. О, тясысчылярын (ыштракчыларын) эялырынын там вя щысся ыля юдянылмясыня, тяшкылатын ыстещсалатынын ынкышафынын эенышляндырылмясыня, йены ямлакын алынмасына, ещтыйат капыталына вя дыэяр мягсядляря айырмалара бюлцшдцрцля быляр. Эяляжяк дюврлярын эялырляры. (83) щесабат дюврцндя ялдя едылян, анжаг gяляжяк щесабат дюврцня аыд едылян эялырляры; кечмыш ылын щесабат дюврцня аыд едылян эялырляры; кечмыш ылын щесабат ылындя мцяййян едылмыш яскык эялмяляр цзря гаршыдакы дахыл олан боржлары, дяйярлылярын яскык эялмясы цзря боржун тягсыркар шяхсдян алынасы вя баланс дяйяры арасындакы фярг еляжя дя цмiдсiз дахылолмалары ящатя едыр. Гаршыдакы хяржляр вя юдямяляр цчцн ещтыйатлар (89) бярабяр щяжмдя isteh- сал хяржлярыня дахыл едылмякля тяшкылатын дахылы ещтыйатлары щесабына йарадылыр. Мягсядлы малыййяляшмяляр (96 «Мягсядлы малыййяляшмяляр вя дахыл олмалар») бу вя йа дыэяр мягсядлы тяйыната малык тядбырлярын малыййяляшмясы цчцн (дыэяр тяшкылат вя шяхслярдян дахыл олмуш вясаытляр, бцджя вясаыты вя с.) нязярдя тутулан вясаытляры юзцндя якс етдырыр. Мянфяят (80 «Мянфяят вя зяряр»)– малыййя-тясяррцфат фяалыййятынын цmumiляшдырыжы эюстярыжысы вя тяшкылатын хцсусы ямлакынын формалашмасынын башлыжа мянбяyы щесаб едылыр. Мянфяят, щесабат дюврлярындя тяшкылат тяряфындян эялырын

44

Page 45: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

хяржлярдян артыг олан мябляьыны юзцндя бырляшдырыр vя онлара ашаьыдакылар дахыл едылыр: ады фяалыййят нювцндян (мящсул, ямтяя сатышындан дахыл олмалар, эюрцлмцш ыш, эюстярылмыш хыдмятя эюря) дахылолмалар; ямялыййат фяалыййятындян (ясас вясаытлярын вя дыэяр актывлярын сатышындан) дахыл олма-лар; гейры-сатыш фяалыййятындян (алынмыш жярымяляр, пенйалар, явязсыз дахыл олмуш актывляр) дахыл олмалар; Фювгяладя фяалыййятдян (бядбяхт щадысядян, йаньындан, гязадан вя ы.а. щадысялярждян дяймыш зыйанын юдянылмясы) дахылолмалар вя юдянмыш зыйанлар. Азярбайжан Республыкасынын ганунверыжылыйыня мцвафыг олараг щал – hazырда тясяррцфат фяалыййятындя беш нюв мянфяят - сатышдан олан мянфяят, верэыйя жялб олунан мянфяят, ады фяалыййятдян олан мянфяят вя халыс мянфяят мювжуддур. Борж мянбяляры - яmlakыn formalaшmasы мцяййян мцддят ярзындя тяшкылатын sярянжа-мына borc kimi (цчцncц шяxsdяn) дахыл олан вя бу мцддят гуртардыгдан сонра онун юз сащыбiня гайтарылmаsыnы юзцндя якс етдырыр. Онлара ашаьыдакылар дахылдыр: узунмцддятлы банк кредытляры (92) – быр ылдян чох мцддятя жялб едылян ссу-далар; узунмцддятлы боржлар (95) быр ылдян чох алынан щцгугы вя фызыкы шяхслярын ссу-далары; банкын гысамцддятлы ссудалары (90) быр ылдян аз мцддятя алынмыш ссудалар; гысамцддятлы боржлар (94) быр ылдян аз олмайан мцддятя щцгугы вя фызыкы шяхслярдян алынмыш ссудалар; кредытор боржлары (60,79) дыэяр фызыкы вя щцгугы шяхсляря олан боржу эюстярыр. Бу жцр щал ямтяяя матерыал дяйярлылярынын бурахылмасы, хыдмятлярын эюстярылмясы, яввялжядян пул авансынын верылмясы вя кянаршяхсляр гаршысында ющдялыйын йерыня йетырылмясы заманы баш верыр; бцджяйя олан боржлар (68) щесабланмыш вя онун юдянышы арасында фярг ямяля эялян щалларда баш верыр; ямяйын юдянышы цзря тяшкылатын юз ышчы щейяты гаршысындакы борж ющдялыкляры (70) ямяк щаггынын щесабланмасы вя онун юдянылмясы арасында фярг ямяля эялян щалларда ямяля эялыр; сосыал сыьорта органларына вя дыэяр мцяссысяляря олан борж (69 вя с.) щесабланма дюврц ыля онун юдянылдыйы тарых арасында фярг ямяля эялян щалларда баш верыр.

Базар ыгтысадыййатына кечыдля ялагядар олараг мцщасыбат учотунун

обйектлярынын тяркыбындя ямяля эялян дяйышыклыкlяr Базар ыгтысадыййатына кечыдля ялагядар олараг мцяссысялярдя мцщасыбат учотунун обйектлярынын тяркыбындя ящямыййятлы дяйышыклык ямяля эялмышдыр. Базар

45

Page 46: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

ыгтысадыйyатына кечяня гядяр мцяссысяnin вясаытлярыня ясас вясаытляр, дюврыййя вясаытляры, йайындырылмыш вясаытляр вя капытал гойулушуну щяйата кечырмяк цчцн вясаытляр аыд едылырды. Базар ыгтысадыййатына кечыд вя мцщасыбат учотунун Бейнялхалг стандартларын тяляблярыня мцвафыг гурулмасы ыля ялагядар олараг вясаытын тяркыбындя вя йерляшмясындя дя йенылыкляр баш вермышдыр. Бунлара узунмцддятлы малыййя гойулушлары, узун мцддятя ыжаряйя эютцрцлмцш ясас вясаытляр, гейры-мадды актывляр, дахыл оласы ыжаря ющдялыкляры, йолдакы кючцрмяляр, валйута вясаытляры, гыса- мцддятлы малыййя гойулушлары, коммерсыйа хяржляры кымы вясаыт нювляры аыддыр. Йены мцлкыййят вя тясяррцфатчылыг формаларына кечылмясы, харыжы юлкялярlя бырэя мцяссысяляр йарадылмасы, республыкамызын быр чох дцнйа юлкяляры ыля ыдхал вя ыхраж ямялыййатларыны эенышляндырмясы, ясас вя дюврыййя вясаытлярынын гыймятляндырыл-мясындя вя малыййяляшдырылмясындя дяйышыклыклярын баш вермясы, мцяссыся вя тяшкылатларын вясаытлярынын ямяляэялмя мянбялярындя дя хейлы дяйышыклыкляр ямяля эяtirmiшдыр. Бунлара нызамнамя капыталы, ялавя капытал, ещтыйат капыталы, тясысчылярля щесаблашмалар, ямлак вя шяхсы сыьорта цзря щесаблашмалар, алынмыш аванс цзря щесаблашмалар, шцбщялы боржлар цзря ещтыйатлар, хцсусы тяйынатлы фондлар, гыса мцддятлы боржлар, узунмцддятлы боржлар вя ы.а. аыддыр. Йены мцлкыййят вя тясяррцфатчылыг формасына кечян мцяссысялярдя нызамнамя капыталы (фонду) тясысчылярын, сящмдарларын вя хцсусы шяхслярын яманятляры щесабына йараныр. Мцлкыййят сащыбляры нызамнамя капыталынын (фондунун) щяжмыны йалныз, фондун (капыталын) дяйышмясы мцвафыг дювлят органлары тяряфындян хцсусы гейдыййатдан кечдыкдян сонра дяйышдыря былярляр. Беля олан щалда нызамнамя капыталы яввялляр олдуьу кымы ня ясас вясаытлярын кющнялмя мябляьы вя йахуд тясяррцфатдан харыж олан ясас вясаыт обйектлярынын дяйяры гядяр азалдыла быляр ня дя йены ышя салынан ясас вясаытлярын дяйяры гядяр артырыла быляр. Щал-щазырда беля ямялыййатлар мцщасыбат учотунда нызамнамя капыталына тохунмадан якс етдырылыр. Мцяссысянын вясаытляры, онларын ямяляэялмя мянбяляры, щяр быр мцяссысядя баш верян тясяррцфат просесляры заманы йаранан тясяррцфат ямялыййатлары da мцщасыбат учотунун обйектляры щесаб едылыр. Даща конкрет десяк, мцщасыбат учотунун йеныляшдырылдыйы вя Бейнялхалг стандартлара уйьунлашдырылдыьы шяраытдя щяр быр мцяссысядя ясас вясаытляр, гейры-мадды актывляр, матерыаллар, азгыймятлы вя тезкющнялян яшйалар, узунмцддятлы малыййя гойулушлары, капытал гойулушлары, ямяк щаггы цзря щесаблашмалар, ыстещсал мясряфляры, мящсул ыстещсалы вя сатышы, щесаблашмалар, мянфяят вя зярярляр вя ы.а. мцщасыбат учотунун обйектляры щесаб олунур.

46

Page 47: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Тясяррцфат ямялыййатлары вя онларын нятыжялярынын характерыстыкасы. Тяшкылатын ямлакы вя ющдялыклярындян башга тясяррцфат ямялыййатлары вя онун ющдялыкляры дя мцщасыбат учотунун обйекты щесаб едылыр. Тясяррцфат ямялыййатлары-тясяррцфат щалларынын, баьлашмаларынын, щесаблашмаларынын, малыййя фяалыййяты нятыжялярынын, ямлакын тяркыб вя йерляшмясынын еляжя дя вясаытын ямяляэялмя мянбялярынын (хцсусы вя борж вясаытлярынын) тяшкылатын фяалыййятыня тясырыны юзцндя бырляшдырыр. Щяр быр тяшкылат она тапшырылан ышы йерыня йетырмяк цчцн юз хцсусыййятыня уйьун тясяррцфат фяалыййятыны- тяжщызат, ыстещсал, тыжарят, коммерсыйа вя с. щяйата кечырыр. Бу жцр тяшкылатлар тясяррцфат субйектляры адландырылыр. Тяшкылатын тясяррцфат фяалыййяты тяшкылаты-щцгугы формаларындан asылы олмайараг гаршылыглы ялагядя ардыжыл йахуд ейны вахтда баш верян тясяррцфат просеслярыны юзцндя якс етдырыр. Щяр быр тясяррцфат просесы айры-айры тяшкылатларда баш верян тясяррцфат щяйатынын-ямялыййатларынын мяжмuундан формалашыр. Tяsяrrцfat яmяliyyatlarы dedikdя tяшkilatыn iшчilяri tяrяfindяn konkret qarшыya qoyulan operativ mяqsяdin nяticяsinin kompleks hяrяkяti baшa dцшцlцr. Тясяррцфат ямялыййатлары- тясяррцфат просесындя ямяля эялян щяр быр щал, щадыся, демялы, тяшкылатын тясяррцфат фяалыййяты вя онун малыййя вязыййяты ыля баьлы дяйышыклыкляры ящатя едыр. Щяр быр тясяррцфат ямялыййатларыны учотда якс етдырмяк цчцн зяруры шярт сянядлярын дцзэцн рясмыляшдырылмясы ясас сайылыр. Бу шяртын тяляб олунмасы йерыня йетырылмыш ямялыйатларын ылк сянядлярля (быр вя быр нечя) рясмыйyяtляшдырылмясы ыля баьлыдыр. Бу бахымдан тясяррцфат ямялыййатлары да мцщасыбат учотунун обйектляры щесаб едылыр. Ямялыйyатларын апарылмасы заманы ашаьыдакыларын йерыня йетырылмясы важыб проблемлярдян быры сайылыр: 1) тясяррцфат ямялыййатларынын баш вермя вахтыны вя онун гейдя алынмасыны тяйын етмяк, йяны eynilяшdirmяk проблемыны щялл етмяк; 2) тясяррцфат ямялыййатларынын дяйяр ыфадясыны тяйын етмяк йяны гыймятляндырмя проблемыны щялл етмяк; 3) ямялыyйатларын щансы цсулла учотда якс етдырылмясыны мцяййян етмяк, йяны тясныфляшдырмя проблемыны щялл етмяк. Тясныфляшдырмя проблемы яmяliyyatlarыn qeydя alыnmasы цчцn щесабларын сечылмясыны вя мцяййян щесабат дюврцндя ынформасыйаларын там топланмасыны вя цмумыляшдырылмясыны тямын едян йазылыш гайдасынын мцяййян едылмясыны юзцндя якс етдырыр. Мцяссыся вя тяшкылатлар гаршысында гойулан вязыфялярын йерыня йетырылмясыня йюнялдылмыш tяsяrrцfat яmяliyyatlarы тясяррцфат фяалыййяты нятыжясындя тясяррцфат вясаытлярыnin вя онларын ямяля эялмя мянбялярынын даыма дяйышмясыnя sяbяb olur. Бу дяйышмя тясяррцфат просесляры нятыжясындя баш верыр. Тясяррцфат просеслярыня: tяchizat, ыстещсал, satыш, бюлэц, тядавцл вя ыстещлak просесляры аыддыр. 47

Page 48: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Tяchizat prosesi-istehsal цчцn zяruri olan яmяk vяsaitlяri vя яmяk яшyalarыnыn alыnmasы nяticяsindя baш verяn яmяliyyatlarыn mяcmuunu юzцndя birlяшdirir. Bu яmяliyyatlarыn aparыlmasы nяticяsindя tяшkilat яmяk яшyasы olan istehsalat ehtiyatlarыnы (xammalы, materialы, yarыmfabrikatы vя s.) яmяk vasitяlяri ilя birlikdя malsatanlardan яldя edir vя iшчi qцvvяsi ilя istehsal prosesini hяyata keчirir. Ыstehsal ehtiyatlarыnыn alыnmasы gediшatыnda tяшkilat onlarыn alыш qiymяtilя dяyяrini malsatanlara юdяyir elяcя dя bu ehtiyatlarыn tяdarцkц ilя baьlы (ehtiyatыn nяqliyyat vasitяsinя yыьыlmasы, boшaldыlmasы, onlarыn dяmir yolu ilя vя digяr mяntяqяdяn tяшkilatыn anbarыna daшыnmasы ilя baьlы) яlavя xяrclяr чяkir. Bцtцn sadalanan xяrclяr “istehsal ehtiyatlarыnыn tяdarцkц vя daшыnmasы xяrclяri” adlanыr. Belяliklя, alыnmыш istehsalat ehtiyatlarыnыn hяqiqi maya dяyяri alыш qiymяti ilя dяyяrdяn vя tяdarцk-daшыma xяrclяrindяn formalaшыr (sюzц gedяn maya dяyяrinin formalaшma qaydalarы “Dяyяr юlчцlяri” mюvzusunda aчыqlanacaqdыr). Ыstehsal prosesi – tяшkilatыn fяaliyyяtinin яsasы hesab edilir. Burada яmяk яшyasы яmяk vasitяsilя bu яшyaya tяsir edяn iшчinin kюmяyi ilя hazыr mяhsula чevrilir ona yeni gюrцnцш yaxud xцsusiyyяt verяrяk hazыr mяhsul yaradыr. Hazыr mяhsul – mяlum tяшkilatda standartlarыn bцtцn tяlяblяrinя vя texniki шяrtlяrinя cavab verяn vя hazыr mяhsul anbarыna tяhvil verilяn mяmulat yaxud mяhsullardan ibarяtdir.�stehsal prosesindя tяшkilatыn mцvafiq mяsrяflяrini (istehsal prosesindя iшtirak edяn iшчilяrin яmяk haqqыnы; mяhsulun hazыrlanmasы цчцn istifadя edilяn яmяk яшyalarыnыn dяyяrini; mяhsullarыn hazыrlanmasыna kюmяk edяn яmяk vasitяlяrinin amortizasiyasыnы) юzцndя birlяшdirяn insan яmяyindяn vя яmяk яшyasы vя vasitяlяrindяn istifadя edilir. Bunlardan baшqa tяшkilat vя mцяssisяlяr цmumistehsalat (maшыn vя avadanlыqlarыn saxlanmasы vя istismarы; istehsal tяyinatlы яsas vяsaitlяrin tяmiri vя kюhnяlmяsi; istehsala xidmяt gюstяrяn istehsal heyяtinin яmяk haqqы vя s. цzrя) vя цmumtяsяrrцfat (inzibati-idarя xяrclяri; informasiya, audit vя mяslяhяt xidmяti vя s. цzrя) xяrclяri dя aparыrlar vя onlar mяhsulun maya dяyяrinin formalaшmasыnda iшtirak edir (bu mяsrяflяr haqda dяrsliyin “Dяyяr юlчulяri” mюvzusunda geniш danышыlacaqdыr). Satыш vя maliyyя nяticяlяri prosesindя mяhsulun (iшin, xidmяtin), яsas vяsaitlяrin vя sair aktivlяrin tяdarцkц vя satышы ilя baьlы tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn mяcmuu elяcя dя fяaliyyяtin maliyyя nяticяlяrinin mцяyyяn edilmяsi hяyata keчirilir. Bazar iqtisadiyyatы шяraitindя, mяhsullarыn mцqavilя qiymяtilя yцklяnmяsi vя buraxыlmasы daxil edilяn hazыr mяhsullarыn satышы mяsяlяlяrinя xцsusi fikir verilir. Mяhsullarыn satышы zamanы onlarыn tяdarцkц ilя baьlы xяrclяr dя (qablaшdыrma, nяqliyyat - xяrclяri, komisyon rцsumu, mяhsulun mцhafizя edilmяsi цчцn bina vя otaqlarыn saxlanmasы, satыcыlarыn яmяyinin юdяnilmяsi, reklam xяrclяri vя s.) чяkilir. Hal-hazыrda tяшkilat цчцn satыlmыш mяhsullarыn istehsal maya dяyяrindяn vя tяdarцk цzrя xяrclяrdяn ibarяt olan hяqiqi maya dяyяrinin mцяyyяn edilmяsi

48

Page 49: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

bюyцk яhяmiyyяt kяsb edir. Bu, яldя edilяn gяlirlя (satыш dяyяrilя) hяqiqi tam maya dяyяri arasыnda яmяlя gяlяn fяrqin maliyyя nяticяsini (mяnfяяt yaxud zяrяri) mцяyyяn etmяklя яlaqяdardыr. Bundan baшqa, maliyyя nяticяsi яsas vяsaitlяrin vя sair aktivlяrin satышы цzrя dя mцяyyяn edilir. Bu zaman bu nяticяnin mцяyyяn edilmяsi цчцn яsas vяsaitlяr цzrя - яldя edilяn gяlir mяblяьindяn, onlarыn qalыq dяyяri vя satышla яlaqяdar xяrclяrin, sair aktivlяr цzrя isя - tяsяrrцfatdan чыxan dяyяrlilяrin satыш qiymяti (gяliri) vя balans dяyяri arasыndakы fяrqin elяcя dя onlarыn satышы ilя baьlы чяkilmiш xяrclяrin чыxыlmasы kimi hesablamalar aparыlыr (sюzц gedяn halыn aydыnlaшdыrыlmasы “Dяyяr юlчцlяri” vя “Яmlak vя юhdяliklяrin inventarlaшdыrыlmasы” mюvzularыnda яhatя edilяcяkdir). Ыстещсал олунан мящсул бюлцшдцрцлцр, онун быр щыссясы сярф едылмыш ыстещсал вясаытлярынын явязынын бярпа едылмясыня, дыэяр щыссясы йыьыма, башга быр щыссясы isя шяхсы ыстещлака йюнялдылыр. Бюлэц просесы юзцнц ямяк щаггы щесабладыгда, бцджяйя юдямяляр, сосыал сыьортайа айырмалар апардыгда эюстярыр. Бцтцн бунлар мцщасыбат учотунун обйектляры щесаб олунур. Buna сянайе мцяссысялярындя мящсул ыстещсалына жанлы ямяк, матерыал, йанажаг, хаммал, кюмякчы матерыаллар вя ы.а. сярф олунmasыnы misal gюstяrmяk olar. Bir qayda olaraq ямяк вясаытляры-быналар, тыкылыляр, гурьулар, машынлар, няглыййат васытяляры тядрыжян кющнялыр вя юз дяйярынын быр щыссясыны ыстещсал олунан мящсулун цзярыня кечырыр. Жанлы ямяйын, матерыалларын вя ямяк вясаытлярынын сярфы нятыжясындя йены мящсул йараныр. Йены йаранан мящсулун дяйяры щяр быр ыстещсал мярщялясындя эетдыкжя артыр. Сонра щазыр мящсулун быр щыссясы йеныдян ыстещсал просесыны давам етдырмяк вя эенышляндырмяк цчцн матерыал кымы чыхыш едыр, башга быр щыссясы ыся ыстещсал ышчылярынын ещтыйажыны вя сосыал тялябатыны юдямяйя yюnяldilir. Тядавцл просесындя ыстещсал олунмуш мящсуллар ыстещсалдан ыстещлакчыйа кымы чатдырылыр. Бу да тыжарят васытясы ыля щяйата кечырылыр. Она эюря дя тыжарят мцяссысялярынын тясяррцфат фяалыййяты мцщасыбат учотунун обйекты щесаб олунур. Ыстещсал просеслярындя тядавцл-тяжщызат просесы щазыр мящсулун сатышы просесы кымы чыхыш едыр. Бунлар да мцщасыбат учотунун обйекты щесаб олунур. Тядавцл просесындя айры-айры мцяссысяляр юз араларында щесаблашма (мясялян, алынмыш, лакын дяйяры юдянылмямыш матерыаллар цзря малсатанлар гаршысында ющдячылыкляр вя йахуд малсатанлара йцклянмыш маллар цчцн онлара олан борж) mцнасыбятыня эырырляр. Бундан башга, мцяссысяляр банкдан кредыт dя алырлар. Мцяссысяляр арасындакы гаршылыглы щесаблашмалар вя банк кредытляры дя мцщасыбат учотунун обйекты щесаб едылыр. Малаланлардан онлара сатылмыш мящсул сатышындан пулун дахыл олмасы мящсулун, щабеля ыстещсал просесындя йаранмыш халыс эялырын сатылдыьыны эюстярыр. Мянфяятдян бцджяйя верэынын щесабланмасы istehsal olunmuш мящсулун бюлцшдцрцлмясыны ыфадя едыр. Халыс эялырын башга быр щыссясы ыся мцяссысянын

49

Page 50: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

мянфяятыны-тясяррцфат фяалыййятынын малыййя нятыжясыны вя онун вясаыт мянбялярындян бырыны эюстярыр. Демялы, мящсулун харыж олмасы вя она эюря мал аланлардан пулun дахыл олмасы кымы якс етдырылян сатыш просесы вя бунунла ялагядар олараг йаранан мянфяят вя щямын мянфяят цзря бцджя вя тясысчыляр гаршысында йаранан ющдялыкляр мцщасыбат учотунун обйектляры сайылыр. Мящсул вя хыдмятляр сатышындан ялдя едылян мянфяятын быр щыссясы мящсулун ыстещсалы вя сатышы ыля ялагядар олмайан мягсядляря, мясялян, зярярлярын юртцлмясыня, мцхтялыф тяйынатлы фондларын артырылмасына, алынмасы мцмкцн олмадыьы цчцн дебытор боржларынын сылынмясыня йюнялдыля быляр. Садаланан мягсядляр цчцн ыстыфадя олунанлардан башга мянфяятын йердя галан щыссясы халыс вя йахуд бюлцшдцрцлмямыш мянфяят адланыр. Мянфяятын быр щыссясы верэы шяклындя дювлят бцджясыня верылыр, орадан да юlkяnin ынкышафына, сосыал-мядяны тядбырлярын малыййяляшдырылмясыня, дювлят органларынын сахланмасына вя юлкянын мцдафыясыня, мцяссысянын юзцнцн ещтыйат фондунун вя ялавя капыталынын артырылмасына ыстыфадя олунур. Ыл ярзындя мянфяятдян мцхтялыф мягсядляря-мянфяятдян верэы кымы бцджяйя, кредытлярын гайтарылмасына, капытал гойулушунун малыййяляшмясыня, мцхтялыф фондларын тамамланмасына айырмалар апарылыр. Ылын сонунда фактыкы мянфяят тясысчылярын гярарына ясасян бюлцшдцрцлцр. Ыл ярзындя гысмян мцхтялыф ыстыгамятляря айырмалар шяклындя ыстыфадя олунан йахуд мцяссысядян эютцрцлян мянфяят ылын сонуна гядяр там шякылдя учотда якс етдырылыр. Ыл ярзындя iллык мянфяятдян апарылан бцтцн юдямяляр вя айырмалар чыхылдыгдан сонра мянфяятын йердя галан щыссясы мцяссысянын нызамнамясыня уйьун олараг бюлцшдцрцлцр. Мящз буна эюря дя мянфяятдян бцджяйя, мцхтялыф тяйынатлы фондлара вя ещтыйатлара айырмалар да мцщасыбат учотунун обйектляры щесаб олунур. Мцяссысядя она аыд олмайан вя йа мцвяггяты олараг онун ыстыфадясындя олан, щямчынын мцяссысянын юзц тяряфындян башга мцяссысяляря верылян вясаытляр дя олур. Бу жцр вясаытляря мцяссысянын гыса вя узунмцддятлы боржлары, ыжаря ющдялыкляры, йахуд дахыл оласы ыжаря ющдялыкляры аыд едылыр. Ыстещлак просесындя мящсуллар, юз тяйынатына эюря ыстещлак олунур. Ыстещлак просесынын ыкы нювц вардыр: 1. Ыстещсалын ыстещлакы 2. Шяхсы ыстещлак. Мящсулун йаранмасында ыштырак едян мясряфляр ыстещсалыn ыстещлакы, йяны хаммал, матерыал, йанажаг вя ы.а. ыстещсалын ыстещлакы щесаб едылыр кы, онлар да мцщасыбат учотунун обйектляры щесаб олунур. Шяхсы ыстещлак ыся мцщасыбат учотунда гейдя алынмадыьындан онун обйекты щесаб олунмур. Белялыкля, тясяррцфат планы (тапшырыьы) йерыня йетырылян айры-айры сащялярдя тясяррцфат вясаытляры вя бу вясаытлярын ямяля эялмя мянбяляры, онларын нятыжяляры мцщасыбат учотунун обйектляры щесаб олунур.

50

Page 51: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Мцлкыййятын вя тясяррцфатчылыьын (мяшьулыййятын) мцхтялыф формалары да мцщасыбат учоту обйектлярынын мязмунуна ящямыййятлы тясыр эюстярыр. Беля кы, мцлкыййятын мцхтялыф формаларынын щамысында тясяррцфат просеслярынын баш вермясыня бахмайараг, онлар юз мязмунуна эюря быр-бырындян фяргляныр. Сянайе мцяссысялярындя сянайе мящсулунун ыстещсалы, бюлэцсц, тядавцлц вя ыстещлакы, тыжарятдя ыся мал сатышы вя onlarыn ыстещлакы просесы баш верыр. Бу просеслярын щяр бырынын юзцня мяхсус хцсусыййятляры ыля йанашы, онларда баш верян ыстещсал просеслярындя дя мцхтялыф мязмунлу хяржляр ямяля эялыр, бюлэц вя тядавцл просесляры щяр быр сащянын юзцня мяхсус хцсусыййятляр нязяря алынмагла щяйата кечырылыр. Бцтцн бунлар щямын сащялярдя мцщасыбат учотунун обйектляры олмагла юз тясырыны бу обйектлярын мязмунунда да эюстярыр. Бцтцн дейылянляря ясасян беля нятыжяйя эялмяк олар кы, айры-айры мцяссысялярын тясяррцфат вясаытляры вя онларын ямяля эялмя мянбяляры, тясяррцфат ямялыййатлары вя бунларла баьлы олан тясяррцфат просесляры вя онларын нятыжяляры мцщасыбат учотунун обйектляры щесаб олунур.

Мцщасыбат учотунун предметынын тарыхылыйы. Мцщасыбат учотунун предметыны айдынлашдыраркян онун тарыхы ынкышафына да, нязяр йетырмяк лазымдыр. Беля кы, мцщасыбат учотунун предметынын мязмуну мцхтялыф ыгтысады-ыжтымаы формасыйаларда мцхтялыф олмушдур. Ыбтыдаы ыжма гурuлушунда учотун ян садя формасы тятбыг едылырды. Бурада учотун предметы ыжманын мцлкыййятыны тяшкыл едян вясаыт вя онун ыстыфадясы цзря баш верян ямялыййатлар щесаб олунурду. Гулдарлыг гурлушунда ыстещсал цзярындя там щакымыййят щюкм сцрмцш вя бурада гуллар да учотун предметыны тяшкыл етмышдыр. Хцсусы мцлкыййятя ясасланан феодалызм жямыййятындя ыстещсал васытяляры вя ямяк яшйалары там, кяндлыляр цзярындя ыся натамам щакымыййят мювжуд ыды. Тящкымлы кяндлыляр алгы-сатгы обйектляры олдуьуна эюря онлар да учотун обйектлярыня дахыл едылырды. Ыстещсалын ыжтымаы, мянымсямянын ыся хцсусы характер дашыдыьы капыталызм жямыййятындя мцщасыбат учотунун предметы фярды капыталын дювраны vя onun цzяrindя hяqiqi sahibkar ayrы-ayrы kapitalistlяr щесаб олунурду. Сосыалызм жямыййятындя мцщасыбат учотунун предметынын хцсусыййятляры сосыалыст мцлкыййятынын ыжтымаы характеры ыля ялагядар олмушдур. Бурада мцщасыбат учоту мцяссысялярын, тяшкылатларын, ыдарялярын сярянжамында олан вясаытлярын ыстыфадясыны вя онларын вязыййятыны якс етдырырdi. �nkiшafыmыzыn hal-hazыrkы demokratiklяшmя mяrhяlяsindя mцhasibat uчotunun predmeti daha чox шaxяli olur vя o hяm ictimai hяm dя xцsusi maraьы tяmin edir. Гейд едылянлярдян беля нятыжяйя эялмяк олар кы, учотун предметыны щяр быр ыжтымаы формасыйанын характеры мцяййян едыр. Жямыййятын ынкышафы ыля ялагядар олараг учотун ящямыййяты артыр вя онун тятбыгы сащяляры дя эенышляныр.

51

Page 52: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Мцщасыбат учотунун методу вя онун ясас цнсцрляры. Мцщасыбат учотунун методу мцщасыбат учоту предметынын юйрянылмясынын цсул вя йолларыны ящатя едыр. Мцщасыбат учоту методунун ясас eleмеnтлярыня: сянядляшмя, ынвентарлашдырма, щесаблар, ыкылы йазылыш, гыймятляндырмя, калкулйасыйа, баланс вя щесабат дахылдыр. Сянядляшмя - мцщасыбат учоту мялуматларына щцгугы гцввят верян тясяррцфат ямялыййатлары щагда йазылы шящадятнамядыр. Мцщасыбат учотунда якс етдырылясы щяр быр тясяррцфат ямялыййаты дягыг мыгдар вя дяйяр щагда там мялумат верян сянядlя рясмыляшдырылмялыдыр. Сянядлярдя эюстярылян мялуматларын дцзэцнлцйц баш вермыш ямялыyйата мясул олан шяхс тяряфындян тясдыг олунур. Мцщасыбат учотунун реэстрлярындя апарылан бцтцн йазылышлар, дцзэцнлцйц вя обйектывлыйы еляжя дя ганунауйьунлуьу йохланылан сюзцэедян сянядляря ясасян апарылыр. Тяшкылатда нцмунявы сянядлярlя рясмыййятя салынмасы гейры-мцмкцн олан ямялыййатлар баш верян щалларда щямын ямялыййат цчцн учот сыйасятындя нязярдя тутулан хцсусы ылк сяняд формасы щазырланмалыдыр. Бу жцр щалда щямын сяняд «Мцщасыбат учоту щагда» ганунда нязярдя тутулан мцтляг реквызтляры юзцндя якс етдырмялыдыр. Ынвентарlaшdыrma - мцяййян тарыхя мцщасыбат учотунун мялуматлары ыля мцгайыся едылмякля ямлакын вя малыййя ющдялыклярынын щягыгы мювжудлуьунун дягыгляшдырылмясы демякдыр. Ынвентарlaшmaнын апарылмасы нятыжясындя учот мялуматларынын мцвафыглыйы еляжя дя тяшкылатын ямлакынын артыг йахуд яскыкэялмясы мцяййян едылыр. Ынвентарlaшmа матерыал дяйярлылярынын вя пул вясаытлярынын мцщасыбат учоту вя щесабаты мялуматларынын там вя дцзэцнлцйц цзярындя нязаряты тямын едыр. Мцщасыбат учотунун щесаблары- ямлакын тяркыбыня, йерляшмясыня, ямяля эялмя мянбялярыня эюря груплашмасыны вя жары гаршылыглы ялагясыны еляжядя яmяk, натурал вя пул юлчцляры ыля ыфадя олунан ейнытыплы эюстярыжы олан тясяррцфат ямялыййатларыны юзцндя якс етдырян ясас быр цсулдур. Ыкылы йазылыш – щяр быр баш вермыш ямялыййат ейны мябляьдя быр щесабын дебетындя дыэяр щесабын кредытындя йазылмасыnы нязярдя тутан vя цmumiyyяtlя бцтцн тясяррцфат фяалыййятлярынын мцщасыбат учоту щесабларында гаршылыглы ялагялы шякылдя якс етдырылмясыны тяшкыл едян ясас цсул щесаб едылыр. Дяйяр гыймятляндырылмясы – тяшкылат цзря цмумылыкдя жары дюврцн цмумыляшдырылмыш мялуматларыны алмаг цчцн ямлакын, ющдялыйын вя тясяррцфат ямялыййатларынын пулла ыфадясыны юзцндя якс етдырыр. Калкулйасыйа – айры-айры мящсул (ыш, хыдмят) нювлярыня вя тядарцк едылмыш матерыал дяйярлылярыня чякылмыш хяржлярын груплашмасы вя майа дяйярынын мцяййян едылмясыны мцяййян едыр. Мцщасыбат балансы - ынформасыйа мянбяyы олмагла тяшкылатын ямлакыны тяркыбыня, йерляшмясыня вя ямяляэялмя (хцсусы вя борж ющдялыкляры) мянбяyыня

52

Page 53: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

эюря ыгтысады груплашмасыны вя цмумыляшдырылмясыны юзцндя якс етдырыр. О ыкы: актыв пассыв щыссядян ыбарятдыр. Мцщасыбат щесабаты – мцщасыбат учотунун мялуматларына ясасян тяйын едылмыш формада тяртыб едылян вя тяшкылатын ямлакы вя малыййя вязыййяты, щямчынын онун тясяррцфат фяалыййятынын нятыжяляры щагда мялумат верян ващыд сыстем щесаб едылыр. Белялыкля, мцщасыбат учоту вя щесабаты жары вя щесабат дюврц ярзындя тяшкылатын учот ынформасыйаларынын йекун цмумыляшдырылмясы цсулуну юзцндя якс етдырыр (hяr bir metod ayrыca bir mюvzu kimi яhatя edilяcяkdir).

53

Page 54: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 4. МЦЩАСЫБАТ БАЛАНСЫ.

1. Мцщасыбат балансы щагда анлайыш вя онун tяrtibi. 2. Балансын мязмуну вя гурулушу 3. Тясяррцфат ямялыййатларынын тясыры нятыжясындя балансын дяйышмясы

Мцщасыбат балансы щагда анлайыш вя онун tяrtibi. Тяшкылатын ямлакы вя онун ющдялыкляры фасылясыз олараг ыстещсал, kommersiya vя digяr сащяlяrдя чыхыш едыр. Бцтцн ямлакын вя ющдялыклярын сявыййясыны мцяййян етмяк, щесабат дюврц ярзындя онлара гыймят вермяк еляжя дя тяшкылата оператыв рящбярлык етмяк, малыййя-тясяррцфат фяалыййятыны ыдаря етмяк вя с. просесляры йерыня йетырмяк цчцн онун ямлакы вя ющдялыкляры щагда цмумыляшдырылмыш мялуматлара малык олмаг зяруры мясялялярдян быры щесаб едылыр. Бу жцр цмумыляшдырмяйя мцщасыбат балансы тяртыб етмякля наыл олунур. Щал-щазырда мцщасыбат балансынын aшaьыdakы мцхтялыф нювляры мювжуддур: дюврц (айлыг, кварталлыг, ыллык); ыллык; эырыш-тяшкылат йены йахуд яввялляр фяалыййят эюстярянляр йеныдян йарадылан заман тяртыб едылыр; бырляшдырыжы-быр нечя тяшкылатын быр щцгугы шяхсдя бырляшмясы заманы тяртыб едылыр; бюлцшдцрцжц- быр тяшкылатдан быр нечя мцстягыл тяшкылат йарадылан заман тяртыб олунур; саьламlaшдырыжы- тяшкылатын мцфлысляшмясы баш верян заман тяrtib едылыр; ляьведыжы- ляьв едылмя дюврцнцн яввялындя тяртыб олунур; ыжмаl- тяшкылатын айры-айры нятыжя балансларынын бырляшдырылмясы йолу ыля тяртыб олунур. Бу жцр балансdan адятян назырлыкляр, ыдаряляр вя консернляр ыстыфадя едырляр; консолыдя едылмыш - юз араларында ыжмал-ыгтысады жящятдян гаршылыглы ялагялы, щцгугы мцстягыл тяшкылатларын балансыны бырляшдырмякля тяртыб едылыр. Бу жцр балансдан щолдынг шыркятляры (дыэяр шыркятлярын нязарят зярфыня малык олан) юз тюрямя вя асылы жямыйятляры олан баш ыдарялярдя ыстыфадя олунур; брутто – баланс- нызамлайыжы маддяляр («Ясас вясаытлярын кющнялмясы», 05 «Гейры-мадды актывлярын кющнялмясы», 13 «Азгыймятлы вя тезкющнялян яшйаларын кющнялмясы») дахыл едылян мцщасыбат балансы; нетто баланс- нызамлайыжы маддялярсыз мцщасыбат балансы. Мцщасыбат балансы- щесабат дюврц ярзындя тяшкылатын малыййя вязыййяты щагда ящямыййятлы вя зяруры ынформасыйа мянбяйы щесаб едылыр. О, тяшкылатын ямлакынын тярkыб вя гuрулушунун, дюврыййя вясаытынын щярякятетмя габылыййятынын вя дюврыййяsinin, дебытор вя кредытор боржунун вязыййяты вя дынамыкасынын, сон

54

Page 55: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

малыййя нятьыжясынын (мянфяят йахуд зярярынын) мцяййян едылмясыня шяраыт йарадыр. Мцщасыбат балансы ямлак vя тяшкылатын вязыййятынын ыдаряедылмясы ыля баьлы мясяляляры, сащыбкарын няйя малык олмасы йяны онда мювжуд олан мадды ещтыйатларын кямыййят вя кейфыйят эюстярыжыляры, бу ещтыйатлардан нежя ыстыфадя олунмасы, онун йарадылмасында кымын ыштырак етмясы щагда тясысчыляры, менежерляры вя дыэяр мараьы олан тяряфляры щяртяряфлы таныш едыр. Мцщасыбат балансы васытясыля тяшкылатын йахын эяляжякдя сящмдарлар, ынвесторлар, кредыторлар, алыжылар, сатыжылар гаршысында эютцрдцйц ющдялыйы йерыня йетыря быляжяйы йахуд онун малыййя чятынлыйы ыля гаршылашажаьыны мцяййян етмяк олар. Айдындыр кы, мцщасыбат балансы тяшкылатын фяалыyйяты щагда бцтцн ынформасыйалары там ящатя едя былмяз. Буна эюря ынформасыйанын чатышмайан щыссясы дыэяр щесабат формаларында тягдым едылыр. Мцщасыбат балансынын мялуматларындан верэы органлары, кредыт тяшкылатлары вя дыэяр ыстыфадячыляр эеныш ыстыфадя едыр. Мцяййян тарыхя тяртыб едылян мцщасыбат балансы ынформасыйаларын ясас мянбяyы олмагла тяшкылатын ямлакынын тяркыб вя йерляшмясыня еляжя дя онун ямяляэялмя мянбялярыня (хцсусы вя борж ющдялыклярыnя) эюря формалашмасынын ыгтысады жящятдян груплашдырылмасыны вя цмумыляшдырылмясыны дяйяр ыфадясындя юзцндя якс етдырыр. Баланс 1 юз гuрулушуна эюря ыкы: Актыв вя пассыв 2 тяряфлярындян ыбарят жядвял формасындадыр. Онун сол (Актыв) тяряфы яшйанын тяркыбыны, тяшкылатын ямлакынын йерляшмясы вя ыстыфадясыны якс етдырыр. Бу тяряф балансын актывы адланыр. Mцщасыбат балансында aктыв, эяляжякдя ондан ыгтысады газанж ялдя еmяk mцmkцn вя кыфайят гядяр дяйяря малык олдугда гябул едылыр. Балансын саь тяряфы пассыв адланыр вя о, тяшкылатын тясяррцфат фяалыййятыня гойулан вясаытын сявыyйясыны, ямлакын йарадылмасында тяшкылатын пайыны якс етдырыр. Гейд едылян сявыйyяйя, алынмыш дяйярлыляр йахуд ресурслар dairяsindя ющдялык кымы бахылыр. Ющдялык, мцщасыбат балансына мцвафыг тялябатын йерыня йетырылмясы нятыжясындя зяруры тясяррцфат вясаытыnin тяшкылата ыгтысады газанж эятырmяsi вя бу газанжыn кыфайят дяряжядя ынамлы олmasы hallarыnda гябул едылыр вя тясяррцфатын фяалыййятыня тятбыг олунур. Бурада ейны заманда ющдялыкляр onlarыn ашаьыдакы баш вермя субйектляры цзря qrupлашдырылыр: юдяныш щесабына мцлкыййятчыныn нызамнамя капыталына гойдуьу рцсум вя сонраdan мянфяятдян хцсусы фонда айырмалар; борж вясаытlяrы (жялб едылмыш капыталlar) hesabыna kяnar hцquqi vя fiziki шяxslяrdяn alыnmыш кредытляr, боржлар вя кредыт боржлары. Актывin вя пассывin hяr bir цnsцrц баланс маддяляры адланыр.Бунунла ялагядар олараг балансын актывындя ясас вясаытляр (01), матерыаллар (10), касса (50), щесаблашма щесабы (51), валйута щесабы (52), ясас ыстещсалат (20), юз 1.Fransыz dilindяn tяrcцmяdя balans bяrabяrlik demяkdir. Latыnca balans iki sюzdяn яmяlя gяlir. Bis-iki dяfя, lanx-tяrяzinin iki gюzц, яsl mяnada bislanx bяrabяrliyi gюstяrir vя tяrяzinin bir-birinя bяrabяr olan iki gюzцnц xarakterizя edir. 2. Aktiv vя passiv terminlяri latыn sюzц olub Aktiv vяsaitlяrin hяrяkяt etmяsini, fяaliyyяt gюstяrmяsini, Passiv isя fяaliyyяtdя olmamasыnы, baшqalarы qarшыsыnda юhdяliklяr olmasыnы ifadя edir. 55

Page 56: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

ыстещсалынын йарымфабрыкатлары (21), вя ы.а., пассывындя ыся-нызамнамя капыталы (85), ещтыйат капыталы (86), узунмцддятлы кредыт вя боржлар (92, 94), ямяйын юдянышы цзря ышчы щейятыля щесаблашмалар (70) вя с. йерляшдырылыр.

Быр гайда олараг актыв вя пассывын йекуну, балансын щяр ыкы тяряфы ейны вя гейд едылян яшйа щяжмындя анжаг мцхтялыф нышаняляр цзря гrupлашдырылдыьындан bir-birinя бярабяр олмалыдыр. Даща доьрусу, актывдя-ямlакын тяркыбыня вя функсыонал ролуна gюря, йяны онун нялярдян ыбарят (ясас вясаытляр, гейры-мадды актывляр, аваданлыг, капытал гойулушу, матерыаллар, щазыр мящсул, пул вясаытляры вя ы.а.) олмасы вя онларын тяшкылатда щансы функсыйаны йерыня йетырмясы; пассывдя ыся-ямлакын йаранма мянбяляры, йяны пассывын кымдян вя ня гядяр: тясысчыдян, капытал вя мянфяят шяклындя юз тяшкылатындан, бцджядян (банк кредытындян, борж кымы дыэяр тяшкылатдан) малсатанлардан вя ы.а. алынмасы цзря якс етдырылыр. Белялыкля, щяр быр ямлак нювц, тяшкылата mцxtяlif мянбядян дахыл олур. Бу baxыmdan ямлакын тяркыб вя йерляшмясыня эюря цмумы мябляьы (балансын актывы) мцтляг ямлакын йаран-масынын цмумы мябляьыня (балансын пассывыня) бярабяр олмалыдыр. Балансын актыв вя пассывынын йекуну мцщасыбат балансынын валйутасы адланыр. Бу жцр бярабярлыйы ашаьыдакы кымы ыфадя етмяк олар: Актывляр (ыгтысады ресурслар)=малыййя ющдялыкляры (жялбедылмыш капытал)+хцсусы капытал. Эюстярылян формулада ыгтысады ресурслар тяшкылатын мювжуд вя дюврiyйядякы ямлакынын цмумы дяйярыны якс етдырыр. Фондларын потенсыал азалмасыны нязярдя тутан малыййя ющдялыкляры (жялб едылмыш капытал) тяшкылатын актывлярынын щцгугы вя фызыкы шяхсляр тяряфындян малыйяляшдырылян мыгдарыны эюстярыр. Хцсусы капытал тяшкылатын сащыбкары тяряфындян верылян гойулушун дяйярыны характерызя едыр. Бязы щалларда сащыбкар бцтцн пассывляры юдяdikdя вя галмыш капытал вясаытын юзцнц якс етдырдыkдя belя капытал галыг капыталы адландырылыр. Бу жцр щалда баланс бярабярлыйы ашаьыдакы кымы алыныр: Хцсусы капытал=Актывляр=Малыййя ющдялыкляры. Qeyd едылян бярабярлыкдян эюрцнцр кы, тяшкылатын юз хцсусы вясаыты ыля мцгайысядя малыййя тялябатынын тямын едылмясындя кредыторлар даща чох щцгугы цстцнлцйя малыкдыр. Бунунла бырлыкдя сюзц эедян бярабярлык тяшкылатын актывлярынын мцтляг мыгдарыны вя капыталын формалашмасында (хцсусы вя жялб едылмышlяrdя) щям кредыторларын щям дя сащыбкарларын ыштырак сявыййясыны юзцндя якс етдырыр. Бу жцр мцгаысядян тяшкылатын малыййя сабытлыйы вя малыййя нятыжясы бырбаша асылы олур. Баланс тяртыб едылян заман ашаьыдакы тялябляр нязяря алынмалыдыр: балансын щягыгылыйы-бцтцн эюстярыжыляр мцвафыг сянядлярля, мцщасыбат щесабларында апарылан йазылышларла, мцщасыбат щесабламалары вя ынвентарlaшma ыля тясдыг едылмялыдыр; балансын реаллыьы, йяны онун маддяляры гцввядя олан гыймятля гыймят-ляндырылмялыдыр; балансын ващыдлыйы-балансын гuрулушу ващыд учот прынсыпы вя гыймятляндырмяйя уйьун щяйата кечырылмялыдыр; 56

Page 57: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

балансын варыслыйы-щяр быр сонракы баланс яввялкы баланса уйьун тяртыб едыл-мялыдыр; балансын айдынлыьы-баланс дахылы вя харыжы ыстыфадячылярын баша дцшмясы цчцн баша дцшцлян формада тягдым едылмялыдыр.

Балансын мязмуну vя гuрулушу.

Ганунверыжылык сянядлярыня ясасян мцлкыййятят формасындан асылыы олмайараг, сащыбкарлыг фяалыййятыni щяйата кечырян, щцгугы шяхс сайылан бцтцн тяшкылатлар (харыжы ынвестысыйалы тяшкылатлары да дахыл етмякля) ващыд формада мцщасыбат балансы тяртыб едырляр. Баланс маддяляры Баш кытабын мялуматларына ясасян tяrtib edilir. Балансын быр сыра маддяляры аналытык учотун мялуматлары (жядвял, журнал-ордер йахуд тяйынаты цзря аноложы реэыстрляр) жялб едылмякля тяртыб едылыр. Щесаблашмаларын вязыyйятыны якс етдырян щесаблар балансда ачыгланмыш шякылдя: субщесаблар цзря дебет галыьы балансын актывындя, кредыт галыьы ыся пассывдя якс етдырылыр. Балансын бцтцн маддяляры щесабат дюврцнцн яввялыня вя ахырына якс етдырылыр. Мцщасыбат балансы ыкы щыссяйя: щяр быры aшaьыdakы бюлмялярдян ыбарят олан актыв вя пассывдян ыбарятдыр. Balansыn aktivi яsas vяsaitlяr vя sair dюvr etmяyяn aktivlяri, ehtiyat vя mяsrяflяri, pul vяsaitlяri, hesablaшmalar vя sair aktivlяrы, passivi isя xцsusi vяsait mяnbяlяrini, hesablaшmalar vя sair passivlяri юzцndя яks etdirir. Son vaxtlara qяdяr balansыn sadя шяkildя sxematik formasы aшaьыdakы kimi olmuшdur (cяdvяl 4). Bazar iqtisadiyyatыna keчid vя mцhasibat uчotunun beynяlxalq standartlarыn tяlяblяrinя yaxыnlaшdыrыlmasы ilя яlaqяdar olaraq balansыn formasыnda vя mяzmununda bюyцk dяyiшikliklяr яmяlя gяlmiшdir. Bu dяyiчiliklяr balansda юz яksini aшaьыdakы kimi tapmышdыr (cяdvяl 4).

Cяdvяl 4. Mцяssisяnin balansы

Aktiv Passiv Vяsaitlяrin tяrkibi vя yerlяшmяsi Mяblяь Vяsaitlяrin яmяlяgяlmя mяnbя-lяri

vя mяqsяdli tяyinatы Mяblяь

Яsas vяsaitlяr Nizamnamя kapitalы Qeyri-maddi aktivlяr Яlavя kapital Uzunmцddяtli maliyyя qoyu-luшlarы

Ehtiyat kapitalы

Materiallar Mяnfяяt Hazыr mяhsul Bankыn uzunmцddяtli kreditlяri Kassa Bankыn qыsamцddяtli kreditlяri Hesablaшma hesabы Fяhlя vя qulluqчulara olan borc Debitorlar Kreditorlar Balans Balans

57

Page 58: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Bazar iqtisadiyyatы шяraitindя balansыn aktiv vя passiv maddяlяrinin mяzmunu onu hяm daxildя, hяm dя xaricdя (sяhmdar cяmiyyяtlяri, tяsisчilяr malsatanlar, kreditorlar, banklar vя baшqalarы tяrяfindяn) istifadя etmяyя imkan yaradыr. Respublikamыzda hazыrda qabaqcыl dцnya юlkяlяrinin tяcrцbяsindяn vя mцhasibat uчotunun beynяlxalq standartlarыndan istifadя edilmяklя bцtцn mцяssisя vя tяшkilatlarda tяtbiq olunan balans formasы hazыrlanmышdыr. Hяmin balansыn formasы vя mяzmunu ixtisar шяklindя aшaьыdakы kimidir (cяdvяl 5). Gюrцndцyц kimi balans aktiv цzrя цч, passiv цzrя iki МЮВЗУdяn ibarяtdir. Aktiviun birinci МЮВЗУsindя яsas vяsaitlяr vя qoyuluшlar (яsas vяsaitlяrin bцtцn nюvlяri, qeyri-maddi aktivlяr, uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarы), ikinci МЮВЗУsindя ehtiyatlar vя mяsrяflяr, (istehsal ehtiyatlarы, bitmяmiш istehsala mяsrяflяr, hazыr mяhsul, mallar, яlavя dяyяr vergisi), цчцncц МЮВЗУsindя pul vяsaitlяri, hesablaшmalar vя sair vaktivlяr (yцklяnmiш mallar, debitorlarla hesablaшmalar, kassadakы, hesablaшma hesabыndakы, valyuta hesabыndakы pul vяsaiti) яks etdirilir. Balansыn passivindя mцяssisяnin vяsaitinin яmяlя gяlmя mяnbяlяri gюstяrilir ki, bu da iki yerя - xцsusi vяsait mяnbяlяrinя vя юhdяliklяrя (hesablaшmalara vя sair

Cяdvяl 5 Mцhasibat balansы

1yanvar 20 -cы ilя Aktiv Passiv Vяsaitlяrin tяrkibi vя yerlяшmяsi

Mяblяь Vяsaitlяrin яmяlя gяlmя mяnbяяlяri vя mяqsяdli tяyinatы

Mяblяь

Ы. Яsas vяsaitlяr vя sair dюvr etmяyяn aktivlяr

Ы. Xцsusi vяsait mяnbяlяri

Яsas vяsaitlяr 1000 Nizamnamя kapitalы 1200 Qeyri-maddi aktivlяr 100 Яlavя kapital 50 Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarы

- Ehtiyat kapitalы 30

Kapital qoyuluшlarы - Xцsusi tяyinatlы fondlar 150 - Mяqsяdli maliyyяlяшmя vя daxilolmalar 87 Mяnfяяt 110 Ы – МЮВЗУ цzrя yekun: 1100 Ы – МЮВЗУ цzrя yekun: 1627 ЫЫ. Ehtiyatlar vя mяsrяflяr: ЫЫ.Hesablaшmalar vя sair passivlяr: �stehsal ehtiyatlarы 300 Bankыn uzunmцddяtli kreditlяri 150 Bitmяmiш istehsal 120 Uzunmцddяtli borc 40 Hazыr mяhsul 310 Bankыn qыsa mцddяtli kreditlяri 190 Яlavя dяyяr vergisi 40 Qыsamцddяtli borclar 20 ЫЫ МЮВЗУ цzrя yekun: Kreditorlarla (malsatanlara verilmiш

vek-sellяrя gюrя borclar цzrя) hesablaшmalar

65

ЫЫЫ. Pul vяsaitlяri, hesablaшmalar vя sair

ЫЫ МЮВЗУ цzrя yekun: 645

58

Page 59: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

aktivlяr Yцklяnmiш mallar 210 Debitorlarla hesablaшmalar 50 Pul vяsaitlяri Kassa 2 Hesablaшma hesabы 100 Valyuta hesabы 40 ЫЫЫ МЮВЗУ цzrя yekun: 402 Zяrяrlяr - Balans 2272 Balans 2272

passivlяrя) bюlцnцr. Xцsusi vяsait mяnbяlяrinя nizamnamя kapitalы, яlavя kapital, ehtiyat kapitalы, xцsusi tяyinatlы fondlar vя mяnfяяt aid edilir. Bu vяsait mяnbяlяrinin hamыsы bir yerdя gяtцrцldцkdя mцяssisяnin kapitalы adlanыr. Mцяssisяni yaradan investorlar (sяhmdarlar), onun yaranmasыna qoyduqlarы resurs (pul vяsaiti, material, яsas vяsait vя i.a.) яvяzinя adi sяhm alыrlar. Mцяssisяnin mяnfяяtinin sяhmdarlarda olan юhdячiliyin юdяnilmяsinя istifadя olunmayan hissяsi onun sяrяncamыnda qalыr vя bюlцшdцrцlmяyяn mяnfяяt adlanыr. Belяliklя, mцяssisяnin kapitalы iki mяnbя: investorlardan (tяsisчilяrdяn) alыnan vяsait vя bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяtin vяsaiti hesabыna yaradыlыr. Mцяssisяnin юhdяliklяrinя-bankыn uzun vя qыsamцddяtli kreditlяri, uzunmцddяtli vя qыsamцddяtli borclar, mallar, iшlяr vя xidmяtlяr цzrя malsatanlara olan borclar, alыnmыш veksellяr цzrя borclar, яmяk юdяmяsi цzrя fяhlя vя qulluqчulara, яmяk юdяmяsinя gюrя sosial sыьorta orqanlarыna, vergilяr цzrя bцdcяyя olan borclar aiddir. Sadalananlar adяtяn cяlb edilmiш vяsait adlanыr. Bцtцn deyilяnlяrя яsasяn belя nяticяyя gяlmяk olar ki, balansыn bяrabяrliyi (aktivin-passivя) bir tяrяfdя (aktivdя) vяsaitlяrin, digяr tяrяfdя (passivdя) isя kapitalыn vя юhdяliklяrin durmasы ilя izah olunur. Яgяr indiyя qяdяr balansыn aktivi dedikdя sadяcя olaraq vяsaitin tяrkibi vя onun yerlяшmяsi baшa dцшulurdцsя, mцhasibat uчotunun beynяlxalq ctandartlarыna gюrя bu daha geniш mяna daшыyыr. Ыndi balansыn aktivinя fяal iшlяyяn, mяnfяяt (pul) gяtirяn яmlak kцtlяsi kimi baxыlыr. Bu da aktivdя cяmlяшяn gяlяcяk iqtisadi fayda demяkdir. Mцhasibat uчotunun beynяlxalq standartlarыna gюrя aktivdяn fяrqli olaraq passiv baшqa mяna daшыyыr vя mцяssisяnin tяsяrrцfat fяaliyyяtinin hяyata keчirilmяsinя nя qяdяr kapital (vяsait) qoyulduьunu vя tяrяflяrin mцяssisяnin яmlak kцtlяsinin yaranmasыnda onun hansы formada iшtirak etdiyini gюstяrir. Яgяr яvvяllяr passiv mцяssisя vяsaitinin яmяlя gяlmя mяnbяlяri vя mяqsяdli tяyinatы kimi чыxыш edirdisя, indiki bazar iqtisadiyyatы шяraitindя ona, яldя edilmiш qiymяtlilяrя (gюrцlmцш xidmяtlяrя) gюrя, юhdячilik vя mцяssisяnin aldыьы resurslar (aktivlяr) цчцn tяlяbat kimi baxыlыr. Ona gюrя dя hal-hazыrda passivdя mцяssisяnin юhdячiliklяri onu yaradan subyektlяr цzrя qruplaшdыrыlыr. Юhdячiliklяrin bir hissяsi mцяssisяni yaradan sahibkarlar (investorlar, dюvlяt, tяsisчilяr) qarшыsыndakы юhdячiliklяrя, digяrlяri 59

Page 60: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

baшqa mцяssisя, tяшkilat vя шяxslяr (malsatanlar, banklar, fяhlя vя qulluqчular, borc verяnlяr, bцdcя, kreditorlar, vя i. a.), qarшыsыnda olan юhdячiliklяrя bюlцnцr. Balansыn kюmяyi ilя юhdячiliklяrin bu cцr qruplaшdыrыlmasы onlarыn qaytarыlma mцddяtlяrini mцяyyяn etmяyi asanlaшdыrыr. Юhdячiliklяrin sahibkarlar (investorlar, sяhmdarlar, dюvlяt, tяsisчilяr) qarшыsыnda olan hissяsi demяk olar ki, balansыn passivinin daimi hissяsi hesab olunur vя tяsяrrцfat subyektlяrinin fяaliyyяti dюvrцndя qaytarыlmыr. Ыkinci qrup юhdяliklяrin (kreditorlar, bank, malsatanlar vя i.a. qarшыsыnda olan юhdяliklяrin) qaytarыlma vaxtы isя, onlar цчцn mцяyyяn edilmiш mцddяtlяr цzrя qabaqcadan mяlum olur. Ыnvestorlar, sяhmdarlar vя i.a. qarшыsыnda olan юhdячiliklяr dя iki yerя bюlцnцr. Onlarыn bir hissяsi mцяssisяnin onu ilk dяfя tяшkil edяrkяn mцяssisяnin sahibkarlarы tяrяfindяn qoyulur vя sonradan яlavя ayыrmalar aparmaq yolu ilя tamamlanыr. Bu iki hissя mцяssisяnin nizamnamя kapitalы adlanыr. Яldя olunan mяnfяяtin bir hissяsi mцяssisяnin юz sяrяncamыnda qalыr.Hяmin mяnfяяtdяn yыьыm fonduna ayыrmalar aparыlыr. Bu ayыrmalar hesabыna sahibkarlarыn nizamnamя kapitalыna qoyduqlarы vяsait artыrыla bыlяr. Vяsaitlяrin bu hissяsi юz яksini “Яlavя kapital”, “Ehtiyat kapitalы”, “Xцsusi tяyinatlы fondlar”, “Bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt” hesablarыnda tapыr. Sonralar onlar sahibkarlarыn razыlыьы ilя nizamnamя kapitalыna birlяшdirilя bilяr. Sahibkarlar qarшыsыnda mцяssisяnin bu iki юhdячiliyi (nizamnamя kapitalы vя mяnfяяt hesabыna yaradыlan ehtiyat kapitalы, яlavя kapital) xцsusi kapitalы tяшkil edir. Beynяlxalq uчot tяcrцbяsindя “Xцsusi vяsaitlяr” (xцsusi kapital) anlayышыna bюyцk diqqяt verilir. Xцsusi kapital bяzяn tяmiz яmlak adlanыr vя o, mцяssisяnin balansыnыn yekunundan xarici юhdячiliklяri (malsatanlara, banka, kreditorlara vя i.a. olan borclarы) чыxdыqdan sonra bцtцn яmlakыn qalыq mяblяьi demяkdir. Hal-hazыra qяdяr balansы tяhlilя hazыrlamaq цчцn brutto balansыna (tяmizlяnmяmiш) яsasяn netto (tяmizlяnmяmiш) balansы tяrtib edilir. Buna balansы, qiymяtlilяrin (яsas vяsaitlяrin, qeyri-maddi aktivlяrin, mallarыn, materiallarыn vя s.) ilk satыnalma dяyяrini, nizamlaшdыrыcы maddяlяrdяn tяmizlяmяk yolu ilя nail olunur. Hazыrda bцtцn mцяssisяlяrdя mцhasibat uчotunun beynяlxalq standartlarыnыn tяlяblяrinя uyьun gяlяn netto-balans formasыndan istifadя olunur. Netto balansыn aktivindя яsas vяsaitlяrin, qeyri-maddi aktivlяrin, azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalarыn ilk (bяrpa) dяyяri, kюhnяlmяsi vя qalыq dяyяri; mal qalыqlarыnыn satыnalma dяyяri; zяrяrlяr-keчяn ildя vя hesabat ilindя яldя olunan zяrяrlяrin mяblяьi hяcmindя gюstяrilir. Balansыn passivindя keчяn ilin vя hesabat ilinin mяnfяяtinin mяblяьi, habelя hesabat ilinin bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяti ayrы sяtirdя gюstяrilir. Beynяlxalq tяcrцbяdя netto-balansыnыn aktivinin vя passivinin yekununa balansыn valyutasы deyilir. Netto balansыnыn aktivinin valyutasыna yalnыz яsas vяsaitlяrin, qeyri-maddi aktivlяrin vя azqiymяtli tezkюhnяlяn яшyalarыn qalыq dяyяri daxil edilir.

60

Page 61: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Netto-balansыnыn passivinin valyutasыna bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt dя daxil edilir.Hesabat ilinin mяnfяяti vя mяnfяяtdяn istifadя isя arayыш шяklindя gюstяrilir. Hesabat ilinin mяnfяяti vя mяnfяяtdяn istifadя maddяlяrinin mяblяьi balansыn valyutasыna daxil edilmir. Hazыrda respublikamыzda geniш miqyaslы iqtisadi islahatlar hяyata keчirilir, mцяssisяlяrin юzяllяшmя prosesinя baшlanыlыb, юzяllяшdirilяn mцяssisяlяr onlarыn kollektivlяri tяrяfindяn satыn alыnmaq yolu ilя sяhmdar cяmiyyяtlяrinя чevrilir. Belя bir шяraitdя mцhasibat uчotunun netto balansыnыn яhяmiyyяti olduqca artыr. Mцяssisяlяr юzяllяшdirildikdя (satыldыqda) onlarыn яmlakыnыn real (qalыq) dяyяrini vя яmlak-maliyyя vяziyyяtini tяyin etmяk tяlяb olunur. Bu mяqsяdя nail olmaq цчцn netto-balansыnыn kюmяyi ilя юzяllяшdirilяn mцяssisяnin balansы яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi, qeyri-maddi aktivlяrin kюhnяlmяsi, azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalarыn kюhnяlmяsi, ticarяt яlavяlяri, hesabat ilinin mяnfяяti vя ondan istifadя kimi maddяlяrdяn tяmizlяnir. Bu da, mцяssisя яmlakыnыn real vяziyyяtini tяmin etmяyя imkan verir. Qeyd edilяn mцhasibat balansы Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr Kabinetinin 2005-ci il 18 iyul tarixli 140 nюmrяli qяrarы ilя 2008-ci il 1 yanvar tarixinя qяdяr Maliyyя hesabatlarыnыn Beynяlxalq standartlarыna яsasяn mцhasibat uчotunu aparmalы vя maliyyя hesabatlarыnы tяqdim etmяli olan 30-cu sяhfяdя verilmiш 20 ictimai яhяmiyyяtli qurumlar (kommersiya tяшkilatlarы) Azяrbaycan Respublikasы Maliyyя Nazirliyinin 2006-cы il 18 aprel tarixli Ы-38 nюmrяli Яmri ilя tяsdiq olunmuш 1№-li milli mцhasibat uчotu standartыnыn яlavя 3-dя verilmiш “Mцhasibat balansы”nы tяrtib etmяlidirlяr.

Mцhasibat balansыnыn 01 yanvar 2008-ci ildяn tяrtib edilяcяk formasы "_______" mцяssisяsi Mцhasibat balansы

31 dekabr 20X2-ci il tarixinя (manatla)

Bюlцmцn/maddяnin №-si

A K T Ы V Qeydlя-rя isti- nad

20X2 20X2 20X1 20X1

AKTЫVLЯR

1 Uzunmцddяtli aktivlяr

10 Qeyri-maddi aktivlяr x x11 Torpaq, tikili vя avadanlыqlar X x12 Daшыnmaz яmlaka investisiyalar X x13 Bioloji aktivlяr X x14 Tяbii sяrvяtlяr X x

15 Ышtirak payы metodu ilя uчota alыnmыш investisiyalar X x

16 Tяxirя salыnmыш vergi aktivlяri X x17 Uzunmцddяtli debitor borclarы X x18 Sair uzunmцddяtli maliyyя aktivlяri X x

61

Page 62: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

19 Sair uzunmцddяtli aktivlяr X x

CЯMЫ UZUNMЦDDЯTLİ AKTİVLЯR x x

2 Qыsamцddяtli aktivlяr

20 Ehtiyatlar X x21 Qыsamцddяtli debitor borclarы X x22 Pul vяsaitlяri vя onlarыn ekvivalentlяrы X x23 Sair qыsamцddяtli maliyyя aktivlяri X x24 Sair qыsamцddяtli aktivlяr X x

CЯMЫ QЫSAMЦDDЯTLİ AKTİVLЯR x x

CЯMЫ AKTİVLЯR x x

P A S S Ы V

KAPЫTAL VЯ ЮHDЯLİKLЯR

3 Kapital

30 Юdяnilmiш nominal (nizamnamя) kapital X x 31 Emissiya gяliri X x 32 Geri alыnmыш kapital (sяhmlяr) (x) (x) 33 Kapital ehtiyatlarы X x 34 Bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr) x(x) x(x)

CЯMЫ KAPЫTAL x x

4 Uzunmцddяtli юhdяliklяr

40 Uzunmцddяtli faiz xяrclяri yaradan юhdяliklяr X x 41 Uzunmцddяtli qiymяtlяndirilmiш юhdяliklяr X x 42 Tяxirя salыnmыш vergi юhdяliklяri X x 43 Uzunmцddяtli kreditor borclarы X x 44 Sair uzunmцddяtli юhdяliklяr X x

CЯMЫ UZUNMЦDDЯTLЫ ЮHDЯLЫKLЯR x x

5 Qыsamцddяtli юhdяliklяr

50 Qыsamцddяtli faiz xяrclяri yaradan юhdяliklяr X x 51 Qыsamцddяtli qiymяtlяndirilmiш юhdяliklяr X x 52 Vergi vя sair mяcburi юdяniшlяr цzrя юhdяliklяr X x 53 Йыsamцddяtli kreditor borclarы X x 54 Sair qыsamцddяtli юhdяliklяr X x

CЯMЫ QЫSAMЦDDЯTLİ ЮHDЯLİKLЯR x x

CЯMЫ ЮHDЯLЫKLЯR x x

CЯMЫ KAPİTAL VЯ ЮHDЯLİKLЯR x

62

Page 63: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Тясяррцфат ямялыййатларынын тясыры нятыжясындя балансын дяйышмясы. Тякрар ыстещсал просесынын bцtцn мярщялясындя мцяссысялярдя матерыалларын дахыл олмасы, ямяк щаггы щесабланмасы, мал сатанларла щесаблашмаларыn aparыlmasы, мящсул ыстещсалы вя сатышыn hяyata keчirilmяsi, малаланлардан пул вясаытынын дахыл олмасы, малыййя нятыжялярынын мцяййян едылмясы, бцджя ыля щесаблашмалар вя ы.а. iшlяrin yerinя yetirilmяsi цзря чохлу мыгдарда тясяррцфат ямялыййатларыnыn баш верmяsi ilя яlaqяdardыr. Bu tясяррцфат ямялыййатлары мцяссыся вясаытынын вя онун ямяляэялмя мянбялярынын тяркыбындя яhяmiyyяtli дяйышыклык ямяля эятырыр, башга сюзля мцяссысянын балансыны дяйышдырыр. Балансда яmяlя gяlяn bu cцr dяyiшmя яmяliyyatlarыn мцяссысянын вясаытлярыnя vя онларын ямяляэялмя мянбялярыnя тясыры нятыжясындя baш verir. Lакын belя dяyiшmя nяticяsindя балансын актывынын вя пассывынын йекунунун бярабярлыйы позулмур. Тясяррцфат ямялыййатларынын тясыры нятыжясындя балансда дюрд жцр дяйышыклык ямяля эялыр. Бырынжы тясыр нятыжясындя йалныз мцяссысянын вясаытынын тяркыбындя дяйышыклык баш верыр. Балансын актывындя быр маддя артыр, дыэяр маддя ыся азалыр. Балансын йекуну дяйышылмяз галыр.Бу жцр ямялыййатлара мысал олараг анбардан матерыалларын ыстещсала бурахылмасыны, пулun щесаблашма щесабындан кассайа алынмасыны эюстярмяк олар. Ыкынжы тясыр нятыжясындя ямялыййатлар мцяссыся вясаытлярынын мянбялярынын айры-айры нювлярыni дяйышdirыр. Бу заман пассывдя быр маддя артыр, дыэяр маддя азалыр, балансын йекуну дяйышылмыр вя онун бярабярлыйы позулмур. Бу жцр ямялыййатлара малсатанлара олан боржун банкдан алынан ссуда щесабына юдянмясы, мцяссысянын мянфяятынын быр щыссясынын хцсусы тяйынатлы фондлара айрылмасы, двыденд шяклындя мцяссысянын мянфяятынын быр щыссясынын юз ышчылярыня щесабланмасы аыд ола быляр. Тясяррцфат ямялыййатларынын баланса цчцнжц тясыры нятыжясындя ейны мябляьдя щям вясаытлярын тяркыбы, щям дя онларын ямяля эялмя мянбяляры артыр вя бу мябляь гядяр балансын щям актывы щям дя пассывы чохалыр. Бу дяйышмяйя ыстещсал фящлялярыня ямяк щаггы щесабланмасыnы, матерыалlarыn малсатанлардан ыдхал edilmяsini (дяйярыны сонраdan юдямякля) вя ы.а. аыд etmяk olar. Дюрдцнжц тясыр нятыжясындя вясаытлярын щям тяркыбындя щям дя ямяляэялмя мянбяйындя азалма ямяля эялыр вя бу заман щямын мябляь гядяр балансын щям актывы щям дя пассывы бярабяр щяжмдя азалыр. Бу жцр ямялыййатлара кассадан фящля вя гуллугчулара ямяк щаггы цзря боржун юдянмясы, малсатанлара олан боржун щесаблашма щесабындан кючцрцлмясы, ссудалар цзря банка олан боржун щесаблашма щесабындан юдянilмясы аыд ола быляр. Дейылянляры ясасландырмаг цчцн ашаьыдакы мысаллара мцражыят едяк: Йалныз мцяссыся вясаытынын тяркыбындя дяйышыклык ямяля эялмышдыр: 1) анбардан ыстещсалата матерыал бурахылмышдыр-50.000 манат. 2) щесаблашма щесабындан кассайа пул алынмышдыр-5000 манат. Эюстярылян ямялыййатлар йалныз балансын актывындя дяйышыклык ямяля эятырыр.

63

Page 64: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Бурада щяр быр ямялыййат балансын актывынын маддялярыня тясыр эюстярыр вя онларда бярабяр вя яксыня дяйышыклык ямяля эятырыр (cядвял 6). Жядвял 6. Баланс (бырынжы ямялыййатдан сонра, мын манатла) Актыв Пассыв

Ямялыййат ларын яввя лыня галын

Дяйышыклык

(+,-

)

Баш

верян

яmялыййат-

лардан

сонра

галыг

Баланс маддялярынын

Баланс маддялярынын ады

Ямялыййат-

ларын яввя

-

лыня галынг

1. Ясас вясаытляр 57000 - 57000 1.Нызамнамя капыталы 60000 2. Матерыаллар 12000 -50 11950 2.Хцсусы тяйынатлы фондлар 8000 3. Бытмямыш ыстещсал 3000 +50 3050 3.Мянфяят 2500 4. Щазыр мящсул 2600 - 2600 4.Банк ссудалары 2500 5. Касса 20 +5 25 5.Малсатанлар 1000 6. Щесаблашма щесабы 380 -5 375 6.Ямяк юдямясы цзря борж 580 7.Саыр кредыторлар 420Йекун: 75000 - 75000 Йекун: 75000

Верылян ямялыййатлар нятыжясындя балансын актывынын гурулушу дяйышмыр vя балансын актывынын йекуну дяйышмяз галыр. Ямялыййатлар баш веряня гядяр вясаытлярын балансда якс етдырылян галыьыны, щямын ямялыййат баш веряндян сонра ямяля эялян галыгла мцгайыся етмыш олсаг балансда баш верян дяйышыклыйын ыгтысады мащыййятыны баша дцшмяк олар. Ынды йалныз мцяссысянын вясаытынын ямяляэялмя мянбялярыня тясыр едян тясяррцфат ямялыййатларыны нязярдян кечыряк: 3) мянфяят бюлцшдцрцляркян онун быр щыссясы хцсусы тяйынатлы фондлара айрылмышдыр-1000000-манат. 4) банкдан алынан ссуда щесабына малсатанлара олан борж кючцрцлмцшдцр 500.000-манат. Бу ямялыййатлар нятыжясындя балансын йекуну дяйышмыр vя онлар йалныз балансын пассывынын гuрулушуну дяйышdirыр (жядвял 7). Жядвял 7. Баланс (ыкынжы ямялыййатдан сонра, мын манатла) Актыв Пассыв

Баланс маддялярынын ады

Я

мялыййатла-

рын

яввялыня

галыг

Баланс маддялярынын ады

Ямялыййатларын

яввялыня

галыг

Дяйышыклык

(+,-

)

Баш верян ямялыййатлардан сонра галыг

1.Ясас вясаытляр 57000 1.Нызамнамя капыталы 60000 - 60000 2. Матерыаллар 11950 2. Хцсусы тяйынатлы фондлар 8000 +1000 9000 3. Бытмямыш ыстещсал 3050 3. Мянфяят 2500 -1000 1500 4.Щазыр мящсул 2600 4. Банк ссудалары 2500 +500 3000 5.Касса 25 5. Малсатанлар 1000 -500 500 6.Щесаблашма щесабы 375 6. Ямяк юдямясы цзря борж 580 - 580

64

Page 65: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

7. Саыр кредыторлар 420 - 420 Йекун: 75000 Йекун: 75000 - 75000

Щювбяты мярщялядя, yяni цчцncц tяsir nяticяsindя ейны вахтда щям балансын актывыны, щям дя пассывыны артыран ямялыййатлары эюстяряк: 5) ыстещсалат фящлялярыня ямяк щаггы щесабланмышдыр-520.000 манат; 6) малсатанлардан матерыал алынмышдыр-1500.000 манат. Щямын ямялыййатларын тясыры нятыжясындя балансын щям актывы, щям дя пассывы бярабяр щяжмдя артмыш, балансын уну ыся быр-бырыня актыв вя пассыв цзря бярабяр олмушдур (жядвял 8).

йек

Баш

верян

ямялыййат-

Жядвял 8. Баланс (цчцнжц ямялыййатдан сонра мын манатла) Актыв Пасс ыв

Баш

верян

ямялыййат-

Баланс маддялярынын ады

Ямялыййатларын

яввялыня галынг

Дяйышмя

(+,-

)

лардан

сонра

галыг

Баланс маддялярынын ады

Ямялыййатларын

яввя-

лыня

галынг

Дяйышыклык

(+

,-)

лардан

сонра

галыг

1.Ясас вясаыт 57000 - 57000 1.Нызамнамя капыталы 60000 - 60000 2 Матерыаллар 11950 +1500 13450 2.Хцсусы тяйынатлы фондлар 9000 - 9000 3. Бытмямыш ыстещсал 3050 +520 3570 3.Мянфяят 1500 - 1500 4.Щазыр мящсул 2600 - 2600 4.Банк ссудалары 3000 - 3000 5.Касса 25 - 25 5.Малсатанлар 500 +1500 2000 6.Щесаблашма щесабы 375 - 375 6.Ямяк юдямясы цзря борж 580 +520 1100 - - - - 7.Саыр кредыторлар 420 420 Йекун: 75000 +2020 77020 Йекун: 75000 +2020 77020

Нящайят балансын щям актывыны, щям дя пассывыны ейны мябляьдя азалдан вя онун бярабярлыйыны позмайан мысаллара мцражыят едяк: 7) ямяк щаггы цзря фящля вя гуллугчулара олан боржун быр щыссясы кассадан верылмышдыр-20.000 манат. 8) малсатанлара олан борж щесаблашма щесабындан юдянылмышдыр-100.000 манат. Яэяр щямын ямялыййатлары балансда якс етдырмыш олсаг, о ашаьыдакы шякыл алаr вя балансын щям актывынын щям дя пассывынын йекуну ейны щяжмдя азалар vя онун бярабярлыйы позулмur (жядвял 9).

65

Page 66: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Cяdvяl 9. Balans (dюrdцncц яmяliyyatdan sonra, min manatla)

Aktiv Passiv

(+,-)

Dяyiшm

я

яvvяlinя qalыq

Яmяliyyatlarыn

Balans maddяlяrinin adы

Яmяliyyatlarыn яv-

vяlinя qalыq

Baш verяn яm

яliy- yatlardan sonrakы qalыq

Balans maddяlяrinin adы

Dяyiшm

я (+

,-)

Baш verяn яm

яliy- yatlardan sonrakы qalыq

1.Яsas vяsaitlяr 57000 57000 1.Nizamnamя kapitalы 60000 60000 2.Materiallar 13450 13450 2.Xцsusi tяyinatlы fondlar 9000 9000 3.Bitmяmiш istehsal 3570 3570 3.Mяnfяяt 1500 1500 4.Hazыr mяhsul 2600 2600 4.Bank ssudalarы 3000 3000 5.Kassa 25 -20 5 5.Malsatanlar 2000 -100 1900 6.Hesablaшma hesabы 375 -100 275 6.Яmяk юdяmяsi цzrя borc 1100 -20 1080 7.Sair kreditorlar 420 420 Yekunu: 77020 -120 76900 77020 -120 76900

Демялы, мцяссысянын бцтцн вясаытлярыны онларын ямяляэялмя мянбяляры цзря якс етдырян мцщасыбат балансы, онда якс etdirilяn тясяррцфат ямялыййатларынын дцзэцнлцйц цзярындя нязарят етмяйя ымкан йарадыр. Актыв вя пассыв цзря ямялыййатлар дцзэцн якс етдырылдыкдя балансын йекунунун бярабярлыйы позулмур. Щяр быр тясяррцфат ямялыййаты балансын актывындя вя пассывындя мцяссыся вясаытынын, онларын ямяляэялмя мянбялярынын тяркыбындя, йахуд ейны вахтда щям актывдя, щям дя, пассывдя гаршылыглы дяйышыклык ямяля эятырыр. Belяliklя, tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn balansa 4 cцr tяsirini aшaьыdakы kimi ifadя etmяk olar: a balansыn aktivinin daxilindя яmяlя gяlяn dяyiшiklik; a balansыn passivinin daxilindя яmяlя gяlяn dяyiшiklik; a azalmaqla balansыn aktiv vя passivinin yekununda яmяlя gяlяn dяyiшiklik; a artmaqla balansыn aktiv vя passivinin yekununda яmяlя gяlяn dяyiшiklik;

66

Page 67: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 5. ЩЕСАБЛАР СЫСТЕМЫ ВЯ ЫКЫЛЫ ЙАЗЫЛЫШ.

1. Mцщасыбат щесаблары щагда анлайыш, онун гурулушу вя тясяррцфат ямялыййатларынын онда йазылышы гайдасы.

2. Тясяррцфат ямялыййатларынын щесабларда ыкылы йазылышы 3. Сынтетык вя аналытык щесаблар. Щесаблар вя баланс арасындакы гаршылыглы ялагя

4. Сынтетык вя аналытык щесаблар цзря дюврыййя жядвялы

Mцщасыбат щесаблары щагда анлайыш, онун гурулушу вя тясяррцфат ямялыййатларынын онда йазылышы гайдасы.

Мцщасыбат балансы щесабат дюврц ярзындя тяшкылатын ямлакыны вя онун

ющдялыклярыны якс етдырыр. Ыстещсал просесындя щяр эцн жары якс етдырылмясы тяляб олунан чохсайлы тясяррцфат ямялыййатлары баш верыр кы, онлары да ыгтысады cяhяtdяn ейнынювлц прынсып цзря гурулан хцсусы формада – мцщасыбат учотунун щесабларында якс етдтрмяк лазым эялыр. Мцщасыбат щесаблары-ыдаряетмя гярары гябул етмяк цчцн бцтцн зяруры ынформасыйалары юзцндя топлайан ясас vя ващыд ынформасыйа щесаб едылыр. Мцщасыбат учотунун щесаблары ямлакын тяркыбыня вя йерляшмясыня эюря еляжя дя тясяррцфат ямялыййатларыны пул, натурал вя ямяк юлчцсц ыля ыфадя edяn ейны нышаняляр цзря жары гаршылыглы якс етдырян вя груплашдыран цсул сайылыр. Щяр быр ямлак, ющдялык вя тясяррцфат ямялыййаты цчцн балансын мцвафыг маддясыня уйьун юз ады вя рягям нюмрясы (шыфрясы) олан айры щесаб ачылыр. Бунu yerinя yetirmяk цчцn dяsliyin 3-cц МЮВЗУsinin 3.2; 3.3; 3.5 “Mцhasibat uчotunun predmeti vя onun яsas obyektlяri”; “Яmlakыn formalaшmasы (яmяlяgяlmя) mяnbяlяri” vя “Tяsяrrцfat яmяliyyatlarы vя onlarыn nяticяlяrinin xarakteristikasы” paraqraflarыnda яhatя edilяn uчot obyektlяrini tяyin edib qeyd edilяn hesablarы aчmaq lazыmdыr. Belя hesablara 01 «Ясас вясаытляр», 04 «Гейры-мадды актывляр», 10 «Матерыаллар», 20 «Ясас ыстещсалат», 50 «Касса», 51 «Щесаблашма щесабы», 52 «Валйута щесабы», 75 «Тясысчылярля щесаблашмалар», 80 «Мянфяят вя зяряр», 85 «Нызамнамя капыталы» вя с. мisal эюстярмяк олар. Щяр быр щесаб ыкытяряфлы жядвял формасында олур. Онун сол тяряфы-дебет (латынжа о боржлудур) саь тяряфы ыся кредыт (латынжа о ынаныр) адланыр. Бу термынляр мцщасыбат учотунда онун Qярбы Aвропа юлкялярындя мейдана эялмясы дюврцндя тятбыг едылмяйя башланмышдыр. Щямын дюврдя мцщасыбатлыг анжаг тыжарят вя кредыт ямялыййатларыны ящатя етмыш вя бу сюзляр тажыр вя банкырляр арасында гаршылыглы мцнасыбятлярын вязыййятыны тяйын етмяк цчцн учотда ыстыфадя едылмышдыр. Сонрадан онлар юзлярынын яввялкы ящямыййятыны ытырмыш вя садя техныкы термынляря чеврылмышляр. Гейд едяк кы, тяжрцбядя йазылыш апарыларкян Дебет вя

67

Page 68: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

кредыт термынлярыны гысалдылмыш шякылдя, йяны; Дебет-Дt; Kредыт ыся-Кt; кымы ыстыфадя едылыр. Hesabыn sxeminin aшaьыdakы kimi olmasы nяzяrdя tutulmuшdur: Дebet (Dt) щесаб (adы) Кredit (Kt)

Нязярыййя вя тяжрцбядя щесабларын цч схемындян ыстыфадя едылыр. Бырынжы щесаб схемы tяdris цчцn вясаытi йазмаг вя тядрыс мяшьялясы апармаг цчцн ыстыфадя едылыр. Ону ашаьыдакы кымы тясяввцр етмяк олар: Дt 50 «Касса» щесабы Кt

Ыкынжы щесаб схемы тяжрцбядя учотун меморыал ордер вя Баш журнал формаларындан ыстыфадя едылян заман тятбыг едылыр. О, юзцнц ыкытяряфлы жядвял формасында ашаьыдакы мязмунда тягдым едыр:

50 «Касса» щесабы

Debet Kredit

Ямялыy- йатын №-сы

Ямялый- йатын тарыхы

Ямялый- йатын мяз- муну

Мябляь Ямялый- yатын №-сы

Ямялый- yатын тарыхы

Ямялыййатын м mязмуну

Мябляь

Цчцнжц щесаб схемы тяжрцбядя учотун журнал-ордер формасында тятбыг едылыр вя ашаьыдакы шякылдя тягдым олунур:

50 «Касса» щесабынын кредыты цзря jurnal-order Тарых

Ашаьыдакы щесабларын дебеты 50 «Касса» щесабынын кредыты цзря йекун

71«Тящтялшяхслярля щесаблашмалар»

51«Щесаблашма щесабы» 70 «Ямяйын юдяны- шы цзря ышчы щейяты ыля щесаблашмалар»

вя i.а.

68

Page 69: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Дебет быр щесаб цчцн артманы, кредыт азалманы дыэяр щесаб цчцн ыся яксыня дебет азалманы кредыт аrtманы ыфадя едыр. Мязмунундан асылы олараг мцщасыбат щесаблары актыв, пассыв вя актыв-пассыв щесаблара бюлцнцр. hесаблар, aшaьыdakы hallarda aktiv: - ыгтысады мязмуну, йяны ямлакын мювжудлуьу, тяркыбы вя йерляшмя йеры цзря учоту цчцн нязярдя тутулдугда; - баланс, йяны балансын актывындя йерляшян щесаблар (маддяляр) олдугда; - галыг, йяны щесаб дебет галыьына малык олдугда; aшaьыdakы hallarda isя passiv olurlar: - ыгтысады мязмуну, йяны щесаб ямлакын ямяляэялмя мянбяyыны якс етдырдыкдя; - баланс, йяны щесаб балансын пассыв щыссясындя йерляшдырылдыкдя; - галыг, йяны щесаб кредыт галыьына малык олдугда. Актыв вя пассыв щесаблардан башга, мцщасыбат учотуnun тяжрцбяsinдя ейны вахтда дебет йахуд кредыт галыьы олан актыв-пассыв щесаблардан да ыстыфадя едылыр. Актыв-пассыв щесаб цзря ancaq быр галыг мцяййян едылян щесабларда щямын галыг нятыжя галыьы щесаб едылыр вя о якс ямялыййатын сон йекунуну эюстярыр. Belя qalыьыn mцяyyяn edilmяsinя 80 «Мянфяят вя зяряр» щесабыныn qalыьыnы aid etmяk olar. Bu hesabda mцяyyяn edilяn qalыq ya мянфяятi ya da зярярi якс етдырыр. Bu mяnfяяt yaxud zяrяr aйын ахырында сон малыййя нятыжясы kimi mцяyyяn edilir vя 80 «Мянфяят вя зяряр» щесабыныn кредыт mяblяьi debet qalыьыndan чox олдугда hяmin artыq hissя mяnfяяti, яksinя olduqda isя zяrяri gюstяrir. Бязы щалларда актыв-пассыв щесабладда нятыжя галыьыны мцяyyян етмяк олмur. Бelя hal нятыжя галыьынын учот эюстярыжылярыныn тящрыф olunmasы ыля ялагядардыр. Мясялян 76 «Мцхтялыф дебытор вя кредыторларла щесаблашмалар» ыкы щесабла: «Дебыторларла щесаблашмалар»- актыв щесаб вя «Кредыторларла щесаблашмалар» - пассыв щесабла явяз олуна быляр. Анжаг бу щесаблашмаларын быр щесабда учота алынмасы гаршылыглы щесаблашмаларын, yяni дебыторун кредытор вя яксыня ола былмясы вя буна эюря дя sюzц gedяn щесабы ыкы айры щесаба ayыrmaq мягсядяуйьун sayыlmыr. Жары учотун тясяррцфат ямялыййатлары баш вердыкжя onlarыn mяlumatlarы bir qayda olaraq щесабларда топланыр. Adяtяn охшар ямялыййатлар чох олан щалларда щяр быр ямялыййаты айры-айры щесабларда ылк сянядляря ясасян жямляшдырмя йахуд груплашдырма жядвяллярындя цмумыляшдырmяklя йазмаг олар. Бу жцр ышын апарылмасы щесабларда апарылан йазылышларын ыхтысара салынмасына ымкан йарадыр. Актыв вя пассыв щесабларын гuрулушу вя онларда апарылан йазылышларын апарылмасы ашаьыдакы гайдаларла тянзымляныр. Актыв щесаблар цчцн. Щесабат дюврцнцн яввялыня ылк галыьа (Г ) малык олан щесаблар ачылыр. Бу галыг щагда мялуматын щесаба йазылмасы балансын актыв щыссясындян эютцрцляряк щесабын дебетындя йазылыр. Бу жцр гайда, щесабын ачылмасыны вя онда ылк галыьын йазылмасыны ыфадя едыр. Артым yaxud дахылолма

a1

69

Page 70: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

щесабын дебетындя, азалма yaxud мяхарыж вя тясяррцфатдан чыхма щесабын кредытындя якс етдырылыр. Щесабат дюврцнцн ахырында бцтцн щесаблар цзря якс етдырылмыш ямялыййатын йекуну, йяны дюврыййясы мцяййян едылыр. Бурада ылк нювбядя щесабын дебет тяряфынын, сонра ыся кредыт тяряфынын дюврыййясы щесабланыр. Бу заман йекун дюврыyйясыня щесабын ылк галыг мябляьы дахыл едылмыр. Йекун дюврыйyясынын щесабламасына анжаг щесабат дюврцнцн ямялыyйатлары цзря мябляьляр дахыл едылыр. Щесабат дюврц цзря актыв щесабларын сон галыьы (Г ) ылк дебет галыьынын (Г ) цзярыня, дебет дюврыййясынын (Д ) йекунуну ялавя едыб кредыт дюврыййясынын (К ) йекунуну чыхмагла мцяййян едылыр. Сон галыг анжаг дебет галыьына малык ола быляр йа да щеч быр галыь олмамагла сыфыра бярабяр олар. Гейд едылян ыфадяны ашаьыдакы кымы тясяввцр етмяк олар:

q2

q1 d

d

Г =Г 1 + Д - К q2 q d d

Aktiv hesabыn qeyd edilяn sxemini aшaьыdakы kimi tяsяvvцr etmяk olar Dt Aktiv hesab Kt Vяsaitin ilk qalыьы Vяsaitin azalmasы Vяsaitin artmasы (-) (+) Vяsaitin son qalыьы Белялыкля, актыв щесаблар цчцн дебет артманы, kредыт ыся азалманы ыфадя едыр. Пассыв щесаблар цчцн kредытындя ылк кредыт галыьы (Г 1 ) балансын пассыв щыссясынын айры-айры маддялярындя олан галыглардан эютцрцлян щесаблар цчцn ачылыр. Ачылмыш щесабda артма, мядахыл yaxud дахылолма onun кредытындя азалма, мяхарыж yaxud чыхма isя debetindя якс етдырылыр. Щесабат дюврцнцн ахырында щяр быр щесаб цзря, яввялжя кредыт сонра ыся дебет цзря йекун дюврыййяsi мцяййян едылыр. Бу заман кредыт цзря дюврыййянын йекунуна ылк галыг дахыл едылмыр вя щямын йекун дюврыйясындя анжаг щесабат дюврцндя апарылмыш ямялыйатларын мябляьы нязяря алыныр.

q

Сон галыг (Г ), ылк кредыт галыьынын (Г 1 ) цзярыня кредыт дюврыyйясыны (К ) ялавя едыб, дебет дюврыйясыны (Д d ) чыхмагла мцяййян едылыр. Бу заман галыг йа кредыт галыьына малык ола быляр йа да щеч быр галыг олмамагла сыфыра бярабяр олар.

q2 q d

Passiv hesabыn qeyd edilяn sxemi isя aшaьыdakы kimi olar. Г = Г 1 + K - Д q2 q d d

Dt Passiv hesab Kt Vяsaitin яmяlяgяlmя mяnbяyinin Vяsaitin яmяlя gяlmя mяnbяyinin azalmasы (-) ilk qalыьы Vяsaitin яmяlя gяlmя mяnbяyinin artmasы (+) Vяsaitin яmяlя gяlmя mяnbяyinin son qalыьы

70

Page 71: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Белялыкля, пассыв щесаблар цчцн дебет азалманы, кредыт ыся артманы эюстярыр. Тясяррцфат ямялыййатларынын щесабларда йазылыш гайдасыны ашаьыдакы мысалларла нязярдян кечыряк. Мысал 1. Балансын мялуматына ясасян 50 «Касса» щесабы цзря щесабат дюврцнцн (айынын) яввялыня олан галыг 100 мын манат тяшкыл едыр. Бундан ыстыфадя едяряк 50 «Касса» щесабы ачылараг щесаб актыв олдуьундан ылк галыq олан 100 мын манат онун дебетындя йазылыр. Бундан сонра баш вермыш цч ямялыййат нятыжясындя кассайа 6500 мын манат (2000 мын манат + 4000 мын манат+ 500 мын манат) пул дахыл олмушдур. Сонракы цч ямялыйатла isя кассадан 6400 мын манат (1900 мын манат,+ 3800 мын манат+700 мын манат) пул верылмышдыр. Гябул едылмыш гайдайа ясасян актыв щесабларда артма мябляьы щесабын дебетыня, азалма мябляьы ыся кредытыня йазылыр. Бунунла ялагядар олараг 50 «Касса» щесабынын дебетындя 2000 мын манат, 4000 мын манат вя 500 мын манат, кредытындя ыся 1900 мын манат, 3800 мын манат вя 700 мын манат якс етдырылмялыдыр. Бундан сонра ямялыйатларын дебет вя кредыт цзря йекуну, йяны дюврыyйясы щесабланыlыр вя ылк галыьын цзярыня дебет дюврыйясыны ялавя едыб, кредыт дюврыйyясыны чыхмагла сон галыг, йяны 200 мын манат (100 мын манат + 6500 мын манат- 6400 мын манат) мцяййян едылыр. Сюзц эедян йазылышыn схематык гuрулушу ашаьыдакы кымы олар:

Aktiv 50 «Касса» щесабы

Дебет Кредыт Ылк галыг, Q -100 a1 4) 1900

1) 2000 5) 3800 2 ) 4000 6) 700 3) 500 Щесабат дюврц ayы цзря debet дюврыййяsi 6500

Щесабат дюврц (айы) цзря kredit дюврыyйяsi 6400

Сон галыг, Q 200 a2

Мысал 2. Мцщасыбат балансынын мялуматына ясасян щесабат дюврцнцн (айынын) яввялыня ямяк щаггына эюря тяшкылатын ышчылярыня олан борж 12600 мын манат тяшкыл едыр. Щесабат дюврц (айы) ярзындя апарылан ыкы ямялыyйат нятыжясындя iшчilяrя bir daha яmяk haqqы hesablandыьыndan 13000 мын манат (5000 мын манат + 8000 мын манат) артмышдыр, сонра сонракы ямялыyйатларla ямяк щаггы цзря борж 13600 мын манат (4700 мын манат + 8900 мын манат) азалмышдыр (юdяnilmiшdir). Aktiv hesablarda olduьu kimi passiv hesablarda da ilk dяfя яmяliyyatda iшtirak edяn 70 «Ямяйын юдянышы цzrя ышчы щейятыля щесаблашмалар» passiv hesabы

71

Page 72: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

aчыlmalы vя hesab passiv olduьundan ilk qalыq olan “12600 min manat onun kreditindя yazыlmalыdыr.” Тясдыг олунмуш гайдайа эюря тяшкылатын ышчы щейятыня олан боржунун артымы пассыв щесабларын кредытындя, азалмасы ыся дебетындя йазылdыьыndan iшчilяrя hesablanmыш vя verilmяsi nяzяrdя tutulan 5000 мын манат вя 8000 мын манат яmяk haqqы 70 «Ямяйын юдянышы цzrя ышчы щейятыля щесаблашмалар» щесабынын кредытынdя, onun юdяnilmяsini tяsdiq edяn 4700 мын манат вя 8900 мын манат ыся дебетындя якс етдырылыр. Бундан сонра щесаб цзря дюврыййянын йекуну щесабланыр вя сон галыг, йяны 12000 мын манат мцяййян едылыр. О, ылк кредыт галыьынын цзярыня кредыт цзря дюврыyйяны ялавя едыб дебет цзря дюврыyйяны чыхмагла (12600 мын манат+ 13000 мын манат-13600 мын манат) мцяййян едылыр. Бу йазылыш схематык олараг ашаьыдакы кымы олар. Passiv 70 «Ямяйын юдянышы цзря iшчi щейятыля щесаблашмалар» hesabы Дебет Кредыт Ылк галыг, Q -12 600 p1

3) 4 700 1) 5000 4) 8 900 2) 8000 Щесабат дюврц (айы) цзря дюврiyйя 13 600 Щесабат дюврц (айы) цзря дюврiyйя 13 000 Сон галыг, Q - 12 000 p2

Актыв-Passiv hesablar цчцn. Aктыв vя passiv hesablarыn ыгтысады мязмунунун баша дцшцлмясы мцщасыбат учотунун щесабларында тясяррцфат ямялыййатларынын якс етдырылмя цсулу вя онун баш вермясы цзярындя нязарятын тяшкыл едылмясындя бюйцк ящямыййятi vardыr. Hяm aktiv hяm dя passiv hesablar kimi mяlum niшanяyя malik olan aktiv-passiv pesablar debet vя kredit qalыьыna yaxud bilavasitя debet – kredit qalыьыna (geniш aчыlasы qalыьa) malikdir. Mяsяlяn, 76 “Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar” hesabыnыn debet qalыьы debitor borclarыnыn mяblяьini gюstяrir vя o balansыn aktivindя яks etdirilir. Bu hesab цzrя kredit qalыьы isя kredit borclarыnыn mяblяьini яks etdirir vя bu mяblяь balansыn passivindя юz яksini tapыr. Aktiv-passiv hesablarda geniш aчыlasы qalыьы adi qaydada mцяyyяn etmяk qeyri mцmkцndцr. Bunun цчцn analitik uчotun mяlumatlarыnыn olmasы tяlяb olunur. Analitik uчot hяr bir debitor (mяsяlяn, malalanlar) vя kreditor (mяsяlяn, alыnmыш materiala vя digяr iшlяrя gюrя malsatanlar) цzrя hesablaшmalarыn vяziyyяti haqda mяlumat verir, yяni hяr bir malalan vя malsatanыn qalыьы чыxarыlыr vя sonra debitor vя kreditor borcunun цmumi mяblяьi hesablanыb mцяyyяn edilir.

72

Page 73: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Aktiv-passiv hesablar hяr bir debitor vя kreditor (hцquqi vя fiziki шяxs) цzrя analitik uчotun aчыqlamasыnы tяlяb edяn mцrяkkяb hesablar qrupuna aid edilir. Aktiv-passiv hesablarыn aчыlma vя onda aparыlan yazыlышlarыn qaydasыnы 76 “Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar” hesabыnыn timsalыnda aшaьыdakы kimi vermяk olar. Verilяn sxemdяn gюrцndцyц kimi 76 “Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla hesablaшma” vяziyyяtini tяyin etmяk цчцn aшaьыdakы qaydada hesablama aparыlmalыdыr: a) Debitor borcunun vяziyyяti – ilk debet qalыьыnыn цzяrinя debitor borcunun artmasыnы (yяni debetя yazыlan mяblяьi) яlavя edib, debitor borcunun azalmasыnыn kreditя yazыlan mяblяьi чыxыlыr vя alыnan nяticя 76 saylы hesabыn debetindя yazыlыr vя o debitor borcunun son vяziyyяtini gюstяrir. b) kreditor borcunun vяziyyяti-ilk kredit qalыьыnыn цzяrinя kreditor borcunun hesabыn kreditinя yazыlan mяblяьini яlavя edib debetя yazыlan kreditor borcunun azalmasы чыxыlыr vя alыnan nяticя 76 saylы hesabыn kreditindя yazыlыr vя o kreditor borcunun son vяziyyяtini яks etdirir. Bu cцr hesablama debitor vя kreditor borcunun sadя yolla hesablanmasы цsuludur. Onun mцrяkkяb цsulu isя hяr bir debitor vя kreditor цzrя analitik hesab aчыb hяr bir debitor vя kreditorun mяblяьini tяyin etmяk цsuludur. Bu analitik цsulu tяtbiq etmяk цчцn hяr bir debitor vя kreditorun adыna ayrыca kart aчыlыr vя bu kartlarыn mяlumatlarыna яsasяn xцsusi dюvriyyя cяdvяli tяrtib olunub ayrы-ayrы debitor yaxud kreditorun hяcmi mцяyyяn olunur (daha geniш bax 5.3. paraqrafыnыn “Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar analitik hesabы” цzrя dюvriyyя cяdvяli formasыna).

76 “Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar” hesabы

1.Ayыn яvvяlinя qalыq (debitor borcu) Q q1 2.Ayыn яvvяlinя qalыq (kreditor borcu) Q q1 3. Debitor borcunun artmasы 4. Kreditor borcunun artmasы 5. Kreditor borcunun azalmasы 6. Debitor borcunun azalmasы Son qalыq- Q (1+3-6) q2

(Debitor borcunun vяziyyяti)

Son qalыq-Q (2+4-5) q2

(Kreditor borcunun vяziyyяti)

Тясяррцфат ямялыййатларынын щесабларда ыкылы йазылышы. Юз ыгтысады тяlяbatыna эюря щяр быр тясяррцфат ямялыйyаты мцтляг ыкылы вя гаршылыглы ялагялы хцсусыййятя малыкдыр. Бу юзцнямяхсуслуьу вя тясяррцфат ямялыййатларынын мцщасыбат учоту щесабларында йазылыш aparыlmasы цзярындя нязаряты сахламаг цчцн ыкылы йазылыш цсулундан ыстыфадя едылыр.

73

Page 74: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Ыкылы йазылыш щяр быр тясяррцфат ямялыййатынын мцщасыбат учотунун щесабларында ыкы дяфя: ейны мябляьын ейны вахтда быр щесабын дебетыня дыэяр щесабын кредытындя йазылмасыны юзцндя якс етдырыр. Ыкылы йазылыш методу щесабларын мцхабырляшмясы (эюрцшмясы) вя мцщасыбат йазылышы кымы анлайышын ыстыфадя едылмясыня шяраыт йарадыр. Щесабларын мцхабырляшмясы (эюрцшмясы) – ыкылы йазылыш методунун тятбыгы заманы щесаблар арасында ямяля эялян гаршылыглы ялагяны, мясялян, 50 «Касса» вя 51 «Щесаблашма щесабы» йахуд 70 «Ямяйын юдянышы цзря ышчы щейяты ыля щесаблашмалар», 10 «Матерыаллар» вя 60 «Малсатан вя подратчыларла щесаблашмалар» вя ы.а. щесаблар арасында гаршылыглы ялагяны юзцндя бырляшдырыр. Мцщасыбат йазылышы баш вермыш vя гейдыyйата алынасы тясяррцфат ямялыййатларынын мябляьыны ейны вахтда щесабларын мцхабырляшмясы (эюрцшмясы) кымы быр щесабын дебетындя дыэяр щесабын кредытындя йазылмасыны якс етдырыр. Bu prosesi sadяlяшdirmяk vя baш vermiш яmяliyyatlar цzяrindя nяzarяti hяyata keчirtmяk цчцn яmяliyyatыn baш vermяsini tяsdiq edяn sяnяdin mцяyyяn gюrцkя bilяn hissяsindя яmяliyyatыn mяzmunundan asыlы olaraq mцxabirlяшяn hesablarыn шifrяsini yazmaq yaxшы olar. Мысал 1. Жары хярж цчцн щесаблашма щесабындан kassaya 500 min манат пул дахыл олмушдур. Бу ямялыййаты мцщасыбат учотунун щесабларында якс етдырмяк цчцн, ямялыйyатда ыштырак едян щесаблар мцяййян едылмялыдыр. Ямялыййатын мязмунундан эюрцндцйц кымы бурада ыкы-50 «Касса» вя 51 «Щесаблашма щесаб»лары ыштырак едыр. 50 «Касса» щесабы актыв щесабдыр вя о, кассада олан пул вясаытынын мювжудлуьуну якс етдырыр. 51 «Щесаблашма щесабы» да актыв щесаб олмагла банкдакы щесаблашма щесабында олан сярбяст пул вясаытынын мювжудлуьуну учота алыр. Белялыкля, сюзц эедян ямялыyйат ейны мябляьдя, йяны 500 мын манат мябляьындя 50 «Касса» щесабынын дебетыня, 51 «Щесаблашма щесабы»нын кредытыня йазылыр. Апарылан йазылыш схематык олараг ашаьыдакы кымы тясяввцр олуна быляr: Дt 51«Щесаблашма щесабы» Кt

Г1 -1500 1) 500

Дt 50 «Касса» щесабы Кt 1) 500

Мысал 2. Тяшкылатын ышчылярыня мящсулун майа дяйярыня мясряф kimi 20 «Ясас ыстещсалат» щесабы васытясыля дахыл едылян 9000 мын манат ямяк щаггы щесабланмышдыр. Бу жцр щалда гейд едылян мясряф нювц эяляжяк щазыр мящсулун быр елементы щесаб едылдыйындян ыстещсал мясряфлярыня дахыл едылмясы нязярдя тутулур. Буна эюря щесабын характерыня нязяр йетырсяк эюря былярык кы, 20 «Ясас

74

Page 75: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

ыстещсалат» щесабы актыв щесабдыр. Щесабланмыш ямяк щаггына эюря ямяля эялян борж 70 «Ямяйын юдянышы цзря ышчы щейяты ыля щесаблашмалар» щесабында якс етдырылыр. О, борж мянбяы олдуьундан пассыв щесаб кымы чыхыш едыр. Бунунла ялагядар олараг баш верян 9000 мын манатлыг ямялыyйат ямяк щаггы qяdяr ыстещсал мясряфлярыны вя щямын мябляь dairяsindя тяшкылатын ямяк щаггы цзря юз ышчылярыня олан боржуnu артырыr. Нятыжядя эюстярылян ямялыйат цчцн ашаьыдакы йазылыш тяртыб олунур: ДТ-20 «Ясас ыстещсалат» щесабы КТ-70 «Ямяйын юдянышы цзря ышчы щейяты ыля щесаблашмалар» hesabы -9000 мын манат Апарылан йазылышы схематык олараг ашаьыдакы кымы тясяввцр етмяк олар. ДТ 70 «Ямяйын юдянышы цзря ышчы щейяты ыля щесаблашмалар» hesabы КТ

2) 9000

ДТ 20 «Ясас ыстещсалат» hesabы КТ

2) 9000 Мцщасыбат учотунун формаларындан асылы олараг ыкылы йазылышын мцхтялыф формада якс етдырылмясыны былмяк лазымдыр. Меморыал-ордер формасында щяр быр ямялыyйат мцхтялыф реgыстрлярдя ыкы дяфя: дебет вя кредiт цзря йазылыр. Бу жцр йазылыш щям дя айрылмыш (яlaqяsi kяsilmiш) йазылыш адландырылыр. Журнал-ордер формасында ыся цмумыляшдырылмыш йазылышдан ыстыфадя едылыр. Бу жцр щалда ыстыфадя едылян реgыстр быр дяфя йазылан ямялыйyатын мцвафыг щесабын щям дебет щям дя кредытдя йазылмасыны якс етдырян кымы гурулур. Беля быр формада реgiстрын гурулмасы учот ямяйыня гянаят етмяйя (ыкы йазылышын явязыня быр йазылышын апарылмасына эюря) щямчынын щесабларын мцхабырляшмясыны яйаны шякылдя эюрмяйя шяраыт йарадыр. Мцщасыбат учотунун тяжрцбясындя садя йазылышдан башга мцряккяб, йяны ыкы нювлц йазылышдан да ыстыфадя едылыр. Бырынжы щалда быр щесабын дебетындя вя ейны вахтда быр нечя щесабын кредытындя йазылыш hяyata keчirilir. Бу заман кредытляшян щесабларын мябляьы дебетляшян щесабын мябляьыня бярабяр олмалыдыр. Мысал 3. Мящсул сатышындан 2500 мын манат вя ясас вясаытлярын сатышындан ыся 4000 мын манат щесаблашма щесабына вясаыт дахыл олмушдур. Бу ямялыyйата мцщасыбат йазылышынын апарылмасы ашаьыдакы кымы йерыня йетырылmяliдыр: ДТ 51 «Щесаблашма щесабы» - 6500 КТ 46 «Мящсул (ыш вя хыдмят) сатышы» hesabы - 2500 КТ 47 «Ясас вясаытлярын сатышы вя саыр харыж олмалары» hesabы - 4000 Ыкынжы щалда быр щесабын кредытындя вя ейны вахтда быр нечя щесабын дебетындя йазылыш апарылыр. Бу заман дебетляшян щесабларын мябляьi кредытляшян щесабын мябляьыня бярабяр олмалыдыр. 75

Page 76: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Мысал 4. Малсатанлардан 2000 мын манат матерыал 500 мын манат ыся гурашдырыласы аваданлыг дахыл олмушдур. Бу ямялыййатын мцщасыбат йазылышы ашаьыдакы кымы апарылмалыдыр. ДТ-10 «Матерыаллар» щесабы - 2000 ДТ-07 «Гурашдырыласы аваданлыглар» щесабы - 500 КТ-60 «Малсатан вя подратчыларла щесаблашмалар» щесабы - 2500 Мцряккяб йазылышларыn тятбыгы учот йазылышларынын сайыны азалдыр ейны заманда учот вя аналытык функсыйаларын щяйата кечырылмясы цчцн зяруры вахтdа гянаят етмяйя ымкан йарадыр. Gюrцndцyц kimi hяr iki halda mцhasibat yazыlышыnыn ikili yazыlыш prinsipi saxlanmышdыr, yяni bir hesabыn debetinя yazыlmыш mяblяь eyni ilя iki hesabыn kreditindя vя iki hesabыn debetindя yazыlmыш mяblяь eyni ilя digяr bir hesabыn kreditindя yazыlmыш vя demяli, qoyulmuш prinsip pozulmamышdыr. Ыkili yazыlыш hяm dя nяzarяt vя dяrketmя prosesinin keчirilmяsindя bюyцk яhяmiyyяt kяsb edir. Hяr bir яmяliyyatыn ikili yazыlыш vasitяsilя eyni mяblяqdя hesablarыn debet vя kreditinя yazыlmasы, ay яrzindя bцtцn hesablarыn debet vя kredit dюvriyyяlяrinin yekununun bяrabяrliyinin yoxlanыlmasы tяlяb edilяn nяzarяt prosesinin aparыlmasыnы tяmin edir. Sюzц gedяn bяrabяrliyin olmamasы hesablarda aparыlan yazыlышlarda sяhvin olmasыnы sцbut edir. Dяrketmя prosesindя ikili yazыlышыn яhяmiyyяti isя hesablarыn mцxabirlяшmяsi (gюrцшmяsi) ilя baш verяn tяsяrrцfat яmяliyyatыnыn mяzmununun tяyin olunma imkanыn yaranmasыndan ыbarяtdir. Dяrketmя prosesi vasitяsilя tяшkilatыn tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn iqtisadi mяzmunu цzяrindя keyfiyyяtli nяzarяt hяyata keчirilir.

Сынтетык вя аналытык щесаблар. Щесаблар вя баланс арасындакы гаршылыглы ялагя

Мцщасыбат учотунда мцхтялыф ынформасыйалар ялдя етмяк цчцн цч нюв he- саблардан ыстыфадя едылыр. Бу щесаблар ыстыфадя едылмя сявыййясындян асылы олараг сынтетык, аналытык вя субщесаблара бюлцнцр. Сынтетык hesablar тяшкылатын ейны група малык олан вя пул юlчцsцndя ыфадя олунан ямлакын, ющдялыклярын вя тясяррцфат ямялыййатларынын цмумыляшдырылмыш эюстярыжылярынi юзцндя якс етдырыр. Сынтетык щесаблара: 01 «Ясас вясаытляр»; 10 «Матерыаллар»; 50 «Касса»; 51 «Щесаблашма щесабы»; 40 «Щазыр мящсул»; 41 «Ямтяяляр»; 70 «Ямяйын юдянышы цзря ышчы щейяты ыля щесаблашмалар»; 85 «Нызамнамя фонду» вя с. щесаблар аыддыр. Аналытык щесаблар натурал, пул вя ямяк юлчцсцндя ыфадя олунан айры-айры ямлакын, ющдялыйын вя ямялыййатларын мялуматларыны якс етдыряряк сынтетык щесабларын мязмунуну деталлашдырыр. Мясялян, 41 «Ямтяяляр» щесабы цзря няынкы малларын цмумы мыгдары щямдя онларын щяр быр мал нювц йахуд групу цzrя

76

Page 77: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

мювжудлуьу вя йерляшдыйы йер, 60 «Малсатан вя подратчыларла щесаблашмалар» щесабы цзря ыся няынкы цмумы борж щям дя щяр быр малсатан цзря конкрет борж мябляьы щагда мялумат ялдя едылыр. Субщесаблар (сынтетык щесабларын ЫЫ-жы кюмякчы щесабы) сынтетык вя аналытык щесаблар арасында ялагяйарадыжы щесаб олмагла сынтетык щесабларын мялуматлары даырясындя аналытык щесабларын ялавя груплашдырылмасы цчцн нязярдя тутулмушдур. Bu subhesablarda апарылан учот натурал вя пул юлчцсц ыля hяyata keчirilir. Быр нечя аналытык щесаблар быр субщесабдан вя быр нечя субщесабlar быр сынтетык щесабдан ыбарятдыр. Bunu яyani olaraq aшaьыdakы cяdvяldяn gюrmяk olar (cяdvяl 10). Жядвял 10

10 «Матерыаллар» щесабынын субщесаблар вя аналытык щесаблар ыля гаршылыглы ялагясы. Сынтетык щесаб Суб щесаб Аналытык щесаб 10 «Матерыаллар» 10-1 «Хаммал вя матерыаллар» 10-2 «Алынмыш йарымфабрыкатлар» 10-3 «Йанажаг» Нефт, дызел йанажаьы, бензын

кюмцр, газ вя с. 10-4 “Tara vя tara materiallarы” Aьac, karton, metal vя s. vя ы.а.(10-5, 10-6, 10-7, 10-8, 10-9 Мцщасыбат учотунда сынтетык вя аналытык учотдан ыстыфадя едылыр. Сынтетык учот- мцяййян ыгтысады эюстярыжыляр цзря мцщасыбат учотунун сынтетык щесабларында яks etdirilяn ямлакларын, ющдялыклярын вя тясяррцфат ямялыййатларынын нювляры щагда цмумыляшдырылмыш мялуматлары юзцндя якс етдырыр. Аналытык учот- щяр быр сынтетык щесабын дахылындя ямлак, ющдялык вя тясяррцфат ямялыййатлары щагда груплашдырылмыш ынформасыйаларын, мцщасыбат учотунун аналытык щесабларында вя сярбяст вярягялярдя учотуnu юзцндя бырляшдырыр. Сынтетык вя аналытык учоt, эюстярыжыляр цзярындя нязарят апармаг вя сон нятыжядя щяр ыкысынын нязарят едылян эюстярыжылярынын быр-бырыня уйьун эялмясы ыстыгамятындя тяшкыл едылмялыдыр. Бах еля буна эюря онларын йазылышлары паралел апарылыр. Беля кы, аналытык учотун щесабларында апарылан йазылышлар сынтетык учотун щесабларында апарылан йазылышларда ыстыфадя олунан сянядляря ясасян деталлашдырылмыш шякылдя йерыня йетырылыр. Сынтетык вя аналытык щесаблар арасында сых гаршылыглы ялагя мювжуддур. О, ашаьыдакы бярабярлыкля ыфадя олунур. 1. Sынтетык щесабларын мялуматларына ясасян ачылан бцтцн аналытык щесабларын ылк галыьы сынтетык щесабын ылк галыьына бярабяр олмалыдыр. 2. Сынтетык щесабларын мялуматларына ясасян ачылмыш бцтцн аналытык щесабларын дюврiyйясы, сынтетык щесабларын дюврыйясыня бярабяр олмалыдыр.

77

Page 78: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

3. Сынтетык щесабларын мялуматларына ясасян ачымыш аналытык щесабларын сон галыьы сынтетык щесабларын сон галыьына бярабяр олмалыдыр. Мцщасыбат учотунун щесаблары вя балансы арасындакы гаршылыглы ялагя ашаьыдакы кымы юзцнц bцruzя verir. Баланс маддялярынын мялуматларына ясасян адлары щямын ада уйьун эялян актыв вя пассыв щесаблар ачылыр. Мясялян, Balansыn актывынin «Гейры-мадды актывляр» маддясы, 04 «Гейры-мадды актывляр» щесабы; балансын пассыв «Ялавя капытал» маддясы-86 «Ялавя капытал» щесабы вя ы.а. ыля уйьун эялыр. Бязы щесабларда быр нечя щесаб балансда быр маддядя верылыр. Мясялян, балансын «Ещтыйатлар» маддясы быр нечя щесаб групунун (10, 11, 15, 16,20, 40,41 вя ы.а.) мялуматларыны якс етдырыр. Qeyd edilяnlяrlя бырлыкдя балансда ыкы маддянын мялуматларыны якс етдырян щесаблар да мювжуддур. Мясялян, 76 «Мцхтялыф дебытор вя кредыторларла щесаблашмалар» щесабы балансын актывындя «Саыр дебыторлар» маддясындя, пассывындя ыся «Саыр кредыторлар» маддясындя якс етдырылыр. Бунлардан башга, балансын мцвафыг маддясы цзря галыг мябляьляры ачылан сынтетык щесабларын ылк галыьынын эюстярылмясыня хыдмят едыр. Балансын актыв вя пассывынын йекунунун быр-бырыня бярабяр олмасы тяляб олундуьундан сынтетык щесабларын дебет галыгларынын цмумы мябляьы онларын кредыт галыгларынын цмумы мябляьыня бярабяр олмалыдыр. Сынтетык щесабларын сон галыгларынын мялуматларына ясасян нювбяты щесабат дюврцнцн (айын, кварталын, ылын) быры тарыхыня йены баланс тяртыб едылыр. Бунунла ялагядар олараг щесаблар вя баланс арасындакы гаршылыглы ялагянын схемыны ашаьыдакы кымы ыфадя етмяк олар: Щесабат дюврцнцн яввялиня мцщасибат балансы

Мцщасибат Щесабат дюврцнцн ахырына мцщасибат балансы

щесаблары Лакын гейд едяк кы , мцщасыбат щесаблары вя баланс арасында мцяййян кянарлашмалар (фяргляр) мювжуддур. Бу кянарлашма (фярг) жары тясяррцфат ямялыййатларынын вя щесабат дюврц цзря йекун мялуматларынын мцщасыбат щесабларында пул, натурал вя ямяк эюстярыжыляры, балансда ыся анжаг щесабат дюврцнцн яввялыня вя ахырына олан мялуматлар пул ыфадясындя якс етдырылыр. Жары учотда баланс тяртыбыня гядяр баьланан вя буна эюря дя балансда олмайан щесаблар тягдым олунур. Беля щесаблара 26 «Цмумтясяррцфат хяржляры», 25 «Цмумыстещсалат хяржляры», 44 «Тядавцл хяржляры», 46 «Мящсул (ыш, хыдмят) сатышы» вя ы.а. щесаблары дахыл етмяк олар. Баланс архасы щесабlarda балансда якс етдырылмыр.

Сынтетык вя аналытык щесаблар цзря дюврiййя жядвялы Айры-айры мцщасыбат учоту щесаблары щесабат дюврц ярзындя тяшкылатын малыййя вя тясяррцфат фяалыййяты щагда бцтювлцкдя мялумат веря былмыр. Бундан

78

Page 79: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

башга, щяр быр щесабын дыэяр щесабларла цзляшмясыны апармадан мцщасыбат йазылышларынын доьру вя дцзэцнлцйцнц йохламаг гейры-мцмкцндцр. Буна эюря мцщасыбат балансыны яввялжядян йохламадан тяртыб етмяк мяслящят эюрцлмцр. Тяшкылатын фяалыййят нятыжялярыня оператыв рящбярлык етмяк, ай ярзындя tяsяrrцfat ямялыyйатларынын щесаблар вя цмумiляшдырылмыш мялуматлар цзря йазылышларыны йохламаг цчцн дюврiййя жядвялы тяртыб олунур. Бу жядвял ясасян Баш-журнал, меморыал-ордер вя кычык мцяссысяляр цчцн садяляшдырылмыш учот формаларындан ыстыфадя едылян заман тяртыб едылыр. Тясяррцфат ямялыйyатлары сянядляшдырылдыкдян, гыймятляндырылдыкдян вя мцщасыбат йазылышлары апарылдыгдан сонра сынтетык вя аналытык щесаблара йазылыр. Айын ахырында щесабларда апарылан йазылышларын айлыг дюврiyйя вя галыьынын цмумыляшдырылмыш эюстярыжылярыны ялдя етмяк цчцн щесабларын мялуматлары йекунлашдырылыр. Бу цмумыляшдырылмыш мялуматлара ясасян ыся ыкы нювдян ыбарят олан: сынтетык щесаблар цзря дюврiййя жядвялы вя аналытык щесаблар цзря дюврiййя жядвялы тяртыб олунур. Сынтетык щесаблар цзря дюврiййя жядвялы бцтцн щесаблар цзря дюврiййя вя галыьын йекунуну юзцндя якс етдырыр. Бу жядвял учот йазылышларынын дцзэцнлцйцнц йохламаг, тяшкылатын малыййя тясяррцфат фяалыййяты ыля цмумы таныш олмаг вя йены баланс тяртыб етмяк цчцн нязярдя тутулмушдур. Сынтетык щесаблар цзря дюврiййя жядвялынын формасынын ашаьыдакы кымы олмасы нязярдя тутулур:

Mарт 200 ыл цчцн сынтетык щесаблар цзря Дюврыййя жядвялы

Щесабларын ады Ылк галыг (Г1 ) Айлыг дюврцйя (Д) Сон галыг (Г 2 )

Дебет Кредыт Дебет Кредыт Дебет Кредыт 1 2 3 4 5 6 7

Жядвялын бырынжы сцтунунда сынтетык щесабларын tяшkilatыn balansыndakы мялуматларына ясасян: яввялжя –актыв сонра-пассыв цзря галыьы олан щесабларын ады йазылыр. Sonra hяр быр щесабын balansdakы vя aчыlmыш hesablardakы ilk qalыqlarыnыn vя aylыq dюvriyyяsinin мялуматы цзря дебет вя кредытынin (2,3,4 вя 5-жы сцтунлар) мцвафыг мябляьляры якс етдырылыр.6 вя 7-жы сцтунларда щесабларын son галыгlarы мцяййян едылыр. Актыв щесабларда сон галыг ылк галыьын цзярыня дебет цзря дюврiyйяны ялавя едыб кредыт дюврiyйясыны чыхмагла мцяййян олунур (сцтун 6=сцтун2+сцтун4-сцтун5). Пассыв щесабларда ыся сон галыг кредыт цзря кредыт галыьынын цзярыня кредыт дюврiyйясыны ялавя едыб дебет дюврiyйясыны чыхмагла мцяййян едылыr (сцтун 7=сцтун3+сцтун5-сцтун4). Цмумы йекунларын щесабланмасы заманы щяр жцт бярабярлыйын дебет вя кредыт йекун мябляьлярынын бярабярлыйынын мювжудлуьу йохланмалыдыр. Сынтетык щесаблар цзря дюврiyйя жядвялындякы йазылышlарын дцзэцнлцйц ашаьыдакы цч бярабярлыйын кюмяйы ыля йохланылыр. Дебет вя кредыт цзря ылк галыглар- ∑ Г =d1 ∑ Г к1

79

Page 80: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Бу бярабярлык дебет галыьы олан щесабларын мяcмuунун балансын актывыны, кредыт галыьы олан щесабларын мяжмунун ыся онун пассывыны тяшкыл етмясы ыля ялагядардыр. Нятыжядя балансын актыв вя пассывы быр-бырыня бярабяр олур. Дебет вя кредыт цзря дюврiyйя- ∑ Д =d ∑ Д к Беля бярабярлык щяр быр тясяррцфат ямялыyйатынын ыкыli йазылыш методуну тятбыг етмякля ейны вахтда вя ейны мябляьдя щесабларын дебет вя кредытындя якс етдырылмясы ыля ялагядардыр. Бу жцр бярабярлык бцтцн щесабларын дебет дюврiyйясы мябляьлярынын кредыт дюврiyйясы мябляьлярыня бярабяр олмасыны тямын едыр. Дебет вя кредыт цзря сон галыглар- ∑ Г =d2 ∑ Г к2

Беля бярабярлык щесабат дюврцнцн (айын, кварталын, ылын) ахырына балансын актыв вя пассывынын бярабярлыйынын нятыжясы щесаб едылыр. Бу мялуматлара ясасян щесабат дюврцнцн ахырына йены баланс тяртыб едылыр. Дюврыййя жядвялынын кюмяйы ыля щятта цч йекун бярабярлыйыня рiайят едылся дя щесабларын мцхабырляшмясындя баш верян сящвы мцяййян етмяк олмур.Беля сящвляря тясяррцфат ямялыййатларынын быр щесабын дебеты явязыня дыэяр щесабын дебетыня йахуд быр щесабын кредыты явязыня дыэяр щесабын кредытыня вя йа быр нечя щесаба йазылмасыны мысал эюстярмяк олар. Сынтетык щесаблар цзря дюврiyйя жядвялындян башга аналытык учот апарылан щяр быр сынтетык щесабын аналытык щесаблары цзря дюврiyйя жядвялындян дя ыстыфадя едылыр. Аналытык щесаблар цзря дюврiyйя жядвялы быр сынтетык щесабда бырляшян вя щямын щесабдакы учот йазылышларынын дцзэцнлцйцнц йохламаг, еляжя дя айры-айры вясаыт нювлярынын вязыййяты вя щярякяты цзярындя мцшащыдя апармаг цчцн бцтцн аналытык щесаблар цзря дюврiййя вя галыгларын йекунуну юзцндя якс етдырыр. Аналытык щесаб цзря учотун нежя-пул вя натурал йахуд анжаг пул ыфадясындя апарылмасындан асылы олараг- дюврiййя жядвялы ыкы нювя бюлцнцр: Анжаг пул ifadяsindя эюстярылян аналытык щесаблар цзря дюврiййя жядвялы; Пул вя натурал ifadяdя эюстярылян аналытык щесаблар цзря дюврiyйя жядвялы. Бырынжы нюв дюврiyйя жядвялы сынтетык щесаблар цзря тятбыг едылян формайа уйьун гурулур. Бурада жядвялын бырынжы сцтунунда сынтетык щесабларын ады явязыня аналытык щесабларын ады йазылыр. Бу жцр дюврiyyя жядвялы 62 «Малалан вя сыфарышчылярля щесаблашмалар», 60 «Малсатан вя подратчыларла hесаблашмалар», 76 «Мцхтялыф дебытор вя кредыторларла щесаблашмалар», 71 «Тящтял шяхслярля щесаблашмалар» вя с. щесаблар цчцн тяртыб едылыр. Сюзц эедян дюврiййя жядвялынын формасы ашаьыдакы кымыдыр.

200 - ыл цчцн малсатан вя подратчыларла щесаблашмалар аналытык щесабы цзря дюврiyйя жядвялы

01 йанвар тарыхя олан галыг

Йанвар айынын дюврiйясы

Fеврал тарыхя олан галыг vя i.a.

Сыра № Малсатанын ады

Дебет Кредыт Дебет Кредыт Дебет Кредыт 1 2 3 4 5 6 7 8

80

Page 81: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Ыкынжы нюв дюврiййя жядвялы: 01 «Ясас вясаытляр», 10 «Матерыаллар», 40 «Щазыр мящсул», 41 «Ямтяяляр» вя с.щесаблар цчцн ыстыфадя едылыр. Онун цчцн нязярдя тутулан форма ашаьыдакы кымыдыр.

200 - ыл цчцн Тыкынты матерыалларынын (10/8 №-лы щесаб) аналытык учоту цчцн дюврiййя жядвялы.

01 йанвар тарыхя олан галыг

Йанвар айы цзря дюврiyйя Fеврал тары- хя олан галыг vя i.a.

Сыра Тыкынты

mядахыл mяхарыж

матеры- аlларынын ады

Юлчц ващыды

Гыймяты (ман., гяп.)

mыгдар mябляь

mыгдар mябляь mыгдар mябляь

mыг- дар

mяб- ляь

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Сынтетык щесаблар цзря дюврыййя жядвялындян фярглы олараг аналытык щесаблар цзря дюврыййя жядвялынын дюврiyйя йекуну быр-бырыня уйьун эялмыр. Бу быр сынтетык щесабын дебетляшмясы, дыэярынын ыся мцтляг кредытляшмясы, сынтетык щесаба ясасян ачылмыш аналытык щесабларда ыся йазылышларын щесабын йа дебетындя йа да кредытындя апарылмасы ыля ялагядардыр. Белялыкля, аналытык учотун щесаблары цзря дюврыййя жядвялы нязарят вя оператыв рящбярлык цчцн бюйцк ящямыййятя малыкдыр. Бу жядвял аналытык вя сынтетык учотун мялуматларынын уйьунсузлуьунa, мювжуд олан сящвлярын мцяййян едылмясыня vя s. iшlяrin aшkar edilmяsinя эеныш ымкан йарадыр еляжя дя тяшкылатын ямлакынын ыстыфадясы цзярындя нязарятын эцжляндырылмясыны тямын едыр. Аналытык щесаблар цзря дюврiййя жядвялындя бязы щалларда дюврiyйяляр йазылмыр анжаг щесабларын галыьы якс етдырылыр. Жядвялын бу жцр ыхтысар едылмясы галыг жядвялы адланыр. Щямын галыг жядвялынын формасыnыn ашаьыдакы кымы олмасы нязярдя тутулур:

200 - il цчцн 10 «Матерыаллар» щесабы цзря галыг жядвялы.

01 йанвар тарыхя галыг

01 феврал тарыхя галыг

вя. ы.а. Мы Мат рыалын нювц

Шыф Юлчц ващыд

Гыймя (ман.) да

mыгдар mябл mыгда mябл mыгд mябл1 1 22 2 3 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 9 9 10 10 1 11

81

Page 82: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 6. MЦHASЫBAT UЧOTU HЕСАБЛАРЫNЫN TЯSNЫFATЫ

1. Mцщасыбат uчotu щесабларыnыn tяsnifatы, onun яhяmiyyяti vя яsas prinsiplяri

2. Мцщасыбат учоту щесабларынын ыгтысады мязмунуна эюря тясныфаты 3. Мцщасыбат учоту щесабларынын тяйынатына вя гурулушуна эюря тясныфаты

Mцщасыбат uчotu щесабларыnыn tяsnifatы, onun яhяmiyyяti vя яsas prinsiplяri

Obyektlяr чoxluьunun mцhasibat mцшahidяsi onlarыn mцxtяlifliyi, yяni bina, tikili, qurьu, mebel, nяqliyyat vasitяlяri, hesablama texnikasы, qeyri-maddi aktivlяr, quraшdыrыlan vя istismara verilяn obyektlяr, digяr tяшkilatlara maliyyя qoyuluшlarы, bцtцn pul vяsaitlяri, sahibkar tяrяfindяn verilяn kapital, ehtiyat vя fondlar, mцxtяlif passivlяr, tяsяrrцfat proseslяri vя onlarы яmяlя gяtirяn tяsяrrцfat hallarы (яmяliyyatlarы), maliyyя nяticяlяri vя onlarыn istifadяsi vя i.a. ilя xarakterizя olunur. Mцhasibat uчotunun sistemini tяшkil edяn elementlяrin mяcmuu юzцnя mяxsus xцsusiyyяtя malik olduьundan onlarыn nizama salыnmasы, mцяyyяn niшanяlяr цzrя tяsniflяшdirilmяsini tяlяb edir.

Tяsnifat, mцhasibat hesablarыnыn qeydя alыnmыш toplusunu nizama salmaqla deyil, iqtisadi subyektlяrin fяaliyyяtini tяшkil edяn vя bu fяaliyyяtin informasiyalara olan tяlяbatыnыn tяhlilini яhatя edяn istehsal-tяsяrrцfat vя maliyyя proseslяrinin tяdqiqinя яsaslanan hesablar sisteminin tяшkilini hяyata keчirmяyi yerinя yetirir.

Mцhasibat hesablarыnыn tяsnifatы zяruri vя mцhasibat obyektlяrinin mцшahidяsinin qeydя alыnmasыnы, bu obyektlяrin konkret hesablar цzrя bюlцшdцrцlmяsini, yaradыlmыш sistemin mцяyyяn siniflяrя bюlцnmяsini vя tяlяb olunan nяticяlяrin яldя olunmasыnы tяmin etmяk цчцn minimum hesablarыn tяyin edilmяsinя yюnяldilir.

Sintetik hesablarыn tяsnifatыnыn яsasыnы, onlarыn hяr birinin bir tяrяfdяn mцhasibat informasiyalarы sisteminin elementi, digяr tяrяfdяn sintetik hesabыn ikinci (subhesablarыn) vя цчцncц dяrяcяli (analitik) hesablarыnыn aчыqlanmыш informasiya altsisteminin konkretlяшmяsi vя analitikliyin tяmin olunmasы tяшkil edir. Sintetik hesablarыn tяsnifatыnыn obyektivliyi nяinki baш vermiш tяsяrrцfat яmяliyyatы nяticяsindя obyektlяrdя baш verяn яlaqяlяrin uчotda dцzgцn яks etdirilmяsindяn hяm dя analitik uчotun tяшkilindяn asыlыdыr.

Hяr hansы tяsnifatыn (o cцmlяdяn mцhasibat uчotunun sintetik hesablarыnыn) яsasыnы sintetik hesablarыn vя onlarыn qruplaшmasыnы mцяyyяn etmяyя imkan yaradan яsaslandыrыlmыш niшanяlяrin seчilmяsi tяшkil edir. 1950-ci illяrdя keчmiш SSRЫ-nin gюrkяmli alimlяri mцhasibat hesablarыnыn: bir yaxud bir neчя niшanяlяr цzrя tяsnifatыnыn aparыlmasыna dair чox maraqlы mцbahisяlяr aparmышlar. Bu alimlяrin birinci tяrяfdarlarы hesablarыn ancaq iqtisadi 82

Page 83: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

mяzmununa gюrя tяsniflяшdirilmяsini mяqsяdяuyьun hesab etmiшlяr. Tяdris vя elmi яdяbiyyatlarda indi dя юz fikirlяri цzяrindя dayanan ikinci tяrяfdarlar iqtisadi mяzmununa gюrя tяsnifatla yanaшы hяyatda tяsяrrцfat hadisяlяrinin hesablarda necя qeydя alыnmasыnы geniш aчыqlayan hesablarыn quruluш vя tяsnifatыna gюrя tяsniflяшdirilmяsini яsas hesab etmiшlяr. Axыrыncыlarыn чox яsaslandыrыlmыш fikirlяri gюrkяmli iqtisadчыlar, ixtisasыmыzыn aparыcы professorlarы olan V.F.Paliy, Y.V.Sokolov, Я.K.Fяrяcov vя Ы.Ыsayev tяrяfindяn dя mцdafiя edilmiш vя ona gюrя dя hal-hazыrda hesablarыn hяm quruluш vя tяyinatыna gюrя hяm dя iqtisadi mяzmununa gюrя tяsniflяшdirilmяsi aparыlыr.

Mцhasibat uчotu hesablarыnыn iqtisadi mяzmununa gюrя tяsnifatы Hesablarыn hяr hansы tяsnifatы яn azы aшaьыdakы цч mяqsяdя xidmяt etmяlidir: - bu vя ya digяr hesabыn tяbiяtini gюstяrmяk (hяr bir hesab ancaq digяr hesablarla mцqaisяdя anlaшыla bilяr); - hяr bir hesabdan istifadя etmяyi bacarmaq (yяni mцhasibat yazыlышы tяrtib edяrkяn hesabы dцzgцn seчmяk); - hesablar planыnыn tяrtibi zamanы zяruri istiqamяt gюtцrmяk.

Tяsяrrцfat vя maliyyя fяaliyyяtini яks etdirmяk цчцn hesablarыn iqtisadi mяzmununa gюrя tяsnifatы iqtisadi subyektlяrin istehsalatda zяruri vя lazыmi qяdяr mцhasibat uчotu hesablarыnыn nomenklaturasыnыn tяyin edilmяsinя yюnяldilmяlidir.

Bu cцr nomenklaturanыn quruluшu tяsяrrцfat sistemindя baш verяn iqtisadi informasiyalarыn tяhlilinin yerinя yetirilmяsini vя konkret mцhasibat mцшahidяsi obyektinя aid edilяn gюstяricilяrin qeydiyyata alыnmasыnы hяyata keчirяn hesablar planыnыn mцяyyяn edilmяsini nяzяrdя tutur. Mцhasibat uчotunda яks etdirilяn informasiyalarыn iqtisadi mяzmunu hesabыn hansы mяqsяd, yяni hansы obyektdя mцшahidя aparmaq цчцn nяzяrdя tutulmasыnы xarakterizя edir. Bununla яlaqяdar olaraq seчilmiш mцhasibat uчotu hesablarыnыn adы da mцшahidя obyektinя mцvafiq olmalыdыr. Bцtцn hesablarыn iqtisadi mяzmununun nomenklaturasы iqtisadi subyektlяrdя hesabatыn tяrtibi, fяaliyyяtin maliyyя tяhlili vя qiymяtlяndirilmяsi elяcя dя idarяetmя qяrarы qяbul etmяk цчцn zяruri gюstяricilяrin tam toplanmasыnыn formalaшmasыnы tяmin etmяlidir.

Mцhasibat uчotu hesablarыnыn iqtisadi mяzmununa gюrя tяsnifatы mцxtяlif юlkяlяrdя bir-birindяn fяrqli шяkildя xarakterizя olunur. ABШ, �ngiltяrя vя Britaniya birliyi юlkяlяrindя hяr bir firma hesablarыn nomenklaturasыnы sяrbяst iшlяyib hazыrlayыr. Kontinental uчot mяktяbini hяyata keчirяn юlkяlяrdя (Almaniya, Fransa, Rusiya vя s.) elяcя dя bizim юlkяdя hesablarыn tяsnifatы istehsalat vя maliyyя fяaliyyяtini vahid prinsip яsasыnda яks etdirmяyi hяmчinin fяaliyyяt nюvцndяn (bank vя bцdcя tяшkilatlarыndan baшqa) vя mцlkiyyяt formasыndan asыlы olmayaraq bцtцn iqtisadi subyektlяrdя vahid mцhasibat uчotu sisteminin qurulmasыnы tяmin edir.

83

Page 84: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Hяr bir hesabыn iqtisadi mяzmunu uчotun konkret obyekti ilя tяyin olunur. Mцhasibat uчotunun obyektlяri onlarыn geniш tяkrar istehsal prosesindяki rolundan asыlы olaraq tяsniflяшdirilir. Mцhasibat uчotu hesablarы iqtisadi mяzmununa gюrя aшaьыdakы qruplara bюlцnцr: Mцяssisяnin tяsяrrцfat vяsaitini uчota alan hesablar; Vяsaitin яmяlяgяlmя mяnbяlяrini uчota alan hesablar; Tяsяrrцfat proseslяrini uчota alan hesablar. Tяsяrrцfat vяsaitlяrini uчota alan hesablar da юz nюvbяsindя bir neчя yerя bюlцnцr. Onlar aшaьыdakыlardыr: Ы. Яsas vяsaitlяri, qeyri-maddi aktivlяri, kapital qoyuluшlarыnы uчota alan hesablar. Bu hesablarda яsas vяsait vя qeyri-maddi aktivlяr ilk dяyяrlя яks etdirilir. Яsas vяsaitlяri vя qeyri-maddi aktivlяri tam xarakterizя etmяk цчцn yalnыz яsas vяsait vя qeyri-maddi aktivlяr hesabы kifayяt deyil, bu hesablarla yanaшы, яsas vяsaitin vя qeyri-maddi aktivlяrin kюhnяlmяsi hesablarыndan da istifadя edilir. ЫЫ. Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarы hesabы. Bu hesabda – paylar vя sяhmlяr, istiqrazlar vя verilmiш borclar uчota alыnыr. ЫЫЫ. Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalarы uчota alan hesablar. Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalar iki: Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalar vя azqiymяtli tez kюhnяlяn яшyalarыn kюhnяlmяsi hesablarыnda uчota alыnыr. ЫV. Иstehsal ehtiyatlarыnы uчota alan hesablar: Bu hesablarda яmяk яшyalarы uчota alыnыr. Яmяk яшyalarыna xammal, material, yanacaq, ehtiyat hissяlяri vя i.a. aiddir. V. Hazыr mяhsullarы, mallarы vя i.a. uчota alan hesablar. VЫ. Debitorlarla hesablaшmalarы uчota alan hesablar. Belя hesablara malalanlarla hesablaшmalar, tяhtяlhesab шяxslяrlя hesablaшmalar vя i.a. hesablar aiddir. VЫЫ. Pul vяsaitlяrini uчota alan hesablar. Bu hesablarda mцяssisяnin kassasыnda vя bankda olan hesablaшma hesabыndakы, valyuta hesabыndakы pul vяsaitlяri яks etdirilir. Belя hesablara kassa, bankdakы hesablaшma hesabы, valyuta hesabы vя bankda olan sair hesablar aiddir. VЫЫЫ. Yayыndыrыlmыш vяsaitlяri uчota alan hesablar. Belя hesablarda mцяssisяnin яsas fяaliyyяtinin dюvriyyяsindяn yayыndыrыlmыш yaxud tamamilя gюtцrцlmцш vяsaitlяr яks etdirilir. Onlara “Mяnfяяtin istifadяsi” hesabы aiddir. Vяsaitin яmяlяgяlmя mяnbяlяri hesablarы aшaьыdakы qruplara bюlцnцr: 1. Xцsusi vяsait mяnbяlяrini uчota alan hesablar. Bu qrup hesablarda mцяssisяnin яsas fяaliyyяti цчцn tяyin edilmiш xцsusi vяsaitin яmяlяgяlmя mяnbяlяri яks etdirilir. Belя hesablara nizamnamя kapitalы, яlavя kapital, ehtiyat kapitalы, xцsusi tяyinatlы fondlar, bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt, vя s. aiddir. 2. Xцsusi tяyinat mяnbяli hesablar. Bu hesablarda xцsusi mяqsяd цчцn tяyin

84

Page 85: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

edilmiш vяsait mяnbяlяri uчota alыnыr. Bяzi hallarda hяmin vяsait mяnbяlяri mцяssisяnin яsas fяaliyyяti цчцn dя istifadя edilя bяlяr. Belя hesablara яsas vяsaitin kюhnяlmяsi, mяqsяdli maliyyяlяшmяlяr vя daxilolmalar hesablarы aid ola bilяr. 3. Bank kreditlяri hesablarы. Hяmin hesablarda bankыn qыsa vя uzun mцddяtli ssudalarы uчota alыnыr. 4. Kreditorlarla hesablaшmalarы uчota alan hesablar. Burada mцяssisяnin baшqa mцяssisяlяrя, idarяlяrя vя ayrы-ayrы шяxslяrя olan kreditor borclarы яks etdirilir. Bu qrup hesablara malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar, sosial sыьorta vя tяminat цzrя hesablaшmalar, яmяyin юdяniшi цzrя hesablaшmalar, uzun vя qыsamцddяtli borclar, tяsisчilяrlя hesahlaшmalar, gяlяcяk dюvr gяlirlяri, qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyatlar, шцbhяli borclar цzrя ehtiyatlar aiddir. Tяsяrrцfat proseslяrini uчota alan hesablar bir neчя yerя bюlцnцr: 1. Tяchizat prosesini uчota alan hesablar. Bu hesablarda tяchizat prosesi vя onunla яlaqяdar olan xяrclяr яks etdirilir. Bu cцr hesablara materiallar hesabы aiddir. 2. Иstehsal prosesini uчota alan hesablar. Belя hesablara “Яsas istehsalat”, “Kюmяkчi istehsalat”, “Цmumistehsalat xяrclяri”, “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” vя s. hesablar aiddir. Bu hesablar istehsala mяsrяflяri vя mяhsulun maya dяyяrini яks etdirmяk цчцn nяzяrdя tutulur. 3. Satыш prosesini uчota alan hesablar. Bu hesablardan satыш prosesini vя satышdan яldя edilяn nяticяlяri aшkara чыxarmaq цчцn istifadя edilir. Bu cцr hesablara “Satыш”, “Яsas vяsaitin satышы vя sair xaricolmalarы”, “Sair aktivlяrin satышы” hesabыnы aid etmяk olar.

Mцhasibat uчotu hesablarыnыn tяyinatыna vя qruluшuna gюrя tяsnifatы

Hesablarыn tяyinatы vя qruluшuna gюrя tяsnifatы geniш tяkrar istehsal prosesindя iqtisadi resurslarыn daha яhяmiyyяtli niшanяlяr цzrя mцhasibat hesablarыnda uчotunun qruplaшmasыnы юzцndя formalaшdыrыr.

Mцhasibat uчotu hesablarыnыn qruluшuna gюrя tяsnifatыnыn яsasыnы hesablar planыnda nяzяrdя tutulan hяr bir mцhasibat hesabыnыn standartы tяшkil edir.Mцhasibat uчotunun hesablar planыnda hesablar, iqtisadi mяzmununa gюrя (tяsяrrцfat vяsaitlяrini (resurslarыnы) uчota alan hesablar, onlarыn mяnbяlяrini uчota alan hesablar, proses vя maliyyя nяticяlяrini uчota alan hesablar kimi) qruplaшdыrыldыьы halda tяyinat vя quruluшuna gюrя tяsnifat hяmin qruplarыn цmumi qaydasыnы vя analitik uчotun aparыlmasыnы яhatя edir.

Hesablarыn tяyinatыna vя quruluшuna gюrя tяsnifatы bu vя ya digяr hesabdan nя цcцn istifadя edilmяsini, hesabыn quruluшunu, daha doьrusu, vяsaitlяrin, onlarыn mяnbяlяrinin vя tяsяrrцfat proseslяrinin hesablarda necя яks etdirilmяsini, debet vя kreditdя nяyin uчota alыnmasыnы, hяr hesabыn qalыьыnыn nяyi gюstяrmяsini юyrяnir.

85

Page 86: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Hesablarыn hяm tяyinatы vя quruluшuna, hяm dя iqtisadi mяzmununa gюrя tяsnifatы bir-biri ilя sыx яlaqяdя olmaqla bir-birlяrini tamamlayыr.

Mцhasibat uчotu hesablarы tяyinatыna vя quruluшuna gюrя яsas hesablara; nizamlayыcы hesablara; bюlцшdцrцcц hesablara; kalkulyasiyaedici hesablara; mцqayisяedici hesablara bюlцnцr. Яsas hesablar ona gюrя яsas hesablar adlanыr ki, onlarda uчota alыnan tяsяrrцfat vasitяlяri vя onlarыn яmяlяgяlmя mяnbяlяri mцяssisяnin tяsяrrцfat fяaliyyяtinin яsasыnы tяшkil edir. Mцhasibat uчotunda яks etdirilяn bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarы, tяsяrrцfat vяsaitlяrinin vя yaxud onlarыn яmяlя gяlmя mяnbяlяrinin tяrkibindя mцяyyяn dяyiшiklik яmяlя gяtirir. Яsas hesablar цч kюmяkчi qrupa bюlцnцr: 1. Яsas aktiv hesablar 2. Яsas passiv hesablar 3. Яsas aktiv-passiv hesablar.

Яsas aktiv hesablar material vя pul vяsaitinin mюvcudluьunu vя hяrяkяtini uчota almaq цчцn istifadя olunur. Яsas aktiv hesablara misal olaraq яsas vяsait, qeyri-maddi aktivlяr, uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarы, materiallar, bankdakы hesablaшma hesabы, kassa, valyuta hesabы vя s. hesablar aid ola bilяr.

Hяmin hesablar aktiv hesablar olduьu цчцn onlarыn yalnыz debet qalыьы ola bilяr.

Яsas passiv hesablardan fondlarыn vяziyyяtinin dяyiшmяsini vя s. hesablaшmalarыn uчotunu aparmaq цчцn istifadя edilir. Яsas passiv hesablara nizamnamя kapitalы, ehtiyat kapitalы, яlavя kapital, bankыn qыsa vя uzunmцddяtli ccudalarы, qыsa vя uzunmцddяtli borclar, malsatanlarla hesablaшmalar vя s. hesablarы mыsal gюstяrmяk olar. Hяmin hesablar passiv hesablar olduьundan onlarыn yalnыz kredit qalыьы ola bilяr.

Яsas aktiv-passiv hesablardan debitor vя kreditorlarla hesablaшmalarыn uчotunu aparmaq цчцn istifadя edilir.

Aktiv-passiv hesablarыn baшqa hesablardan fяrqi ondan ibarяtdir ki, onlardakы qalыqlar eyni vaxtda hяm debet, hяm dя kredit tяrяfdя olur.

Bu hesablar aktiv hesab kimi чыxыш etdikdя hesabыn debeti, debitor borcunun artmasыnы, krediti hяmin borcun azalmasыnы gюstяrir. Passiv hesab kimi чыxыш etdikdя isя hesabыn krediti borcun artmasыnы, debeti isя hяmin borcun azalmasыnы яks etdirir. Balans tяrtib edilяn zaman debet qalыьы balansыn aktivindя, kredit qalыьы isя passivindя yazыlыr. Aktiv-passiv hesablara debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar vя baшqa hesablarы misal gюstяrmяk olar.

Nizamlayыcы hesablar tяsяrrцfat vяsaitinin qiymяtini vя yaxud onlarыn mяnbяlяrinin mяblяьini dяqiqlяшdirmяk цчцn istifadя edilir. Balans maddяlяri dяyiшilmяz qiymяtlяrlя яks etdirildiyinя vя uчota alыnan vяsaitin hяqiqi maya dяyяri чox vaxt hяmin dяyiшilmяz qiymяtlяrdяn kяnarlaшdыьыna gюrя nizamlayыcы hesablardan istifadя edilir. Nizamlayыcы hesablar aшaьыdakы kюmяkчi qruplara bюlцnцr: 1. Яlavя nizamlayыcы hesablar; 2. Kontrar nizamlayыcы hesablar; 86

Page 87: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Яgяr balans hesabы цzrя vяsaitin qiymяtinin artыrыlmasы (qiymяtin artыrыlmasы) aparыlыrsa onda vяsaitin qiymяtini nizamlayan hesab, яsas hesabы nizamlayan яlavя nizamlayыcы hesab adlanыr vя onun mяblяьi яsas hesabdakы qalыq mяblяьinin цzяrinя яlavя edilir. Bu hesaba “Materiallarыn tяdarцkц vя яldя edilmяsi” hesabыnы misal gюstяrmяk olar.Яgяr vяsaitin qiymяti vя onun mяnbяyi azalыrsa onda nizamlayыcы hesab kontrar (яks) hesab kimi чыxыш edir vя onun qalыьыnыn mяblяьi яsas (nizamlaшdыrыlan) hesabыn qalыьыnыn mяblяьindяn чыxыlmalыdыr.

Kontrar hesablar aktiv vя passiv hesablarыn gюstяricilяrini nizamlaшdыrmaq цчцn istifadя edilir. Buna mцvafiq olaraq belя hesablar kontraktiv vя kontrpassiv hesablara bюlцnцr.

Kontraktiv hesablar aktiv hesablarыn gюstяricilяrinin nizamlaшdыrыlmasы цчцn istifadя edilir. Belя hesablara “Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi”, “Qeyri-maddi aktivlяrin kюhnяlmяsi”, “Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalarыn kюhnяlmяsi” hesablarы aiddir. Mяsяlяn, “Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi” hesabы, aktiv “Яsas vяsaitlяr” hesabыnda uчota alыnan vяsaitlяrin qiymяtini nizamlayыr. Daha doьrusu, “Яsas vяsaitlяr” hesabыnыn debet qalыьыnыn mяblяьindяn “Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi” hesabыnыn kredit mяblяьini чыxmaqla яsas vяsaitin qiymяti nizamlaшdыrыlыr vя onun qalыq dяyяri mцяyyяn edilir.

“Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi” hesabы юzцnцn xarakterinя gюrя sяrbяst яhяmiyyяtя dя malikdir. Bu hesab mцяssisяlяrя (tяшkilatlara) mяxsus vя onlar tяrяfindяn icarя edilmiш яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi haqda informasiyalarыn цmumilяшdirilmяsi цчцn dя nяzяrdя tutulmuшdur.

Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi qцvvяdя olan qanunvericiliklя nяzяrdя tutulmuш amortizasiya normalarыna mцvafiq olaraq hяr ay hesablanыr. “Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi” hesabыnda toplanmыш informasiya, mцяssisяnin яsas vяsaitinin kюhnяlmiш hissяsinin mцяyyяn edilmяsinя шяrait yaradыr.

Kontrpassiv hesablar яsas passiv hesablarыn gюstяricilяrini dяqiqlяшdirmяk, - nizamlamaq цчцn istifadя edilir vя balansыn aktivindя yerlяшir. Kontrpassiv nizamlayыcы hesaba misal olaraq “Mяnfяяtin istifadяsi” hesabыnы gюstяrmяk olar.

“Mяnfяяtin istifadяsi” hesabыnda avans olaraq mяnfяяtdяn verginin bцdcяyя юdяnilmяsi, mяnfяяtdяn xцsusi tяyinatlы fondlara avans aylrmalarы uчota alыnыr.

Bu hesab цzrя яks etdirilяn mяblяьlяr mяnfяяtin hяqiqяtяn dюvriyyяdяn gюtцrцlяn (yayыndыrыlan) hissяsini gюstяrir. Belяliklя, “Mяnfяяtin istifadяsi” hesabы balansыn passivindя яks etdirilmiш mяnfяяtin mяblяьini nizamlayыr, aktiv hesabdыr vя “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabыnы nizamlayan hesab sayыlыr.

Tяsяrrцfat proseslяrini яks etdirmяk vя onun hяyata keчirilmяsinя nяzarяt etmяk цчцn nяzяrdя tutulmuш hesablara яmяliyyat hesablarы deyilir. Tяsяrrцfat proseslяri mцxtяlif ayrы-ayrы яmяliyyatlardan яmяlя gяlir. Ona gюrя dя hяmin яmяliyyatlarы юzцndя яks etdirяn hesablar яmяliyyat hesabы adыnы daшыyыr.

87

Page 88: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Яmяliyyat hesablarы юz nюvbяsindя bir neчя qrupa bюlцnцr. Onlar aшaьыdakыlardan ibarяtdir: 1. Bюlцшdцrцcц hesablar. 2. Kalkulyasiyaedici hesablar. 3. Mцqayisяedici hesablar.

Bюlцшdцrцcц hesablar юz nюvbяsindя iki qrupa: Toplayыb-bюlцшdцrцcц, bцdcя bюlцшdцrцcц hesablara bюlцnцr.Toplayыb-bюlцшdцrцcц hesablar hяr hansы tяsяrrцfat prosesinin hяyata keчirilmяsi ilя яlaqяdar olan vя gяlяcяkdя bir neчя obyekt arasыnda bюlцшdцrцlяsi xяrclяrin uчotunu aparmaq цчцn istifadя edilir. Toplayыb bюlцшdцrцcц hesablara misal olaraq “Цmumistehsalat xяrclяri”, “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabыnы gюstяrmяk olar.

Bцdcя bюlцшdцrцcц hesablardan iki qarышыq bцdcя dюvrц arasыnda яldя edilяn gяlirlяri vя чяkilяn xяrclяri bir-birindяn ayыrmaq цчцn istifadя edilir. Hяmin hesablarыn kюmяyilя mцяssisяnin gяlirlяri vя xяrclяri, onlarыn яldя edilmяsi vя ya xяrclяnmяsi dюvrцndяn asыlы olmayaraq, aid olduqlarы dюvrцn tяsяrrцfat fяaliyyяtinin gюstяricilяrinя daxil edilir. Bцdcя bюlцшdцrцcц hesablara “Gяlяcяk dюvrцn xяrclяri” vя “Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyatlar” hesablarыnы aid etmяk olar.

Kalkulyasiyaedici hesablar mяhsul istehsalы ilя яlaqяdar olan mяsrяflяrin цmumi mяblяьini hesablamaq vя mяhsulun hяqiqi maya dяyяrini tяyin etmяk цчцn istifadя edilir. Maya dяyяrini mцяyyяn etmяk цчцn istifadя olunan hesablamalar kalkulyasiya adlandыrыldыьыna gюrя, ona lazыm olan mяlumatlarы яks etdirяn hesablar kalkulyasiyaedici hesablar adlanыr. Kalkulyasiyaedici hesablara “Яsas istehsalat”, “Kюmяkчi istehsalat” hesablarы aid ola bilяr.

Mцqayisяedici hesablar tяsяrrцfat proseslяrindяn alыnan nяticяni aшkar etmяk цчцn istifadя edilir. Buna uчot obyektinin iki qiymяtinin mцqayisя edilmяsi yolu ilя nail olunur. Bunun цчцn hesabыn debetindя obyektin hяqiqi maya dяyяri, kreditindя isя satыш qiymяti яks etdirilir. Satыlmыш mяhsulun iki qiymяtinin mцqaisя edilmяsi yolu ilя tяsяrrцfat prosesinin nяticяsi mцяyyяn edilir ki, bu mцqayisяnin aparыlmasыna imkan yaradan hesablar mцqayisяedici hesablar adыnы daшыyыr.

Tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяlяri haqqыnda mцqayisяedici hesablarda aшkar edilяn mяlumatlar mцvafiq proqnoz gюstяricilяri ilя mцqayisя edilir vя proqnozdan kяnarlaшmalar aшkara чыxarыlыr. Mцqayisяedici hesablara misal olaraq “Mяhsul satышы”, “Яsas vяsaitin satышы vя cair xaric olmalarы”, “Sair aktivlяrin satышы” hesablarыnы gюstяrmяk olar.

Tяsяrrцfat fяaliyyяtinin maliyyя nяticяsini яks etdirmяk vя ona nяzarяt etmяk цчцn istifadя olunan hesablara maliyyя nяticяli hesablar deyilir. Maliyyя nяticяli hesaba “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabы aid ola bilяr. “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabыnыn debetindя zяrяr, kreditindя isя mяnfяяt яks etdirilir.

“Mяnfяяt vя zяrяr” hesabыnыn debet vя kredit yazыlышlarыnыn цmumi yekununu mцqayisя etmяklя hesabat ili яrzindяki, tяsяrrцfat fяaliyyяtinin xalis

88

Page 89: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

maliyyя nяticяsi mцяyyяn edilir. Hяmin hesabыn debet qalыьы zяrяri, kredit qalыьы isя mяnfяяti gюstяrir.

Balans hesablarы ilя yanaшы elя hesablar da tяtbiq edilir ki, onlar цzrя qalыq balansa daxil edilmir. Ona gюrя dя belя hesablar onlarыn balansa mцnasibяtinя gюrя balans- arxasы hesablar adыnы daшыyыr. Balansarxasы hesablarda mцяssisяdя mцvяqqяti mюvcud olan vя ona aid olmayan qiymяtlilяr, daha doьrusu, icarя edilmiш яsas vяsaitlяr, maddi mцhafizяyя qяbul olunmuш mal-material qiymяtlilяri, emala qяbul edilmiш materiallar, ciddi hesabat sяnяdlяri, юdяmя qabiliyyяti olmayan debitorlarыn borclarыnыn zяrяrlяrя silinяn mяblяьi vя s. яks etdirilir.

Balansarxasы hesablarыn, balans hesablarыndan яsas fяrqi ondan ibarяtdir ki, burada yazыlыш birtяrяfli qaydada, yяni ya hesabыn debeti, yaxud krediti цzrя aparыlыr.

89

Page 90: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 7. MЦHASИBAT UЧOTUNDA ИLKИN MЦШAHИDЯ VЯ SЯNЯDLЯШMЯ

1. Иlkin mцшahidя, mцhasibat sяnяdlяri vя onlarыn tяyinatы 2. Сянядлярин реквизитляри 3. Сянядлярин тяснифаты 4. Сянядлярин гябулу, йохланмасы вя ишлянмяси

Иlkin mцшahidя, mцhasibat sяnяdlяri vя onlarыn tяyinatы

Иlkin mцшahidя - tяsяrrцfat uчotunun яsasыnы tяшkil edir. O, aшaьыdakыlarы яhatя edir:

− tяsяrrцfat hяyatы hallarыnыn qiymяtlяndirilmяsi vя onlarыn meyarыnыn seчilmяsini;

− uчotda яks etdirilяn obyekt vя hadisяlяrin birmяnalы elan edilmяsini; − tяsяrrцfat hяyatы hallarыnыn mцшahidяsi vя onun dяyiшmяsinin

mяrhяlяlяrlя uyьunlaшdыrыlmasыnыn rяsmiyyяtя salыnmasыnы; − sonradan iшlяnmяk цчцn mцшahidяlяrin aparыlmasы vя tяsяrrцfat

hяyatы hadisяlяrinin verimяsi цzяrindя nяzarяtin aparыlmasыnы. Иlkin mцшahidяnin aparыlmasыndan sonra sяnяdlяrin tяrtibinя baшlanыlыr.

Tяшkilat tяrяfindяn aparыlan bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarы mцhasibat uчotunun aparыlmasыna яsaslanan vя ilk mцhasibat sяnяdi olan mцdafiяedici sяnяdlяrlя rяsmilяшdirilmяlidir. Mцhasibat sяnяdlяri tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn baш vermяsini tяsdiq edяn vя onun aparыlmasыna hцquq verяn yaxud iшчilяrin onlara etibar edilmiш dяyяrlilяr цzяrindя maddi mяsuliyyяti gюstяrяn yazыlы шяhadяtnamяni юzцndя яks etdirir.

Sяnяdlяr mцhasibat uчotunda tяsяrrцfat proseslяri zamanы baш verяn яmяliyyatlar цzяrindя mцшahidя aparmaq цчцn яsas цsuldur. Baш verяn hяr bir tяsяrrцfat яmяliyyatы mяzmunundan vя hяcmindяn asыlы olmayaraq mцtlяq rяsmiyyяtя salыnmalыdыr. Sяnяdlяшmя, mцhasibat uчotu obyektlяrinin tяrkibindя baш verяn dяyiшikliklяri mцntяzяm vя ardыcыl olaraq qeyd etmя цsulu demяkdir. Sяnяdlяшmя tяsяrrцfata rяhbяrlik etmяk цчцn nяzarяt vasitяsidir.

Sяnяdlяr uчot mяlumatlarыnыn yoxlanmasыnda vя sяhvlяrin aшkara чыxarыlmasыnda istifadя edilir. Dцzgцn tяrtib edilmiш sяnяd mцvafiq яmяliyyatыn baш vermя faktыnы tяsdiq edir.

Sяnяdlяr tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn baш vermяsinя yazыlы sяrяncam verilmяsi demяkdir vя hesablar sistemindя yazыlыш aparmaq цчцn яsas hesab olunur.

Mцhasibat uчotunun keyfiyyяti, sяnяdlяrin keyfiyyяtindяn чox asыlыdыr. Tяlяb olunan iqtisadi gюstяricilяri yalnыz mцяssisяnin bцtцn яmяliyyatlarыnы

90

Page 91: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

vaxtыnda vя dяqiq sяnяdlяrlя rяsmiyyяtя saldыqda яldя etmяk olar. Sяnяdlяrin kюmяyi ilя tяsяrrцfat fяaliyyяti hяyata keчirilir.

Hяyata keчirilmiш tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnы ayrы-ayrы sintetik hesablarda яks etdirmяk цчцn sяnяdlяrdяn istifadя edilir. Sяnяdlяrdяn tяsяrrцfat iшinя operativ rяhbяrlik vя onu idarя etmяk цчцn geniш istifadя olunur. Mяsяlяn, tяlяbnamя anbardan sexlяrя material buraxmaq, kassa-mяxaric orderlяri, kassadan nяьd pul buraxmaq, yцklяnmiш mallar цчцn tяdiyя-tяlяbnamяlяri-malalanlarыn hesablaшma hesabыndan pul vяsaiti kючцrmяk цчцn vя i.a. яsas hesab olunur.

Sяnяdlяrя яsasяn mцяssisяdя materiallarыn vя pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinя gцndяlik nяzarяt aparыlыr, bu vя ya digяr яmяliyyatlarыn qanuna vя mяqsяdяuyьun olmasы mцяyyяn edilir, dюvlяt intizamыnыn gюzlяnilmяsinя nяzarяt olunur. Sяnяdlяшmя material, pul vя яmяk resurslarыnыn artыq sяrf olunmasыnыn, habelя hesablaшma, tяdiyя, kredit яmяliyyatlarыnda baш verяn qanunsuzluqlarыn qarшыsыnы almaьa kюmяk edir.

Sяnяdlяr hяr bir яmяliyyatыn yerinя yetirilmяsinя sяrяncam verяn vя onu yerinя yetirяn шяxs tяrяfindяn imzalanыr. Bu imzalara яsasяn sяnяdlяr цzrя mцяssisяlяrin iшчilяrindяn kimin hяmin яmяliyyatыn icrasыna mяsuliyyяt daшыmasыnы mцяyyяn etmяk olur.

Sяnяdlяr ayrы-ayrы mцяssisяlяr, tяшkilat vя шяxslяr arasыnda baш verяn mцbahisяlяri sцbut etmяk цчцn istifadя olunur. Mяhkяmя orqanlarы, (iqtisad vя xalq mяhkяmяlяri) sяnяdlяri hцquqi sцbut kimi o vaxt qяbul edir ki, onlar lazыmi qaydada, vaxtыnda tяrtib edilmiш vя imzalanmыш olsun.

Cinayяt vя vяtяndaш iшlяri prokurorluq vя mяhkяmя orqanlarыnыn qяrarы ilя yoxlanan zaman, sяnяdlяr, mяhkяmя-mцhasibat ekspertizasы aparmaq цчцn яsas sayыlыr.

Tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn baш vermя faktыnы tяsdiq etmяk цчцn sяnяdlяrin bюyцk nяzarяt яhяmiyyяti vardыr. Tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn sяnяdlяшdirilmяsi material resurslarыnыn vя pul vяsaitlяrinin mцhafizя olunmasыna mцntяzяm nяzarяt aparmaьa шяrait yaratmaqla yanaшы mцяssisя vяsaitinin daьыdыlmasы vя mяnimsяnilmяsi hallarыnы da xяbяrdar edir.

Tяsяrrцfat fяaliyyяtini tяftiш vя tяhlil edяrkяn, onlara tяsir edяn amillяrin mцяyyяnlяшdirilmяsindя sяnяdlяrin bюyцk яhяmiyyяti vardыr.

Sяnяdlяrin rekvizitlяri

Hяr bir sяnяdin юz tяyinatыna tam cavab verя bilmяsi цчцn mцяyyяn gюstяricilяri olmalыdыr. Tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnы xarakterzя edяn sяnяddя qeyd olunan vя ona hцquqi qцvvя verяn gюstяricilяrя sяnяdlяrin rekvizitlяri deyilir.

Rekvizitlяrin miqdarы vя mяzmunu, sяnяdin tяrtib olunma mяqsяdindяn asыlы olaraq, onun яks etdirildiyi яmяliyyatыn xarakteri, habelя hяmin яmяliyyatыn yerinя yetirildiyi шяrait nяzяrя alыnmaqla mцяyyяn edilir. Tяsяrrцfat

91

Page 92: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

яmяliyyatlarыnыn mцxtяlif olmasыna baxmayaraq sяnяdlяrin чoxunda bяzi rekvizitlяr цmumi olur.

Mяsяlяn, яmяliyyatlarыn baш vermя faktыnы tяsdiq edяn hяr bir sяnяddя onlarыn xarakterindяn asыlы olmayaraq mцtlяq aшaьыdakы rekvizitlяr: sяnяdin adы (mяdaxil orderi, mяxaric orderi, limit-zabor vяrяqяsi, qaimя, tapшыrыq, mяhsul istehsalы haqqыnda raport, marшrut vяrяqяsi, akt vя i.a.); sяnяdin tяrtib olunma tarixi, яmяliyyatыn qыsa mяzmunu vя onun nяyя яsasяn baш vermяsi; яmяliyyatыn miqdar ifadяsi; яmяliyyatыn baш vermяsinя vя onun dцzgцn rяsmiyyяtя salыnmasыna cavabdeh olan шяxslяrin imzasы (material yaxud pul vяsaitlяrinin qяbul olunmasыnы vя ya verilmяsini tяsdiq edяn imza) olmalыdыr.

Lazыm olan hallarda, sяnяddя onun nюmrяsi, adы vя mцяssisяnin (tяшkilatыn) цnvanы olmaqla яmяliyyatыn baш vermяsindя iшtirak edяn tяrяflяr gюstяrilmяlidir. Yerdя qalan rekvizitlяr sяnяd tяrtib edilяrkяn яmяliyyatыn xarakteri ilя mцяyyяn olunur. Яgяr sяnяdin hяr hahsы mцtlяq rekviziti yoxdursa o, юzцnцn sцbut edici gцcцnц itirir vя mцhasibat uчotunda yazыlыш aparmaq цчцn яsas hesab edilmir.

Mцяssisяdя mцhasibat uчotunun aparыlmasы цчцn kompцter texnikasыnыn tяtbiqi шяraitindя sяnяdlяrin rekvizitlяri, uчotun avtomatlaшdыrыlmasыnыn tяlяbatыna cavab verяn ardыcыllыqla dцzцlцr.

Sяnяdlяrin tяsnifatы

Ayrы-ayrы tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnы uчotda яks etdirmяk цчцn чoxlu miqdarda mцxtяlif sяnяdlяr tяtbiq olunur. Sяnяdlяrin mяzmununu vя tяyinatыnы юyrяnmяk, onlarыn quruluшu vя rяsmiyyяtя salыnma prinsipini mяnimsяmяk цчцn sяnяdlяri mцяyyяn яlamяtlяrinя gюrя qruplaшdыrmaq lazыmdыr. Sяnяdlяrin bu cцr qruplaшdыrыlmasыna onlarыn tяsnifatы deyilir.

Sяnяdlяr aшaьыdakы яlamяtlяrя: яks etdirilяn tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn xarakterinя gюrя; sяnяdlяrin mяzmununun hяcminя gюrя; tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn яks etdirilmя цsuluna gюrя tяsniflяшdirilir.

Яks etdirilяn tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn xarakterinя gюrя sяnяdlяr: material, pul, bank, hesablaшma sяnяdlяrinя vя i.a. bюlцnцr.

Material sяnяdlяri material vяsaitlяrinin hяrяkяtini – mцxtяlif materiallarыn (яsas vя kюmяkчi materiallarыn, yanacaьыn vя i.a.), hazыr mяhsullarыn, яsas vяsaitlяrin (binalarыn, tikililяrin, avadanlыьыn vя i.a.) daxil vя xaric lmasыnы яks etdirir. Bu cцr sяnяdlяrя materiallarы buraxmaq цчцn rяsmiyyяtя salыnan tяlяbnamяlяr, zabor vяrяqяlяri, яsas vяsaitlяrin qяbul vя xaricolma aktlarы vя i.a. aid ola bilяr.

Pul sяnяdlяri vasitяsilя pul vяsaitlяrinin mяdaxili vя mяxarici rяsmiyyяtя salыnыr. Bu cцr sяnяdlяrя kassa mяdaxili vя mяxaric orderlяri, kassa hesabatы aid ola bilяr.

Bank sяnяdlяri banklar vasitяsi ilя aparыlan hesablaшmalarы rяsmiyyяtя salmaq цчцn nяzяrdя tutulur. Bu cцr sяnяdlяrя чeklяr, tяdiyя tapшыrыqlarы, tяdiyя tяlяbnamяlяri, bankыn bildiriшlяri vя чыxarышlarы aiddir.

92

Page 93: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Hesablaшma sяnяdlяri fяhlя vя qulluqчularla, malsatanlarla vя i.a. aparыlan hesablaшmalar цчцn rяsmiyyяtя salыnыr. Bu cцr sяnяdlяrя haqq-hesab юdяmя cяdvяllяri, yцklяnmiш mallar цчцn hesabnamяlяr, yerinя yetirilmiш iшlяr цчцn tapшыrыqlar aid ola bilяr.

Tяyinatыna gюrя sяnяdlяr sяrяncamverici, icraedici, mцhasibatlыqda rяsmiyyяtя salыnan, kombinяlяшmiш sяnяdlяrя bюlцnцr.

Sяrяncamverici sяnяdlяr vasitяsilя idarя, mцяssisя vя digяr hцquqi шяxsin rяhbяri vя yaxud baшqa vяzifяli шяxslяr mцяyyяn tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnы hяyata keчirtmяk цчцn sяrяncam verir. Sяrяncamverici sяnяdlяr mahiyyяt etibarы ilя konkret яmяliyyatы yerinя yetirяn шяxslяrя яmr vermяk цчцn яsas hesab olunur. Sяrяncamverici sяnяdlяr pulu vя material qiymяtlilяrini qяbul etmяk vя buraxmaq цчцn яsas sayыlыr. Bu sяnяdlяri mцяssisя rяhbяrindяn baшqa mцtlяq baш (bюyцk) mцhasib imzalamalыdыr. Mцhasibin imzasы olmayan sяnяdlяr etibarsыz hesab edilir.

Sяrяncamverici sяnяdlяrя чeklяr, tяdiyя tapшыrыqlarы, яmrlяr, etibarnamяlяr (vяkalяtnamяlяr) tapшыrыqlar vя baшqalarы aiddir.

Etibarnamя (vяkalяtnamя) material qiymяtlilяrini almaq цчцn sяrяncamverici sяnяd sayыlыr. Etibarnamяdя (vяkalяtnamяdя) onu verяn mцяssisяnin, habelя malsatanыn vя alыnasы material qiymяtlilяrinin adы, miqdarы, mцяssisя rяhbяrinin vя baш mцhasibin hяmчinin etibarnamя gюtцrяn шяxsin imzasы olmalыdыr.

Sяrяncamverici sяnяdlяr юz-юzlцyцndя tяsяrrцfat яmяliyyatыnыn baш verdiyini tяsdiq etmir vя buna gюrя dя tяsяrrцfat яmяliyyatыnы uчotda яks etdirmяk цчцn яsas sayыlmыr.

�craedici sяnяdlяr tяsяrrцfat яmяliyyatыnыn baш vermя faktыnы tяsdiq edir. Bu cяnяdlяr tяsяrrцfat яmяliyyatы yerinя yetirilяn kimi tяrtib olunur vя hяmin яmяliyyatыn yerinя yetirildiyini sцbut edir. �craedici sяnяdlяr mahiyyяt etibarы ilя mцhasibat uчotunun baшlandыьыnы vя tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn ilk яks etdirildiyini gюstяrir. �craedici sяnяdlяrя qяbzlяr, qяbul-tяhvil aktlarы, qaimяlяr, buraxыlmыш mяhsullar цчцn hesabnamяlяr misal ola bilяr.

Mцhasibatlыqda rяsmiyyяtя salыnan sяnяdlяr bilavasitя hяr hansы tяsяrrцfat яmяliyyatыnы яks etdirmir, sяrяncamverici vя icraedici sяnяdlяrя яsasяn mцhasibat iшчilяri tяrяfindяn tяrtib olunur. Bu sяnяdlяr mцhasibat uчotunda яmяliyyatlarыn yazыlmasыnы asanlaшdыrmaq vя sцrяtlяndirmяk mяqsяdilя mцhasibatlыьыn юzцndя tяrtib olunur. Bu cцr sяnяdlяr яvvяllяr uчota alыnmыш tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnы rяsmiyyяtя salmaq vя qruplaшdыrmaq цчцn geniш istifadя olunur.

Mцhasibatlыqda rяsmiyyяtя salыnan sяnяdlяrя materiallarыn mяdaxili vя mяxarici цzrя qruplaшdыrma cяdvяllяri, xяrclяrin bюlцшrцrцlmяsi cяdvяllяri, mяhsulun vя iшlяrin maya dяyяri kalkulyasiyasы cяdvяllяri, memorial-orderlяr, mцhasibat arayышlarы aid ola bilяr.

Kombinяlяшmiш sяnяdlяr bir neчя sяnяdin (sяrяncamverici, icraedici vя mцhasibatlыqda rяsmiyyяtя salыnan) яlamяtlяrini юzцndя яks etdirir.

93

Page 94: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Kombinяlяшmiш sяnяdlяrя kassa-mяdaxil, kassa mяxaric orderlяri, avans hesabatlarы, qaimя-tяlяbnamя, hesab-faktura vя baшqalarы aid ola bilяr.

Kassaya pulun daxil olmasы, mцhasibatlыqda rяsmiyyяtя salыnan sяnяdя-kassa mяdaxil orderinя яsasяn rяsmiyyяtя salыnыr. Kassa-mяdaxil orderinя яsasяn kassaya daxil olan pul kassa kitabыna yazыlыr.

Kassa-mяdaxil orderi kombinяlяшmiш sяnяd sayыlыr vя sяrяncam-verici, icra-edici vя mцhasibatlыqda rяsmiyyяtя salыnan sяnяdlяrin яlamяtlяrini юzцndя birlяшdirir. Belя ki, kassa-mяdaxil orderi vasitяsilя hяr шeydяn яvvяl idarя rяhbяri vя baш mцhasibin imzasы ilя kassaya pulun qяbul edilmяsinя яmr verilir. Sonra kassa-mяdaxil orderinя birlяшdirilяn qяbzdя яmяliyyatыn baш vermя faktы-pulun kassaya daxil olmasы tяsdiq edilir. Nяhayяt kassa-mяdaxil orderinin цzяrindя mцhasibat yazыlышы (provodkasы) verilir vя hяmin яmяliyyat цzrя hesablarыn mцxabirlяшmяsi vя mяblяь gюstяrilir. Demяli, bir sыra sяnяddя-kassa-mяdaxil orderindя eyni vaxtda sяrяncamverici, icraedici vя mцhasibatlыqda rяsmiyyяtя salыnan sяnяdlяrin яlamяtlяri olur. Kombinяlяшmiш sяnяdlяr tяcrцbяdя daha чox tяtbiq olunur. Чцnki, onlar tяrtib olunan sяnяdlяrin sayыnыn azalmasыna sяbяb olmaqla, mцhasibatыn iшini sadяlяшdirir vя sцrяtlяndirir.

Sяnяdlяr mяzmununun hяcminя gюrя ilk vя icmal sяnяdlяrя bюlцnцr. �lk sяnяdlяr tяsяrrцfat яmяliyyatlarы baш verяn kimi tяrtib olunur vя onlarы

яks etdirir. Bu sяnяdlяr mцhasibat yazыlышlarы aparmaq цчцn яsas sayыlыr. �lk sяnяdlяrя material qiymяtlilяrini buraxmaq цчцn tяlяbnamяlяr, tяdiyя-tяlяbnamяlяri, яsas vяsaitlяrin qяbul vя xaric olma aktlarы vя i.a. aiddir.

Tяlяbnamяdя materiallarы kimin tяlяb etmяsi, onlarыn hansы anbardan verilmяsi, tяlяb olunan vя faktiki buraxыlan materiallarыn miqdarы, qяbul edяn vя buraxan шяxslяrin imzasы vя s. mяlumatlar gюstяrilir.

Tяlяbnamя, materiallarыn istehsal vя tяsяrrцfat ehtiyaclarы цчцn anbardan buraxыlmasыnы яks etdirяn ilk sяnяddir. Tяlяbnamя, materiallarы alan vя buraxan zaman tяrtib olunur.

�lk sяnяdlяr юz nюvbяsindя daxili vя xarici sяnяdlяrя bюlцnцr. Daxili sяnяdlяrя mцяssisяnin юzцndя tяrtib olunan sяnяdlяr (tяlяbnamяlяr, qaimяlяr, aktlar vя i.a.) xarici sяnяdlяrя isя baшqa mцяssisяlяrdя tяrtib olunan sяnяdlяr (malsatanыn hesabnamяsi vя baшqa mцяssisяlяrlя qarшыlыqlы hesablaшmalar цzrя bildiriшlяr vя i.a.) aiddir.

�cmal sяnяdlяr rяsmiyyяtя salыnmыш ilk sяnяdlяrя яsasяn tяrtib olunur vя onlarda baш vermiш hяr bir tяsяrrцfat яmяliyyatыna dair mяlumat toplanыr. �cmal sяnяddя bir neчя ilk sяnяdin mяlumatы birlяшdirilir. �cmal sяnяdlяrя misal olaraq avans hesabatыnы, materiallarыn anbarda hяrяkяtinя dair maddi-mяsul шяxslяrin hesabatыnы, яmяk haqqы цzrя haqq-hesab юdяmя cяdvяllяrini gюstяrmяk olar.

Avans hesabatыnda hяr шeydяn яvvяl tяhtяl шяxs haqqыnda mяlumat olur. Sonra hesabatda aparыlmыш xяrclяrin dцzgцn vя mяqsяdяuyьun aparыlmasы gюstяrilir. Hesabat mцяssisя rяhbяri tяrяfindяn tяsdiq edilir. Hяmin sяnяddя

94

Page 95: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

mцxabirlяшяn hesablarыn debeti vя krediti цzrя mцhasibat yazыlышы (provodkasы) verilir.

Avans hesabatыnыn arxa tяrяfindя hяr bir ilk sяnяd цzrя aparыlmыш xяrclяr vя hяr sяnяdin tarixi, sыra nюmrяsi, elяcя dя onun nя цчцn vя nя qяdяr mяblяьdя юdяnilmяsi haqda mяlumatlar gюstяrilir. Avans hesabatыna tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn baш vermя faktыnы tяsdiq edяn bцtцn icraedici sяnяdlяr яlavя olunur.

Tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn яks etdirilmя цsuluna gюrя sяnяdlяr birdяfяlik vя yыьma sяnяdlяrя bюlцnцr.

Birdяfяlik sяnяd bir qayda olaraq yalnыz bir tяsяrrцfat яmяliyyatыnы яks etdirir. Birdяfяlik sяnяdlяrя misal olaraq kassa orderlяrini, tяlяbnamяlяri, hesabnamяlяri gюstяrmяk olar.

Yыьma sяnяdlяr, mцяyyяn dюvr яrzindя mцntяzяm olaraq (mяsяlяn, on gцn, ay) tez-tez tяkrar olunan vя mяzmununa gюrя oxшar olan яmяliyyatlarы яks etdirir. Bu cцr яmяliyyatlar yavaш-yavaш mцяyyяn cяdvяllяrя, jurnallara yazыlыr vя dюvrцn sonunda bцtцn яmяliyyatlar цzrя yekun hesablanыr. Bu zaman hяr bir яmяliyyat цzrя deyil hesabat dюvrцndя baш verяn bцtцn яmяliyyatlarыn yekununa bir mцhasibat yazыlышы (provodkasы) tяrtib olunur. Yыьma sяnяdlяrя misal olaraq materiallarыn daxыl olmasыna vя sяrf edilmяsinя dair tяrtib olunmuш cяdvяllяri gюstяrmяk olar.

Yыьma sяnяdlяr tяrtib olunan sяnяdlяrin miqdarыnы xeyli ixtisar edir vя bununla da mцhasibatlыьыn iшini sцrяtlяndirir.

Uчot iшlяrinin sяnяdlяшdirilmяsi vя ucuzlaшdыrыlmasыnыn яsas yollarыndan biri sяnяdlяrin sяmяrяli qurulmasыdыr. Bяzi sяnяdlяrdя lazыm olmayan artыq rekvizitlяr olur. Bu da nяticяdя sяnяdlяrin tяrtib olunmasыna чoxlu miqdarda яmяk vя vяsait sяrf olunmasыna sяbяb olur, onlarыn yoxlanmasы vя iшlяnmяsi чяtinlяшir, mцhasibat yazыlышlarыnыn sayы artыr.

Sяnяdlяrin sadяlяшdirilmяsinin vя ixtisar edilmяsinin яsas yolu kombinяlяшmiш vя yыьma sяnяdlяrin geniш tяtbiq etmяk hesab olunur. Sяnяdlяri ixtisar etmяk mяqsяdilя gюrцlяn iшlяrin vя buraxыlan materiallarыn uчotuna dair hяftяlik, on gцnlцk, aylыq sяnяdlяr tяrtib olunur. Limit-zabor vяrяqяlяrinin aylыq istifadя olunmasы sяnяdlяrin sayыnы azaldыr, mцhasibatlыьыn iшini sadяlяшdirir vя sцrяtlяndirir.

Sяnяdlяrin sяmяrяli tяшkilindя onun eynilяшdirilmяsinin vя standartlaшdыrыlmasыnыn da bюyцk яhяmiyyяti vardыr. Sяnяdlяrin eynilяшdirilmяsi dedikdя mцxtяlif mцяssisя vя tяшkilatlarda eyni яmяliyyatlarыn yekunu цчцn vahid sяnяd formasыnыn iшlяnib tяtbiq olunmasы baшa dцшцlцr. Mяsяlяn, bцtцn bank sяnяdlяri, mяdaxil vя mяxaric orderlяri mцяssisя vя tяшkilatlarыn aidiyyatыndan asыlы olmayaraq hяr yerdя vahid nцmunяdя tяtbiq olunur. Eynilяшdirilmiш sяnяdlяrin tяtbiqi onlarыn tяtbiq olunmasыnы, uчotun avtomatlaшdыrыlmasыnыn nцmunяvi layihяlяrinin iшlяnmяsini asanlaшdыrыr. Tяcrцbяdя sяnяdlяrin standartlaшmasы, baшqa sюzlя eyni hяcmdя standart sяnяdlяrdяn istifadя olunmasы geniш tяtbiq olunur. Sяnяdlяr standart hяcmdя 95

Page 96: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

olduqda, onlarыn hazыrlanmasыna az kaьыz sяrf olunur vя iшlяnmяsi sadяlяшir. Bundan baшqa standart formada sяnяdlяri saxlamaq цчцn eyni hяcmdя vя юlчцdя qovluqlardan, yeшiklяrdяn, rяflяrdяn istifadя olunur.

Sяnяdlяrin qяbulu, yoxlanmasы vя iшlяnmяsi Maddi–mяsul шяxslяr bцtцn sяnяdlяri mцяyyяn edilmiш vaxtlarda mцяssisяnin yaxud tяшkilatыn mцhasibatlыьыna tяqdim edilmяlidir. Bazar iqtisadiyyatы шяraitindя uчotun dцzgцn tяшkil olunmasы, tяsяrrцfat fяaliyyяtinin idarя olunmasы vя ona nяzarяt edilmяsindя sяnяdlяrin vaxtыnda tяrtib olunma vя tяhvil verilmя qaydasыnыn gюzlяnilmяsinin bюyцk яhяmiyyяti vardыr. Daxil olmuш sяnяdlяr baш vermiш tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn qanunauyьunluьu, mяqsяdяuyьunluьu vя digяr qaydalara mцvafiqliyi цzrя yoxlanыlыr. Bu zaman hesablamalarыn vя yekunlarыn dцzgцn hesablanmasы da yoxlanыlmalыdыr. Sяnяdlяrin dцzgцn rяsmiyyяtя salыndыьыnы yoxladыqda onlarыn tяrtib olunmasы цчцn mцяyyяn edilmiш qaydanыn gюzlяnilmяsinя, pozuntularыn, tяmizlяmяlяrin, istinad edilmiш dцzяliшlяrin olub – olmamasыna, яmяliyyatыn gediшatыna nяzarяt mяqsяdilя onlarыn цzяrindя (gюrцnяn yerlяrindя) tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn mяzmunundan asыlы olaraq hesablarыn mцxabirlяшmяsinin verilib verilmяmяsinя, bцtцn rekvizitlяrin doldurulmasыna, яsl imzalarыn olmasыna xцsusi diqqяt vermяk lazыmdыr. Yoxlanыlmыш vя qяbul edilmiш sяnяdlяr яmяliyyatlarы uчotda яks etdirmяk цчцn istifadя olunur. Qarшыlыqlы yoxlama yolu ilя hяr bir hesabat цzrя material qiymяtlilяrinin vя pul vяsaitlяrinin vaxtыnda mяdaxil olunmasы vя mяxaricя silinmяsi aydыnlaшdыrыlыr. Sяnяdlяrin yoxlanыlmasы vя qяbulu zamanы aшkar edilmiш sяhvlяr dцzяldilir. Яgяr qanunsuz яmяliyyatlarыn baш vermяsini yaxud imzalarыn, rяqяmlяrin saxtalaшdыrыlmasыnы (pozulmasыnы) tяsdiq edяn sяnяd aшkar edilяrsя, onlarыn sяbяblяri mцяyyяn edilяnя qяdяr uчotda яks etdirilmir. Yoxlanыlmыш vя qяbul edilmiш sяnяdlяr mцhasibat uчotunda qeydlяr aparmaq цчцn яsas hesab olunur. Bu zaman sяnяdlяr qruplaшdыrыlыr vя onlara яsasяn mцhasibat yazыlышы tяrtib olunur. Mцhasibatlыqda sяnяdlяr iшlяndikdяn sonra uчot qeydlяrinя (registrlяrinя) yazыlышlar aparыlыr. Uчotda kompцterlяrdяn istifadя olunan hallarda, sяnяdlяr yoxlanыlmalы, шifrяlяnmяli sonra isя onlarыn mяlumatlarыnы kompцterlяrdя iшlяmяk, mцxtяlif tяyinatlы hesabat formalarы hazыrlamaq vя c. iшlяri yerinя yetirmяk цчцn maшыn юtцrцcцlяrinя kючцrцlцr. Uчot informasiyasыnыn яsas aparыcыlarы uчot blanklarы, perfokatlar, perfolentlяr, maqnitlentlяr hesab olunur.

96

Page 97: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Hal-hazыrda kompyцterlяrin mцhasibat uчotunda geniш tяtbiq olunmasыna baшlanmasы ilя яlaqяdar olaraq ilk mяlumatlarыn maqnit lentlяrindя, dairя шяkilli maqnit lюvhяlяrdя, maqnit barabanlarda qeydя alыnmasы цчцn яlveriшli шяrait yaranmышdыr. Maqnit lentlяr vasitяsi ilя informasiya kompцterlяrя (EHM) verilir vя oradan чыxarыlыr. Maqnit lentlяr kaьыz, yaxud sellцloz-asetat lentlяr цzяrindя hazыrlanыr vя onun цstц maqnit materialla юrtцlцr. Lazыmы informasiyalar maqnit sahяlяrini maqnitlяшdirmяk yolu ilя maqnit lentinя kючцrцlцr. Maqnit lentinin, maqnit, lюvhяlяrin, maqnit barabanlarыn яsas цstцn cяhяti, onlara informasiyanыn yцksяk surяtdя юtцrцlmяsindя vя sonra mяlumatlarыn tez oxunmasыndadыr. Lakin respublikanыn mцяssisяlяrindя olan hesablama texnikasыndan istifadя olunma vяziyyяtinin юyrяnilmяsi gюstяrir ki, hяlя kompцterlяrdяn sяmяrяli istifadя olunmur, iшin чox hissяsinin hesablanmasы, юlчцlmяsi vя ilk mяlumatlarыn qeydя alыnmasы яllя yerinя yetirilir. Bu da uчot iшlяrinin vaxtыnda idarя olunmasыnы xeyli чяtinlяшdirir. Bцtцn яmяliyyatlarы sяnяdlяrlя dцzgцn vя vaxtыnda rяsmiyyяtя salmaьы tяmin etmяk цчцn qabaqcadan sяnяdlяrin mцяyyяn qaydada hяrяkяtini tяyin etmяk lazыmdыr. Sяnяdlяrin tяrtib olunma vя yaxud baшqa mцяssisя vя tяшkilatlardan alыnma dюvrцndяn, mцhasibatlыqda iшlяnmя vя arxivя verilmя dюvrцnя qяdяr hяrяkяtinя sяnяd dюvriyyяsi deyilir. Sяnяd dюvriyyяsinin aшaьыdakы яsas mяrhяlяlяri: sяnяdlяrin tяrtib olunmasы, mцhasibata qяbul edilmяsi, orada yoxlanmasы vя iшlяnmяsi, uчot qeydlяrinя yazыlmasы, arxivя verilmяsi vя s. vardыr. Hяr bir mцяssisяdя sяnяd dюvriyyяsini baш mцhasib mцяyyяn edir. Яmяliyyatlarыn rяsmiyyяtя salыnmasы, tяlяb olunan sяnяdlяrin vя mяlumatlarыn dцzgцn vя vaxtыnda verilmяsi haqqыnda baш mцhasibin gюstяriшlяrini yerinя yetirmяk hяr bir iшчinin vяzifя borcu hesab edilir. Sяnяd dюvriyyяsi planыnы tяrtib etdikdя sяnяdlяrin hяrяkяt etmя vaxtlarыnы vя hяr bir mяrhяlяdя sяnяdin hяrяkяtinя mяsuliyyяt daшыyan шяxs mцяyyяn edilmяlidir. Bu zaman elя etmяk lazыmdыr ki, sяnяdin hяr bir nюvцnцn nяzяrdя tutulan mяrhяlяlяrdяn imkan daxilindя tez keчя bilmяsi tяmin edilsin. Sяnяd dюvriyyяsinin bu cцr tяшkili sяnяdlяrin keyfiyyяtini yaxшыlaшdыrmaьa, onlardan tяsяrrцfata rяhbяrlikdя daha sяmяrяli istifadя etmяyя imkan verir. 97

Page 98: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 8. MЦHASИBAT UЧOTUNUN QEYD VASИTЯLЯRИ (REGИSTRLЯRИ) VЯ FORMALARЫ

1. Uчot registrlяri, onlarыn mцhasibat uчotunda rolu 2. Учот йазылышларында сящвлярин дйзялдилмя гайдасы 3. Мцщасибат учотунун формалары вя онларын характеристикасы

Uчot registrlяri, onlarыn mцhasibat uчotunda rolu

Mцhasibat uчotunun qarшыsыna qoyulan vяzifя vя mяqsяdlяrin yerinя yetirilmяsi mцяyyяn texniki шяrtlяrin vя iшlяrin gюrцlmяsini tяlяb edir. Mцhasibat uчotunun texniki шяrtlяri vя iшlяri dedikdя onun aparыlmasы, yяni яl yaxud uчot qeydiyyat vasitяlяrini (registrlяrini) tяtbiq etmяklя avtomatlaшdыrma vasitяlяrinin kюmяyi ilя яldя edilяn uчot informasiyalarыnыn qeydiyyatы baшa dцшцlцr. Mцhasibat uчotunun qeyd vasitяlяri (regstrlяri) qяbul edilmiш ilk uчot sяnяdlяrindяki informasiyalarыn mцhasibat uчotunun hesablarыnda vя mцhasibat hesabatыnda яks etdirilmяsinin sistemlяшdirilmяsi vя цmumilяшdirilmяsi цчцn nяzяrdя tutulmuшdur. Tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn mцhasibat uчotunda dцzgцn яks etdirilmяsi, onlarы tяrtib vя imza edяn шяxslяri hяrtяrяfli tяmin edir. Mцhasibat hesabatlarыnыn daxili registrlяrinin mяzmunu onu mцvafiq шяxslяrin Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunvericiliyi ilя yaymasыna gюrя mяsuliyyяt daшыyan kommersiya sirri hesab edilir. Belяliklя, bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarы uчot regstrlяrindя яks etdirilir. Onlar xцsusi kitablarda (jurnallarda), ayrы-ayrы kartlarda, maшinoqramlarda elяcя dя maшыndaшыyыcы informasiyalarda aparыlыr. Mцhasibat uчotu regstrlяrinin maшыn-daшыyыcыlarыnda aparыlmasы zamanы onlarыn informasiya daшыyыcы kaьыzlara чыxarmaq imkanlarыnы nяzяrя almaq lazыmdыr. Registrlяrin formalarы Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanunu ilя mцhasibat uчotunun tяnzimlяnmяsindя xцsusi hцquqa malik olan Azяrbaycan Respublikasы Maliyyя Nazirliyi yaxud Respublika icraedici orqanlarы, hяmчinin mцhasibat uчotunun цmumi metodoloji prinsiplяrinя riayяt edяn tяшkilatlar tяrяfindяn iшlяnib hazыrlanыr vя tяtbiq цчцn tюvsiyя edilir. Uчot registrlяri- tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn qeydiyyatы цчцn nяzяrdя tutulan xцsusi cяdvяl formalarыdыr. Onlar istifadя imkanlarыndan asыlы olaraq xarici gюrцnцшя malik olmaqla яmяliyyatlarыn mяzmununun hяmчinin yazыlышlarыn xarakterini vя qurluшunu юzцndя яks etdirяn registrlяrя bюlцnцr. Qeyd edilяn registrlяri aшaьыda gюstяrilяn шяkildяki kimi tяsяvvцr etmяk olar:

98

Page 99: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Xarici görünüşünə görə

Mühasibat kitabları, Kartlar, Sərbəst vərəqələr,

Yazılışların xarakte-rinə görə

Xronoloji, Sistematik, Kombinələşmiş,

Xarici gюrцnцшцnя gюrя uчot registrlяri mцhasibat kitablarы, kartlar vя sяrbяst vяrяqяlяr kimi tяqdim oluna bilяr. Mцhasibat kitablarы- xцsusi sцtunlu шnurlanmыш uчot cяdvяllяrindяn ibarяtdir. Onlar uчot цчцn istehsal yerlяri (sexlяr, briqadalar, anbarlar vя i.a.) цzrя mцhasibatlыqda tяtbiq edilir. Mцhasibat kitablarыnыn bцtцn sяhifяlяri nюmrяlяnir, onun axыrыnda isя sяhifяlяnmiш vяrяqяlяrin miqdarы baш mцhasibin imzasы ilя tяsdiq edilir. Hal-hazыrda яn geniш yayыlmыш kitab Baш vя anbar uчotu kitabы hesab edilir. Kitabda aparыlan uчot bir sыra nюqsanlara malikdir. Bu nюqsanlar uчot iшчilяri arasыnda яmяyin bюlцшdцrцlmяsinin чяtin olmasыndan ibarяtdir. Buna hяr hansы kitabda yazыlыш aparan uчot iшчisinin чoxlu miqdarda yazыlыш apara bilmяmяsini, mцhasibatlыьыn digяr iшчilяrinin isя iшin bu sahяsindя ona kюmяklik etmяkdяn mяhrum olmasыnы misal gюstяrmяk olar. Bюyцk hяcmdя iшin olmasы mцhasibat kitabыnda qeydiyyatыn aparыlmasыnы mцrяkkяblяшdirir vя bu da mцhasibat iшчilяrinin яmяk mяhsuldarlыьыnыn yцksяldilmяsinя imkan vermir. Bu cцr шяraitdя uчot iшчisi ona lazыm olan sцtunu, xяtti axtarыb tapmaq цчцn kitabыn vяrяqяlяrini vяrяqlяmяyя чox vaxt sяrf edir yaxud tяlяb olunan iшin yerinя yetirilmяsi цчцn hяr hansы bir seчim aparыr. Bundan baшqa, kitab uчotunun aparыlmasы yцksяk mяhsuldar hesablama texnikasыndan istifadя etmяyя imkan yaratmыr.

Sintetik, Analitik,

Əməliyyatların məz-mununun həcminə görə

Uçot registri

Birtərəfli, İkitərəfli , Quruluşuna görə Çoxsütunlu, Xətti, Şahmatlı,

99

Page 100: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Bцtцn sadalanan nюqsanlar kart vя sяrbяst vяrяqяlяrdяn istifadя olunmasыnda yox dяrяcяsindяdir. Kartlar- uчot aparmaq цчцn kaьыz yaxud standart юlчцlц kartonlardan hazыrlanmыш vя xцsusi baьlana bilяn yeшiklяrdя (kartotekalarda) mцhafizя edilяn sцtunlaшdыrыlmыш ayrы - ayrы vяrяqяlяrdяn ibarяtdir. Kartlar (kartlar mяcmuu) mцxtяlif rяngli vя юlчцlц metal gюstяricilяrlя (indikatorlarla) bяrkidilmiш zяruri karton bюlgцlяrя bюlцnцr. Bu indikatorlarda hesabыn nюmrя yaxud adы vя lazыm olan kartы tez tapmaьa imkan yaradan digяr niшanяlяr gюstяrilir. Hяr bir kartoteka, kartlarыn saxlanmasыna vя onlarda aparыlan yazыlышlarыn dцzgцnlцyцnя mяsuliyyяt daшыyan mцяyyяn uчot iшчisinя tяhkim edilir. �ш gцnцnцn axыrыnda kartateka aчarla baьlanmalыdыr. Hяr bir uчot obyekti цчцn aчыlmыш kart, ona tяhkim edilяn sыra nюmrяsi gюstяrilmяklя xцsusi reystrdя (siyahыda) qeydя alыnыr. Bu cцr iшin aparыlmasы istяnilяn anda aчыlmыш bцtцn kartlarыn mюvcudluьunu yoxlamaьa шяrait yaradыr. Uчotda kartlarыn tяtbiqi mexaniklяшmя vasitяlяrindяn istifadя etmяyя geniш imkan yaradыr. Onlar yazыlышlarыn surяtinin чыxarыlmasы vя uчot mяlumatlarыnыn hяr cцr qruplaшdыrыlmasы цчцn olduqcan rahatdыr. Kart registrlяrindя olan яsas nюqsan, onlarыn istяnilяn anda kartateykadan gюtцrцlя bilmяsi, itmяsi vя onun yeni kartla яvяz olunmasыndan ibarяtdir. Lakin reystrin (siyahыnыn) kюmяyi ilя onlarыn mюvcudluьunun mцntяzяm izlяnmяsi belя bir halыn yяni kartlarыn itmяsinin tez bir zamanda tяyin edilmяsinя imkan yaradыr. Tяcrцbяdя kartыn tяtbiqinin цч: kontokorrent (debet vя kredit sцtunlarыna malik olan); material (material dяyяrlilяrinin miqdar vя mяblяьi цzrя mяdaxilini, mяxaricini vя qalыьыnы юzцndя яks etdirяn sцtunlarы olan); чoxsцtunlu (bir neчя sцtunu olan) nюvlяri daha geniш yayыlmышdыr. Sяrbяst vяrяqяlяr kart uчot registrlяrinin dяyiшmiш formasыnы юzцndя яks etdirir. Burada яsas fяrq onun saxlanmasы цsulundan ibarяtdir. Kartlar xцsusi kartotekalarda saxlandыьы halda ayrы-ayrы vяrяqяlяr xцsusi registratorlarda (qovluqlarda) yerlяшdirilir. Bцtцn hallarda hяr bir vяrяqя yazыlыш, hesablama, seчmя iшi vя i.a. aparmaq цчцn registratordan gюtцrцlя vя tяlяb olunan яmяliyyat yerinя yetirilя bilяr. Ayrы-ayrы vяrяqяlяr jurnal, cяdvяl vя maшыnoqramlar aparmaq цчцn tяtbiq edilir. Yazыlышlarыn xarakterinя gюrя registrlяr xronoloji, sistematik (mцntяzяm) vя kombinяlяшdirilmiш registrlяrя bюlцnцr. Xronoloji registr bцtцn sяnяdlяrin hesablar цzrя bюlцшdцrmяsini aparmadan daxil olmasыnы qeyd etmяk цчцn tяtbiq edilir. Xronoloji yazыlыш xцsusi qeydiyyat jurnalыnda yaxud reystrindя (cяdvяlindя) aparыlыr vя onun яsas mяqsяdi – mцhasibatlыьa daxil olmuш vя yazыlышlarыn dцzgцn aparыlmasыnы tяsdiq edяn sяnяdlяrin mцhafizя edilmяsinя nяzarяti tяmin etmяkdяn ibarяtdir. Xronoloji qeydiyyat mцяyyяn sorьu arayышы (mяsяlяn, qeydiyyat jurnalы, kassa kitabы, yцkцn daxil olmasыnыn uчotu jurnalы, яsas vяsaitlяrin uчotu цzrя inventar kartlarыnыn siyahыsы) цчцn dя istifadя edilir.

100

Page 101: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Sistematik (mцntяzяm) registrlяr mцhasibat yazыlышlarыnыn sintetik vя analitik hesablar цzrя qruplaшdыrыlmasы цчцn mцhasibatlыqda aparыlыr. Buna uчotun memorial order formasыnыn istifadя edilmяsi zamanы sintetik hesablar цzrя яmяliyyatlarыn qruplaшdыrыlmasы цчцn mцhasibatlыqda Baш kitabыn aparыlmasыnы misal gюstяrmяk olar. Kombinяlяшdirilmiш registrlяr xronoloji vя sistematik yazыlышlarы юzцndя birlяшdirir. Buna misal olaraq Baш-jurnal kitabыnы elяcя dя яksяriyyяt jurnal-order vя cяdvяllяri aid etmяk olar. Яmяliyyatlarыn mяzmununun hяcminя gюrя uчot registrlяri sintetik vя analitik registrlяrя bюlцnцr. Sintetik uчotun registrlяri sintetik hesablarыn aparыlmasы (ancaq tarix, nюmrя vя mцhasibat yazыlышlarыnыn mяblяьi gюstяrilmяklя mяzmuna izahat vermяdяn) цчцn aчыlыr. Bяzi hallarda soruшulan mяzmun haqda qыsa izahat (mяsяlяn, hesablaшma sяnяdlяrinin Reystri, Baш kitab vя Baш jurnal kitabы kimi) verilir. Analitik uчotun registri analitik hesablarыn gюstяricilяrini яks etdirmяk vя hяr bir material dяyяrlisinin mюvcudluьu vя hяrяkяti цzяrindя nяzarяt aparmaq цчцn nяzяrdя tutulur. Quruluшuna gюrя registrlяr birtяrяfli, ikitяrяfli, чoxtяrяfli, xяtli vя шaxmat registrlяrя bюlцnцr. Birtяrяfli registrlяr-material dяyяrlilяri, hesablaшmalar vя digяr яmяliyyatlar цчцn mцxtяlif kartlardan ibarяtdir. Onlarda debet vя kredit yazыlышlarыnыn ayrы-ayrы sцtunlarы birlяшdirilir. Bu zaman uчot pul, natural yaxud eyni vaxtda hяr iki юlчцdя bir vяrяqdя aparыlыr. Birtяrяfli registrlяr sintetik vя analitik uчotda tяtbiq edilir. Onlar aшaьыdakы gюrцnцшя malikdir.

Tarixi № Яmяliyyatыn mяzmunu

Mяdaxil (debet)

Mяxaric (kredit)

Qalыq Иmza

Иkitяrяfli registrlяr яsasяn uчot kitabыnda aparыlan hallarda tяtbiq edilir. Bu zaman kitabыn iki aчыlmыш sяhfяsindя (sяhifяnin sol tяrяfindя-debet, saь tяrяfindя isя-kredit yazыlmaqla) hesab aчыlыr. Иkitяrяfli registrlяrdя aparыlan uчot ancaq яl ilя aparыlan hallarda sintetik vя analitik uчotda istifadя olunur. Onda яmяliyatыn mяzmununu qeyd etmяk цчцn xцsusi yer dя ayrыlmышdыr. Qeyd edilяn ikitяrяfli registr aшaьыdakы gюrцnцшя malikdir.

Tarixi № Яmяliyyatыn mяzmunu

Mяblяь Tarix № Яmяliyyatыn mяzmunu

Mяblяь

Чoxsцtunlu registrlяr яlavя daxili analitik uчot gюstяricilяrini яks etdirmяk цчцn istifadя edilir. Belя registrя tяшkilat цzrя materialыn hяrяkяtinin uчotunun

101

Page 102: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

цmumilikdя яks etdirilmяsini; tяшkilatыn чяkdiyi xяrclяrin ayrы-ayrы maddi mяsul шяxslяr vя hяr bir МЮВЗУ vя xяrc maddяlяri цzrя qeyd edilmяsini aid etmяk olar. Xяtti registrlяr-чoxsцtunlu registrlяrin яsas nюvцnцn dяyiшmiш formasыnы юzцndя яks etdirir. Burada hяr bir analitik hesab, sintetik hesab цчцn qeyri-mыhdud miqdarda analitik hesab aчmaьa шяrait yaradan sяtirdя яks etdirilir. Mяsяlяn, mцяssisяdя tяhtяl шяxslяrя verilmiш avansыn vя ona gюrя aparыlan bцtцn hesablaшmanыn яks etdirilmяsi цчцn nяzяrdя tutulan jurnal-orderin ayrы-ayrы sяtirindя яks etdirilmяsini buna aid etmяk olar. Шahmat registrlяri mяblяqlяrin eyni vaxtda bir hesabыn debetindя digяr hesabыn kreditindя яks etdirilmяsi цчцn istifadя olunur. Burada hяr bir mяblяь sюzц gedяn registrin sцtun vя sяtirlяrinin kяsiшmя nюqtяsindя yazыlmaqla yerinя yetirilir. Buna bir sыra mяsяlяn, 10, 10/1, 11,13 vя i.a. jurnal-orderlяrdя vя Baш kitabda aparыlan yazыlышlarы misal gюstяrmяk olar.

Uчot-yazыlышlarыnda sяhvlяrin dцzяldilmя qaydasы

Uчot qeydlяrindя aparыlan yazыlышlar mцhasibat uчotunda sяnяdlяr vя yazыlышlar haqqыnda Respublika Maliyyя Nazirliyi tяrяfindяn tяsdiq edilmiш яsasnamяyя mцvafiq olaraq aparыlыr. Yazыlышlar яl vя ya makina yaxud kompцter ilя (yazы vя yaxud xцsusi makina, kompцter maшыnlarы vasitяsilя) aparыla bыlяr. Yazыlышlarыn aparыlmasы zamanы sяhvlяrя yol verilяn hallarda onlarыn dцzяldilmяsi aшaьыdakы цч цsuldan birinin kюmяyi ilя yerinя yetirilя bilяr: Korrektura; Storno (mяnfi iшarя); Яlavя yazыlыш. Sяhvlяrin korrektura deyilяn dцzяliш цsulunun mahiyyяti sяhv yazыlmыш mяblяьin, yaxud mяtnin цzяrindяn nazik xяtt чяkilяrяk onlarыn yuxarыsыndan dцzgцn mяblяь yaxud mяtn yazыlmasыndan ibarяtdir. Belя dцzяliш haqqыnda uчot qeydlяrinin boш olan yerindя xцsusi qeydiyyat aparыlaraq mцvafiq imza ilя tяsdiq edilir. Bu cцr dцzяliш цsulu, hesablarda aparыlan yazыlышlarda baш verяn sяhvlяr, yekunlarыn hesablanmasыndan яvvяl mцяyyяn edildikdя (mяsяlяn, hяr hansы hesabda debet yaxud kredit цzrя mяblяь sяhv yazыldыqda), yekunlar dцzgцn hesablanmadыqda yaxud яmяliyyat aid olmayan uчot qeydinя yazыlmыш olduqda tяtbiq edilir. Storno “Qыrmыzы storno” (mяnfi iшarя) dцzяliш цsulundan yekunlar sяhv hesablandыqda vя balans tяrtib edildikdяn sonra yaxud bu vя ya digяr яmяliyyat aid olmadыьы hesablarda яks etdirilяn hallarda istifadя olunur. Belя hallarda sяhv mцhasibat yazыlышы “storno” цsulu ilя olduьu kimi tяkrar edilir vя sonra adi mцrяkkяblя hяmin sяhvя dцzgцn mцhasibat yazыlышы verilir. Bu zaman mяblяьlяrin yekunu hesablanan zaman qыrmыzы mцrяkkяblя yazыlmыш

102

Page 103: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

mяblяь чыxыlыr vя belяliklя dя yol verilmiш cяhv dцzяldilmiш hesab edilir. Mяsяlяn, mцvяqqяti яmяkqabiliyyяtini itirdiklяrinя gюrя 12000 manat mяblяьindя mцavinяt hesablanmыш vя o, yanlыш tяrtib edilmiш aшaьыdakы mцhasibat yazыlышы ilя sяhvяn hяmin mцяssisяnin xяrclяrinя silinmiшdir: Debet “Яsas istehsalat” hеsabы - 12000 manat Kredit “Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabы Halbuki bu mяblяь sosial sыьorta vя tяminat orqanlarыnыn vяsaiti hesabыna юdяnilmяli vя “Яsas istehsalat” hesabыnыn debetinя deyil, “Sosial sыьorta vя tяminat цzrя hesablaшmalar” hesabыnыn debetinя yazыlmalыdыr. Tяcrцbяdя vя tяdris prosesindя чox hallarda qыrmыzы qяlяmlя aparыlasы storno yazыlышы sяhv mяblяьin чяrчivяyя alыnmasы ilя яvяz edilir. Bu, hяr bu cцr halda qыrmыzы qяlяmin tapыlыb istifadя edilя bilmяmяsi ilя яlaqяdardыr. Ona gюrя hяmin sяhv yazыlышыn dцzяldilmяsi цчцn яvvяlcя storno (qыrmыzы karandaшla) yazыlышы verilmяli, sonra adi yazы ilя dцzgцn yazыlыш tяrtib edilmяlidir. Hяmin hesaba yazыlыш aшaьыdakы шяkildя olmalыdыr: Storno цsulu ilя mцhasibat yazыlышы (qыrmыzы yazы ilя) yaxud чяrчivяyя alыnmaqla aшaьыdakы yazыlыш verilmяlidir: Debet “Яsas istehsalat” hesabы - 12000 manat Kredit “Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabы Bununla da sяhv aparыlmыш yazыlыш lяьv edilir. Sonra sяhvi dцzяltmяk цчцn adi yazы ilя belя yazыlыш (provodka) tяrtib olunur: Debet “Sosial sыьorta vя tяminat цzrя hesablaшmalar” hesabы -12000 manat. Kredit “Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabы Bu, mцhasibat uчotu hesablarыnda aшaьыdakы шяkildя яks etdirilir. “Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя “Яsas istehsalat” “Sosial sыьorta vя tяminat” Debet hesablaшmalar”hesabы Kredit Debet hesabы Kredit Debet цzrя hesablaшmalar hesabы Kredit

Saldo 20000 1) 12000 2) 12000 3) 12000

Saldo 8500 1) 1200 2) 1200

3) 12000 Dюvriyyя 12000

C.50000 Saldo 38000

Dюvriyyя 12000 Dюvriyyя

Saldo 32000 Saldo 8500

Belяliklя, “Яsas istehsalat” hesabы цzrя sяhv gюstяrilmiш mяblяь dцzяldilmiш olur. Ona gюrя ki, dюvriyyяlяrin yekunlarы hesablanan zaman qыrmыzы mцrяkkяblя (чяrчivяdя) yazыlmыш mяblяьlяr чыxыlыr. Son nяticяdя “Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” vя “Sosial sыьorta vя tяminat цzrя hesablaшmalar” hesablarыnda 12000 manat яks etdirilmiш olur.

103

Page 104: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Sяhvlяrin dцzяliшinin storno metodundan hяm dя яvvяllяrdя tяrtib edilmiш mцhasibat yazыlышlarыnыn mяblяьini azaltmaq tяlяb olunan hallarda istifadя edilir. Яlavя yazыlыш цsulundan tяsяrrцfat яmяliyyatlarы mцhasibat uчotu hesablarыnda dцzgцn mцxabirlяшmя ilя lakin az mяblяьdя яks etdirilяn hallarda istifadя olunur. Яlavя mцhasibat yazыlышы dцzgцn mяblяьlя yanlыш mяblяьlяr arasыndakы fяrq цчцn tяrtib edilir vя bu zaman eyni hesablara toxunulur. Mяsяlяn, mцяssisяdя azqiymяtli inventarlara 8000 manat kюhnяlmя hesablanmышdыr. Lakin yoxlama nяticяsindя 9500 manat hesablanmalы olduьu mцяyyяnlяшdirilmiшdir. Ona gюrя azqiymяtli inventarlar цzrя az hesablanmыш mяblяь haqqыnda aшaьыdakы яlavя yazыlыш (provodka) verilmяlidir. Debet “Яsas иstehsalat hesabы” -1500 manat Kredit “Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalarыn kюhnяlmяsi” hesabы Hesablarda bu яmяliyyat belя яks etdirilmяlidir: “Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn Debet “Яsas istehsalat” hesabы Kredit Debet яшyalarыn kюhnяlmяsi ”hesabы Kredit 1) 8000 Saldo 300 2) 1500 1) 8000 2)1500 Belяliklя, tяsяrrцfat яmяliyyatlarы hesablarda яks etdirildiyi zaman yol verilmiш sяhv яlavя yazыlыш vasitяsilя aradan gюtцrцlmцш olur.

Mцhasibat uчotunun formalarы vя onlarыn xarakteristikalarы Mцhasibat uчotu чoxsaylы registrlяrdя aparыlыr. Uчot registrlяri цчцn mцxtяlif formaya uyьunlaшdыrыlmыш yazыlышlarы aidiyyati ardыcыllыqlarla aparmaq mцmkцn olan kitablardan, kartlardan, jurnal-orderlяrdяn, cяdvяllяrdяn vя ayrы-ayrы vяrяqяlяrdяn istifadя edilir. Bцtцn bunlar mцhasibat uчotunda bir-birindяn fяrqli formalarыn tяtbiqini tяlяb edir. Mцhasibat uчotunun formalarы dedikdя sintetik vя analitik uчotun яlaqяlяrini, tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn metod vя texnikasыnы, uчot proseslяrinin texnologiyasы vя tяшkilini mцяyyяn edяn uчot registrlяrinin mяcmuu baшa dцшцlцr. Mцhasibat uчotu formalarыnыn birini digяrindяn fяrqlяndirяn niшanяlяrя aшaьыdakыlar aid edilir: - tяtbiq edilяn registrin miqdarы, tяyinatы, mяzmunu vя xarici gюrцnцшц; - sintetik vя analitik uчotun sistematik (mцntяzяm) vя xronoloji registrlяrinin qarшыlыqlы яlaqяsi; - uчot registrindя yazыlышlarыn aparыlma цsullarы vя ardыcыllыьы; - mцhasibat uчotunda mexaniklяшdirmя vя avtomatlaшdыrma vasitяlяrindяn istifadяnin sяviyyяsi.

104

Page 105: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Hazыrda fяaliyyяtdя olan tяsяrrцfatlarыn mцxtяlif sahяlяrinin mцяssisя vя tяшkilatlarыnda mцhasibat uчotunun яn чox yayыlmыш aшaьыdakы: memorial-order; kitab-jurnal; jurnal-order; cяdvяl-perfokart; avtomatlaшdыrыlmыш vя mяlumatlarыn kompцterlя iшlяnmяsi; sadяlяшdirilmiш formalarы tяtbiq olunur. Mцhasibat uчotunun memorial-order formasы 1928-1930-cu illяrdя yaranmышdыr. O, 1946-cы ildя bцtцn mцяssisя vя tяшkilatlarda tяtbiq edilmяk цчцn tюvsiyя edilmiшdir. �stifadя edilmя mцddяti яrzindя bu forma, daha da tяkmillяшdirilяrяk, dяfяlяrlя dяyiшdirilmiшdir. Bu formadan istifadя edilяn zaman hяr bir tяsяrrцfat яmяliyyatы (yaxud icmal sяnяddя яks etdirilяn яmяliyyatlar qrupu) цzrя memorial order tяtbiq olunur. Bu formanыn xarakterik xцsusiyyяti mцяyyяn dюvr яrzindя mцhasibatlыьa daxil olan sяnяdlяrin eyni tяsяrrцfat яmяliyyatlarы цzrя qruplaшdыrma vя cяmlяшdirmя cяdvяllяrindя цmumilяшdirmяkdяn vя qeydiyyata almaqdan ibarяtdir. Qruplaшdыrыlmыш sяnяdlяrя яsasяn hяr bir mцhasibat yazыlышы цчцn ayrы memorial order tяrtib edilir ki, bцtцn ilk vя icmal sяnяdlяr mцdafiяedici sяnяd kimi bu orderя яlavя olunur. Memorial-orderdя onun nюmrяsi, яmяliyyatыn qыsa mяzmunu, hesablarыn debet vя krediti, яmяliyyatыn mяblяьi gюstяrilir. Qeyd edilяn memorial-order formasыnыn sxemi aшaьыdakы kimi nяzяrdя tutulmuшdur:

200 -ci il yanvar ayы цчцn ____ №-li memorial order

Яsas (sяnяdin adы Hesabыn debeti цzrя onun mяzmunu) (nюmrя)

Hesabыn krediti цzrя(nюmrя)

Mяblяь

hissя ilя цmumi 1 2 3 4 5

Memorial-order formasыndan istifadя edяn zaman sintetik uчot iki registrdя - Qeydiyyat jurnalыnda vя Baш kitabda aparыlыr. Qeydiyyat jurnalы nюmrя, tarix vя mяblяь gюstяrilmяklя mцhasibat yazыlышlarыnыn (memorial orderlяrin) xronoloji qaydada qeydiyyatы цчцn tяtbiq edilir. Bu jurnalda hяr bir memorial orderя daimi nюmrя verilir. Qeydiyyat jurnalыnыn formasы aшaьыdakы kimi nяzяrdя tutulmuшdur.

200 -ci il yanvar ayы цчцn

Qeydiyyat jurnalы

Memorial-orderin qыsa nюmrя Orderin tarixi Mяblяь 1 2 3

Sonra memorial orderlяr ikitяrяfli aчыlmыш formaya malik Baш kitaba yazыlыr. Hяr bir sintetik hesab цчцn iki dюnmя (qatlana bilяn) sяhifя aчыlыr. Bu kitabda

105

Page 106: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

memorial- orderlяrin yazыlышы mцxabirlяшяn hesablar gюstяrilmяklя hяr bir hesab цzrя ayrыlыqda aparыlыr. Belя yazыlыш bu yaxud digяr dюvrя aid olan gюstяricilяri цmumilяшdirmяyя шяrait yaradыr. Sюzц gedяn kitabыn formasы aшaьыdakы kimi nяzяrdя tutulmuшdur.

51 “Hesablaшma hesabы” цчцn Baш kitab

Tarixi Memorial

orderin nюmrяsi

Kredit hesablarы Debet цzrя yekun

Tarix Memorial orderin nюmrяsi

Debet hesablarы Kredit цzrя yekun

75№-li hesab

76№- li hesab

vя i.a.

50№- li he- sab

60№- li he- sab

vя i.a.

Hяr ayыn axыrыnda Baш kitabda debet vя kredit dюvriyyяsinin yekunu hesablanыr, ayrы-ayrы hesab цzrя qalыq чыxarыlыr vя sintetik hesablar цzrя dюvriyyя cяdvяli tяrtib olunur. Memorial-order formasыndan istifadя edilяn zaman analitik uчot яsasяn kartda yaxud hяm kart hяm dя kitabda aparыlыr. Analitik uчot registrlяrindя yazыlышlar bыlavasitя memorial orderя яlavя edilяn ilk yaxud icmal sяnяdlяrя яsasяn aparыlыr. Ay qurtardыqdan sonra analitik hesablar цzrя dюvriyyяlяrin mяblяьi hesablanыlыr vя dюvriyyя cяdvяli tяrtib edilir. Sintetik vя analitik hesablar цzrя dюvriyyя cяdvяli qarшыlыqlы surяtdя tutuшdurulur (цzlяшdirilir). Sintetik hesablarыn debet vя krediti цzrя dюvriyyяlяri memorial-orderlяrin qeydiyyat jurnalыndakы dюvriyyя mяblяьlяri ilя цzlяшdirilir. Цzlяшmя vя nяzarяt aparыldыqdan sonra mцhasibat balansы vя digяr hesabat cяdvяllяri tяrtib edilir. Bu formadan istifadя kitab vя kartdan istifadяni, yazыlышlarыn uчot registrlяrindя hяr ay yoxlanmasыnы, mцяyyяn olunmuш sяhvlяrin aшkar olunmasыnы vя uчot iшчilяrinin яmяk bюlgцsцnцn bюlцшdцrцlmяsini asanlaшdыrыr. Memorial-order formasыnыn чatышmazlыьы – uчot iшinin чoxunun ayыn axыrыna dцшmяsii sayыlыr. Adяtяn ayыn axыrыnda hesabat tяrtib edilяn dюvrdя sintetik vя analitik hesablar цzrя dюvriyyя cяdvli tяrtib etmяk, mцhasibat yazыlышlarыnы uчot registrlяrindя tam яks etdirmяk vя baш verяn sяhvlяri dцzяltmяk zяruri sayыlыr. Bu cцr vяziyyяt ay яrzindя uчot iшчilяrinin яmяyinin dцzgцn bюlцшdцrцlmяmяsinя, mцhasibat hesabatыnыn vaxtыnda tяrtib edilib tяqdim olunmamasыna gяtirib чыxardыr. Bundan baшqa, sюzц gedяn uчot formasы avtomat-laшdыrыlmaya uyьunlaшdыrыlmamaqla яsasяn яl яmяyindяn istifadя цчцn nяzяrdя tutulmuшdur. Mцhasibat uчotunun memorial-order formasыnda yazыlыш qaydasы aшaьыdakы шяkildяki kimi hяyata keчirilir.

106

Page 107: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

İlk sənədlər

Kassa kitabı

Bazar iqtisadiyyatыnыn mцasir mяrhяlяsindя mцhцm sahяlяrdяn biri olan istehlak kooperasiyasы sistemindя mцhasibat uчotunun sюzц gedяn formasы 1952-ci il yanvarыn 1-dяn xeyli dяyiшmiш vя mцhasibat uчotunun kitab-jurnal formasы adlandыrыlmышdыr. Bu formanыn mahiyyяti aшaьыdakы sxemdя tяsvir edilmiшdir.

Qruplaşdırılmış və cəmləşdirilmiş sənədlər

Memorial-order

Analitik uçot registrləri Qeydiyyat jurnalı

Baş kitab Analitik uçot hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Sintetik uçot hesabları üzrə dövriyyə cədvəli

Balans və digər hesabat formaları

107

Page 108: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Mцhasibat uчotunun kitab-jurnal formasыnыn S X E MИ

Uчotun kitab-jurnal formasыnыn gюstяrilяn sxemi xarici gюrцnцшцnя gюrя mцhasibat uчotunun memorial-order formasыnыn sxemindяn чox da fяrqlяnmir. Lakin bunlarыn mahiyyяtinя dяrindяn baxыldыqda mцhцm fяrqlяrin olduьu aшkara чыxыr. Mцhasibat uчotunun kitab-jurnal formasыnda daha kцtlяvi яmяliyyatlar (mal, kassa, hesablaшma vя xцsusi ssuda hesablarы vя c.) цzrя yazыlышlar xцsusi jurnallarda aparыlыr ki, hяmin jurnallarыn qruluшu яmяliyyatlarыn

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli

Balans və sair hesabat cədvəlləri

Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri

Sənədlər

Jurnallar (kitablar)

Memorial-orderlər

Kassa kitabı

Bəzi hesablar üzrə yığma (işləmə) cədvəlləri

Birdəfəlik və yığma memorial-orderlər

Qeydiyyat jurnalı və baş kitab

Analitik uçot kitabları və kartları

108

Page 109: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

xцsusiyyяtlяrindяn vя hesablarыn mяzmunundan asыlы olaraq ixtisaslaшdыrыlmышdыr. Jurnallarda tяsяrrцfat яmяliyyatlarы yыьma prinsipi цzrя яks etdirilir.

Yazыlышlar aparmaq цчцn яsasяn icmal vя ilk sяnяdlяrdяn vя bir sыra hallarda tяtbiq edilmiш yыьma (qruplaшdыrma) cяdvяlяrindяn istifadя olunur. Jurnallarda yazыlышlar шahmat prinsipi ilя mцxabirlяшяn hesablarыn debeti vя krediti цzrя aparыlыr.

Uчotun bu formasыnda memorial-orderlяr, bir qayda olaraq, jurnallarыn aylыq yekunlarыna яsasяn tяtbiq edilir. Burada mцxabirlяшяn hesablarыn qarшыlыqlы mяblяьlяrinin memorial orderlяrя ancaq bir dяfя яks etdirilmяsinя diqqяt yetirilir. Jurnallara yazыlmayan яmяliyyatlar цzrя ayrыca memorial-orderlяr tяrtib edilir. Memorial orderlяr qeyd jurnalыna yazыldыqdan sonra onlarыn mяlumatы baш kitaba yazыlыr.

Baш kitabda hяr bir sintetik hesab цчцn ayrыca sяhifя aчыlыr. Burada hesablarыn debet vя krediti цzrя yazыlышlar ayrы aparыlmaqla, memorial-orderlяrin tarixi vя nюmrяlяri, mцxabirlяшяn hesablarыn шifrяlяri, xцsusi vя цmumi mяblяьlяr gюstяrilir. Sonra hяr bir hesab цzrя nяinki ay яrzindяki dюvriyyяlяrin yekunu hesablanыr, hяtta son saldo da mцяyyяnlяшdirilir ki, bu da hesablarыn yekun gюstяricilяrini analitik uчotun mяlumatы ilя цzlяшdirib yoxlamaьa imkan verir. Baш kitabыn gюstяricilяrinя яsasяn hesablar цzrя dюvriyyя cяdvяllяri tяrtib olunur ki, bundan da mцhasibat balansыnыn tяrtib edilmяsi цчцn istifadя edilir.

Юzцnцn fяrqlяndirici xцsusiyyяtlяri ilя yanaшы uчotun kitab-jurnal formasы ilя sяnayedя vя ticarяtdя geniш tяtbiq olunan jurnal-order formasы arasыnda bяzi цmumi oxшarlыq vardыr. Bu oxшarlыq ondan ibarяtdir ki, mцhasыbat uчotunun kitab-jurnal formasыnda istifadя edilяn bяzi prinsiplяrdяn (kцtlяvi, oxшar яmяliyyatlar цzrя ilk sяnяdlяrin xцsusi jurnallarda yыьыlmasы, sintetik vя analitik uчot yazыlышlarыnыn bir qeyddя birlяшdirilmяsi, baш kitabda yalnыz sintetik hesablar цzrя cari dюvriyyяlяrin, hяm dя saldolarыn яks etdirilmяsi) uчotun jurnal-order formasыnda da geniш istifadя edilir. Mцhasibat uчotunun bu iki formasы ayrы-ayrы яmяliyyatlarыn uчotunda perforasiya hesab maшыnlarыnыn tяtbiq edilmяsinя яlveriшli шяrait yaradыr.

Jurnal-order formasы юz adыnы onun istifadяsindя яsas sayыlan jurnal-orderdяn gюtцrmцшdцr. Bu forma mцxtяlif mцlkiyyяt formalы mцяssisя vя tяшkilatlarda tяtbiq edilir. Onun istifadяsinin яsasыnы tяsяrrцfat vяsaitlяri vя яmяliyyatlarыnыn mцhasыbat uчotunun bцtцn бюлмяlяri цzrя sintetik vя analitik uчotunu tяmin edяn ilk sяnяd mяlumatlarыnыn цmumilяшdirilmяsi tяшkil edir. Иlk sяnяd mяlumatlarыnыn цmumilяшdirilmяsi uчot registrlяrindя hяyata keчirilir ki, bu da hesabat dюvrц яrzindя istifadяsinя gюrя uчota alыnasы vяsait vя tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnы яks etdirmяyя шяrait yaradыr. Belя hal uчot iшчilяrini memorial-order tяrtib etmяkdяn azad edir. Tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn xronoloji vя sistematik (mцntяzяm) yazыlышы eyni vaxtda hяyata keчirilir, dюvriyyя cяdvяli isя ancaq analitik kartda aparыlan hesablamalar цzrя tяrtib olunur.

109

Page 110: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Bir qayda olaraq sintetik vя analitik uчot vahid yazыlыш sistemi ilя birlikdя hяyata keчirilir. Analitik uчot kartlarы шяxsi hesab kimi bюyцk яhяmiyyяtя malik olan bir sыra hesablama formalarы ilя aчыla bilяr.

Uчotun jurnal-order formasы яsasяn iki mцhasыbat registri: jurnal-order vя kюmяkчi cяdvяllяr formasыnda tяrtib edilir. Bundan baшqa, bir sыra uчot mяlumatlarыnыn цmumilяшdirmя vя qruplaшdыrma texnikasыnыn sяmяrяliliyini tяmin etmяk mяqsяdilя xцsusi iшlяmя cяdvяllяri dя tяrtib oluna bilяr.

Jurnal-order-mцhasibat uчotunun xцsusi sяrbяst vяrяqяlяrdя шahmat prinsipi цzrя sцtun vя xяtlяrя bюlцnmцш registri hesab edilir. Onlarda aparыlan yazыlышlar яmяliyyatыn xarakter vя mяzmunundan asыlы olaraq daxil olmuш sяnяdlяrя yaxud onlar яsasыnda tяrtib olunmuш jurnal vя cяdvяllяrя яsasяn yerinя yetirilir. Jurnal-order formasыnыn konkret 50 “Kassa” hesabы цzrя sxemini aшaьыdakы kimi tяsяvvцr etmяk olar. Aшaьыdakы hesablarыn debeti 50 “Kassa” hesabыnыn krediti цzrя

1№-li jurnal-order

Hesabыn nюmrя vя adы Sяtir № Tarix (yaxu hansы ay цч 52№-l 52№

hesab hesa 52№ hesa

52№ hesa

52№ hesa

v i

Kredit ц yekun

Quruluшuna gюrя iki nюv jurnal-order fяrqlяndirilir. Birinci nюv jurnal-order kredit яmяliyyatlarыnыn bir sintetik hesabda яks etdirilmяsini tяmin edir. Onlar mяlum hesabыn kredit dюvriyyяsini яks etdirir, yaxud hяr bir sяnяd ya da gцn яrzindя vя daha uzun dюvr цzrя cяmlяшdirmя cяdvяli hesab edilir. 1 №-li jurnal-orderdя aparыlan yazыlышlar kassirin gцn яrzindя tяrtib etdiyi hesabata яlavя edilяn sяnяdlяrя (mяdaxil vя mяxaric kassa orderlяri yaxud onlarы яvяz edяn sяnяdlяrя) яsasяn hяyata keчirilir. Kassa sяnяdlяri az miqdarda olduьu hallarda registrdя yazыlышlarыn kassirin bцtюvlцkdя tяrtib etdiyi (3-5 gцnlцk yaxud daha чox mцddяt цzrя) hesabata яsasяn aparыlmasыna icazя verilir. Bu cцr halda “Tarix” sцtununda yazыlышlarыn aparыldыьы baшlanьыc vя son tarix yяni, 1-3, 4-6, 7-9, 10-14, 14-17 vя s. gюstяrilir. Mцxabirlяшяn hesablar nюqteyi- nяzяrindяn gцn яrzindя (bir neчя gцn цzrя) mцяyyяn edilяn yekun kassa hesabatыnda яks etdirilяn eyni яmяliyyatlarыn yaxud ona яlavя edilяn sяnяdlяrin mяblяьini hesablamaqla tяyin edilir.

Иkinci nюv jurnal-order юz iqtisadi mяzmununa gюrя eyni bir neчя sintetik hesabыn kredit яmяliyyatlarыnы яks etdirmяk цчцn nяzяrdя tutulmuшdur. Bu cцr halda registrdя hяr bir hesab цчцn ayrы МЮВЗУ yaxud sцtun nяzяrdя tutulur.

Sяnaye mцяssisяlяrindя mяsrяflяrin uчotu цчцn jurnal-orderlя birlikdя cяdvяl dя nяzяrdя tutulur. Onlar bilavasыtя jurnal-orderdяn analitik gюstяricilяr haqda mяlumat яldя etmяk чяtinlik yarandыqda istifadя edilir; bu cцr halda

110

Page 111: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

яvvяlcяdяn ilk sяnяdlяrin mяlumatlarыnыn qruplaшdыrыlmasы aparыlыr vя яldя edilяn nяticя jurnal-orderя kючцrцlцr.

Jurnal-order vя kюmяkчi cяdvяllяrin quruluшunun яsasыnы tяsяrrцfat яmяliyyatы цzrя registrlяrin kredit niшanяlяri tяшkil edir. Bu niшanяlяrя uyьun olaraq mцxabirlяшяn debetlяшяn hesablar gюstяrilmяklя ilk sяnяdlяrin mяlumatlarы ancaq mцvafiq hesabыn kreditinя qeyd edilir.�stisna hal kimi kassa, bankdakы hesablaшma vя valyuta hesablarыndakы яmяliyyatlar, onlarы uчota alan hesablarыn hяm debeti hяm dя krediti цzrя qeydiyyata alыnыr.

Ayыn axыrыnda jurnal-orderlяrin yekun mяlumatlarы, jurnal-orderlяrin mяlumatlarыndan gюtцrцlяrяk, ayrы-ayrы hesablarda aparыlan yazыlышlarыn doьruluьunun yoxlanmasы vя mцhasibat balansыnыn tяrtib edilmяsi цчцn Baш kitaba kючцrцlцr. Bu baш kitabda hяr bir sintetik hesab цzrя giriш qalыьы, cari dюvrцyyя vя son qalыq gюstяrilir. Baш kitabdakы cari dюvriyyя hяm dя, jurnal-orderdя яks etdirilяn uчot mяlumatlarыnыn qeydiyyatы hesab edilir. Cari dюvriyyя ancaq birinci dяrяcяli hesablar цzrя mцяyyяn edilir. Sintetik hesablarыn krediti цzrя dюvriyyяsi bir yazыlышla, debet dюvriyyяsi isя mцxabirlяшяn kredit hesablarы цzrя яks etdirilir. Baш kitabda aparыlan yazыlышlarыn doьruluьunun yoxlanmasы bцtцn hesablar цzrя dюvriyyя vя qalыqlarы hesablamaqla hяyata keчirilir. Debet vя kredit dюvrцyyяlяrinin mяblяqlяri elяcя dя debet vя kredit qalыqlarы bir-birlяrinя bяrabяr olmalыdыr. Qeyd edilяn Baш kitabыn formasыnыn sxemi aшaьыdakы kimi nяzяrdя tutulmuшdur.

____№ hesab цzrя Baш kitab

Dюvr Debet цzrя dюvriyyя Debet цzrя yekun Kredit цzrя yekun Qalыq

№-li jurnal orderdяn -№-li hesabыn kreditinя

vя i.a. debet kredit

Baш kitab illik aчыlыr. Hяr bir hesab цчцn bir yaxud iki sяhifя ayrыlыr. Kitabda iki sяhifя aчыldыqda ikinci sяhifя яsas sяhifяyя яlavя kimi яlavя edilir. Baш kitaba яsasяn Balans vя digяr hesabat formalarы tяrtib edilir. Uчotun bu formasы sxematik olaraq aшaьыdakы шяkildя tяsvir edilя bilяr.

111

Page 112: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Mцhasibat uчotunun jurnal-order formasыnыn sxemi

Bir sыra mцяssisя vя tяшkilatlarda mцhasibat uчotunun cяdvяl perfokart

formasы tяtbiq edilir. Hяmin formanыn tяcrцbяyя tяtbiqi Respublika Maliyyя Nazirliyi tяrяfindяn tюvsiyя olunmuшdur. Bu zaman uчot mяlumatlarы hesablayыcы perforasiya maшыnlarыnda fasilяsiz olaraq iшlяnib hazыrlanыr.

Bu uчot formasыnыn яsas fяrqlяndirici xцsusiyyяti uчot qeydlяri яvяzinя sintetik vя analitik uчot tabulyaqramlarыndan istifadя edilmяsindяn ibarяtdir. Hяmin tabulyaqramlar perforasiya maшыnlarыnыn kюmяyilя perfokartlara яsasяn tяrtib olunur vя onlarda hesabat gюstяricilяri yerlяшdirilir. Bundan baшqa, bяzi tabulyaqramlar icmal sяnяdlяr rolunu oynayыr.

Uчotun bu formasыnda mцяssisя vя tяшkilatlarda dяyiшяn perfokartlar massivi yaradыlыr. Иlk sяnяdlяrdяn mяlumatlar bu perfokartlara keчirilir. Bundan baшqa, daimi perfokartlar massivi yaradыlыr ki, onlarda qiymяtlяr, normalar vя s. haqqыnda mяlumatlar gюstяrilir.

Dяyiшяn perfokartlara яsasяn yekun vя saldo perfokartlarы yaradыlыr. Onlarыn kюmяyilя kvartal yaxud illik dюvrlяri яhatя edяn illik sяnяd, hesabat vя qeydlяrin tabulyaqramlarы tяrtib edilir. Yekun perfokartlarыndan istifadя olunmasы nяticяsindя perfokartlarы sortlaшdыrmaq vя tabulyasiya etmяk iшinin hяcmi xeyli ixtisar edilir. Saldo perfokartlarыnda hesablar цzrя qalыqlar toplanыlыr. Hяmin mяlumatlar icmal sяnяdlяr vя hesabatlarыn, habelя sintetik vя analitik uчot registrlяrinin tabulyaqramlarыnы hazыrlamaq цчцn istifadя olunur.

Jurnal-orderlər

İllik Baş kitab

Balans və digər hesabat cədvəl-ləri

Kassa kitabı

Analitik uçot registrləri (ayrı-ayrı əməliyyatlar üzrə)

Analitik hesablar üzrə dövriyyə və saldo cədvəlləri

Köməkçi (yığma) cədvəllər

Sənədlər

112

Page 113: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Uчotun bu formasыnda hяr bir sintetik hesab цzrя debet vя kredit dюvriyyяlяrinin tabulyaqramlarы sintetik uчot qeydlяrini яvяz edir.

Bunlardakы bцtцn mяblяьlяr, baш kitabda olduьu kimi mцxabirlяшяn besablar цzrя gюstяrilir.

Hяmin tabulyaqramlara яlavя olaraq aydыnlaшdыrmalar-analitik uчot tabulyaqramlarы tяrtib edilir.

Sintetik uчot tabulyaqramlarыnыn yekunlarыna яsasяn dюvriyyя vя saldo vя s. hesabat cяdvяllяri tяrtib edilir.

Uчotun bu formasы sxematik olaraq aшaьыdakы шяkildя tяsvir edilя bilяr (bax sяh.132).

Uчot- hesabat sяnяdlяrinin vя iqtisadi mяlumatlarыn mexaniklяшdirilmiш цsulla iшlяnmяsinin daha da geniшlяnmяsi шяraitindя sюzц gedяn uчot formasы daha geniш yayыlmalыdыr.

Mцhasibat uчotunun cяdvяl-perforasiya formasыnыn sxemi

Sənədlər

Normalar, qiymətlər və s. haqqında ilk məlumatlar

Dəyişən perfokartlar Kassa kitabı

Daimi perfokartlar

İcmal sənəd və he-sabat tabulyaqram-ları

Saldo perfokartları

Balans və sair hesabat cədvəlləri.

Analitik və sintetik uçot tabulyaqramları. Yekun perfokartları

113

Page 114: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Mцhasibat uчotunun qeyd formasыnda uчot iшчilяrinin яmяk mяhsuldarlыьы xeyli yцksяlir, mцhasibat hesabatыnы tяrtib vя tяqdim etmя mцddяtlяri ixtisar edilir. Bu uчot formasы uчot iшcilяrinin yцksяk яmяk mяhsuldarlыьыnы tяmin etmяklя, onlarыn texniki iшdяn azad edilmяsinя, nяzarяt funksiyasыnы gцclяndirmяk mяqsяdilя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin daha dяrindяn tяhlil olunmasыna geniш шяrait yaradыr. Bundan baшqa, gюstяrilяn uчot formasы mцяyyяn dяrяcяdя uчot prosesini sadяlяшdirir vя bununlada kitab vя kartlarda uчot aparmaq kimi яmяk tutumu чox olan iшdяn iшчilяri azad edir vя uчot mяlumatlarыnыn dцzgцnlцyцnц yцksяldir.

Tяsяrrцfatы idarя etmяk sahяsindя elmi-texniki inqilabыn hяyata keчirilmяsi mцasir elektron hesablayыcы maшыnlarla (EHM) tяchiz olunmuш avtomatlaшdыrыlmыш idarяetmя sistemlяrinin (AИS) tяtbiqi ilя mцшayiяt edilir.

Elektron hesablayыcы maшыnlardan istifadя etmяklя avtomatlaшdыrыlmыш idarяetmя sisteminin tяtbiq olunmasы qыsa mцddяt яrzindя чoxlu hяcmdя mяlumatыn iшlяnmяsinя vя tяsяrrцfatыn idarя edilmяsi prosesindя bu mяlumatdan operativ istifadя olunmasыnыn tяmin olunmasыna imkan yaradыr.

Иdarяetmяdя istifadя olunan mяlumatыn чox hissяsi mцhasibat uчotunun kюmяyilя яldя edilir. Ona gюrя avtomatlaшdыrыlmыш idarяetmя sistemi tяtbiq edildikdя uчot mяlumatlarыnыn toplanmasы vя elektron hesablayыcы maшыnlarda iшlяnmяsi, mцstяqil “Mцhasibat uчotu” yarыmsistemi шяklindя чыxыш edir.

Elektron – hesablayыcы maшыnlar яsasыnda mцhasibat uчotu formasы hяlяlik bцtцn mцяssisяlяrdя tam yaranmamышdыr. Bu iш tяшkil olunma mяrhяlяsindяdir. Lakin mцhasibat uчotunun bu formasы ilя cяdvяl-perfokart formasы arasыndakы fяrqlяr hяlяlik aydыn mцяyyяnlяшdirilmяmiшdir. Elektron-hesablayыcы maшыnlar formasы ilя aparыlan mцhasibat uчotu cяdvяl perfokart formasыnda aparыlan uчota nisbяtяn daha sяrfяlidir. Bir qayda olaraq ilk sяnяdlяrin mяlumatlarы maшыndaшыyыcыlarыna (perfokartlara, perfolentlяrя vя dцal-kartlara) keчirilir. Bir sыra hallarda ilk mяlumatlar elektron hesablayыcы maшыnыn yerlяшdiyi yerdя quraшdыrыlmыш periferiya avadanlыьыndan istifadя edilmяklя maшыnlara daxil edilir. Mцhasibat avtomatыnыn kюmяyi ilя uчot mяlumatlarы qabaqcadan iшlяnir, perfocalaq vasitяsilя perfolentя keчirilir vя belяliklя dя elektron-hesablayыcы maшыna yerlяшdirilir. Mяlumatlar elektron-hesablayыcы maшыna yerlяшdirilяn zaman hяmin mяlumatlar maшыn daшыyыcыlarыnda yalnыz bir dяfя яks etdirilir, lakin proqram mцvafiq olaraq maшыnыn hafizяsindя iki dяfя (debet цzrя vя kredit цzrя) tяsvir edilir. Mяlumatlar bir neчя dяfя iшlяndiyi hallarda arayыш xarakterli mяlumatlar da (mяsrяf normalarы, qiymяtlяr vя c.) elektron-hesablayыcы maшыna bir dяfя yerlяшdirilir. Bir qayda olaraq Elektron-hesablayыcы maшыnlar yekun gюstяricilяri vя sonrakы hesabat dюvrlяrindя istifadя olunan arxiv mяlumatlarыnы юz hafizяsindя saxlayыr.

Mяlumat bankыnыn geniшlяndirilmяsi mяqsяdilя elektron hesablayыcы maшыnыn mяlumat qurьusu kimi istifadя olunan xarici yыьma qurьularы, operativ vя arxiv yыьmalara malik ola bilяr. Xarici yыьma qurьularы dяyiшяn vя daimi mяlumatlarы

114

Page 115: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

яks etdirmяk vя sonra onu чapa vermяk цчцn nяzяrdя tutulur. Onun mяlumatlarы чoxчяtirli ilkin sяnяd xassяlяrini daшыyыr ki, bunlara яsasяn dя mяlumatlar ilk nюvbяdя sintetik vя analitik hesablar цzrя natural vя pul ifadяsindя artan yekunlarla qruplaшdыrыlыr.

Operativ yыьmanыn kюmяyilя yekun gюstяricilяr iшlяnir vя qruplaшdыrыlыr. Burada bir sыra icmal sяnяdlяr dя (яmяk haqqы verilmяsinя dair юdяmя cяdvяllяri, dюvriyyя cяdvяllяri, maya dяyяrinin kalkulyasiyasы vя c.) rяsmiyyяtя salыnыr.

Bu cцr halda elektron-hesablayыcы maшыn balansыn, cari vя illik hesabatыn, dюvriyyя vя saldo cяdvяllяrinin, sintetik vя analitik uчotun, habelя bir sыra sяnяdlяrin maшыnoqramlarыnы чapa hazыrlayыr. Arxiv yыьmalarыnda plan, normativ xarakterli mяlumatlar, habelя hesabat dюvrlяrinя aid olan mяlumatlar olur. Bu mяlumatlar tяsяrrцfat fяaliyyяtinin tяhlili цчцn zяruridir.

Mцhasibat uчotunun elektron-hesablayыcы maшыnlarda aparыlmasы шяraitindя alыnan mяlumatlarыn bir hissяsi idarяetmяdя operativ qяrarlar qяbul etmяk mяqsяdilя istifadя edilir. Mяlumatlarыn digяr hissяsi isя mцяyyяn hesabat dюvrцnя aid yekun gюstяricilяrinin яn qыsa mцddяtdя alыnmasыnы tяmin edir. Mцhasibat uчotunun bu formasыnda uчot iшчilяri, яmяliyyatыn rяsmiyyяtя salыnmasы цzяrindя nяzarяt aparmaьa vя tяsяrrцfat fяaliyyяti gюstяricilяrinin tяhlilinя fikir vermяyя vя aшkara чыxarыlmыш kяnarlaшmalar haqqыnda operativ qяrarlar qяbul etmяyя imkan tapыrlar.

Uчotun sadяlяшdirilmiш formasы iqtisadiyyatыn bazar mцnasibяtlяrinя keчmяsi, mцxtяlif mцlkiyyяt formalarыnыn, fяaliyyяt nюvlяrinin vя sadя istehsal sahяlяrinin formalaшmasы ilя яlaqяdar meydana gяlmiшdir. Bu forma son illяr яrzindя Baш-jurnal formasыnыn bazar iqtisadiyyatыnыn tяlяblяrinя cavab verяn яhяmiyyяtini mцяyyяn sяviyyяdя itirmяsi vя onlarыn tяcrцbяdя tяtbiq edilmяsinin sяmяrяsiz olmasы ilя яlaqяdar tяkmillяшdirilmяsi nяticяsindя formalaшmышdыr. Sadяlяшdirilmiш uчot formasыnыn formalaшmasыna mцяyyяn яmlaka malik olan sadя istehsal vя iш prosesli elяcяdя cцzi miqdarda tяsяrrцfat яmяliyyatlarы aparan vя mцlkiyyяtindя kifayяt qяdяr яmlakы olmayan qeyri-istehsal sahяli kiчik mцяssisяlяrin vя tяшkilatlarыn yaranmasы da tяsir gюstяrmiшdir. Bцtцn sadalanan amillяr яvvяllяrdя uчot tяcrцbяsindя istifadя olunan Baш-jurnal formasыnыn hal-hazыrda kiчik sahibkarlыq (sonralar kiчik mцяssisя vя tяшkilatlar adlanacaq) subyektlяrdя geniш tяtbiq olunan mцhasibat uчotunun sadяlяшdirilmiш formasы adlanan formasыnыn inkiшafыna яlveriшli imkan yaratmышdыr.

“Kiчik sahibkarlыьыn mцdafiяsi haqda” Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanununa яsasяn kiчik biznes subekti kimi bцtцn hцquqi vя fiziki шяxslяr чыxыш edя bilяr. Onlara aшaьыdakыlarы aid etmяk olar: - iшчilяrinin orta siyahы sayы 100 nяfяrdяn artыq olmayan sяnaye, tikinti vя nяqliyyat mцяssisя vя tяшkilatlarы; - iшчilяrinin orta siyahы sayы 60 nяfяrdяn чox olmayan kяnd tяsяrrцfatы vя elmi-texniki sahяlяrin mцяssisя vя tяшkilatlarы;

115

Page 116: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

- iшчilяrinin orta siyahы sayы 30 nяfяrdяn чox olmayan pяrakяndя ticarяt vя яhaliyя mяiшяt xidmяti gюstяrяn mцяssisя vя tяшkilatlarы; - iшчilяrinin orta siyahы sayы 50 nяfяrdяn artыq olmayan topdan ticarяt vя qalan sahяlяr elяcя dя digяr fяaliyyяt nюvцnц hяyata keчirяn mцяssisя vя tяшkilatlar.

Qeyd edilяnlяrdяn baшqa qanunla kiчik mцяssisя vя tяшkilatlarыn fяaliyyяtindя digяr hцquqi vя fiziki шяxslяrin iшtirak payыnыn nizamnamя kapitalыnыn 25%-dяn artыq olmamasы nяzяrdя tutulmuшdur.

Bu qanunun icrasыnы tяmin etmяk mяqsяdilя “Sahibkarlыьыn inkiшafыna olan mцdaxilяlяrin qarшыsыnыn alыnmasы haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Prezidentinin 28 sentyabr 2002-ci il tarixli, 790 №-li fяrmanыn 10-cu bяndinin 5-ci abzasыnыn icrasы ilя яlaqяdar kiчik sahibkarlыq subektlяrindя vergiqoyma sahяsindя sadяlяшdirilmiш sistemin mцhasibat uчotunda яks etdirilmяsinя dair Maliyyя Nazirliyinin “Kiчik sahibkarlыq subyektlяrindя vergiqoyma sahяsindя sadяlяшdirilmiш uчotun aparыlmasы qaydalarы” hazыrlanmыш vя mцvafiq qaydada Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr Kabinetinin 18 yanvar 2003-cц il tarixli, 9 №-li Qяrarы ilя tяsdiq edilmiшdir.

Qaydalarыn 1.2-ci bяndinя uyьun olaraq, kiчik sahikarlыq subyektlяrindя sadяlяшdirilmiш uчotun aparыlmasы Azяrbaycan Respublikasыnыn vergi qanunvericiliyinя яsasяn sadяlяшmiш verginin юdяyicilяri kimi fяaliyyяt gюstяrяn, tяшkilati-hцquqi vя mцlkiyyяt formasыndan asыlы olmayaraq hцquqi vя fiziki шяxs sayыlan kiчik sahikarlыq subyektlяrinя шamil edilir.

Baшqa sюzlя, vergi qanunvericiliyinin tяlяblяrinя uyьun olaraq gюstяrilяn tяsяrrцfat subyektlяrindя aktivlяrin, юhdяliklяrin vя kapitallarыn hяrяkяtini яks etdirяn mцhasibat uчotunun tяшkili, mцяyyяn olunmuш qaydada mцhasibat uчotunun registrlяrindяn, mцhasibat hesablarыndan vя bu hesablar цzrя mцvafiq mцxabirlяшmяlяrdяn istifadя etmяklя hяyata keчirilir.

Bununla yanaшы Qaydalarыn 2.2-ci bяndinin 2-ci abzasыna uyьun olaraq, Azяrbaycan Respublikasы vergi qanunvericiliyinя яsasяn sadяlяшmiш verginin юdяyicilяri olan kiчik sahikarlыq subyektlяri kюnцllц olaraq mцhasibat uчotunu ikili yazыlыш цsulu ilя qanunvericiliklя mцяyyяn edilmiш qaydada apara bilяr.

Yuxarыda gюstяrilяn Qaydalarda tяsdiq edilmiш “Яlavя”dя Kiчik sahibkarlыq subyektlяrinin tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn “Uчotu kitabы”nыn “A.Gяlirlяr” vя “B. Xяrclяr” hissяsindя kiчik sahikarlыq subyektinin hяyata keчirdiyi tяsяrrцfat faktы цzrя яldя etdiyi gяlirlяrя vя чяkdiyi xяrclяrя dair hesablanmыш vя юdяnilmiш mяblяьlяr bu “Kitab”ыn mцvafiq sцtunlarыnda gюstяrilmяklя Qaydalarыn 2.6-cы bяndinя яsasяn kiчik sahikarlыq subyektlяri цzrя gяlirlяrin vя xяrclяrin uчotunu Azяrbaycan Respublikasы Vergi Mяcяllяsinя uyьun olaraq kassa vя hesablaшma metodu ilя aparыlmasыna imkan verir.

Bundan baшqa, Qaydalarыn 3.6-cы bяndinя яsasяn tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn “Uчotu kitabы” 50“A.Gяlirlяr”, “B.Xяrclяr”, “C.Satышdankяnar яmяliyyatlar

116

Page 117: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

цzrя daxilolmalar”, “Mяnfяяtin istifadяsi”, “D.Яmlakыn hяrяkяti” hissяlяrindяn ibarяtdir.

Kiчik sahibkarlыq subyektlяrinin gюstяrilяn iш vя xidmяtlяrdяn яldя etdiklяri gяlirlяri Vergi Mяcяllяsinin 218.1-ci maddяsi ilя mцяyyяnlяшdirilmiш hяcmdяn artыq olduqda, hяmin sahibkarlar vergi qanunvericiliyinя яsasяn vergilяrin цmumi qaydada юdяnilmяsinin tяmin edilmяsi ilя яlaqяdar, “Uчot kitabы”nыn yuxarыda qeyd olunan 5 hissяdяn ibarяt tяrtib edilmяsi mцhasibat uчotunu qanunvericiliklя mцяyyяn edilmiш qaydada Azяrbaycan Respublikasы Maliyyя Nazirliyi tяrяfindяn tяsdiq edilmiш “Mцяssisяlяrin mцhasibat uчotunun hesablar planы”na, mцhasibat uчotu цzrя standartlara uyьun aparыlmaqla mцvafiq mцhasibat hesabatlarыn aidiyyяti цzrя tяqdim edirlяr.

Kiчik mцяssisяlяr юzцnцn mцhasibat uчotunu Azяrbaycan Respublikasыnыn “Mцhasibat uчotu” haqqыnda qanunla tяyin olunmuш vahid metodoloji яsaslar vя qaydalara; mцhasibat uчotu vя mцhasibat (maliyyя) hesabatыnыn aparыlmasыna dair яsasnamяlяrя; mцhasibat uчotu цzrя mцxtяlif uчot obyektlяrinin uчotu qaydasыnы tяnzimlяyяn яsasnamяlяrя; maliyyя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin mцhasibat uчotuna dair hesablar planыna яsasяn aparыrlar.

Kiчik mцяssisяlяrdя mцhasibat uчotunun tяшkili цzяrindя mяsuliyyяt tяшkilat rяhbяrinя hяvalя edilir. Kiчik mцяssisяnin mцhasibat uчotunu mцstяqil struktur бюлмяnin (xidmяtin) mцhasibatlыьыnda baш mцhasib aparыr. Mцhasibat xidmяti olmayan kiчik mцяssisяlяrdя mцhasibat uчotu vя hesabatыnыn aparыlmasы mцqavilя яsasыnda ixtisaslaшmыш tяшkilatыn (mяrkяzlяшdirilmiш mцhasibatlыьыn) mцvafiq mцtяxяssisi yaxud mцяssisя rяhbяrinin yazыlы sяrяncamы ilя bu iшin aparыlmasы etibar edilяn шяxs tяrяfindяn yerinя yetirilя bыlяr.

Kiчik mцяssisя юz istehsalыnыn tяlяbatыndan vя seчilmiш idarя sistemindяn elяcя dя bu iшin mцrяkkяbliyi vя iшчi sayыndan asыlы olaraq mцhasibat uчotunun tяlabata cavab verяn formasыnы seчir. Bu zaman o aшaьыdakы iш xцsusiyyяtlяri nяzяrя alыnmaqla tяtbiq edilяn uчot registrini mцstяqil olaraq mцasir mяrhяlяdя tяlяb olunan formaya uyьunlaшdыrmalыdыr: - hesablama vя ikili yazыlыш prinsipinя яsasяn mцhasibat uчotunun aparыlmasыnы nяzяrdя tutan uчotun vahid metodoloji яsasda aparыlmasыnы; - analitik vя sintetik uчot mяlumatlarыnыn qarшыlыqlы яlaqяdя olmasыnы; - ilk uчot sяnяdlяrinя яsasяn bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn mцhasibat uчotunun registrlяrindя tam яks etdirilmяsini - kiчik mцяssisяnin tяsяrrцfat fяaliyyяtinin idarяolunmasы vя nяzarяtin tяшkil olunmasы elяcя dя mцhasibat hesabatыnыn tяrtib olunmasы цчцn zяruri gюstяricilяr baxыmыndan bцtцn ilk sяnяdlяrin mяlumatlarыnыn toplanmasы vя sistemlяшdirilmяsini. Mяhsul istehsalыnыn, yerinя yetirilmiш iшin vя gюstяrilяn xidmяtin sadя texnoloji prosesini hяyata keчirяn vя cцzi tяsяrrцfat яmяliyyatы aparan kiчik mцяssisяlяr mцhasibat uчotunun sadя formasыnы tяtbiq edя bilяr. Bu zaman sюzц gedяn

117

Page 118: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

forma цzrя uчotun tяшkili цчцn aшaьыdakы iшчi hesablar planыndan istifadя etmяk mяqsяdяuyьun sayыlыr.

Kiчik mцяssisяnin mцhasibat uчotunun ишчi hesablar planы

МЮВЗУ Hesabыn adы Hesabыn nюmrяsi

Hesabыn aktivliyi (A) passivliyi (P) Aktiv-passivliyi (A.P)

1 2 3 4 Ы МЮВЗУ Dюvriyyяdяn kяnar aktivlяr

Яsas vяsaitlяr Яsas vяsaitlяrin amortizasiyasы Kapital qoyuluшlarы

01 02 08

A P A

ЫЫ МЮВЗУ Иstehsalat ehtiyatlarы

Materiallar Яlavя dяyяr vergisi

10 19

A A

1 2 3 4 ЫЫЫ МЮВЗУ Иstehsala mяsrяflяr

Яsas istehsalat

20

A

ЫV МЮВЗУ Hazыr mяhsul vя яmtяяlяr

Hazыr mяhsul Яmtяяlяr

40 41

A A

V МЮВЗУ Pul vяsaitlяri

Kassa Hesablaшma hesabы Valyuta hesabы Bankdakы xцsusi hesablar Maliyyя qoyluшlarы

50 51 52 55 58

A A A A A

VЫ МЮВЗУ

Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar Malalan vя sifariшчilяrlя hesablaшmalar Bцdcя ilя hesablaшmalar Sosisl sыьorta orqanlarы ilя hesablaшmalar �шчi heyяti ilя hesablaшmalar Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar

60 62 68 69 70 76

P A A P P

A-P VЫЫ МЮВЗУ Kapital Nizamnamя kapitalы

85

P

VЫЫЫ МЮВЗУ Maliyyя nяticяlяri Mяnfяяt vя zяrяr

80

A-P

Kiчik mцяssisяlяrdя mцhasibat uчotunun sadяlяшdirilmiш formasы iki цsulla aparыla bilяr. 1. Mцhasibat uчotunun sadя formasы onun mahiyyяtindяn asыlы olaraq ilk sяnяdlяrin qeydiyyatыna яsasяn baш vermiш яmяliyyatlarыn mяblяqlяrini analitik vя sintetik hesablarыn registri hesab edilяn hesablar цzrя bюlцшdцrmяkdяn elяcя dя mяhsulun (iшin, xidmяtin) maya dяyяrinin vя maliyyя nяticяlяrinin bir uчot registrindя-tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn uчotu kitabыnda (k-1№-li formada) aparыlmasыndan ibarяtdir. Tяtbiq edilяn hesablar цzrя kitabыn konkret formasы mцяyyяn edilmяmiшdir. Buna gюrя hяr bir kiчik mцяssisя uчotda istifadя olunan zяruri hesablarыn miqdarыnы sяrbяst mцяyyяn edir vя qeyd edilяn kitablarda mцvafiq yazыlышlar aparыr. Kiчik mцяssisяlяr tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn uчotu kitabыnы aylыq aчmaqla hesablar цzrя яmяliyyatlarыn uчotu цчцn cяdvяl шяkilindя yaxud bцtцn hesabat ili

118

Page 119: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

яrzindя baш verяn яmяliyyatlarыn uчotu aparыlan kitab (jurnal) formasыnda apara bilяrlяr. Bu cцr halda hяmin kitab (jurnal) шunurlanmalы vя nюmrяlяnmяlidir. Kitabыn (jurnalыn) sonunda sяhfяlяnmiш sяhifяlяrin sayы gюstяrilmяklя kiчik mцяssisяnin rяhbяri vя baш mцhasibinin imzalarы elяcяdя mюhцrц ilя tяsdiq olunmalыdыr. Kitabыn aparыlmasы tяyin olunmuш qaydadan vя digяr uчot formalarыndan: kassa kitabыndan; mяdaxil vя mяxaric kassa sяnяdlяrinin qeydiyyatы jurnalыndan; яmяk haqqы цzrя шяxsi hesab jurnalыndan vя i.a.-dяn istifadяni istisna etmir. Mцhasibat uчotunun sadя formasы цzrя registrin tяrtib edilmя qaydasыnы aшaьыdakы sxemdяki kimi tяsяvvцr etmяk olar.

Mцhasibat uчotunun sadя formasы цzrя Sxemi

Sənədlər

Əmək haqqı və sair əməliyyat-ların uçotu cədvəli

Kassa kitabı

Təsərrüfat əməliyyatla-rının uçotu kitabı

Hesabat (balans və digər formalar)

tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn yazыlышы цzlяшmя aparmaq Kiчik mцяssisяlяr mцhasibat uчotunun sadя formasыnы aшaьыdakы шяrtlяr:

− юz xцsusi яsas vяsaiti olmadыqda; − hesabat ilindя materiallarыn cцzi miqdarda daxil olmasы vя tamlыqla

mяhsul (iш, xidmяt) istehsalыna istыfadя edildikdя; − satыlmыш mяhsullara gюrя malalanlarla elяcя dя malsatan vя

podratчыlardan alыnmыш material dяyяrlilяrinя, yerinя yetirilmiш iшlяrя vя gюstяrilmiш xidmяtlяrя gюrя hesablaшma яmяliyyat baш verяn anda aparыldыqda, yяni ayыn axыrыna mцvafiq borc qalmadыqda;

− sifariшlя gюrцlяn iшlяrin, bitmяmiш istehsalыn mяhsullarыnыn hяr ay satышыnы hяyata keчirяn istehsal olduqda;

− malsatanlarыn чяkdiklяri mяsrяflяrin avans olaraq verilmяsi aparыlmadыqda.

119

Page 120: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

2.Balansыnda xцsusi яsas vяsaiti olan, mцяyyяn material ehtiyatыna malik olmaqla malsatan vя malalanlarla hesablaшmanы яvvяlcяdяn vя sonradan aparan kiчik mцяssisяlяr mцhasibat uчotunun zяruri tяsdiq olunmuш registrlяrindяn istifadя edя bilяr. Uчot registri kimi tяшkilatыn яmlakыnыn vя onun mяnbяinin uчotu цчцn sяkkiz cяdvяldяn (B-1-dяn B-8 kimi) vя bu cяdvяllяrin mяlumatlarыnы цmumilяшdirmяk vя aparыlan yazыlышlarыn dцzgцnlцyцnц yoxlamaq цчцn bir шahmat cяdvяlindяn (B-9№-li cяdvяl) istifadя edilir.Mцhasibat uчotunun aparыlmasыnыn ikinci цsulu aшaьыdakы qaydada yazыlышlarыn aparыlmasыnы nяzяrdя tutur. Cяdvяllяrdяn istifadя edilmяklя mцhasibat uчotu formasыnыn tяtbiqi qaydasы

Sənədlər

Kassa kitabı Cədvəl (1-8)

Şahmat cədvəli

Dövriyyə cədvəli

Hesabat (balans və digər formalar)

Mяlumatlarыn kompцterlя iшlяnmяsi. Uчotun kompцter formasы yaxыn keчmiшin юzцnя mяxsus xцsusiyyяtlяrini xarakterizя edяrяk цmumi prinsip яsasыnda formalaшыr. O, bir tяrяfdяn onun sяlяfi olan kitab formasыnыn юz aktuallыьыnы itirdiyini xarakterizя edir. Kompцter uчotu kitab uчotu kimi informasiyalarыn sistemя daxil edilmяsini vя bu sistemin fяaliyyяt gюstяrmяsi qaydasыnы tяmin etmяyi tяlяb edir. Bu informasiyalarыn uчot sistemindя iшlяnmяsi bцtцn hallarda avtomatik yerinя yetirilir. Belяliklя kompцter uчotu kitab uчotunun sяrt texnoloji qanunauyьunluьunun sыralarыnda keчid mяrhяlяsini oynayыr. Hal-hazыrda bяшяriyyяt, uчotun kitab formasыnы tam mяnimsяmiш, ancaq ondan чox uzaьa getmяmiшdir. Bununla яlaqяdar olaraq belя bir sual meydana чыxыr, hansы sцni zehni inkiшaf sяviyyяsi kompцter uчotunu яvяz edяcяk vя bu nя vaxt baш verяcяk? Яlbяttя, bu yaxыn gяlяcяyin iшi deyil. Bu gцn bir шey aydыndыr ki, kompцter uчotu metodoloji sяviyyяdя yerinя yetirilmяlidir. Hal-hazыrda yerinя yetirilяn iшlяr qarшыya qoyulan proqramыn

120

Page 121: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

tяlяblяrinя demяk olar ki, cavab vermir. Proqram mяhsullarы qoyulmuш yeni metodoloji imkanlardan tam istifadя etmяk яvяzinя kitab formasыnыn prinsiplяrini tяqlid edir. Burada яsasяn sюhbяt hansы metoddan istifadя etmяkdяn deyil, uчot prosesindя hansы texniki vasitяdяn istifadя olunmasыndan getmяlidir. Bцtцn bunlar bizя чox maraqlы bir nяticяyя: kompцter uчotunun bir sыra яlamяtlяrindя, xцsusilя zяruri hesablaшmalarыn aparыlmasыnda kompцterdяn istifadяnin яhяmiyyяtli olmasыnы tяsdiq etmяyя шяrait yaradыr.

121

Page 122: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 9. ЯSAS TЯSЯRRЦFAT ЯMЯLИYYATLARЫNЫN UЧOTU PRИNSИPLЯRИ

1. Tяchizat prosesinin uчotu. 2. Истещсал просесинин учоту 3. Сатыш просесинин учоту

Tяchizat prosesinin uчotu.

Mцяssisя vя tяшkilatlarыn fяaliyyяti яsasяn tяsяrrцfat яmяliyyatlarы ilя baьlыdыr. Bu яmяliyyatlar konkret proseslяrdяn (mяrhяlяlяrdяn) keчяrяk tяsяrrцfat fяaliyyяtini formalaшdыrыr vя ona яsaslы istiqamяt verir. Ona gюrя dя bu proseslяrin uчotu ilя yaxыndan tanыш olmaq mяqsяdя uyьun olar.

Mцяssisя vя tяшkilatlarыn tяsяrrцfat fяaliyyяtinin uчotu, tяsяrrцfat vasitяlяri vя onlarыn яmяlяgяlmя mяnbяlяrinin hяrяkяtini яks etdirmяklя mяhdudlaшa bilmяz. Tяsяrrцfat proseslяrinя vя plan tapшыrыqlarыnыn yerinя yetirilmяsinя nяzarяt etmяk, plandan kяnarlaшmalarы operativ surяtdя aшkara чыxarmaq цчцn uчot, mцxtяlif kяmiyyяt vя keyfiyyяt gюstяricilяri haqda mяlumat vermяlidir.

Mцяssisя vя tяшkilatыn iшinin kяmiyyяt gюstяricilяri bu vя ya digяr proseslяrin hяcm gюstяricilяridir. Belя ki, mцяssisяnin iшi цzяrindя nяzarяt etmяk цчцn hяr шeydяn яvvяl sяnaye mцяssisяlяrindя istehsal olunmuш mяhsulun miqdarы vя ticarяt mцяssisяlяrindя mal dюvriyyяsinin hяcmi haqqыnda mяlumat olmalыdыr.

Mцяssisяnin fяaliyyяtinin yaxшыlaшdыrыlmasыnda kяmiyyяt gюstяricilяri цzяrindя nяzarяtin aparыlmasы mцhцm яhяmiyyяtя malikdir.

Hяqiqi yerinя yetirilmiш iшin vя ya mal dюvriyyяsinin hяcmini planda (tapшыrыqda) nяzяrdя tutulmuш hяcm vя dюvriyyя ilя mцqayisя etmяklя planыn (tapшыrыьыn) yerinя yetirilmя dяrяcяsini mцяyyяn etmяk olar. Keyfiyyяt gюstяricilяri isя bu vя ya digяr prosesin hяyata kecirilmяsinin iqtisadi sяmяrяliliyini xarakterizя edir. Bunlardan яn яsasы mцяssisяnin fяaliyyяtinin maliyyя nяticяlяri gюstяricisidir.

Hal-hazыrda belя gюstяricilяrя mяnfяяt vя rentabellik, hяm dя яmяk mяhsuldarlыьы gюstяricilяri aiddir. Baшqa keyfiyyяt gюstяricilяri mцяssisяnin tяsяrrцfяt fяaliyyяtinin xarakterindяn vя hяyata keчirilяn prosesin xцsusiyyяtindяn asыlыdыr.

Иstehsal mцяssisяlяrinin, yяni sяnaye, kяnd tяsяrrцfatы mцяssisяlяrinin, ticarяt tяшkilatlarыnыn iшini xarakterizя etmяk цчцn mцtlяq onlar tяrяfindяn tяdarцk edilmiш яmяk яшyalarыnыn, istehsal edilmiш vя satыlmыш mяhsulun, satыnalыnmыш vя satыlmыш mallar haqqыnda mяlumatlarыn olmasы tяlяb olunur.

122

Page 123: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Mяlum olduьu kimi, hяr bir mцяssisя istehsal prosesini normal hяyata keчirmяk цчцn юzцnц lazыm olan яmяk яшyalarы ilя tяchiz etmяlidir. Tяchizat prosesi, яmяliyyatlarыn elя bir mяcmuudur ki, onlarыn nяticяsindя mцяssisя юzцnц mяhsul istehsal etmяk цчцn lazыm olan яmяk яшyalarы ilя tяmin edir.

Hяr bir mцяssisяdя яmяk яшyalarы ilя tяmin edilmя tяsdiq edilmiш tяchizat planыna (proqnozuna) uyьun olaraq hяyata keчirilir. Mцяssisя aldыьы яmяk яшyalarыnыn (xammal, material, yanacaq vя i.a.) dяyяrini malsatanlara mцяyyяn edilmiш (razыlaшdыrыlmыш) qiymяtlя юdяyir. Mцяssisя tяrяfindяn malsatana юdяnilяn hяmin mяblяья onlarыn alыш dяyяri deyilir.

Bundan яvvяl mцяssisя яmяk яшyalarыnыn (xammal, material, yanacaq) boшaldыlmasы, daшыnmasы, yцklяnmяsi vя i.a. яlaqяdar olan bir sыra xяrclяr dя чяkir. Belя xяrclяrя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri deyilir. Яldя edilmiш яmяk яшyalarыnыn dяyяri vя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri birlikdя onlarыn hяqiqi maya dяyяrini tяшkil edir. Tяchizat prosesi plana (proqnoza) uyьun hяyata keчirildiyinя gюrя hяmin planda (proqnozda) tяchizatыn hяcmi, daha doьrusu, mцяyyяn dюvr яrzindя яldя edilяcяk яmяk яшyalarыnыn miqdarы vя plan maya dяyяri gюstяrilir.

Tяchizat prosesinin uчotunun яsas vяzifяsi tяchizatыn hяqiqi hяcmini vя яldя edilmiш яmяk яшyalarыnыn hяqiqi maya dяyяrini mцяyyяn etmяkdяn ibarяtdir.

Tяchizatыn hяqiqi hяcmini mцяyyяn etmяk цчцn mцhasibat uчotu mцяyyяn dюvr яrzindя mцяssisя tяrяfindяn яldя edilmiш яmяk яшyalarыnыn miqdarы vя nюvlяri haqqыnda mяlumat vermяlidir. Hяmin mяlumatlar hяm natura hяm dя pul ifadяsindя verilmяlidir. Ayrы-ayrы яmяk яшyalarыnыn tяdarцkц haqqыnda mяlumatlar tяchizat planыnыn (proqnozunun) цmumilikdя yerinя yetirilmяsini xarakterizя edяn gюstяricilяr яldя etmяyя imkan verir.

Bununla yanaшы mцhasibat uчotu яmяk яшyasыnыn hяr bir nюvцnцn tяdarцkц цчцn mцяssisя tяrяfindяn sяrf edilяn mяsrяflяrin hяqiqi mяblяьi haqqыnda gюstяricilяri dя tяmin etmяlidir. Яldя edilmiш яmяk яшyalarы mцhasibat hesablarыnda hяqiqi maya dяyяri ilя, alыш qiymяti vя ya plan maya dяyяri ilя яks etdirilя bilяr. Cari uчotda onlarыn hansы qiymяtlя qiymяtlяndirilmяsindяn asыlы olmayaraq, balansda hяqiqi maya dяyяrilя яks etdirilir. Ona gюrя dя materiallarыn (яmяk яшyalarыnыn) cari uчotda hansы qiymяtlя qiymяtlяndirilmяsindяn asыlы olmayaraq hяqiqi maya dяyяrinin mцяyyяn edilmяsi tяlяb olunur.

Tяchizatыn hяqiqi hяcmi “Materiallar” hesabыnыn debetindя toplanmыш mяblяьin yekununa яsasяn tяyin edilir. Яmяk яшyalarыnыn hяqiqi maya dяyяri hяmin hesabыn debetindя olan mяlumatlara яsasяn mцяyyяn edilir. Яmяk яшyalarыnыn (materiallarыn) hяqiqi maya dяyяrini tяyin etmяk цчцn “Materiallar” hesabыnыn debetindяki sяrbяst alыш qiymяtinin цzяrinя nяqliyyat tяdarцk xяrclяrini яlavя etmяk lazыmdыr. Lakin sintetik hesablarыn kюmяyilя yalnыz цmumilikdя tяdarцk edilmiш яmяk яшyalarыnыn maya dяyяri haqqыnda mяlumat яldя etmяk olur. Belя mяlumatlara isя tяchizat prosesinin kяmiyyяt gюstяricilяri

123

Page 124: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

цzяrindя nяzarяti hяyata keчirmяklя nail olmaq olmaz. Tяlяb olunan nяzarяti hяyata keчirmяk цчцn яldя edilmiш hяr bir material, hяr bir nюv yanacaq haqqыnda mяlumat olmalыdыr. Яldя edilmiш яmяk яшyalarыnыn (materiallarыn) uчotunu aparmaq цчцn “Materiallar” sintetik hesabыndan istifadя edilmяklя, onlarыn ayrы-ayrы nюvlяrinin miqdarы vя dяyяri haqqыnda mяlumatlar verяn gюstяrilяn hesabыn (“Materiallar” hesabыnыn) tяrkibindя, aчыlmыш mцvafiq analitik hesablardan istifadя edilir. Malsatanlardan alыnmыш bu material qiymяtlilяri, habelя nяqliyyat tяшkilatlarыnыn gюstяrdiklяri xidmяtlяr цчцn (yцklяrin daшыnmasы цzrя) hesablaшmalarыn uчotu passiv “Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar” hesabыnda aparыlыr.

Qцvvяdя olan sяnяdlяrя яsasяn (hesab fakturalara, nяqliyyat qaimяlяrinя, kommersiya aktlarыna vя i.a.) malsatanlardan daxil olmuш vя mцяssisяnin anbarыna mяdaxil edilmiш яmяk яшyalarы (materiallar) mцhasibat uчotunda aшaьыdakы yazыlышla (alыш, sяrbяst liberallaшmыш, mцqavilя qiymяti ilя) яks etdirilir:

Debet “Materiallar” hesabы Kredit “Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar” hesabы. Yцklяrin daшыnmasы, yцklяnib - boшaldыlmasы цчцn nяqliyyat

mцяssisяlяrindяn vя baшqa tяшkilatlardan daxil olan hesabnamяlяrin dяyяri dя “Materiallar” hesabыnыn debetinя, “Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar” hesabыnыn kreditinя yzыlыr.

Malsatanlarыn юdяmя sяnяdlяrinin mяblяьi юdяnildikcя bankыn чыxarышыna яsasяn belя mцhasibat yazыlышы tяrtib olunur:

Debet “Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar” hesabы Kredit “Hesablaшmalar hesabы”. Belяliklя “Materiallar” hesabыnыn debetindя, яldя edilяn material

qiymяtlilяrinin цmumi hяcmini, yяni hяqiqi maya dяyяrini hesablamaq цчцn lazыm olan bцtцn mяlumatlar (satыnalma qiymяti vя nяqliyyat tяdarцk xяrclяri) toplanыr vя sonra onlar hяmin hesabыn kreditindяn mцvafiq hesablara hяqiqi maya dяyяri ilя silinir (яvvяlcя bu яmяliyyat satыnalma, mцqavilя, sяrbяst liberallaшmыш qiymяtlя silinir). Bu qiymяtlяrin цzяrinя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrini яlavя etmяklя hяqiqi maya dяyяri яldя edilir.

Material qiymяtlilяrinin ayrы-ayrы nюvlяrinin hяqiqi maya dяyяrini mцяyyяn etmяk цчцn sяrbяst qiymяtlяrя qarшы nяqliyyat tяdarцk xяrclяrinin faizini mцяyyяn etmяk lazыmdыr. Bundan sonra mцяyyяn edilmiш faizin kюmяyilя analitik hesablarыn mяlumatlarыna яsasяn hяr bir material nюvцnя vя ya qrupuna dцшяn nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri tяyin olunur. Tяyin olunmuш mяblяьi materiallarыn sяrbяst alыш qiymяtinin цzяrinя яlavя etmяklя onlarыn hяr bir nюvцnцn hяqiqi maya dяyяri mцяyyяn edilir.

124

Page 125: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Tяchizat prosesinin mцhasibat uчotunun цmumi xarakteristikasы aшaьыdakы sxemdя verilmiшdir (sxem 1).

“Malsatan vя podratчыlarla Debet hesablaшmalar hesabы” Kredit Debet “Materiallar” hesabы Kredit 1) 1) 2) 2) “Hesablaшma vя Debet ya valyuta hesabы” Kredit 3) 3) “Kassa”, “Tяhtяl hesab шяxslяrя Debet hesablaшmalar” hesabы Kredit 4) 4) Sxemdя gюstяrilяn яmяliyyatlarыn izahы 1. Satыnalыnmыш vя mцяssisяyя daxil olmuш, lakin hяlя dяyяri юdяnilmяmiш materiallarыn alыш (mцqavilя, sяrbяst qiymяtlя) dяyяri. 2. Materiallarыn daшыnmasы, yцklяnib boшaldыlmasы цzrя nяqliyyat idarяlяrinin vя baшqa tяшkilatlarыn xidmяtinin dяyяri. 3. Materiallarыn tяdarцkц ilя яlaqяdar xяrclяrin hesablaшma yaxud valyuta hesabыndan юdяnilmяsi. 4. Materiallarыn tяdarцkц ilя яlaqяdar xяrclяrin kassadan yaxud tяhtяlhesab шяxs tяrяfindяn юdяnmяsi. ndi dя tяchizat prosesinin uчotunu konkret misalla nяzяrdяn keчirяk. Bu mяqsяdlя bir neчя яmяliyyat gюtцrяk vя onlarыn sintetik vя analitik hesablarda яks etdirilmя qaydasыnы izah edяk. Яmяliyyat 1. Mцяssisяyя “A” vя “B” materialы daxil olmuшdur. Lakin onlarыn alыш dяyяri hяlя malsatanlara юdяnilmяmiшdir: “A” materialы 250000 “B” materialы 280000 Cяmi: 530000

Bu яmяliyyat satыn alыnmыш materiallarыn alыш dяyяrini vя bu mяblяьin hяlя malsatanlara юdяnilmяdiyini gюstяrir. Ona gюrя dя hяmin mяblяь qяdяr mцяssisяnin malsatanlara borcu яmяlя gяlir vя onu “Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar” hesabыnыn kreditinя, “Materiallar” hesabыnыn debetinя yazmaq lazыmdыr. Hяmin яmяliyyatы “Materiallar” hesabыnda яks etdirmяklя yanaшы biz satыnalыnan materiallarыn ayrы-ayrы nюvlяrinin dя maya dяyяrini hesablamaьы

125

Page 126: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

qarшыmыza mяqsяd qoyuruq. Lakin satыnalыnmыш mцxtяlif nюv material qiymяtlilяrinin maya dяyяrini “Materiallar” sintetik hesabыnыn kюmяyi ilя ayrы-ayrыlыqda hesablamaq чяtindir. Ona gюrя ki, mцяssisя tяrяfindяn satыnalыnan чoxlu miqdarda mцxtяlif nюv material qiymяtlilяri “Materiallar” hesabыnda цmumilikdя uчota alыnыr. Mцxtяlif nюv material qiymяtlilяrinin hяqiqi maya dяyяrini hesablaya bilmяk цчцn “Materiallar” hesabыnыn tяrkibindя hяr bir material nюvц цчцn ayrыca analitik hesab aчmaq vя material mцяssisяyя daxil olduqca onlarы alыш qiymяti ilя (mцqavilя, sяrbяst, liberallaшmыш qiymяtlя) “Materiallar” hesabыnыn debeti ilя yanaшы hяr bir material nюvц цчцn aчыlmыш analitik hesablarыn da debetinя yazmaq lazыmdыr. Bu mяqsяdlя materiallarыn tяdarцkц ilя яlaqяdar olan nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrini uчota almaq цчцn “Materiallar” hesabыnыn tяrkibindя material qruplarы цчцn ayrыca “Materiallarыn tяdarцkц цzrя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri” adlы analitik hesab aчmaq tяlяb olunur. Materiallarыn tяdarцk цzrя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrini (daшыma, boшaltma, yцklяmя, saxlama vя i.a.цzrя) “Materiallar” hesabыnыn debetinя yazmaqla yanaшы, qeyd edilяn analitik hesabыn (“Materiallarыn tяdarцkц цzrя nяqliyyat-tяdarцk, xяrclяri” hesabыnыn) debetindя dя яks etdirilmяlidir. Яmяliyyat 2. Fяrz edяk ki, materiallarыn tяdarцkц цzrя aшaьыdakы xяrclяr baш vermiшdir. a) dяmir yolu xяrci цчцn dяmir yolu idarяsindяn daxil olmuш hesabnamяnin mяblяьi. -48000 manat, b) materiallarы boшaldan fяhlяlяrя яmяk юdяmяsi mяblяьi. - 2000 manat, v) fяhlяlяrin яmяk юdяmяsinя mцvafiq olaraq sosial-sыьorta vя tяminat orqanlarыna hesablanmыш ayыrma mяblяьi. – 700 manat, q) materiallarыn dяmir yolu idarяsindяn mцяssisяyя qяdяr avtomobil nяqliyyatы ilя daшыnmasы цчцn xidmяt gюstяrяn avtomobil nяqliyyatы kontorundan daxil olmuш hesabnamяnin mяblяьi. – 1300 manat, e) materiallarыn mцяssisяyя qяdяr daшыnmasы цчцn tяhtяl hesab шяxs tяrяfindяn юdяnilmiш mяblяь. – 1000 manat Cяmi: - 53000 manat

Materiallarыn tяdarцkц ilя яlaqяdar olan xяrclяr maya dяyяrinin яsas цnsцrlяrindяn biridir. Ona gюrя dя яldя edilяn materiallarыn maya dяyяrini hesablaya bilmяk цчцn hяmin xяrclяrin cяmi “Materiallar” hesabыnыn debetinя yazыlmыш alыш dяyяrinin цzяrinя яlavя edilmяklя yanaшы “Materiallar” hesabыnыn tяrkibindя ayrыca aчыlmыш “Materiallarыn tяdarцk цzrя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri” analitik hesabыnыn debetindя dя яks etdirilmяlidir. Hяmin xяrclяr yuxarыda gюstяrdiyimiz hяm “A” hяm dя “B” materiallarыnыn tяdarцkц ilя яlaqяdardыr. Buradan materiallarыn (A vя B) tяdarцkц ilя яlaqяdar olan xяrclяri iki material nюvц arasыnda bюlцшdцrmяk zяrurяti meydana чыxыr. Ona gюrя dя

126

Page 127: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

яvvяlcя satыnalыnan materiallarы alыш dяyяri ilя hesablarda aшaьыdakы mцhasibat yazыlышы ilя яks etdirяk: Debet “Materiallar” hesabы - 530000 manat. O, cцmlяdяn: onun “A” materialы analitik hesabы - 250000 manat. “B” materialы analitik hesabы - 280000 manat. Kredit “Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar” hesabы – 530000 manat. Materiallarыn tяdarцkц ilя яlaqяdar olan nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri: Debet “Materiallar” hesabы vя onun tяrkibindя aчыlmыш “Nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri” analitik hesabы – 53000 manat. Kredit “Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar” hesabы (materiallarыn dяmir yolu vя avtomobil nяqliyyatы ilя daшыnmasы xяrclяri) (48000 manat + 1300 manat) - 49300 manat. Kredit “Яmяyin юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabы -2000 manat. Kredit “Sosial sыьorta vя tяminat цzrя hesablaшmalar” hesabы - 700 manat. Kredit “Tяhtяlhesab шяxslяrlя hesablaшmalar” hesabы - 1000 manat. Materiallarыn satыnalыnmasы vя tяdarцkц ilя яlaqяdar olan xяrclяr malsatanlara, nяqliyyat idarяlяrinя, iшчi heyяtinя, sosial sыьorta vя tяminat orqanlarыna юdяnildikdя mцhasibat uчotunda aшaьыdakы yazыlышlar aparыlыr: Debet “Malsatan vя podratчыlarla hesablaшmalar” hesabы (materiallarыn alыш dяyяri 530000 manat+ nяqliyyat tяшkilatlarыnыn xidmяti 49300 manat) – 579300 manat. Debet “Яmяyin юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabы -2000 Debet “Sosial sыьorta vя tяminat цzrя hesablaшmalar” hesabы - 700 manat. Kredit “Hesablaшma hesabы” - 580000 manat. Kredit “Kassa” hesabы - 2000 manat. Hяmin яmяliyyatlarы hesablarda sxematik шяkildя aшaьыdakы kimi яks etdirmяk olar: “Malsatan vя podratчыlarla Debet hesablaшmalar hesabы” Kredit Debet “Materiallar” hesabы Kredit _________________________________ ___________________________________ 3)579300 1) 530000 1) 530000 2) 49300 2) 53000 Dюvriyyя 579300 579300 Dюvriyyя 583000 Son qalыq - - Son qalыq 583000 Analitik hesablar

127

Page 128: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Debet “Hesablaшma hesabы” Kredit Debet “A”materialы Kredit Debet “B” materialы Kredit ______________________________ _______________________ c) 1000000 3) 580000 1) 250000 1) 280000 ______________________________ ___________________ _______________________ Dюvriyyя- 580000 Dюvriyyя __ Dюvriyyя __ c) 420000 250000 280000 ___________________ ______________________ Son qalыq Son qalыq 250000 280000 “Яmяyin юdяniшi цzrя iшчi heyяti “Materiallarыn tяdarцkц цzrя Debet ilя hesablaшmalar” hesabы Kredit Debet nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri” Kredit _________________________________________ _______________________________________ 3) 2000 2) 2000 2) 53000 ________________________________________ _______________________________________ Dюvriyyя 2000 2000 Dюvriyyя 53000 son qalыq - - son qalыq 53000 Gюrцndцyц kimi “Materiallar” sintetik hesabыnыn debet dюvriyyяsi (583000) tяchizat prosesinin цmumi hяcmini gюstяrir. Bu gюstяrici satыnalыnmыш materiallarыn alыш dяyяrindяn (530000) vя satыnalыnma ilя яlaqяdar olan nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrindяn (53000) ibarяtdir. Belяliklя, sintetik hesabda materiallar, onlarыn satыn alыndыьы hяqiqi maya dяyяri ilя uчota alыnыr vя hяmin qiymяtlя dя balansda яks etdirilir. Satыnalыnan hяr bir material nюvцnцn maya dяyяrini tяyin etmяk цчцn analitik hesablarыn mяlumatlarыndan istifadя edilir. Yuxarыdakы misaldan gюrцnцr ki, mцяssisя satыnalma dяyяrindяn (mцqavilя, sяrbяst vя i.a.) baшqa (530000) hяr iki material nюvцnцn яldя edilmяsinя (“A” vя “B”) nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri чяkmiшdir -(5300). Ona gюrя dя hяr bir material nюvцnцn (“A” vя “B”) hяqiqi maya dяyяrini hesablamaq цчцn яvvяlcя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrinin cяmini 100-я vurub, materiallarыn satыnalma dяyяrinя (mцqavilя, sяrbяst vя i.a.) МЮВЗУk yolu ilя nяqliyyat tяdarцk xяrclяrinin cяminin satыnalma qiymяtinя nisbяtяn faizini tapmaq lazыmdыr. Bu bizim misalыmыzda aшaьыdakы kimi:

53000053000 = 10% tяшkil edяr.

Burada hяr bir material nюvцnя (“A” vя “B”) dцшяn nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri tяшkil edяr:

“A” materialы цzrя 100

%10250000x = 25000 manat

128

Page 129: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

“B” materialы цzrя 100

%10280000x = 28000 manat

Cяmi: - 53000 manat. Ayrы-ayrы material nюvlяrinin hяqiqi maya dяyяri isя belя olar: “A” materialыnыnkы – 250000 + 25000= 275000 manat. “B” materialыnыnkы – 280000 + 28000 = 308000 ______________________________ Cяmi: - 583000 manat. Apardыьыmыz hesablamalara яsasяn ayrы-ayrы material nюvlяrinin hяqiqi maya dяyяri kalkulyasiyasыnы tяrtib etmiш olcaq aшaьыdakыlarы alarыq: Materiallarыn hяqiqi maya dяyяrinin kalkulyasiyasы

manatla Materiallarыn adы Mяsrяf maddяlяri

A B

1. Satыnalma (mцqavilя, azad) dяy 250000 280000 2. Nяqliyyat tяdarцk xяrclяri 25000 28000

Cяmi: 275000 308000 Buradan hяr iki material (“A” vя “B”) nюvцnцn hяqiqi maya dяyяri 583000 (275000 + 308000) tяшkil edir vя “Materiallar” hesabы isя kalkulyasiya hesabы vяzifяsini yerinя yetirяr.

Иstehsal prosesinin uчotu

Иstehsal prosesinin uчotu юzlцyцndя mяhsulun hazыrlanmasы цzrя яmяliyyatlarыn mяcmuunu tяшkil edir.

Иstehsal prosesindя яmяk яшyalarы hazыr mяhsula чevrilir. Fяhlя istehsal alяtlяrinin kюmяyi ilя яmяk яшyalarыna tяsir edяrяk onlara yeni шяkil verir. Bu zaman istehsal prosesi цч яsas шяrt vasitяsilя hяyata keчirilir: insan яmяyi, яmяk яшyalarы vя яmяk vяsaitlяri.

Bunun nяticяsindя istehsal mцяssisяlяrinin mцvafiq mяsrяflяri yaranыr. Mяhsulun hazыrlanmasы ilя яlaqяdar olan mяsrяflяrя istehsal prosesindя iшtirak edяn fяhlяlяrin яmяk haqqы, mяhsulun hazыrlanmasыna sяrf edilяn яmяk яшyalarыnыn dяyяri vя istehsal prosesindя iшtirak edяn яmяk vяsaitinin kюhnяlmяsi (amortizasiyasы) daxildir. Bundan яlavя, istehsal mцяssisяlяrindя istehsalыn idarя edilmяsi vя ona xidmяt gюstяrilmяsi ilя яlaqяdar bir sыra xяrclяr dя baш verir. Bu cцr xяrclяrя idarя vя xidmяtedici heyяtin яmяk haqqы, цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat ehtiyaclarыna sяrf edilmiш яmяk яшyalarыnыn dяyяri, habelя цmumi tяsяrrцfat binalarыnыn vя baшqa яmяk vяsaitlяrinin kюhnяlmяsi

129

Page 130: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

(amortizasiyasы), poчt, teleqraf, dяftяrxana, binalarыn qыzdыrilmasы vя s. xяrclяr daxildir. Bцtцn bu mяsrяflяrin cяmi hazыrlanan mяhsulun istehsal maya dяyяrini tяшkil edir. Demяli, istehsal prosesinin mцhasibat uчotu bir tяrяfdяn mяhsulun istehsalыna sяrf olunan mяsrяflяri, digяr tяrяfdяn isя hazыr mяhsul buraxыlышыnы яks etdirmяlidir.

Mцяssisя tяrяfindяn mяhsulun ыstehsalыna sяrf edilmiш bцtцn mяsrяflяrin pulla ifadя olunmuш цmumi mяblяьi istehsal edilmiш mяhsulun maya dяyяrini tяшkil edir. Mяlum olduьu kimi istehsal prosesinin son nяticяsi hazыr mяhsul hesab olunur. Иstehsal prosesinin mцhasibat uчotu mцяssisяnin istehsal fяaliyyяti zamanы чяkdiyi mяsrяflяrin hяcmini vя quruluшunu gюstяrmяklя istehsalatdan hazыr mяhsul buraxыlышыnы xarakterizя edяn mяlumatlarыn яldя olunmasыnы tяmin etmяlidir.

Mцяssisяlяrin istehsal fяaliyyяti, verilяn tapшыrыq-plan яsasыnda hяyata keчirilir. Bu zaman aшaьыdakы iki mцhцm gюstяrici mцяyyяn edilir:

Иstehsal edilmiш mяhsulun miqdarы; Mяhsulun ayrы-ayrы nюvlяrinin maya dяyяri. Bu iki gюstяricinin yerinя yetirilmяsini tяmin etmяk цчцn istehsal prosesinin

mцhasibat uчotu iki vяzifяni yerinя yetirmяlidir. Hяm bцtцnlцkdя, hяm dя ayrы-ayrы nюvlяr цzrя istehsal edilяn mяhsulun цmumi miqdarыnы mцяyyяn etmяk yolu ilя istehsalыn hяcmi tяyin olunur. Mцяssisя tяrяfindяn buraxыlan bцtцn mяhsullarыn ayrы-ayrыlыqda hяr bir nюvцnя dцшяn mяsrяflяrin hяcmi tяyin edilmяklя mяhsulun maya dяyяri hesablanыr.

Bu mяqsяdlя cari mцhasibat uчotunda mцяyyяn hesablar tяtbiq edilir. Belя hesablara “Яsas istehsalat”, “Kюmяkчi istehsalat”, “Цmumistehsalat xяrclяri” vя “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesablarыnы aid etmяk olar.

“Яsas istehsalat” vя “Kюmяkчi istehsalat” hesablarыnыn debetindя ay яrzindя mяhsul istehsalыna чяkilmiш mяsrяflяr: sяrf olunan materiallarыn naya dяyяri, istehsal fяhlяlяrinin яmяk haqqы, sosial sыьorta vя tяminat orqanlarыna ayыrmalar, yanacaq, elektrik enerjisi, istehsala xidmяt vя onun idarя edilmяsi цzrя xяrclяr яks etdirilir. Sюzц gedяn hesablarыn kreditindя isя istehsalatdan buraxыlmыш mяhsullarыn vя gюstяrilmiш xidmяtlяrin maya dяyяri gюstяrilir. “Яsas istehsalat” vя “Kюmяkчi istehsalat” hesablarыnыn qalыьы, istehsalы qurtarmamыш mяhsulun mюvcud olduьunu, yяni materiallarыn qismяn emal olunduьunu, lakin hяlя hazыr mяhsula чevrilmяdiyini gюstяrir. Balansы tяrtib etdikdя hяmin qalыq aktivdя яks etdirilir vя bitmыяmiш istehsala vяsait qoyuluшunu gюstяrir. Belяliklя qalыьыn xarakterinя gюrя “Яsas istehsalat” vя “Kюmяkчi istehsalat” hesablarы aktiv hesablardыr.

Цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri hesablarыnыn debetindя ay яrzindя istehsalыn idarя edilmяsi vя ona xidmяt gюstяrilmяsi ilя яlaqяdar olan xяrclяr toplanыr. Ayыn axыrыnda bu hesablarыn debetindя toplanan bцtцn xяrclяr яsas istehsalat vя kюmяkчi istehsalat hesablarыnыn debetinя, цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri hesablarыnыn isя kreditinя yazыlыr vя belяliklя, hяmin

130

Page 131: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

hesablar baьlanыr vя onlarыn qalыьы olmur. Demяli, bu hesablar nя aktiv, nя dя passiv hesablardыr.

“Яsas istehsalat” hesabы hяr шeydяn яvvяl яsas istehsala mяsrяflяri uчota almaq цчцn nяzяrdя tutulmuшdur. Яsas istehsal dedikdя mцяssisяnin hazыrladыьы mяhsulun yaradыldыьы (istehsal olunduьu) sahя baшa dцшцlmяlidir. Mяsяlяn, яsas istehsala neft hasilatы, neft-emalы, neft maшыnqayыrma mцяssisяlяri, boru zavodlarы, toxucu fabrikindя яyirmя, toxuma vя boyama sexlяri, konserv istehsalы, tullantыlardan geniш istehlak mallarы istehsal edяn sexlяr aiddir. Bцtцn bu mцяssisя vя sexlяr яsasяn kяnara, yяni baшqa mцяssisяlяrя vя ticarяt tяшkilatlarыna satыlasы mяhsullarыn istehsalы ilя mяшьul olurlar. Bu cцr mяhsullara яmtяяlik mяhsul deyilir.

Яsas istehsaldan fяrqli olaraq kюmяkчi istehsal elя mяhsulun istehsalы ilя mяшьul olur ki, o, bцtцnlцklя kяnara satыlmayaraq, яsas istehsalda istifadя olunur. Kюmяkчi istehsala zavodun buxar verяn sexlяri, tяmir, nяqliyyat vя alяt sexlяri aid ola bilяr. Bu sexlяrin xяrclяrini uчota almaq цчцn “Kюmяkчi istehsalat” hesabыndan istifadя olunur. “Яsas istehsalat” vя “Kюmяkчi istehsalat” hesablarыnыn debetindя яsas istehsal vя kюmяkчi istehsal sexlяrinin bцtцn mяsrяflяri toplanыlыr. Xяrclяrin чox hissяsi bu hesablara birbaшa yazыlыr, yerdя qalan xяrclяri, яvvяlcя цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri hesablarыnda яks etdirilir ay qurtardыqdan sonra isя bюlцшdцrmя yolu ilя bu hesablardan kalkulyasiya obyektlяrinя (яsas istehsalat vя kюmяkчi istehsalat hesablarыna) kючцrцlцr.

Mяhsul buraxыlышыnы uчota almaq цчцn iki variant tяtbiq oluna bilяr. Birinci variant. “Яsas istehsalat” hesabыnыn kreditindяn ay яrzindя

buraxыlmыш mяhsul plan maya dяyяri ilя silinir. Bu zaman “Яsas istehsalat” hesabыnыn kreditinя, “Hazыr mяhsul” hesabыnыn debetinя yazыlыш verilir. Ayыn axыrыnda mяhsulun hяqiqi maya dяyяri hesablandыqdan sonra plan maya dяyяri hяqiqi maya dяyяrinя чatdыrыlыr. “Яsas istehsalat” hesabыnыn debet mяblяьi (bitmяmiш istehsala mяsrяflяri чыxdыqdan sonra) kredit mяblяьindяn чox olduqda aradakы fяrq plan maya dяyяrinя qarшы artыq xяrcя yol verildiyini gюstяrir vя o mцsbяt (+) iшarя ilя “Hazыr mяhsul” hesabыnыn debetinя, “Яsas istehsalat” hesabыnыn kreditinя, яksinя “Яsas istehsalat” hesabыnыn kredit mяblяьi (mяhsulun plan maya dяyяri) debet mяblяьindяn чox olduqda isя aradakы fяrq plan maya dяyяrinя qarшы qяnaяti gюstяrir vя mяnfi (-) iшarя ilя “Hazыr mяhsul” hesabыnыn debetinя, “Яsas istehsalat” hesabыnыn kreditinя yazыlыr. Bu яmяliyyatlardan sonra “Яsas istehsalat” hesabы baьlanыr. Яgяr mцяssisяdя bitmяmiш istehsal qalыьы olarsa hesabыn debet qalыьы ola bilяr. Bu qalыq balansыn aktivindя gюstяrilir. Misal: 1. Яsas istehsala material, istehsal fяhlяlяrinin яmяk haqqы, цmumistehsal vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri silinmiшdir. Debet “Яsas istehsalat” hesabы 1070 min manat.

131

Page 132: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Kredit “Materiallar” hesabы 350 min manat. Kredit “Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabы 360 min manat. Kredit “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы 220 min manat. Kredit “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabы 140 min manat. 2. Hazыrlanmыш mяhsul plan яdaxil edilmiшdir: maya dяyяri ilя anbara mDebet “Hazыr mяhsul” hesabы. 980 min manat. Kredit “Яsas istehsalat” hesabы 980 min manat. 3. Hazыr mяhsulun plan maya dяyяrinя qarшы artыq xяrc (+) silinmiшdir: Debet “Hazыr mяhsul” hesabы + 20 min manat. Kredit “Яsas istehsalat” hesabы + 20 min manat. Hяmin yazыlышlar hesablarda sxematik шяkildя aшaьыdakы kimi яks etdirilir (min manatla): Debet “Materiallar” hesabы Kredit Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabы Kredit S,do 350 1) 350 Dюvriyyя 140 1) 140 Dюvriyyя - 350 Dюvriyyя - 140 Son qalыq - - Son qalыq - -

“Яmыk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя Debet hesablaшmalar” hesabы Kredit Debet “Яsas istehsalat” hesabы Kredit

1) 360 1) 1070 O,cцm.bitmяm Ыstehsal - 870

2) 980 3) +20

Dюvriyyя - 360 Dюvriyyя 1070 1000 Son qalыq 360 Son qalыq 70 - Debet ”Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы Kredit Debet “Hazыr mяhsul” hesabы Kredit Dюvriyyя - 220 1) 220 2) 980

3) + 20

Dюvriyyя 220 Dюvriyyя - 10 Son qalыq - Son qalыq 1000

(haszыr mяhsulu hяqiqi maya d -980 + 20)

-

Иkinci variant. Иstehsalatdan buraxыlmыш hazыr mяhsulun hяqiqi istehsal

maya dяyяri “Яsas istehsalat”, “Kюmяkчi istehsalat” hesablarыnыn kreditinя, “Mяhsul buraxыlышы” hesabыnыn debetinя silinir. Hяmin mяhsul plan (vя ya normativ) maya dяyяri ilя “Hazыr mяhsul” hesabыnыn debetinя “Mяhsul buraxыlышы” hesabыnыn kreditinя yazыlыr. Sonra “Mяhsul buraxыlышы” hesabыnыn kredit mяblяьi (mяhsulun normativ vя ya plan maya dяyяri) debet mяblяьi ilя (hazыr mяhsulun hяqiqi maya dяyяri ilя) mцqayisя edilmяklя hazыr mяhsulun plan (normativ) maya dяyяrinя qarшы kяnarlaшma (qяnaяt vя ya artыq xыrc) mцяyyяn olunur. Яgяr hesabыn kredit mяblяьi debet mяblяьindяn чox olarsa

132

Page 133: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

aradakы fяrq plan (normativ) maya dяyяrinя qarшы qяnaяti, яksinя olduqda isя artыq xяrci gюstяrir. Qяnaяt mяnfi (-) artыq xяrc isя mцsbяt (+) iшarя ilя “Mяhsul buraxыlышы” hesabыnыn kreditinя “Hazыr mяhsul” hesabыnыn debetinя silinir. Bununla da hazыr mяhsulun plan (normativ) maya dяyяri hяqiqi maya dяyяrinя чatdыrыlыr vя nяticяdя “Mяhsul buraxыlышы” hesabы baьlanыr, “Hazыr mяhsul” hesabыnda isя hazыr mяhsul hяqiqi maya dяyяri ilя яks etdirilir.

Qeyd edilяn variantlardan birinci variantыn uчotda tяtbiqi daha mяqsяdяuyьun sayыlыr. Ona gюrя ki, bu variant daha sadяdir vя “Яsas istehsalat” hesabы eyni vaxtda hяm яsas istehsalat hяm dя mяhsul buraxыlышы hesabыnыn funksiyasыnы yerinя yetirir. Misal: 1. Яsas istehsala materiallar, istehsal fяhlяlяlяrinin яmяk haqqы, цmumistehsal vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri silinmiшdir: Debet “Яsas istehsalat” hesabы 1070 min manat. Kredit “Materiallar” hesabы 350 min manat. Kredit “Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabы 360 min manat. Kredit “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы 220 min manat. Kredit “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabы 140 min manat. 2. Hazыrlanmыш mяhsul plan (normativ) maya dяyяri ilя mяdaxil edilmiшdir: Debet “Hazыr mяhsul” hesabы. - 980 min manat. Kredit “Mяhsul buraxыlышы hesabы” – 980 min manat. 3. Иstehsal edilmiш hazыr mяhsulun hяqiqi maya dяyяri tяyin olunmuш vя silinmiшdir: Debet “Mяhsul buraxыlышы” hesabы 1000 min manat. Kredit “Яsas istehsalat” hesabы 1000 min manat. 4. Mяhsulun plan maya dяyяrinя qarшы artыq xяrc (+) tяyin edilib silinmiшdir: Debet “Hazыr mяhsul” hesabы +20 min manat. Kredit “Mяhsul buraxыlышы hesabы” +20 min manat. Hяmin яmяliyyatlar hesablarda sxematik шяkildя aшaьыdakы kimi яks etdirilя bilяr (min manatla). Debet “Materiallar” hesabы Kredit Debet “Яsas istehsalat” hesabы Kredit S-do 350 1) 350 1) 1070

O,cцm.bitmяmiш istehsal - 70

3) 1000

Dюvriyyя - 350 Dюvriyyя 1070 1000 Son qalыq - - Son qalыq 70 “Яmыk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя Debet hesablaшmalar” hesabы Kredit Debet “Mяhsul buraxыlышы” hesabы Kredit

1) 260 3) 1000

2) 980 4) +20

Dюvriyyя - 260 Dюvriyyя 1000 1000

133

Page 134: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Son qalыq 260 Son qalыq - - Debet ”Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы Kredit Debet “Hazыr mяhsul” hesabы Kredit

Dюvriyyя - 2 1) 220 2) 980 4) + 20

-

Dюvriyyя 220 Dюvriyyя - 100 - Son qalыq - - Son qalыq 100 - Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabы Kredit

Dюvriyyя 1 1) 140 Dюvriyyя 140 Son qalыq -

Ay яrzindя mяhsul istehsal olunub qurtardыqca mцvafiq sяnяdlяrя яsasяn

anbara mяdaxil olunur. Mяhsul anbara daxil olduqca hяr vaxt onun hяqiqi maya dяyяrini hesablamaq, plan maya dяyяrinя qarшы qяnaяt vя ya artыq xяrcя yol verildiyini tяyin etmяk olmur. Ona gюrя gюrя dя mяhsul istehsalы ilя яlaqяdar olan bцtцn hяqiqi mяsrяflяr “Яsas istehsalat” hesabыnыn vя onun analitik hesablarыnыn debetindя toplanыr. Иstehsal olunmuш mяhsullar ay яrzindя plan maya dяyяri ilя “Mяhsul buraxыlышы” hesabыna “Яsas istehsalat” hesabыnыn vя onun analitik hesablarыnыn kreditindяn mяdaxil olunur vя bu qiymяtlя dя “Hazыr mяhsul” hesabы цzrя anbara daxil edilir.

“Яsas istehsalat” hesabыnыn tяrkibindя aчыlmыш analitik hesablarыn kredit mяblяьi (plan maya dяyяri) ilя debet mяblяьi (hяqiqi maya dяyяri) arasыndakы fяrq (“Яsas istehsalat” sintetik hesabыnda olduьu kimi) istehsal olunmuш hazыr mяhsulun plan maya dяyяrinя qarшы kяnarlaшmanы gюstяrir. Яgяr “Яsas istehsalat” hesabыnыn tяrkibindя aчыlmыш analitik hesablarыn kredit mяblяьi debet mяblяьindяn чox olarsa bu plan maya dяyяrinя qarшы qяnaяti, яksinя hяmin analitik hesablarыn debet mяblяьi kreditindяn чox olarsa, bu plan maya dяyяrinя qarшы artыq xяrci gюstяrir. “Яsas istehsalat” sintetik hesabыnda olduьu kimi, plan maya dяyяrinя qarшы qяnaяt mяnfi (-), artыq xяrc isя mцsbяt (+) iшarя ilя “Hazыr mяhsul” hesabыnыn vя onun tяrkibindя ayrы-ayrы mяhsul nюvlяri цчцn aчыlmыш analitik hesablarыn debetinя, “Яsas istehsalat” hesabыnыn analitik hesablarыnыn kreditinя yazыlыr. Bu яmяliyyatdan sonra “Яsas istehsalat” hesabыnыn analitik hesablarы baьlanыr vя onlarыn debetindя yalnыz bitmяmiш istehsala mяsrяflяrin qalыьы saxlanыlыr. “Hazыr mяhsul” hesabыnыn vя onun analitik hesablarыnыn debetindя isя hazыr mяhsullar plan maya dяyяri ilя яks etdirilmiш olur, ayыn axыrыnda onlarыn plan maya dяyяri hяqiqi maya dяyяrinя чatdыrыlыr (plan maya dяyяrinя qarшы qяnaяt, plan maya dяyяrinin цzяrindяn чыxыlыr, plan maya dяyяrinя qarшы artыq xяrc isя plan maya dяyяrinin цzяrinя яlavя olunur).

Яsas istehsalыn ayrы-ayrы nюv mяhsullarыnыn maya dяyяri hяmin hesabыn tяrkibindя aчыlmыш analitik hesablarыn mяlumatlarыna яsasяn tяyin edilir.

Mяhsul istehsalы ilя яlaqяdar яsas mяsrяflяrin analitik uчotu ayrы-ayrы mяhsul nюvlяri цzrя aparыlыr. Sяnaye mцяssisяlяrindя xяrclяrin uчotu mяsrяf

134

Page 135: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

maddяlяri:- xammal vя materiallar, яmяk haqqы, sosial sыьortaya vя tяminata ayыrmalar, yanacaq, kюmяkчi istehsalatыn xidmяti, istehsalat tяyinatlы яsas vяsaitin kюhnяlmяsi (amortizasiyasы), tяmiri, цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri цzrя aparыlыr.

Belяliklя, яsas mяhsullarыn ayrы-ayrы nюvlяrinin maya dяyяri, “Яsas istehsalat” sintetik hesabыnыn tяrkibindя aчыlan analitik hesablarыn gюstяricilяrinя яsasяn hesablanыlыr. Hяmin analitik hesablar ayrы-ayrы mяhsul nюvlяri vя yaxud oxшar mяhsullarыn qruplarы цzrя aparыlыr.

Иstehsala mяsrяflяrin belя bir xцsusiyyяtini dя nяzяrя almaq lazыmdыr ki, mяhsul istehsalы ilя яlaqяdar olan яsas xяrclяrin bir hissяsi, mяsяlяn, istehsal fяhlяlяrinin яmяk haqqы, яsas materiallarыn dяyяri bir baшa ayrы-ayrы mяhsul nюvlяrinin maya dяyяrinя daxil edilir. Lakin elя яsas xяrclяrdя var ki, mяsяlяn, яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi (amortizasiyasы) birbaшa яsas istehsalat hesabыna yazыla bilmir. Belя ki, яsas vяsaitlяrin bir чox nюvlяri eyni vaxtda bir neчя mяhsulun istehsalыnda istifadя olunduьu цчцn qeyri-mцstяqim xяrc hesab olunur. Ona gюrя dя, bu cцr xяrclяr яvvяlcя цmumistehsal xяrclяrinin tяrkibindя uчota alыnыr vя sonra mяhsulun maya dяyяrinя daxil edilir. Avadanlыьыn saxlanmasы vя istismarы ilя яlaqяdar olan xяrclяr dя eyni qaydada uчota alыnыr.

Иstehsal xяrclяrinin baшqa bir xцsusiyyяti ondan ibarяtdir ki, ay яrzindя istehsala sяrf olunan materiallarыn hяqiqi maya dяyяrini onlar tяdarцk olunan kimi tяyin etmяk mцmkцn olmadыьы цчцn ay яrzindя tяdarцk olunduqlarы mцqavilя (satыnalma) qiymяtlяri ilя istehsala silinmяlidir. Ayыn sonunda hяmin materiallara dцшяn nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrinin payы mцяyyяn olunmaqla materiallarыn hяqiqi maya dяyяri mцяyyяn edilir.

Иstehsala mяsrяflяrin яsas xцsusiyyяtlяrindяn biri dя istehsal fяhlяlяrinin яmяk haqqыnы uчotda яks etdirdikdя, hяmin яmяk haqqыna mцvafiq olaraq hяr ay sosial sыьorta vя tяminat orqanlarыna hesablanan ayыrmalarыn da mяhsulun maya dяyяrinя daxil edilmяsidir. Sosial sыьortaya vя tяminata ayыrmalarыn hяr ay hesablanmasыnda vя maya dяyяrinя daxil edilmяsindя яsas mяqsяd bu xяrclяri istehsal mяsrяflяrinя bяrabяr miqdarda daxil etmяkdяn, onun hesabыna bir ayda maya dяyяrini sцni surяtdя artыrmamaqdan, digяr ayda isя aшaьы salmamaqdan ibarяtdir. Sosial sыьortaya ayыrmalar fяhlя vя qulluqчular mцvяqqяti яmяk qabiliyyяtini itirdikdя, mцavinяt vя qocalara pensiya vermяk цчцn istifadя olunur. Bu ayыrmalarыn yerdя qalan hissяsi mцvafiq sosial mцdafiя fondunun hesabыna kючцrцlцr. Mюvcud qaydaya gюrя sosial sыьortaya vя tяminata ayыrmalar яmяk haqqы mяblяьinin 22 faizi miqdarыnda aparыlыr. Bu ayыrmalarы uчota almaq цчцn “Sosial sыьorta vя tяminat orqanlarы ilя hesablaшmalar” adlы passiv hesabdan istifadя olunur. Hesabыn kreditindя sosial sыьorta vя tяminat цчцn aparыlan ayыrmalar, debetindя isя hяmin ayыrmalarыn mцяssisяnin юz daxilindя istifadя olunmasы vя hesablaшma hesabыndan sosial mцdafiя fonduna kючцrцlяn hissяsi uчota alыnыr.

135

Page 136: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Fяhlя vя qulluqчular mяzuniyyяtя чыxdыqda mяzuniyyяt haqqы alыrlar. Mяzuniyyяt haqqы da xяrc цnsцrlяrindяn biri kimi istehsal mяsrяflяrinя daxil edilir. Mяzuniyyяt haqqыnы vermяk цчцn qabaqcadan ehtiyat yaradыlыr. Hяmin ehtiyat hяr ay bяrabяr hissя ilя mяhsulun maya dяyяrinя daxil edilir. Yaradыlan ehtiyatы uчota almaq цчцn “Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyat” hesabыndan istifadя olunur. Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyat yaradыldыqda “Яsas istehsalat”, “Цmumistehsalat xяrclяri” vя “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesablarыnыn debetinя, “Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyat” hesabыnыn kreditinя yazыlыr. Vaxtы чatdыqчa yaradыlmыш ehtiyat hesabыna fяhlя vя qulluqчulara mяzuniyyяt haqqы hesabladыqda “Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyat” hesabы debetlяшir, “Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabы kreditlяшir.

Bazar iqtisadiyyatыna keчilmяsi, mцhasibat uчotunun Beynяlxalq standartlara uyьunlaшdыrыlmasы vя iqtisadi islahatlarыn hяyata keчirilmяsi mцlkiyyяtin yeni formalarыnыn yaranmasыnыn uчotuna vя qiymяtlяndirilmяsinя яhяmiyyяtli dяrяcяdя tяsir gюstяrmiшdir. Hal-hazыrda яsas vяsaitlяrdяn hesablanan kюhnяlmя onlarыn hяm tam bяrpasы vя hяm dя tяmiri цчцn deyil, yalnыz tam bяrpasы цчцn hesablanыlыr. Яsas vяsaitlяrin tяmirini (яsaslы vя cari) aparmaq цчцn mцяssisяnin юzц tяrяfindяn mюhkяm normativ (heч olmasa 5 il mцddяtinя) mцяyyяn edilir. Hяmin normativlяrя яsasяn qarшыdakы xяrclяri юdяmяk цчцn ehtiyatlar yaradыlыr. Deyilяnlяrlя яlaqяdar olaraq яsas vяsaitlяrin tam bяrpasы цчцn kюhnяlmя (amortizasiya) hesablandыqda aшaьыdakы mцhasibat yazыlышы tяrtib olunur:

Debet – “Яsas istehsalat” hesabы (яksяr яsas vяsaitlяr konkret mяhsulun istehsalыnda istifadя edilяrsя);

Debet - “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы (яsas vяsaitlяr bir neчя mяhsulun istehsalыnda istifadя olunarsa vя kюhnяlmя qeyri mцstяqim xяrclяr kimi istehsal mяsrяflяrinя daxil edilirsя);

Kredit “Яsas vяsaitin kюhnяlmяsi (amortizasiyasы)” hesabы. Яsas vяsaitlяrin tяmirini aparmaq цчцn tяsdiq olunmuш normativlяrя яsasяn

ehtiyat yaradыldыqda “Яsas istehsalat”, “Kюmяkчi istehsalat”, “Цmumistehsalat xяrclяri” hesablarы debetlяшir “Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyatlar” hesabы isя kreditlяшir. Яsas vяsaitlяrin tяmiri aparыldыqda tяmirя sяrf olunan xяrclяr (materiallar, яmяk haqqы, sosial sыьorta vя tяminat orqanlarыna ayыrmalar vя i.a.) istehsal xяrclяrini uчota alan hesablarыn deyil, “Qarшыdakы xяrclяr vя юdяmяlяr цчцn ehtiyatlar” hesabыnыn debetinя silinir. Bцtцn mяhsula vя onun ayrы-ayrы nюvlяrinя чяkilяn mяsrяflяrin uчotunun tяшkilini vя mяhsulun maya dяyяrinin kalkulyasiyasыnы nяzяrdяn keчirяk: Яmяliyyat – 1. Mцяssisяdя mяhsul istehsalыna material sяrf etmiшdir: “A” mяhsuluna 85560 manat “B” mяhsuluna 26680 manat

136

Page 137: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Cяmi: 112240 manat Цmumistehsalat ehtiyacыna 5760 manat Цmumtяsяrrцfat ehtiyacыna 2000 manat _________________________________ Yekunu: 120.000 manat Sяrf olunan materiallarы “Materiallar” hesabыndan aшaьыdakы yazыlышla silib istehsala mяsrяflяri uчota alan hesablarda yazmaq lazыmdыr: Debet “Яsas istehsalat” hesabы 112240 manat Onun “A” mяhsulu analitik hesabы 85560 manat “B” mяhsulu analitik hesabы 26680 manat Debet “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы 5760 manat Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabы 2000 manat Kredit “Materiallar” hesabы 120.000 manat Яmяliyyat - 2. Mцяssisяnin fяhlя vя qulluqчularыna яmяk haqqы hesablanmышdыr. “A” mяhsulunu istehsal edяnlяrя 60.000 manat “B” mяhsulunu istehsal edяnlяrя 30.000 manat Cяmi: 90.000 manat Цmumistehsalat iшчilяrinя 15.000 manat Цmumtяsяrrцfat iшчilяrinя 10.000 manat Yekunu: 115.000 manat Яmяk haqqы hesablandыqda mцяssisяnin fяhlя vя qulluqчularыna чatasы яmяk haqqы цzrя onlar qarшыsыnda юhdячiliyi яmяlя gяlir. Hesablanmыш яmяk haqqыnыn mяblяьi “Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” adlы passiv hesabыn kreditinя yazыlmaqla bяrabяr iшчilяr istehsalыn hansы sahяsindя чalышыrsa hяmin sahяnin mяыsrяflяrinя daxil edilir. Ona gюrя dя ikinci яmяliyyata aшaьыdakы yazыlыш tяrtib edilir: Debet “Яsas istehsalat” hesabы 90.000 manat “A” mяhsulu 60.000 manat “B” mяhsulu 30.000 manat Debet “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы 15.000 manat Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabы 10.000 manat Kredit “Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяtilя hesablaшmalar” hesabы 115.000 manat Яmяliyyat – 3. Яmяk haqqыna mцvafiq olaraq sosial sыьorta vя tяminat orqanlarыna ayыrmalar aparыlmышdыr. 25.300 manat “A” mяhsulunun istehsalыnda чalышanlarыn яmяk haqqыna mцvafiq olaraq 13.200 manat “B” mяhsulun istehsalыnda чalышanlarыn яmяk haqqыna mцvafiq olaraq 6600 manat Cяmi: 19800 manat Цmumistehsal iшчilяrinin яmяk haqqыna mцvafiq olaraq 3300 manat

137

Page 138: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Цmumtяsяrrцfat iшчilяrinin яmяk haqqыna mцvafiq olaraq 2200 manat Yekunu: 25300 manat Sosial sыьorta vя tяminat orqanlarыnыn bцdcяsinin vяsaiti mцяssisя vя tяшkilatlarыn ayыrmalarы hesabыna yaradыlыr. Bu ayыrmalar ona gюrя aparыlыr ki, hяr bir mцяssisя юz iшчilяrinin mцtlяq dюvlяt sыьortalanmasыnы aparыr. Sosial sыьortanыn vяsaiti hesabыna kurortlar, sanatoriyalar saxlanыr, zяhmяtkeшlяr pulsuz mцalicя olunur, pensiya vя i.a. verilir. Цчцncц яmяliyyat mцhasibat uчotunda aшaьыdakы yazыlышla яks etdirilir: Debet “Яsas istehsalat” hesabы 25300 manat o cцmlяdяn: “A” mяhsulu 13200 manat “B” mяhsulu 6600 manat Debet “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы 3300 manat Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabы 2200 manat Kredit “Sosial sыьorta vя tяminat orqanlarы ilя hesablaшmalar hesabы” 25300 manat Яmяliyyat – 4. Яsas vяsaitlяrdяn kюhnяlmя (amortizasiya) hesablanmышdыr: “A” Mяhsulunun istehsalыnda istifadя olunan 31800 manat “B” mяhsulunun istehsalыnda istifadя olunan 31000 manat Cяmi: 62800 manat Цmumistehsalat tяyinatlы яsas vяsaitlяr цчцn 4400 manat Цmumtяsяrrцfat tяyinatlы яsas vяsaitlяrdяn 3800 manat Yekunu: 71000 manat Яmяliyyat hesablarda belя яks etdirilmяlidir: Debet “Яsas istehsalat” hesabы 62800 manat o cцmlяdяn “A” mяhsulu 31800 manat “B” mяhsulu 31000 manat Debet “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы 4400 manat Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabы 3800 manat Kredit “Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi (amortizasiyasы)” hesabы 71000 manat

Цmumistehsalat xяrclяrindяn “A” mяhsuluna 18000 manat 100

30x)60000( ,

“B” mяhsuluna isя 9000 manat 100

x3030000( aid etmяk lazыmdыr.

Bu haqq-hesabы aparmaq цчцn aшaьыdakы formada cяdvяl tяrtib etmяk olar.

138

Page 139: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Cяdvяl 11. Цmumistehsalat xяrclяrinin bюlцшdцrцlmяsi cяdvяli

Mяhsulun adы stehsal fяhlяlяrinin

яmяk haqqы Цmumistehsalat xяrc- lяrinin яmяk haqqыna olan nisbяti %-lя

Цmumistehsalat xяrc- lяri

“A” mяhsulu 60000 30 18000 “B” mяhsulu 30000 30 9000

Yekunu: 90000 30 27000 Иstehsal olunan hяr bir mяhsul nюvцnя dцшяn цmumistehsal xяrclяrini “A” vя “B” mяhsullarы цчцn aчыlmыш analitik hesablara yazmaq lazыmdыr. Яmяliyyat -5. Цmumistehsalat xяrclяri bюlцшdцrцlmяk vя mяhsulun maya dяyяrinя daxil edilmяk цчцn istehsala silinmiшdir - 27000 manat. Bu mяblяьi tapmaq цчцn цmumistehsalat xяrclяri hesabыnыn debet mяblяьini toplamaq vя aшaьыdakы yazыlышы tяrtib etmяk lazыmdыr. (bax 1№-li цmum istehsalat xяrclяrinin bюlцшdцrmя cяdvяlinя): Debet “Яsas istehsalat” hesabы Kredit “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы 27000 manat Belяliklя, цmumistehsalat xяrclяri hesabыnыn debetindя toplanan mяblяь юzцnцn kreditinя yazыlыr vя hesab baьlanыlыr. Bu mяsrяflяri ayrы-ayrы mяhsul nюvlяrinin maya dяyяrinя daxil edя bilmяk цчцn яsas istehsalat hesabыnыn tяrkibindя aчыlmыш analitik hesablara (A vя B) mцraciяt etmяk lazыmdыr. Цmumistehsalat xяrclяrini mцяssisяnin istehsal etdiyi iki nюv mяhsul arasыnda bюlцшdцrя bilmяk цчцn mцяyyяn bazaya mцraciяt etmяk tяlяb olunur. Belя bir baza kimi istehsal fяhlяlяrinin яmяk haqqыnы gюtцrmяk olar. Bizim misalыmыzda цmumistehsalat xяrclяrinin mяblяьinin istehsal

fяhlяlяrinin яmяk haqqыnыn mяblяьinя nisbяti 30% (90000

)100x27000( )

цmumtяsяrrцfat xяrclяrininki isя 20% (90000

x100)18000( ) tяшkil edяr.

Яmяliyyat –6. Цmumtяsяrrцfat xяrclяrini bюlцшdцrцlmяk vя mяhsulun maya dяyяrinя daxil edilmяk цчцn яsas istehsala silinmiшdir - 18000 man. (bax 2№-li bюlцшdцrmя cяdvяlinя) Debet “Яsas istehsalat” hesabы Kredit “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabы - 18000 manat O cцmlяdяn “A” mяhsuluna - 12000 manat “B” mяhsuluna - 6000 manat Cяmi: - 18000 manat

139

Page 140: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Cяdvяl 12. Цmumtяsяrrцfat xяrclяrinin bюlцшdцrцlmяsi cяdvяli

Mяhsulun adы Иstehsal fяhlяlяrinin

яmяk haqqы Цmumtяsяrrцfat xяrclяrinin яmяk haqqыna olan nisbяti (%-lя

Цmumtяsяrrцfat xяrclяri

“A” mяhsulu 60000 20 12000 “B” mяhsulu 30000 20 6000

Yekunu: 90000 40 18000 2-ci cяdvяlin mяlumatlarыna яsasяn цmumtяsяrrцfat xяrclяrinin 12000 vя 6000 manat mяblяьini konkret mяhsul nюvlяrinin maya dяyяrinя daxil etmяk цчцn “A” vя “B” mяhsullarы цчцn aчыlmыш analitik hesablardan istifadя edib yazыlыш aparmaq lazыmdыr. Bu yazыlышdan sonra bцtцn istehsal mяsrяflяri “Яsas istehsalat” hesabыnda vя onun “A” vя “B” mяhsullarыnыn analitik hesablarыnda яks etdirilmiш olur ki, bu da mяhsulun hяqiqi maya dяyяrini hesablamaьa imkan verir. Яmяliyyat – 7. Иstehsalatdan buraxыlmыш mяhsulun plan (normativ) maya dяyяri – 345340 manat, o cцmlяdяn “A” mяhsulu цzrя 225340 “B” mяhsulu цzrя isя - 100000 manat tяшkil edir. Mяhsul plan (normativ) maya dяyяri ilя anbara mяdaxil edildikdя belя yazыlыш tяrtib olunur: Debet “Hazыr mяhsul” hesabы 345340 manat o cцmlяdяn “A” mяhsulu 225340 manat “B” mяhsulu 100000 manat Kredit “Яsas istehsalat” hesabы 325340 manat o cцmlяdяn “A” mяhsulu 225340 manat “B” mяhsulu 100000 manat Hazыr mяhsulun hяqiqi maya dяyяri “Яsas istehsalat” hesabыnыn vя onun “A” vя “B” mяhsullarыnыn analitik hesablarыnыn mяlumatlrыna яsasяn hesablanыlыr. Hazыr mяhsulun hяqiqi maya dяyяrinin hesablanmasы цчцn “Яsas istehsalat” hesabыnыn vя onun analitik hesablarыnыn debet mяblяьindяn bitmяmiш istehsala (яgяr varsa) mяsrяflяri чыxmaq lazыmdыr. Yerdя qalan mяblяья яsasяn istehsal edilmiш hazыr mяhsulun hяqiqi maya dяyяrini hesablamaq цчцn kalkulyasiya tяrtib olunur. Kalkulyasiyada bцtцn buraxыlmыш mяhsulun vя mяhsul vahidinin (яdяdin, sentnerin, tonun vя i.a.) maya dяyяri hesablanыlыr. Kalkulyasiyanыn mяlumatыna яsasяn bцtцn mяhsulun vя onun ayrы-ayrы nюvlяrinin plan maya dяyяri, hяqiqi maya dяyяri ilя mцqayisя olunur. Bizim misalыmыzda hazыr mяhsulun hяqiqi maya dяyяri 335340 manat, o cцmlяdяn, “A” mяhsulu 220560 manat, “B” mяhsulu 105280 manat, plan maya dяyяri isя 345340 manat, o cцmlяdяn, “A” mяhsulu 234560 manat, “B” mяhsulu 105280 manat tяшkil edir. Яmяliyyat – 8. Demяli, mяhsul istehsalы цzrя plan maya dяyяrinя qarшы, cяmi – 10000 manat (335340 - 345340), o cцmlяdяn, “A” mяhsulu цzrя - 14000 manat (234560 - 220560) qяnaяt edilmiш, “B” mяhsulu цzrя isя artыq xяrcя – 4000

140

Page 141: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

manat (109280 - 105280) yol verilmiшdir. 10000 manat qяnaяt “Яsas istehsalat” hesabыnыn kreditinя mяnfi iшarя ilя, “Hazыr mяhsul” hesabыnыn isя debetinя yazыlsa da analitik hesablarda 14000 manat “A” mяhsulunun kreditinя mяnfi iшarя (-) ilя, 4000 manat isя mцsbяt iшarя (+) ilя “B” mяhsulunun kreditinя yazыlmaqla, “Hazыr mяhsul” hesabыnыn tяrkibindя aчыlmыш “A” mяhsulunun debetinя 14000 manat, mяnfi iшarя ilя (-) “B” mяhsulunun debetinя isя 4000 manat mцsbяt iшarя (+) ilя yazыlыr. Belяliklя, hяm “Яsas istehsalat” vя “Hazыr mяhsul” sintetik hesablarыnda, hяm dя onlarыn tяrkibindя aчыlmыш analitik hesablarda, istehsal edilmiш hazыr mяhsulun plan maya dяyяri hяqiqi maya dяyяrinя чatdыrыlыr. Иstehsal prosesinin sintetik vя analitik hesablarda яks etdirilmя qaydasы aшaьыda verilmiшdir: Debet “Яsas istehsalat” hesabы Kredit Debet “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabы Kredit 1) 112240 7) 345340 1) 5760 5) 28460 2) 90000 8) – 10000 2) 15000 3) 25300 3) 3300 4) 62800 4) 4400 5) 18000 6) 27000 Dюvriyyя 33534 335340 Dюvriyyя 28460 28460 Son qalыq - - Qalыq - -

Debet “A” mяhsulu Kredit Debet “B” mяhsulu Kredit Debet “Materiallar” hesabы Kredit 1) 85560 7) 234560 1) 26680 7) 1052 Qalыq - 4000 120000 2) 60000 8) – 14000 2) 30000 8) + 400 3) 13200 3) 6600 4) 31800 4) 31000 5) 12000 5) 6000 6) 18000 6) 9000 Dюvriyyя 220560

220560 Dюvriyyя 109 109280 Dюvriyyя -

Son qalыq - Qalыq - Qalыq 28000

“Яmяk юdяniшi цzrя iшчi heyяti ilя Debet“Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabы Kredit Debet hesablaшmalar” hesabы Kredit 1) 2000 5) 18000 2) 10000 2) 125000 3) 2200 4) 3800 Dюvriyyя 18000 18000 Dюvriyyя 125000 Son qalыq - - Son qalыq 125000

141

Page 142: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Debet “Hazыr mяhsul” hesabы Kredit 7) 324000 8) – 10000 Dюvriyyя 314000 Son qalыq 31400

Debet “A” mяhsulu Kredit Debet “B” mяhsulu Kredit 7) 224000 8) – 14000 Dюvriyyя 210000 Son qalыq

7) 100000 8) + 4000 Dюvriyyя 104000 Son qalыq

“Sosial sыьorta vя tяminat Debet orqanlarы ilя hesablaшmalar” hesabы Kredit 3) 25300 Dюvriyyя 25300

Son qalыq 25300

Satыш prosesinin uчotu

Иstehsal mцяssisяlяrinin mяhsul istehsal etmяkdя mяqsяdi onu satmaqdan ibarяtdir. Mяhsul, malalanlarla baьlanmыш mцqavilяlяrя яsasяn satыlыr. Mяhsulun satышы planыnы vя mцqavilяlяrin yerinя yetirilmяsini юyrяnяrkяn mцtlяq satыlmыш mяhsulun maya dяyяri mцяyyяn edilmяlidir. Satыlmыш mяhsulun tam maya dяyяri hяmin mяhsulun istehsal maya dяyяrindяn vя satышla яlaqяdar xяrclяrin cяmindяn ibarяtdir. Satыш ilя яlaqяdar xяrclяrя nяqliyyat, reklam xяrclяri, satыш yerindя mяhsulun saxlanma xяrclяri vя baшqa xяrclяr aiddir. Satыш ilя яlaqяdar olan xяrclяrя kommersiya xяrclяri deyilir. Hazыr mяhsulun tam maya dяyяrini tяyin etmяk цчцn onun plan maya dяyяrindяn plan (normativ) maya dяyяrinя qarшы kяnarlaшmanы чыxыb (qяnaяt olduqda), yaxud яlavя edib (artыq xяrc olduqda) alыnan nяticяnin цzяrinя satышla яlaqяdar olan xяrclяri (kommersiya xяrclяrini) яlavя etmяk lazыmdыr. Mяhsul satышыnыn mцhasibat uчotu aшaьыdakы vяzifяlяri yerinя yetirmяlidir: Mцhasibat uчotu satыlmыш mяhsulun miqdarы, чeшidi, quruluшu, satыш mцddяtlяri haqqыnda mяlumatlarыn яldя edilmяsini tяmin etmяlidir; Mцhasibat uчotu vasitяsilя satыlmыш mяhsulun maya dяyяri mцяyyяn edilmяlidir; Mцhasibat uчotunda hazыr mяhsulun satыш planыnыn (tapшыrыьыnыn) vя baьlanmыш mцqavilяlяrin yerinя yetirilmяsi яks etdirilmяlidir; Satыш prosesinin uчotunun kюmяyi ilя mяhsul satышыndan яldя olunan maliyyя nяticяlяri (mяnfяяt vя yaxud zяrяr) mцяyyяn edilmяlidir.

Sadalanan vяzifяlяri yerinя yetirmяk цчцn mцhasibat uчotunda “Satыш” hesabыndan istifadя edilir. Hяmin hesabda mяhsul satышы ilя яlaqяdar bцtцn яmяliyyatlar яks etdirilir. Satыш hesabыnыn debetindя яvvяlcя mяhsul istehsalatdan

142

Page 143: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

buraxыlыb dяrhal vя yaxud bir qяdяr sonra satышa gedяrkяn onun hяqiqi maya dяyяrini tяyin etmяk mцmkцn olmadыьыndan, satыlmыш mяhsulun plan (normativ) maya dяyяri яks etdirilir. Sonra mяhsulun plan maya dяyяri hяqiqi maya dяyяrinя чatdыrыlыr.

Satыlmыш mяhsulun hяqiqi maya dяyяrini hesablamaq цчцn onun plan (normativ) maya dяyяrinin цzяrinя plan (normativ) maya dяyяrinя qarшы kяnarlaшmanы яlavя etmяk vя ya чыxmaq (artыq xяrci plan maya dяyяrinin цzяrinя яlavя edib, qяnaяti чыxmaq yolu ilя) lazыmdыr.

Satыш hesabыnыn kreditindя (яlavя dяyяr vergisi dя daxil edilmяklя) mяhsul satышыndan яldя edilяn pul vяsaiti яks etdirilir. Belяliklя satыш hesabыnda eyni mяhsul iki qiymяtlя: hesabыn debetindя tam maya dяyяri ilя, kreditindя isя satышdan яldя olunan pul vяsaiti hяcmindя яks etdirilir. “Satыш” hesabыnыn kredit mяblяьini (яlavя dяyяr vergisini dя daxil etmяklя satышdan яldя edilяn pul vяsaitini) debet mяblяьi ilя (satыlmыш mяhsulun tam maya dяyяri цstяgяl яlavя dяyяr vergisi) mцqayisя etmяklя mяhsul satышыndan яldя olunan maliyyя nяticяsi (mяnfяяt vя ya zяrяr) hesablanыlыr. Яgяr “Satыш” hesabыnыn kredit mяblяьi (satышdan яldя edilяn pul vяsaiti, яlavя dяyяr vergisi ilя birlikdя) hяmin hesabыn debet mяblяьindяn (satыlmыш mяhsulun tam maya dяyяri цstяgяl яlavя dяyяr vergisi) чox olarsa aradakы fяrq satышdan яldя edilяn mяnfяяti, яksinя olduqda zяrяri gюstяrir. Mяhsul satышыndan яldя edilяn mяnfяяt “Satыш” hesabыnыn debetinя “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabыnыn kreditinя yazыlыr. Mяhsul satышыndan zяrяr яldя edilяrsя, hяmin mяblяь яksinя “Satыш” hesabыnыn kreditinя “Mяnfяяt vя zяrяrlяr” hesabыnыn debetinя silinir. Bu яmяliyyat aparыldыqdan sonra “Satыш” hesabы baьlanыr vя heч bir qalыq olmur.

Satыш prosesinin uчotunu daha aydыn baшa dцшmяk цчцn onu misalla izah edяk.

Tutaq ki, satыш prosesi цzrя aшaьыdakы яmяliyyatlar baш vermiшdir. 1.Hazыr mяhsul satыlmышdыr: Mяhsulun plan (normativ) maya dяyяri 15000

manat, plan maya dяyяrinя qarшы kяnrlaшma (qяnaяt) – 1000 manat. Hяmin яmяliyyat hesablarda belя яks etdirilmяlidir. Debet “Satыш” hesabы Kredit “Hazыr mяhsul” hesabы 15000 manat Debet “Satыш” hesabы (mяnfi iшarя ilя) Kredit “Hazыr mяhsul” hesabы (mяnfi iшarя ilя) - 1000 manat. 3. Satыlmыш mяhsul цчцn malalan tяшkilatlardan daxil olmalыdыr – 17000 manat Debet “Malalanlar vя sifariшчilяrlя hesablaшmalar” hesabы. Kredit “Satыш” hesabы - 17000 manat 3. Satыlmыш mяhsul цчцn malalanlardan daxil olub - 17000 manat Debet – “Hesablaшma hesabы” Kredit “Malalanlar vя sifariшчilяrlя hesablaшmalar” hesabы - 17000 manat

143

Page 144: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

4. Mяhsul satышы ilя яlaqяdar xяrclяr hesablaшma hesabыndan юdяnilmiшdir - 500 manat Debet “Kommersiya xяrclяri” hesabы Kredit “Hesablaшma hesabы” - 500 manat 5. Kommersiya xяrclяri satыш hesabыna kючцrцlцr 500 manat Debet “Satыш” hesabы Kredit “Kommersiya xяrclяri” hesabы - 500 manat 6. Satыlmыш mяhsulun hяqiqi maya dяyяri tяyin edilmiшdir (15000-1000) 14000 manat. Satыlmыш mяhsulun tam maya dяyяri – 14000 + 500 = 14500 manat tяшkil edir. Buradan mяhsul satышыndan maliyyя nяticяsi (mяnfяяt) – 2500 manata (17000-14500) bяrabяr olar ki, onun цчцn dя hesablarda aшaьыdakы mцhasibat yazыlышы tяrtib etmяk olar. Debet “Satыш” hesabы Kredit “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabы 2500 manat Yuxarыdakы яmяliyyatlarы sxematik шяkildя hesablarda яks etdirmiш olsaq aшaьыdakыlarы alarыq: Debet “Hazыr mяhsul”hesabы Kredit Debet “Satыш” hesabы Kredit

C. 17000 o cцmlяdяn plan maya dяyяri 20000 Plan maya dяyяrinя qarшы kяnarlaшma -3000 (qяnaяt)

1) 15000 Plan maya dяyяri

Plan maya dяyяrinя

arшы kяnarlaшma - 1000

1) 15000 -1000 (plan maya dяyяrinя qarшы kяnar- laшma) 5) 500

2) 17000

Dюvriyyя 17000 Son qalыq - 3000

14000 -

Satыlmыш mяhsulun tam maya dяyяri (15000-1000+500) -14500 Mяhsul satышыndan mяnfяяt яldя edilib 2500 (17000-14500)

Satышdan pul vяsaiti яldя edilib 17000

Dюvriyyя 17000 17000 Qalыq - “Malalanlar vя sifariшчilяrlя Debet hesablaшmalar” hesabы Kredit Debet “Hesablaшma hesabы” Kredit

2) 17000 3) 17000 C.70000 3) 17000

4) 500

Dюvriyyя 17000 17000 Dюvriyyя 17000 500 Son qalыq - Son qalыq 86500

144

Page 145: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Debet “Kommersiya xяrclяri” hesabы Kredit Debet “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabы Kredit 4) 500 5) 500 6) 2500 Dюvriyyя 500 500 Dюvriyyя 2500 Son qalыq - - Son qalыq 2500 Hesablamalardan gюrцndцyц kimi baш vermiш tяsяrrцfat яmяliyyatlarы nяticяsindя “Satыш” hesabыnыn hяm debet, hяm dя kredit dюvriyyяlяri – 17000 manat tяшkil edir vя buna gюrя dя hesab baьlanыr vя nяticяdя hesabыn qalыьы olmadыьыndan balansda яks etdirilmlr.

145

Page 146: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 10. ЯMLAK VЯ ЮHDЯLIKLЯRIN INVENTARLAШDЫRЫLMASЫ

1. Иnventarlaшma haqqыnda anlayыш, onun nюvlяri vя aparыlma mцddяti. 2. Инвентарлашма нятижяляринин мцяййян едилмяси мярщяляляри вя онларын учотда якс етдирилмяси Иnventarlaшma haqqыnda anlayыш, onun nюvlяri vя aparыlma mцddяti.

Tяшkilatыn mцhasibat uчotu vя hesabatыnыn mяlumatlarыnыn doьruluьu яmlak vя maliyyя юhdяliklяrinin mюvcudluьu, vяziyyяti vя qiymяtlяndirilmяsini yoxlayan vя sяnяdlя tяsdiq edяn inventarlaшma vasitяsilя tяsdiq edilir. Иnventarlaшma – яmlak vя maliyyя юhdяliklяrinin mцhasibat uчotu mяlumatlarыnы mцяyyяn tarixя цzlяшdirmяklя hяqiqi mюvcudluьunun dяqiqlяшdirilmяsi demяkdir. Tяcrцbяdя bir neчя nюv inventarlaшma mюvcuddur. Bu inventarlaшma Qismяn inventarlaшmadan, dюvri invertarlaшmadan, tam inventarlaшmadan ibarяtdir. Qismяn inventarlaшma hяr bir obyekt цчцn ildя bir dяfя aparыlыr; bu cцr inventarlaшma (yoxlama) yцksяk daxili tяшkilati sяviyyя tяlяb etmяyяn vя bir qayda olaraq istehsal prosesinя maneчilik tюrяtmяyяn яn etibarlы цsuldur. Dюvri inventarlaшma яmlakыn nюv vя xarakterindяn asыlы olaraq konkret vaxtda aparыlыr. Tam inventarlaшma tяшkilatыn bцtцn яmlakыnыn yoxlanmasы demяkdir. Onlar illik hesabat tяrtib etmяzdяn яvvяl ilin axыrыnda hяmчinin maliyyя vя istintaq orqanlarыnыn tяlяbi ilя tam sяnяdli tяftiш zamanы aparыlыr. Seчmя inventarlaшma ayrы-ayrы istehsal sahяlяrindя yaxud maddi mяsul шяxslяrin yoxlanmasы, mяsяlяn, kassada olan nяьd pul vяsaitinin mюvcudluьunun yoxlanmasы, mцxtяlif nюv materiallarыn qalыьыnыn чыxarыlmasы vя i.a. zamanы aparыlыr. Hesabat ilindя inventarlaшmanыn miqdarы, onun aparыlma tarixi, yoxlanыlan яmlak vя юhdяliklяrin siyahыsы tяшkilat tяrяfindяn tяyin olunur. Bu zaman inventarlaшma aparmaq zяruri sayыlan hallar istisnalыq tяшkil edir. Aшaьыdakы hallarda inventarlaшma aparmaq zяruri sayыlыr: - яmlakыn icarяyя verilmяsi, alыnmasы, satыlmasы, юzяllяшdirilmяsi elяcя dя dюvlяt yaxud unitar bяlяdiyyя tяшkilatыnыn dяyiшdirilmяsi hallarыnda; - hesabat ilinin 01 oktyabrыndan tez olmayaraq яmlakыn aparыlan inventarlaшmasыndan baшqa illik mцhasibat hesabatы tяrtib edilяnяdяk inventarlaшma aparmaq tяlяb olunan hallarda; - maddi mяsul шяxslяrin nюvbяsi dяyiшdirilяn hallarda; - mяnimsяmя yaxud sui-istifadя elяcя dя dяyяrlilяrin xarab edilmяsi tяyin edilяn hallarda; - yanьыn, bяdbяxt hadisя yaxud ekstremal шяraitlя baьlы digяr fюvqяladя hallarda;

146

Page 147: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

- tяшkilatыn yenidяn tяшkili, lяьv edilmяsi vя Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunvericiliyindя nяzяrdя tutulan digяr hallarda. Mцяssisя vя tяшkilatlardakы bцtцn яmlak vя maliyyя qoyuluшlarы inventarlaшmaya cяlb edilmяlidыr. Иnventarlaшmanыn aшaьыdakы mцddяtlяrdя mяrhяlяlяrlя aparыlmasы nяzяrdя tutulmuшdur: - Яsas vяsaitlяr цzrя - цч ildя bir, kitabxana fondu isя beш ildя bir dяfя; - Kapital qoyuluшu цzrя - hesabat ilinin 1 dekabrыndan tez olmayaraq ildя bir dяfя; - Bitmяmiш istehsal, юz istehsalыnыn yarыmfabrikatlarы, hazыr mяhsullar, xammal vя materiallar цzrя-hesabat ilinin 1 oktyabrыndan tez olmayaraq; - Mallar цzrя-daha az qalыq olan hallarda. Kassada, hesablaшma vя valyuta hesablarыnda olan pul vяsaitlяrinin, kreditlяrin, borclarыn vя i.a.-nыn inventarlaшmasы ay яrzindя bir dяfя (bir qayda olaraq hяr ayыn 1-i tarixinя) aparыlыr. Kassadakы pul niшanяlяrinin vя digяr dяyяrlilяrin hяqiqi mюvcudluьunun hesabi hesablanmasы zamanы hesablamaya nяьd pullar, qiymяtli kaьыzlar vя pul sяnяdlяri cяlb edilir. Bankdakы hesablaшma, valyuta vя xцsusi hesablardakы pul vяsaitlяrinin inventarlaшmasы mцvafiq hesablarda olan qalыq mяblяqlяri mцhasibat uчotunun mяlumatlrы ilя цzlяшdirmяklя hяyata keчirilir. Bank vя ssuda цzrя digяr kredit tяшkilatlarы, bцdcя, malalanlar, malsatanlar, tяhtяl шяxslяr, iшчi heyяti, deponent vя digяr debitor vя kreditorlarla hesablaшmalarыn inventarlaшmasы onlarы uчota alan hesablarыn mяblяqlяrinin doьruluьunu tяyin etmяklя aparыlыr. Bunun цчцn sюzц gedяn hesablar цzrя цzlяшmя aktlarыnыn mяlumatlarыndan istifadя edilir.

Иnventarlaшma nяticяlяrinin mцяyyяn edilmя mяrhяlяlяri

vя onlarыn uчotda яks etdirilmяsi Mцvafiq normativ sяnяdlяrя uyьun olaraq inventarlaшma aparmaq цчцn tяшkilat rяhbяrinin яmri ilя inventarlaшma komissiyasы (baш mцhasib daxil edilmяklя) tяyin edilir. Иnventarlaшmanыn aparыlmasы яvvяlcяdяn mцяyyяn hazыrlыq iшlяrinin aparыlmasыnы tяlяb edir. Иlk nюvbяdя maddi mяsul шяxslяr юzlяrinin maddi mяsuliyyяtindя olan mal-material, pul vя s. vяsaitlяrin mюvcudluьunu qaydaya salыr, onlarыn daxil vя xaric olmasы haqda bцtцn sяnяdlяri mцhasibatlыьa verir; uчot iшчilяri isя яmlakыn vя maliyyя юhdяliklяrinin hяrяkяti цzrя zяruri sяnяdlяrin iшlяnmяsini yerinя yetirir, uчot registrlяrindя mцvafiq yazыlышlar aparыr, maddi mяsul шяxslяrin hesablarыnda olan dяyяrlilяrin qalыьыnы чыxarыr vя digяr zяruri iшlяri hяyata keчirir. Mцhasibatlыq, debitorlar hesablarыnыn чыxarышlarыnы, borclarыn юdяnilmяsi yaxud hяmin borc mяblяьlяrini tяsdiq edяn sяnяdlяri onlara tяlяbi olan tяrяflяrя gюndяrir. Kreditorlardan isя qarшыlыqlы hesablaшmalarыn dцzgцnlцyцnц yoxlamaq

147

Page 148: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

цчцn borc qalыьы haqda чыxarыш tяlяb olunur ki, hяmin чыxarышlar mцvafiq kreditora tяqdim olunur. Иnventarlaшmanыn aparыlmasы цzrя iшlяri цч mяrhяlяyя МЮВЗУk mяqsяdяuyьun sayыlыr. Birinci mяrhяlяdя - inventarlaшma komissiyasы sяdrinin яvvяlcяdяn aшaьыdakы iшlяrin: inventarlaшma aparыlasы obyektin юyrяnilmяsi; material dяyяrlilяrinin saxlanma yerlяrinin ploblanmasыnыn tяшkili; чяki-юlчц cihazlarыnыn qabaqcadan yoxlanmasы vя s. yerinя yetirilmяsi яhatя edilir. Иkinci mяrhяlяdя - inventarlaшma цzvlяrinin mцяyyяn qruplara bюlцnmяsi vя inventarlaшma aparыlasы obyektlяrя tяhkim olunmasы hяyata keчirilir. “Иnventarlaшmanыn aparыlmasы qaydasы haqda” tяlimatla tanыш olmalы, elяcя dя inventarlaшma aparmaq цчцn zяruri sяnяdlяri (blanklarы) almalыdыrlar. Иnventarlaшmanыn baшlanьыcыna maddi mяsul шяxs material dяyяrlilяrinin hяrяkяti haqda bцtцn sяnяdlяri яlavя etmяklя юz hesabatыnы mцhasibatlыьa tяqdim edir, daxil vя xaric olmuш material dяyяrlilяrinя dair bцtцn sяnяdlяrin mцhasibatlыьa tяhvil verilmяsi vя buna gюrя dя mяdaxil edilmяmiш yaxud mяxaricя silinmяmiш dяyяrlilяrin olmamasы haqda yazыlы iltizam verir. Bir qayda olaraq inventarlaшma maddi mяsul шяxsin iшtirakы ilя (yaxud юlцm, xяstяlik vя s. hallarda onsuz) aparыlыr. �nventarlaшma material dяyяrlilяrinin yerlяшdiyi qaydada saxlanma yerlяri vя hяr bir maddi mяsul шяxs цzrя ayrы-ayrыlыqda aparыlыr. Material dяyяrlilяrinin yoxlanmasыnыn nяticяsi, dяyяrlilяrin tam adы, preyskurant цzrя sыra nюmrяsi, nюvц, miqdarы, qiymяti vя цmumi mяblяьi gюstяrilmяklя inventarlaшma siyahы aktыna yazыlыr. Иnventarlaшma siyahы-aktы mцrяkkяb yaxud kimyяvi karandaшla dяqiq vя aydыn yazыlmalы, doldurulmamыш sяtirlяr qalmamalы, hяr sяhfяdя belя hal olarsa boш qalmыш hяmin hissяlяr xяtlяnmяli, elяcя dя aparыlmыш yazыlышlarda nяzяrdя tutulmayan qaydada dцzяliш aparыlmasыna yol verilmяmяlidir. Siyahыda sяhvlяr olduqda onlar korrektura цsulu ilя dцzяldilmяlidir. Иnventarlaшma siyahыlarы bцtцn inventarlaшma komissiyasыnыn цzvlяri vя maddi mяsul шяxs tяrяfindяn imza edilmяlidir. Siyahыya imza edяrkяn maddi mяsul шяxs aшaьыdakы: “Mяlum inventarlaшma siyahыsыnda adlarы чяkilяn dяyяrlilяr komissiya tяrяfindяn miqdar ifadяsindя (natural formada) mяnim iшtirakыmla yoxlanыlmыш vя siyahыya daxil edilmiшdir, bununla яlaqяdar inventarlaшma komissiyasыna heч bir etirazыm yoxdur. Siyahыda gюstяrilяn bцtцn dяyяrlilяr mяnim mяsiliyyяtimdя saxlanыlыr” mяzmununda yazыlы arayыш vermяlidir. Zяruri hallarda maddi mяsul шяxs inventarlaшmanыn nяticяsinя gюrя mцbahisя aparmaq hцququna malikdir. Bu mяqsяdlя o, inventarlaшma qurtardыqdan sonra mцvafiq sяnяdlяri яlavя etmяklя nюvbяti gцndяn gec olmayaraq inventarlaшma komissiyasы sяdrinin adыna яrizя ilя mцraciяt etmяlidir. Иnventarlaшma qurtardыqdan sonra onun dцzgцn aparыlmasыnы tяsdiq edяn nяzarяt yoxlamasы aparыlmalыdыr. Bu yoxlamanыn nяticяsi aktla rяsmiyyяtя

148

Page 149: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

salыnmalы vя inventarlaшmanыn dцzgцn aparыb-aparыlmamasыnыn nяticяsi nяzarяt kitabыnda qeydiyyata alыnmalыdыr. Цчцncц mяrhяlяdя - inventarlaшmanыn nяticяsinin mцяyyяn edilmяsi vя onun uчotda яks etdirilmяsi yerinя yetirilir. Mцhasibatlыqda inventarlaшma siyahыsыnыn mяlumatlarы uчotda gюstяrilяn qalыqla цzlяшdirilir vя onun nяticяsi цчцn “Иnventarlaшmada mцяyyяn edilmiш nяticяnin uчotu cяdvяli” tяrtib olunur. Bu cяdvяldяn tяшkilatыn rяhbяri, baш mцhasib vя inventarlaшma komissiyasыnыn sяdri imza edir. Sюzц gedяn cяdvяlin formasыnыn aшaьыdakы kimi olmasы nяzяrdя tutulmuшdur.

Иnventarlaшmada mцяyyяn olunmuш nяticяnin uчotu Cяdvяli

S Hesa- № bыn adы

Hesa- bыn nюmrяsi

Иnventarlaшmada mцяyyяn olun- muш nяticя (man, qяp.,)

Яmlakыn xa-rab olmasы

tяyin edil- miшdir (man. qяp.)

Яskik gяlmяnin цmumi mяblяьindяn vя яmlakыn xarab olmasыndan (man. qяp.)

Artыq gяlmя

яskik gяlmя

nюv dяyi- шikliyi ilя baьlы яvяz edilmiшdir

tяbii itki normasы dairяsindя silinmiшdir

tяqsirkar шяxsя aid edilmiшdir

normadan artыq hissя silinmiшdir

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i.a.

Mцяssisя, tяшkilat rяhbяri __________ ____________ _________________ vяzifя imza imzanыn aчыlышы Baш mцhasib __________ _________________ imza imzanыn aчыlышы Иnventarlaшma komissiyasыnыn sяdri ____________ __________ ____________ vяzifяsi imzasы imzanыn aчыlышы

Иnventarlaшma qurtardыqdan sonra inventarlaшma komissiyasы mцяssisя (tяшkilat) rяhbяri tяrяfindяn qяbul edilяn qяrar vя verilяn tяklif qeyd edilmяklя protokol tяrtib olunur. Bundan sonra inventlaшma vя uчot mяlumatlarы arasыnda mцяyyяn edilmiш fяrqin tяnzimlяnmяsi qaydasы mцяyyяn olunur. Artыq gяlmя kimi mцяyyяn olunmuш яsas vяsaitlяr, material dяyяrlilяri, pul vяsaitlяri vя digяr яmlaklar mяdaxil edilmяli vя onlarыn baш vermяsindя gцnahkar olan шяxslяr tяyin edilmяklя mцяssisя vя tяшkilatыn maliyyя nяticяsinя aid edilmяlidir. Bu zaman aшaьыdakы mцhasibat yazыlышы aparыlmalыdыr: Dt 01 “Яsas vяsaitlяr” hesabы Dt 10 “Materiallar” hesabы Dt 50 “Kassa” hesabы

149

Page 150: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Dt vя i.a. Kt 80 “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabы Яmlakыn яskik gяlmяsi, onun tяbii itki normasы daxilindя xarab olmasы istehsal mяsrяflяri vя tяdavцl xяrclяrinя silinir. Bu cцr qayda ancaq hяqiqi яskik gяlmя mцяyyяn edildikdя tяtbiq edilir. Sюzц gedяn яmяliyyatlar aшaьыdakы mцhasibat yazыlышlarы tяrtib etmяklя rяsmiyyяtя salыnыr: 1) Dt – 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasыndan itgilяr” hesabы Kt – 10 “Materiallar”, 40 “Hazыr mяhsul”, 41 “Яmtяяlяr” vя s.hesablar, 2) Dt – 20 “Яsas istehsalat”, 26 “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri”, 44 “Tяdavцl xяrclяri” hesablarы Kt – 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasыndan itkilяr” Material dяyяrlilяrinin, pul vяsaitlяrinin vя digяr яmlaklarыn яskik gяlmяsi elяcя dя tяbii itgi normasыndan artыq itgilяr tяqsirkar шяxslяrin hesabыna yazыlыr. Bu zaman aшaьыdakы mцhasibat yazыlышы tяrtib olunur: 1) Dt 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasыndan itkilяr” hesabы Kt 10 “Materiallar”, 40 “Hazыr mяhsul”, 41 “Яmtяяlяr” vя s.hesablar, 2) Dt 73 “Sair яmяliyyatlar цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabы Kt 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasыndan itkilяr” hesabы Яsas vяsait obyektlяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasы mцыyyяn edilяn zaman яvvяlcяdяn aшaьыdakы qaydada mцhasibat yazыlышы tяrtib olunur: Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmiш (amortizasiya olunmuш) hissяsinin mяblяьi цчцn. Dt 02 “Яsas vяsaitlяrin amortizasiyasы” hesabы Kt 01 “Яsas vяsaitlяr” hesabы яsas vяsaitlяrin qalыq dяyяri цчцn Dt 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasыndan itkilяr” hesabы Kt 01 “Яsas vяsaitlяr” hesabы Obyektlяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasыnda tяqsirkar шяxs mцыyyяn edilяn zaman яsas vяsaitlяr bazar qiymяtilя qiymяtlяndirilir vя aшaьыdakы mцhasibat yazыlышы ilя rяsmiyyяtя salыnыr: Dt 73/3 “Sair яmяliyyatlar цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabыnыn 3-cц “Maddi zяrяrin юdяnilmяsi цzrя hesablaшmalar” subhesabы Kt 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasыndan itkilяr” hesabы Tяqsirkar шяxs mцяyyяn edilmяyяn yaxud dяymiш ziyanыn alыnmasы mяhkяmя tяrяfindяn imtina edilяn hallarda яmlakыn яskikgяlmяsindяn vя xarab olmasыndan яmяlя gяlяn zяrяr tяшkilatыn maliyyя nяticяsinя silinir. Bunun цчцn aшaьыdakы mцhasibat yazыlышы tыrtib edilir. 1) Dt 80 “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabы

150

Page 151: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Kt 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasыndan itkilяr” hesabы

Иnventarlaшmanыn nяticяsi onun aparыlmasыndan sonra 10-gцn яrzindя uчotda яks etdirilmяlidir. Belяliklя, inventarlaшma яmlak vя юhdяliklяrin hяqiqi mюvcudluьunun mцhasibat uчotu mяlumatlarы ilя uyьun olmasыnы tяyin edяn яsas vasitя hesab edilir. O, яsas vяsaitlяrin, яmtяя-material dяyяrlilяrinin vя pul vяsaitlяrinin mцhafizяsi цzяrindя nяzarяt funksiyasыnы yerinя yetirir, tяsяrrцfat daxili ehtiyatlardan gяlяcяkdя istifadя etmяk цчцn onlarы mцяyyяn edяrяk idarяetmя qяrarы qяbul etmяk цчцn zяruri informasiyalarыn verilmяsini tяmin edir.

151

Page 152: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 11. MЦHASIBAT (MALIYYЯ) HESABATЫ

1. Mцhasibat (maliyyя) hesabatыnыn mahiyyяti, яhяmiyyяti vя xцsusiyyяtlяri 2. Щесабатын тяркиби, нювляри, тяртиб олунма гайдасы 3. Мцщасибат (малиййя) щесабатынын истифадя вя тягдим едилмя мцддятляри 4. Мцщасибат учотуна рящбярлик 5. Мцщасибат балансы маддялярнин гиймятляндирилмяси гайдасы 6. Мцщасибат (малиййя) учоту вя щесабатынын консепсийасы

Mцhasibat (maliyyя) hesabatыnыn mahiyyяti, яhяmiyyяti vя xцsusiyyяtlяri Mцhasibat (maliyyя) hesabatы mцяssisя vя tяшkilatlarыn fяaliyyяtinin hяcmini vя nяticяsini cяdvяl formasыnda яks etdirяn gюstяricilяr sistemidir.Onun tяrtibi cari uчot vя iqtisad iшinin son mяrhяlяsi hesab edilir. Buna gюrя dя o hяqiqi vя яsaslы, yяni sintetik vя analitik uчotun mяlumatlarы ilя яsaslandыrыlmыш, яmlakыn, kassadakы pul vяsaitinin, bankdakы hesablarыn чыxarышы, debitor vя kreditor borclarыnыn цzlяшmя aktlarы ilя tяsdiq olunmalыdыr. Mцhasibat (maliyyя) uчotunun яsas vяzifяlяrindяn biri verilmiш tapшыrыьыn (planыn) yerinя yetirilmяsi цzяrindя nяzarяti hяyata keчirmяkdir. Bunun цчцn cari uчot mяlumatlarыndan istifadя edilir. Lakin mцяyyяn dюvr яrzindя mцяssisяnin iшi цzяrindя nяzarяt etmяk цчцn cari uчot mяlumatlarыnы цmumilяшdirmяk vя sistemlяшdirmяk lazыmdыr. Buna hesabat tяrtib edilmяsi yolu ilя nail olunur. Mцhasibat (maliyyя) hesabatы, uчot mяlumatlarыnыn цmumilяшdirilmiш gюstяricilяr sistemi demяkdir. Hesabat, uчot iшlяrinin tamamlayыcы mяrhяlяsi olmaqla mцhasibat (maliyyя) uчotu metodunun яsas цnsцrlяrindяn biri hesab olunur. Hesabat, юlkяnin tяsяrrцfat hяyatыnы idarя etmяk vя ona operativ rяhbяrlik etmяk цчцn яn mцhцm vasitяlяrdяn biri hesab edilir. Hesabat, yalnыz tapшыrыьыn (planыn) yerinя yetirilmяsinя nяzarяt aparmaq цчцn deyil, eyni zamanda onun tяrtib edilmяsi цчцn dя geniш imkanlar aчыr. Bir qayda olaraq keчяn dюvrцn hesabatыnыn diqqяtlя юyrяnilmяsi sayяsindя gяlяcяk dюvr цчцn planlar, proqramlar vя tapшыrыqlar iшlяnib hazыrlanыr. Hesabat mяlumatlarыna яsasяn mцяssisяnin яsas vя dюvriyyя vяsaiti ilя tяmin edilmяsi mцяyyяnlяшdirilir vя onlardan dцzgцn istifadя edilmяsi aydыnlaшdыrыlыr. Mцяssisя vя tяшkilatlarыn hesabatlarы kцtlяvi цmumxalq xarakterinя malikdir. Belя ki, hesabat mцlkiyyяtчilяr tяrяfindяn tяsяrrцfatda olan nюqsanlarы aшkara чыxarmaq vя onlarы aradan qaldыrmaq цчцn istifadя edilir. Bazar iqtisadiyyatы шяraitindя hesabat qarшыsыnda bir sыra tяlяblяr qoyulmuшdur. Hяmin tяlяblяr aшaьыdakыlardыr: 1. Hesabat, bazar iqtisadiyyatыnыn vя beynяlxalq standartlarыn tяlяblяrinя cavab vermяklя, ona uyьun qurulmalыdыr.

152

Page 153: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

2. Hesabat gюstяricilяri obyektiv vя dцzgцn olmalыdыr. Hesabat gюstяricilяrinin qeyri-obyektivliyi vя dцzgцn olmamasы mцяssisяnin tяsяrrцfat fяaliyyяti цzяrindя nяzarяtin aparыlmasыna шяrait yaratmыr. Hesabat gюstяricilяrinin dцzgцnlцyц mцxtяlif mцlkiyyяt formalы mцяssisяlяrin яmlakыnыn qorunmasыna xidmяt edir. 3. Hesabat gюstяricilяri ilя gюtцrцlmцш tapшыrыqlarыn (planlarыn) gюstяricilяri mцqayisя edilmяli vя onun яsasыnda tяsяrrцfat strukturlarыnыn fяaliyyяti qiymяtlяndirilmяlidir. 4. Hesabat vaxtlы-vaxtыnda tяrtib vя tяqdim edilmяlidir. 5. Hesabat sadя vя aydыn olmalыdыr.

Mцяssisя vя tяшkilatlarыn hesabatы Bazar mцnasibяtlяri шяraitindя tяsяrrцfat fяaliyyяti цzяrindя nяzarяt aparmaq цчцn sadя, aydыn vя baшa dцшцlяn olmalыdыr.

Hesabatda tяsяrrцfata rяhbяrlik hяm cari, hяm dя perspektiv юhdяliklяrin gюtцrцlmяsi (planlaшma) цчцn lazыm olan mяlumatlar olmalыdыr. Buna gюrя dя mцmkцn qяdяr hesabatыn gюstяricilяri beynяlxalq standartlarыn gюstяricilяrinя uyьun qurulmalыdыr.

Bцtцn yuxarыda deyilяnlяrя яsasяn cяmiyyяtimizdя hesabatыn mahiyyяtini vя яhяmiyyяtini qыsaca olaraq belя ifadя etmяk olar. Bцtцn mцяssisя vя tяшkilatlar tяrяfindяn hesabatыn obyektiv, sadя, aydыn vя vaxtыnda tяrtib edilmяsi tяsяrrцfata mцvяffяqiyyяtlя rяhbяrlik etmяyin zяruri шяrtidir. Mцяssisя vя tяшkilatlarыn hesabatы tяsяrrцfat uчotunun hяr цч nюvцnцn – mцhasibat, statistik vя operativ mяlumatlarыna яsasяn tяrtib edilir. Bu da tapшыrыqlarыn (planыn) yerinя yetirilmяsini hяrtяrяfli xarakterizя etmяyя imkan verir.

Mцhasibat (maiyyя) hesabatы, hesabat dюvrц яrzindя mцяssisяnin tяsяrrцfat maliyyя fяaliyyяtini xarakterizя edяn, mцяyyяn formada qruplaшdыrыlan gюstяricilяr sistemini юzцndя birlяшdirir.

Bazar iqtisadiyyatы шяraitindя iшlяmяyя keчidlя vя yeni mцlkiyyяt formalarыnыn yaranmasы ilя яlaqяdar olaraq mцяssisяlяrin hesabat formalarыnda da яhяmiyyяtli dяyiшiklik яmяlя gяlmiшdir. Hazыrda respublikamыzda hesabat яsasяn Beynяlxalq mцhasibat standartlarыnыn tяlяblяrinя uyьun qurulub vя tяrtib edilir. Иndi respublikamыzda hesabatыn tяrtib edilmя mцddяtlяrini vя onun gюstяricilяrini beynяlxalq standartlara uyьunlaшdыrmaq mяqsяdi ilя kompцter texnikasыndan tam istifadя edilmяsi istiqamяtindя geniш elmi axtarышlar aparыlыr vя ona mцvяffяqiyyяt nail olunur.

Mцяssisя vя tяшkilatlarыn mцhasibat (maliyyя) hesabatы uчot prosesinin hяlledici mяrhяlяsi hesab edilir. Hesabatda mцяssisяnin яmlak vя maliyyя vяziyyяtini, tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяsini xarakterizя edяn yekun mяlumatlarы яks etdirilir.

Bazar mцnasibяtlяrinin formalaшdыьы hazыrkы шяraitdя mцяssisяnin tяsяrrцfat fяaliyyяtinin maliyyяlяшdirilmяsi xeyli mяhdudlaшdыrыlыr. Bununla яlaqяdar olaraq dяqiq vя obyektiv mцhasibat (maliyyя) hesabatыna olan tяlяbat olduqca artыr. Dяqiq obyektiv hesabat gюstяricilяrinin tяhlili mцяssisяnin яmlak vя maliyyя vяziyyяtini dцrцst mцяyyяn etmяyя шяrait yaradыr.

153

Page 154: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Mцяssisяnin maliyyя vяziyyяti ehtiyatlarыn mюvcudluьunu, yerlяшdirilmяsini vя istifadяsini, onlarыn цmumi vяziyyяtinin mюhkяmliyini vя balansыn lяьv olunmasыnы (mцяssisя lяьv edildikdя) яks etdirяn gюstяricilяr sistemini xarakterizя edir. Hesabat mцяssisяnin яmlakыnыn цmumi dяyяrini, (яsas vя sair dюvriyyяdяn kяnar vяsaitlяrin dяyяrini), mobil (dюvriyyя) vя maddi dюvriyyя vяsaitlяrinin dяyяrini, mцяssisяnin xцsusi vя borc vяsaitlяrinin sяviyyяsini mцяyyяn etmяyя шяrait yaradыr.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatыnыn mяlumatыna яsasяn ehtiyat vя mяsrяflяri formalaшdыrmaq цчцn vяsait mяnbяlяrinin artыqlыьы, yaxud чatышmazlыьы mцяyyяn edilir. Bu zaman mцяssisяnin xцsusi vяsaitlя, kredit vя digяr borc mяnbяlяri ilя tяmin olunmasыnы mцяyyяn etmяyя imkan yaranыr.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatы mцяssisяnin kredit qabiliyyяtli olmasыnы, baшqa sюzlя onun gюtцrdцyц юhdяliklяr цzrя tam vя vaxtlы - vaxtыnda hesablaшma aparmaq imkanы olmasыnы mцяyyяn etmяyя шяrait yaradыr. Mцhasibat (maliyyя) hesabatы tez, lяng vя чяtin satыlan aktivlяri mцяyyяn etmяyя imkan verir.

Digяr tяrяfdяn Mцhasibat (maliyyя) hesabatыnыn mяlumatlarыna яsasяn mцяssisяnin daha tяcili юhdяliklяrini, qыsamцddяtli kreditlяrini vя borc vяsaitlяrini, elяcя dя qыsa vя uzunmцddяtli kredit vя borc vяsaitlяrini mцяyyяn etmяk olur. Bцtцn bunlar bazar шяraitindя vя rяqib mцяssisяlяr яhatяsindя iшlяyяn mцяssisяlяr цчцn xцsusi яhяmiyyяt kяsb edir.

Bцtцn deyilяnlяrя яsasяn belя nяticяyя gяlmяk olar ki, bazar iqtisadiyyatы шяraitindя iшlяyяn mцяssisяlяrin idarя olunmasыnda vя onlarыn vяziyyяtinin mцяyyяn edilmяsindя hesabat gюstяricilяrinin bюyцk rolu vardыr.

Hesabatыn tяrkibi, nюvlяri, tяrtib olunma qaydasы.

Hцquqi шяxs sayыlan vя mцstяqil balansы olan hяr bir mцяssisя (idarя) юzцnцn яmlakыnыn vя onun mяnbяyinin tяrkibini xarakterizя edяn mцhasibat (maliyyя) hesabatы tяrtib edir.

Mцяssisя vя idarяlяrя xidmяt gюstяrяn mцhasibatlыqlar юzlяrinin tяrkibinя daxil olan mцяssisя vя idarяlяr цzrя icmal tяrtib edirlяr.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatы Azяrbaycan Respublikasы Maliyyя Nazirliyi tяrяfindяn hazыrlanan vя tяsdiq olunan nцmunяvi formalarda tяrtib edilir. Mцяssisяlяrin (bцdcя idarяlяrindяn baшqa) mцhasibat (maliyyя) hesabatlarы tяrkibi цzrя mцhasibat balansыndan (forma № 1), maliyyя nяticяlяri vя onlarыn istifadяsi haqqыnda hesabatdan (forma № 2), mцяssisяnin balansыna яlavяdяn (forma № 5), ibarяtdir. Яvvяllяr qeyd edildiyi kimi (МЮВЗУ ЫV) balansыn aktivindя, mцяssisяnin tяsяrrцfat vяsaitlяri vя onun яmяlяgяlmя mяnbяlяri, passivindя isя tяsяrrцfat vяsaitlяrinin яmяlяgяlmя mяnbяlяri яks etdirilir (balansыn mяzmunu, МЮВЗУ ЫV-dя verilmiшdir). Maliyyя nяticяlяri vя onlarыn

154

Page 155: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

istifadяsi haqqыnda hesabat (forma № 2) formasыnda mцяssisяnin maliyyя nяticяlяri vя mяnfяяtdяn istifadя яks etdirilir. Mцяssisяnin balansыna яlavяdя (forma № 5) mцяssisяnin xцsusi kapitalыnыn vя fondlarыnыn hяrяkяti, cяlb edilmiш vяsaitlяrin hяrяkяti, debitor vя kreditor borclarы, qeyri-maddi aktivlяrin tяrkibi, яsas vяsaitlяrin mюvcudluьu vя hяrяkяti, maliyyя qoyuluшlarы, sosial gюstяricilяr, kapital qoyuluшlarыnыn maliyyяlяшdirmя mяnbяlяrinin hяrяkяti юz яksini tapыr.

Mюvcud olan qaydaya gюrя tяsяrrцfat subyektlяrinin tяшяbbцsц, tяrяf mцqabillяrin razыlыьы vя Respublika Maliyyя Nazirliyinin icazяsi ilя tяsяrrцfatlar ayrы-ayrы sahяlяrinin xцsusiyyяtlяri nяzяrя alыnaraq mцhasibat (maliyyя) hesabatlarы baшqa hesabat mяlumatlarы vя arayышlarla tamamlana bilяr.

Respublika Maliyyя Nazirliyi tяrяfindяn hazыrlanmыш mцhasibat (maliyyя) hesabatыnыn tяrkibi, nюvlяri vя tяrtibi qaydalarы Vergilяr Nazirliyi vя Dюvlяt Statistika Komitяsi ilя dя razыlaшdыrыlmalыdыr.

Nazirlik, baш idarя vя digяr idarяetmя orqanlarы, юzlяrinя tabe olan mцяssisя vя tяшkilatlar цzrя icmal mцhasibat hesabatы tяrtib edirlяr.

Bцtцn mцяssisяlяr цчцn hesabat ili, yanvarыn 1-dяn 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dюvr sayыlыr. Иl яrzindя yeni yaradыlan mцяssisяlяr цчцn birinci hesabat ili onlarыn hцquqi шяxs statusuna malik olduьu tarixdяn (31-i dekabr da daxil olmaqla) olan dюvr, 01 oktyabrdan sonra yeni yaradыlmыш (lяьv edilmiш, yenidяn qrulmuш mцяssisяlяr vя onlarыn struktur МЮВЗУlяrinin bazasы яsasыnda olmayan) mцяssisяlяr цчцn isя nюvbяti ilin 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dюvr sayыlыr.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatыndakы informasiyalar sintetik vя analitik uчotun mяlumatlarыna яsaslanыr.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatыnda buraxыlan sяhvlяrin dцzяldilmяsi dцzяliшin tarixi gюstяrilmяklя onu imzalayan шяxslяrin imzasы ilя tяsdiq edilir.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatы tяrtib edilяn zaman gюstяricilяrin sadя vя aydыn, mяlumatlarыn hяqiqi, sintetik vя analitik uчotun mяlumatlarыnыn uyьunluьu, hesabat gюstяricilяrinin plan (normativ) gюstяricilяri ilя hяmчinin keчmiш ilin mцvafiq dюvrцn hesabat mяlumatlarы ilя (яgяr belя gюstяricilяr varsa) mцqayisя oluna bilmяsi tяmin edilmяlidir.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatыnыn dцzgцn tяrtib edilmяsinя mцяssisяnin (idarяnin) rяhbяri vя baш mцhasib, elяcя dя maliyyя шюbяsinin rяhbяri mяsuliyyяt daшыyыr.

Hesabat, tяrtib edilmя mяnbяlяrindяn habelя istifadя olunma qaydalarыn-dan asыlы olmayaraq cari, statistik vя mцhasibat (maliyyя) hesabatыna bюlцnцr.

Cari vя statistik hesabat mцяssisяnin, tяшkilatыn vя onlarыn ayrы-ayrы sahя-lяrinin iшinя gцndяlik rяhbяrlik etmяk цчцn lazыm olan gюstяricilяri xarakterizя edir.

Tяqdim edilmя mцddяtindяn asыlы olaraq hesabat cari vя ilik hesabata bюlцnцr.

155

Page 156: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Cari hesabat kvartallыq olur. Bundan яlavя, bяzi hallarda planыn яn mцhцm бюлмяlяri цzrя daha qыsa dюvr цчцn hesabat tяqdim edilя bilяr. Иllik hesabat adяtяn hesabat ili яrzindя uчot mяlumatlarыnы yekunlaшdыrmaq mяqsяdi ilя yanvarыn 1-i tarixinя tяrtib edilir.

Илlik hesabatda mцhasibat, statistik vя operativ uчotda яks etdirilяn яsas yekun mяlumatlarы birlяшdirilir.

Иllik hesabatы tяrtib etmяzdяn яvvяl bir sыra hazыrlыq iшlяri aparыlmalыdыr. Belя ki, hesabat tяrtib edilmяzdяn яvvяl pul vяsaitinin, material qiymяtlilяrinin vя s.-nin inventarlaшmasы aparыlыr. Иnventarlaшma zamanы vяsaitin vя onlarыn mяnbяyinin dцzgцn qiymяtlяndirilmяsi yoxlanыlmalыdыr. Иnventarlaшmanыn nяticяlяri illik hesabat tяrtib edilяnя qяdяr hesabat ilinin uчotunda яks etdirilmяlidir. Иnventarlaшma zamanы material qiymяtlilяrinin, pul vяsaitlяrinin vя digяr dяyяrlilяrin яskik gяlmiш mяblяьlяrinin mцяyyяn edilmяsi vя silinmяsi, elяcя dя onlarыn artыq gяlmяsinin mяdaxil edilmяsi qцvvяdя olan normativ sяnяdlяrя uyьun olaraq aparыlыr.

Иllik hesabat tяrtib edilmяzdяn яvvяl gюrцlяn nюvbяti tяdbirlяrdяn biri dя mцhasibat uчotu hesablarыna son yazыlышlarыn aparыlmasыdыr. Hesablarda aparыlan son yazыlышlarыn kюmяyi ilя mцяsisяnin vя ya tяшkilatыn son maliyyя nяticяlяri mцяyyяn edilir. Hazыrlыq iшlяri qurtardыqdan sonra, sintetik vя analitik hesablardakы mяlumatlar dяqiqlяшdirilir. Hesablarыn dяqiqlяшdirilmяsini mцяyyяn ardыcыllыqla aparmaq lazыmdыr.

Яvvяlcя tяsяrrцfatыn pul vяsaitlяrini uчota alan: “Kassa”, “Bankdakы hesablaшma hesabы”, “Valyuta hesabы”, “Bankыn sair hesablarы” sonra “Debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar” dяqiqlяшdirilяrяk onlar цzrя qalыqlar mцяyyяn edilir. Bu hesablar цzrя qalыqlarы mцяyyяn etmяzdяn яvvяl bцdcя, sosial sыьorta vя s. qarшыsыndakы юhdячiliklяrin dцzgцn яks etdirilmяsini diqqяtlя yoxlamaq lazыmdыr. Hesabat ili яrzindя amortizasiya normalarы цzrя hesablamalarыn dцzgцnlцyцnц yoxlamaq da яsas mяsяlяlяrdяn biridir. Bu zaman aшkar edilmiш fяrqlяr цчцn mяsrяflяri uчota alan hesablarda яlavя yazыlышlar aparыlmalыdыr. Hesablar цzrя yazыlышlar yoxlandыqdan vя яlavя yazыlышlar aparыldыqdan sonra цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri bюlцшdцrцlmяli, mяhsulun maya dяyяrinin kalkulyasiyasы tяrtib edilmяli vя bitmяmiш istehsalыn qalыьы mцяyyяnlяшdirilmяlidir. Nюvbяti mяrhяlяdя “Hazыr mяhsul” hesabы baьlanmalы, sonra “Satыш” hesabы vasitяsi ilя hяr bir mяhsul vя xidmяt nюvц цzrя maliyyя nяticяlяri mцяyyяn edilmяli, mяnfяяt bюlцшdцrцlmяli, onun mцяssisяnin sяrяncamыnda qalan hissяsi tяyin edilmяlidir.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatыnыn istifadя vя tяqdim edilmя mцddяtlяri. Tяsяrrцfat subyektlяri kvartallыq vя illik mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnы tяrtib edib qanunvericiliklя mцяyyяn edilmiш orqanlara tяqdim edilmяlidir.

156

Page 157: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Mцяssisяnin hesabat dюvrцnя aid (rцb, il) mцhasibat (maliyyя) hesabatы uчot prosesinin yekun mяrhяlяsidir. Hesabatda яmlakыn, dюvriyyя vяsaitlяrinin, qeyri maddi aktivlяrin vя balans maddяlяri цzrя aktiv vя passivlяrin hяrяkяti, maliyyя vяziyyяti vя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяlяri artan yekunla яks etdirilir.

Mцяssisя (xarici investisiyalы mцяssisяlяr istisna olunmaqla), rцblцk vя illik mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnы aшaьыdakы orqanlara tяqdim edir:

Mцlkiyyяtчilяrя (tяsis sяnяdlяrinя uyьun olaraq iшtirakчыlara, tяsisчilяrя); Dюvlяt vergi orqanlarыna; Dюvlяt statistika orqanlarыna; Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunvericiliyi ilя mцяssisяnin fяaliyyяtinin

ayrы-ayrы tяrяflяrinin yoxlanыlmasы vя mцvafiq hesabatlarыn alыnmasы hяvalя edilmiш digяr dюvlяt orqanlarыna.

Tam vя qismяn dюvlяt bяlяdiyyя mцlkiyyяtindя olan mцяssisяlяr юz rцblцk vя illik mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnы qanunla nяzяrdя tutulmuш orqanlarla yanaшы, dюvlяt vя bяlяdiyyя яmlakыnы idarя etmяk sяlahiyyяtindя olan orqanlara da tяqdim edirlяr.

Mцяssisяlяrin mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnыn baшqa цnvanlara gюndяrilmяsi tяsisedici sяnяdlяrdя vя ya Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunvericiliyindя nяzяrdя tutulduqda hяyata keчirilir.

Vergi bяyannamяsi vя digяr vergi hesabatlarы mцяssisяnin yerlяшdiyi яrazi цzrя vergi orqanlarыna tяqdim olunur.

Mцяssisяlяr rцblцk mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnы rцb baшa чatdыqdan sonra 30 gцndяn, illik mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnы isя il baшa чatdыqdan sonra 90 gцndяn gec olmayaraq tяqdim edirlяr.

Bцdcя idarяlяri, rцblцk vя illik mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnы mцяyyяn olunmuш mцddяtlяrdя yuxarы orqanlara tяqdim edirlяr.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnыn dяqiq tяqdim olunma mцddяtini mцяssisяlяrin tяsisчilяri (iшtirakчыlarы) vя ya onlarыn tabe olduqlarы yuxarы orqanlar, yaxud hesabat almaq hцququ olan dюvlяt orqanlarы mцяyyяn edir.

Xarici investisiyalы mцяssisяlяr illik mцhasibat (maliyyя) hesabatыnы hesabat ilindяn sonrakы ilin mart ayыnыn 15-dяn gec olmayaraq tяsisedici sяnяdlяrdя nяzяrdя tutulmuш qaydada mцяssisяnin hяr bir iшtirakчыsыna (sahibkarыna), dюvlяt vergi orqanlarыna tяqdim edirlяr.

Bцdcяdяn maliyyяlяшяn nazirliklяr, baш idarяlяr vя digяr idarяetmя orqanlarы bцdcя idarяlяrinin xяrc smetalarыnыn icrasы haqqыnda aylыq, rцblцk vя illik icmal mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnы mцяyyяn edilmiш mцddяt яrzindя Azяrbaycan Respublikasы Maliyyя Nazirliyinя tяqdim edirlяr.

Azяrbaycan Respublikasыnыn nazirliklяri vя baш idarяlяri onlarыn tabeliyindяki tяшkilatlar цzrя icmal rцblцk mцhasibat hesabatlarы, hesabat dюvrц qurtardыqdan sonra 45 gцndяn gec olmayaraq, illik mцhasibat hesabatlarыnы isя hesabat ilindяn sonrakы ilin aprel ayыnыn 25-dяn gec olmayaraq Azяrbaycan

157

Page 158: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Respublikasы Иqtisadi-Иnkiшaf Nazirliyinя, Dюvlяt Statistika Komitяsinя vя Respublika Vergi Nazirliyinя tяqdim edirlяr.

Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunvericiliyinя uyьuн олараг мцяyyяn edilmiш qaydada lяьv edilяn mцяssisя mцflislяшmяni elan etdiyi tarixя, yaxud lяьv haqqыnda qяrar qяbul olunarkяn mцяyyяn edilmiш tarixя yekun icmal mцhasibat (maliyyя) hesabatы tяrtib etmяlidir.

Mцяssisяlяrin lяьvi цzrя яmяliyyatlarыn uчotuna, lяьv balansы vя mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnыn tяrtibinя gюrя mяsuliyyяt, mцяssisяnin lяьvini aparan lяьv komissiyasыna hяvalя edilir.

Mцяssisяnin яmlakы, lяьv komissiyasыnыn tяyin etdiyi qiymяtlяrlя (яmtяяlяrin vяziyyяtinin hяqiqi mцmkцn satыш qiymяti nяzяrя alыnmaqla) яks etdirilir.

Цmidsiz borclar vя zяrяrlяr lяьv balansыna daxil edilmir. Lяьv olunan mцяssisяlяrin юhdяliklяri dяqiqlяшdirilir vя юdяniш gцnцndяn

baшlayaraq bюlgц цzrя bяrabяr hissяlяrlя lяьv balansыnda яks etdirilir. Mцяssisя, tяшkilat vя idareяlяrin illik mцhasibat (maliyyя) hesabatы

maraqlanan istifadячilяr: banklar, birjalar, investorlar, alыcыlar, malsatanlar vя s. цчцn aчыq nяшr etdirmяlidirlяr.

Aчыq tipli sяhmdar cяmiyyяtlяri, elяcя dя banklar vя sыьorta шirkяtlяri юz illik mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnы hesabat ili qurtardыqdan sonra 150 gцn яrzindя qяzet, jurnal yaxud ayrы kitabчalarda nяшr edilmяlidir.

Tяsяrrцfat subjektlяri, mцdiriyyяtin tяшяbbцsц, yaxud tяsisчilяrin (sяhmdarlarыn) tяlяbi ilя юz mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnы hesabat ilinin istяnilяn tarixinя yaxud bir neчя il цчцn nяшr etdirя bilяrlяr.

Nяшr edilяn mцhasibat (maliyyя) hesabatlarы mцtlяq auditor yoxlamasыndan keчmяli vя onun doьruluьu sяrbяst auditor tяrяfindяn tяsdiq etdirmяlidir.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatы vя mцhasibat uчotunun audit yoxlamasы Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanunu ilя nяzяrdя tutulan hallarda, elяcя dя mцdiriyyяtin yaxud tяsяrrцfat obyektlяrinin tяsisчilяrinin (sяhmdar cяmiyyяtlяrinin) dюrddя birindяn az olmayan hissяsinin tяшяbbцsц ilя aparыla bыlяr.

Юlkяmizdя mцhasibat uчotuna rяhbяrlik. Azяrbaycanda qurulan vя aparыlan tяsяrrцfat uчotuna цmumi rяhbяrliyi Azяrbaycan Dюvlяt Statistika Komitяsi hяyata keчirir. Dюvlяt Statistika Komitяsi mцhasibat uчotunun metodologiyasыnы tяkmillяшdirir, mцhasibat uчotu vя hesabatы цчцn lazыm olan sadяlяшdirilmiш sяnяdlяrin blanklarыnы tяrtib edir, uчotun avtomatlaшdыrыlmasыna rяhbяrliyi hяyata keчirir, uчot vя hesabatыn aparыlmasыna dair gюstяriш, tяlimat vя standartlarы hazыrlayыr. Azяrbaycanda mцhasibat uчotu vя hesabatы mяsяlяlяrinя metodoloji rяhbяrlik Respublika Maliyyя Nazirliyinin uчot siyasяti шюbяsi tяrяfindяn hяyata keчirilir. Hяmin шюbя nцmunяvi hesab planlarыnы, mцhasibat uчotu formalarыnы,

158

Page 159: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

mцhasibat uчotu vя hesabatы mяsяlяlяri цzrя mцxtяlif tяlimat, standart vя gюstяriшlяri iшlяyib hazыrlayыr vя tяsdiq edir. Respublikamыzda mцhasibat uчotuna mяrkяzlяшdirilmiш rяhbяrlik xalq tяsяrrцfatыnыn mцxtяlif sahяlяrindя uчotun vahid qaydada aparыlmasыna vя oxшar gюstяricilяri юlkя цzrя цmumilяшdirmяyя vя uчotun elmi яsaslar цzrя tяшkil edilmяsinя шяrait yaradыr.

Mцhasibat balansы maddяlяrinin qiymяtlяndirilmяsi qaydasы. Mцяssisяlяr юzlяrinin яmlaklarыnы, kapitallarыnы, юhdяliklяrini, dюvriyyя aktivlяrini, fondlarыnы vя bцtцn tяsяrrцfat-maliyyя fяaliyyяtindяki tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnы uчot vя hesabatda dцzgцn яksetdirmяk цчцn onlarыn ilk vя ya bяrpa (bazar qiymяtlяrinя uyьun) dяyяri ilя dцzgцn qiymяtlяndirilmяsini vя lazыmi dюvrlяrdя yenidяn qiymяtlяndirilmяsini tяmin etmяlidirlяr. Qiymяtlяndirmяnin цsullarы Azяrbaycan Respublikasыnda “Mцhasibat uчotu haqqыnda qanun”a, mцhasibat uчotunun standartlarыna vя respublikamыzыn digяr qanunvericilik aktlarыna uyьun mцяyyяn edilir.

Mцяssisяnin яmlakы, kapitalы, юhdяliklяri vя tяsяrrцfat fяaliyyяtindяki bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarы mцhasibat (maliyyя) hesabatыnda tam manatadяk yuvarlaqlaшdыrыlmыш mяblяьdя qiymяtlяndirilmяlidir. Bu zaman yaranmыш mяblяь fяrqi mцяssisяlяrdя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяsinя, idarяlяrdя isя maliyyяlяшmяnin (fondlarыn) artыrыlmasыna (azaldыlmasыna) aid edilir.

Mцяssisяnin яmlakыnыn, юhdяliklяrinin, kapitalыnыn bцtцn tяsяrrцfat-maliyyя fяaliyyяtindяki tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn qiymяtlяndirilmяsi vя yenidяn qiymяtlяndirilmяsi Azяrbaycan Respublikasыnыn milli valyutasы hesab olunan manatla yerinя yetirilir.

Mцяssisяlяrdя baш verяn bцtцn xarici valyuta яmяliyyatlarы Azяrbaycan Respublikasы Milli Bankыnыn яmяliyyatыn baш verdiyi tarixя mюvcцd valyuta mяzяnnяlяrinя uyьun qiymяtlяndirilmяli vя valyuta hesablarыndakы valyutalar hяr dяfя mяzяnnяlяr dяyiшdikcя yenidяn hesablanmalыdыr.

Valyuta hesablarыndakы valyutalar (nюvlяr цzrя) hяr dяfя Azяrbaycan Respublikasы Milli Bankыnыn mяzяnnяlяrinя uyьun olaraq yenidяn hesablandыqda (qiymяtlяndirildikdя), dюvrlяr цzrя artan mяzяnnя fяrqi (Azяrbaycan Respublikasыnыn mцvafiq normativ sяnяdlяrindя baшqa hallar nяzяrdя tutulmayыbsa) hesabat ilinin sonunda mцяssisяnin mяnfяяtinя silinir.

Bank hesablarы, юhdяliklяri vя hesablaшmalarы цzrя xarici valyuta яmяliyyatlarы, elяcя dя xarici valyuta ilя daxil olmuш maddi sяrvяtlяr, qeyri-maddi aktivlяr, qiymяtli kaьыzlar vя яmlakыn digяr nюvlяri яmяliyyatыn aparыldыьы tarixя Azяrbaycan Respublikasы Milli Bakыnыn qцvvяdя olan valyuta mяzяnnяlяri цzrя yenidяn haqq-hesab edilmяklя qiymяtlяndirilir vя mцяyyяn edilmiш mяblяьdя manatla mцhasibat uчotunda яks etdirilir.

159

Page 160: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Bazar iqtisadiyyatы шяraitindя daimi istehsal fяaliyyяtini tяmin etmяk цчцn hяr bir mцяssisя юzцnцn dюvriyyя aktivlяrini tяkrar istehsalыn tяlяbinя uyьunlaшdыrmalы vя mцhasibat uчotu standartlarыna mцvafiq olaraq ilk vя ya bяrpa dяyяri ilя (bazar qiymяtlяrinя uyьun) dцzgun qiymяtlяndirmяlidir.

Anbardakы mal qalыqlarыnыn satышы zamanы onlarыn dяyяri (dюvlяt tяrяfindяn tяnzimlяnяn qiymяtlяrdяn baшqa) яn azы hяmin gцnя istehsaldan buraxыlmыш eyni adlы (чeшidli, nюvlц, markalы) sonuncu malыn (hazыr mяhsulun) qiymяti ilя qiymяtlяndirilmяlidir.

Dюvriyyя aktivlяrinin qalыqlarыnыn qiymяtlяndirilmяsi vя lazыm gяldikdя yenidяn qiymяtlяndirilmяsi zamanы qiymяt artыmы (Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunvericiliyindя baшqa hallar nяzяrdя tutulmadыqda) mцяssisяnin mяnfяяtinя aid edilmяmяlidir.

Bir qayda olaraq dюvriyyя aktivlяrinin keyfiyyяtinin vя qiymяtlяrinin aшaьы salыnmasыndan яmяlя gяlяn itkilяr, fond birjalarыnda qiymяti tяyin edilmiш qiymяtli kaьыzlarыn dяyяrinin azaldыlmasыndan, valyuta mяzяnnяlяrinin aшaьы dцшmяsindяn yaranan zяrяrlяr (Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunvericiliyindя digяr hallar nяzяrdя tutulmadыqda) kimi mцяssisяnin zяrяrinя aid edilir.

Яsas vяsaitlяrin vя qeyri-maddi aktivlяrin dяyяri, Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr Kabineti tяrяfindяn tяsdiq edilmiш kюhnяlmя (amortizasiya) normalarыna яsasяn xidmяtetmя mцddяtlяri nяzяrя alыnmaqla hesablanmыш kюhnяlmя mяblяьi dairяsindя mяhsulun maya dяyяrinя vя tяdavцl xяrclяrinя daxil edilir. Torpaq sahяlяrinin dяyяrindяn kюhnяlmя (amortizasiya) hesablanmыr.

Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunvericiliyindя nяzяrdя tutulan hallarda mцяssisяlяr, яsas vяsaitlяri yenidяn qiymяtlяndirilirlяr.

Яsas vяsaitlяrin yenidяn qiymяtlяndirilmяsi zamanы ilk dяyяr vя bяrpa dяyяri arasыndakы fяrq mцяssisяnin sяrяncamыnda qalыr vя Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunvericiliyinя uyьun olaraq lazыmi mяqsяdlяrя yюnяldilir.

Mцяssisя tяrяfindяn satыnalыnma hцququ ilя (mцqavilяdя baшqa hallar nяzяrdя tutulmayыbsa) uzun mцddяtя icarяyя gюtцrцlmцш яsas vяsaitlяrin dяyяri icarя (icarя mцddяtindя mцqavilя яsasыnda icarяyя verяnя юdяnilяn faiz mяblяьindяn baшqa) mцddяtindя bяrabяr miqdarda kюhnяlmя (amortizasiya) hesablanmaqla mяhsulun maya dяyяrinя vя ya tяdavцl xяrclяrinя daxil edilя bilяr.

Kapital qoyuluшlarыna, tikinti-quraшdыrma iшlяrinя чяkilяn mяsrяflяrя, avadanlыqlarыn, alяtlяrin, inventarlarыn alыnmasы vя s. яsaslы (layihя-axtarыш, geoloji-kяшfiyyat vя qazma iшlяri, tikinti ilя яlaqяdar torpaq sahяlяrinin ayrыlmasы vя kючцrmя цzrя xяrclяr, yeni tikilяn mцяssisяlяr цчцn kadr hazыrlыьы vя s.) iшlяr daxil edilir. Kapital qoyuluшlarы tikinti aparan tяшkilatыn (sifariшчinin) balansыnda hяqiqi xяrc mяblяьlяri qяdяr яks etdirilir.

Mцvяqqяti istismarda olan яsaslы tikinti obyektlяri daimi istismara verilяnяdяk яsas vяsaitlяrin tяrkibinя daxil edilmir. Bu obyektlяr цzrя xяrclяrin

160

Page 161: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

mяblяьi mцhasibat uчotu vя hesabatыnda bitmяmiш kapital qoyuluшu kimi яks etdirilir.

Maliyyя qoyuluшlarыna, mцяssisяnin nizamnamя kapitalыna, qiymяtli kaьыzlara, habelя Azяrbaycan Respublikasыnda vя onun hцdudlarыndan kяnarda yerlяшяn mцяssisяyя verdiyi borclar vя digяr investisiyalar aiddir.

Иnvestisiya цчцn maliyyя qoyuluшlarы hяqiqi xяrc mяblяьlяri qяdяr uчota alыnыr. Иstiqrazlarыn vя baшqa uzunmцddяtli юhdяliklяrin alыnmasыna чяkilяn hяqiqi xяrc mяblяьlяri ilя onlarыn tяdavцldя olduьu mцddяtdяki nominal dяyяrlяri arasыndakы fяrq dя hяr ay bяrabяr hissя ilя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяlяrinя silinir.

Иnvestorun dividend almaq hцququ olduqda vя maliyyя qoyuluшu цчцn tam mяsuliyyяt daшыdыьы halda, haqqы tam юdяnilmiш pay vя sяhmlяr tam alыш dяyяri ilя balansыn aktivindя, юdяnilmяmiш mяblяь isя kreditorlar maddяsi цzrя balansыn passivindя яks etdirilir.

Qalan hallarda pay vя sяhmlяrin юdяnilmяsi цчцn kючцrцlmцш mяblяь balansыn aktivindя debitorlar maddяsi цzrя gюstяrilir.

Mцяssisяnin sяhmlяri vя baшqa uzunmцddяtli юhdяliklяri birjalarda vя birjadankяnar bazarlarda qiymяtlяndirilяrsя (bu qiymяtlяr mцntяzяm olaraq mяtbuatda шяrh edilirsя) vя tяkrar bazarda iшtirak edirsя, onlarыn dяyяri illik mцhasibat balansыnda sonuncu bazar qiymяtlяri ilя яks etdirilir, sonuncu vя яvvяlki balans qiymяti arasыndakы fяrq isя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяlяrinя yюnяldilir.

Mцяssisяnin nizamnamя kapitalы, tяsisчilяrin mцяyyяn etdiyi qaydalara яsasяn цzvцlцk haqqы vя sяhmlяrin satышы (payы) hesabыna yaradыlыr. Nizamnamя kapitalы kimi qoyulmuш maddi sяrvяtlяr vя qeyri-maddi aktivlяr tяsisчilяr tяrяfindяn real bazar qiymяtlяri ilя qiymяtlяndirilir.

Sяhmdar cяmiyyяtlяrinin emissiya gяlirlяri (buraxыlmыш sяhmlяrin nominal dяyяrindяn чox olan hissяsindяn яldя edilяn mяblяь), mцяssisяlяrin maddi aktivlяrinin qiymяtlяndirilmяsindяn яldя edilяn mяblяь, яvяzssiz alыnmыш sяrvяtlяr vя bu kimi baшqa mяblяьlяr яlavя kapital kimi uчota alыnыr.

Mцяssisя юz xalis mяnfяяtindяn (mцяssisяnin sяrяncamыnda qalan mяnfяяtdяn) ehtiyat kapitalы yaratmaq vя onu юz tяyinatы цzrя xяrclяmяk hцququna malikdir. Ehtiyat kapitalы vя baшqa ehtiyat fondlarы hяmчinin bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt vя юrtцlmяmiш zяrяrlяr mцhasibat uчotunda ayrыca яks etdirilir.

Mцяssisя юz sяrяncamыnda qalan mяnfяяt hesabыna maddi yardыma vя baшqa sosial ehtiyaclara istifadя etmяk цчцn sosial tяyinatlы fondlar yarada bilяr.

Bu fondlar mцhasibat uчotunda ayrыca uчota alыnыr. Girov kimi qoyulan яmlakыn dяyяri (pul vяsaitlяri dя daxil olmaqla)

mцяssisяdя baшqa яmlak kimi ayrыca uчota alыnыr. Яmlak, yaxud pul girovu olmadan verilmiш tяminatlar mцhasibat uчotunda ayrыca balansarxasы hesablarda яks etdirilir.

161

Page 162: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Girov gюtцrцlmцш яmlaklarыn dяyяri dя (pul vяsaitlяrindяn baшqa) ayrыca balansarxasы hesablarda яks etdirilir. Girov kimi gюtцrцlmцш pul vяsaitlяri vя valyuta sяrvяtlяri balans hesablarыnda xцsusi alыnmыш tяminatlarыn mяblяьi kimi яks etdirilir.

Mцhasibat balansыnыn maddяlяrinin (aktiv vя passivin) qiymяtlяndirilmя prinsiplяri (мювзу ЫV-dя verilmiш) aшaьыdakы kimidir.

“Яsas vяsaitlяr” maddяsindя hяm istifadя olunan, hяm dя mцvяqqяti dayandыrыlan, yaxud ehtiyatda olan яsas vяsaitlяrin mяlumatlarы gюstяrilir. Bu maddяdя torpaьыn yaxшыlaшdыrыlmasы (meliorasiya, qurutma, suvarma iшlяri) vя icarя edilmiш bina, qurьu, avadanlыq vя яsas vяsaitlяrя aid edilяn digяr obyektlяrя qoyulan kapital qoyuluшlarы da яks etdirilir. Qanunvericiliyя uyьun olaraq mцяssisяnin юz mцlkiyyяtinя aldыьы torpaq sahяsinin dяyяri bu maddяdя onun alыnmasыna чяkilяn hяqiqi mяsrяfin mяblяьi qяdяr яks etdirilir.

Balansыn “Яsas vяsaitlяr” maddяsindя яsas vяsaitlяrin ilk dяyяri, kюhnяlmяsi vя qalыq dяyяri ayrы-ayrы яks etdirilir vя onlar balansыn valyutasыna qalыq dяyяri ilя daxil edilir.

Respublikamыzda яsas fondlarыn (vяsaitlяrin) yenidяn qiymяtlяndirilmяsi Respublika Иqtisadi Иnkiшaf Nazirliyi, Maliyyя Nazirliyi vя Dюvlяt Statistika Komitяsi tяrяfindяn tяsdiq edilяn “Azяrbaycan Respublikasыnda яsas fondlarыn (vяsaitlяrin) yenidяn qiymяtlяndirilmяsinin aparыlmasы qaydasы”na uyьun olaraq hяyata keчirilir.

Hesabatda яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi ayrы gюstяrilir. Яsas vяsaitlяrя kюhnяlmя hesablayan zaman tam bяrpa цчцn vahid amortizasiya ayыrmalarы normalarыna riayяt edilmяlidir.

Balansыn “Яsas vяsaitlяr” maddяsinin doldurulmasы цчцn 01 “Яsas vяsaitlяr”, 03 “Uzun mцddяtя icarяyя gюtцrцlmцш яsas vяsaitlяr”, 02 “Яsas vяsaitlяrin kюhnяlmяsi” sintetiq hesablarыn informasiyalarыndan istifadя edilmяlidir.

“Qeyri-maddi aktivlяr” maddяsindя tяsяrrцfat fяaliyyяtindя uzun mцddяt istifadя olunan vя gяlir gяtirяn qeyri-maddi obyektlяrя чяkilяn mяsrяflяr gюstяrilir. Onlara tяbii ehtiyatlardan, binalardan, avadanlыqlardan istifadя hцquqlarы, patent vя lisenziyalar, “nou-hau”, proqram mяhsullarы, inhisar hцquqlarы vя imtiyazlar, digяr яmlak hцquqlarы, o cцmlяdяn, mцяssisяnin dюvlяt qeydiyyatыnыdan keчmяsini, broker yerlяrini vя i.a. daxil etmяklя tяшkilati xяrclяr, ticarяt niшanlarы daxildir. Qeyri-maddi aktivlяr, mцяssisяnin nizamnamя kapitalыna qoyuluш hesabыna tяsisчilяr (mцlkiyyяtчilяr) tяrяfindяn verilя, elяcя dя tяsяrrцfat fяaliyyяti prosesindя mцяssisя tяrяfindяn alыna bilяr.

Bu maddяdя qeyri-maddi aktivlяrin ilk qiymяtlя dяyяri, hesablanmыш kюhnяlmя mяblяьi vя qalыq dяyяri ayrыca gюstяrilir vя balansыn valyutasыna qalыq dяyяri ilя daxil edilir. Qeyri-maddi aktivlяrin kюhnяlmяsi onlarыn ilk dяyяrindяn vя sяmяrяli istifadя mцddяtindяn asыlы olaraq (mцяssisяnin fяaliyyяt mцddяtindяn artыq olmayaraq) mцяyyяn edilmiш normalar цzrя hяr ay

162

Page 163: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

hesablanaraq mяhsulun (iшin, xidmяtin) maya dяyяrinя daxil edilir. Sяmяrяli istifadя mцddяtini mцяyyяn etmяk mцmkцn olmayan qeyri-maddi aktivlяrin kюhnяlmя normasы mцяssisяnin fяaliyyяt mцddяtindяn artыq olmayaraq on il mцddяtinя mцяyyяn edilir.

Balansыn “Qeyri-maddi aktivlяr” maddяsini qalыq dяyяri ilя яks etdirmяk цчцn 04 “Qeyri-maddi aktivlяr” vя 05 “Qeyri-maddi aktivlяrin kюhnяlmяsi” sintetik hesablarыnыn mяlumatlarыndan istifadя edilir.

Balansыn “Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarы” maddяsindя baшqa mцяssisяlяrin qiymяtli kaьыzlarыna, dюvlяt vя yerli borclar цzrя faizli istiqrazlara, digяr mцяssisяlяrin юlkя яrazisindя yaradыlmыш nizamnamя kapitalыna, mцяssisяnin xaricdяki kapitalыna vя s. uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarыnыn (investisiyanыn), hяmчinin mцяssisяnin digяr mцяssisяlяrя verdiyi borclarыn mюvcudluьu gюstяrilir.

Balansыn “Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarы” maddяsinin doldurulmasы цчцn 06 “Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarы” sintetik hesabыnыn mяlumatlarыndan istifadя edilir. Burada sяhmlяr, istiqrazlar vя digяr qiymяtli kaьыzlar alыш dяyяri ilя gюstяrilir.

“Tяsisчilяrlя hesablaшmalar” maddяsindя nizamnamя kapitalыna qoyuluшlar цzrя mцяssisя tяsisчilяrinin borcu gюstяrilir. Balansыn bu maddяsinin doldurulmasы цчцn 75 “Tяsisчilяrlя hesablaшmalar” sintetik hesabыnыn, “Nizamnamя (yыьыm) kapitalыna qoyuluшlar цzrя hesablaшmalar” vя “Gяlirlяrin юdяnilmяsi цzrя hesablaшmalar” subhesablarыnыn mяlumatlarыndan istifadя edilir.

Dяyяrindяn asыlы olmayaraq bir ildяn az xidmяt edяn vя xidmяt mцddяtindяn asыlы olmayaraq vahidinin alыш qiymяtilя dяyяri 100 manata qяdяr olan яшyalara aid edilяn azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalarыn balansda яks etdirilmяsinin юzцnяmяxsus xцsusiyyяti vardыr.

Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalar balansda ilk qiymяtlя gюstяrilir. Hяmin яшyalarыn kюhnяlmяsi balansda ayrы яks etdirilir. Bu da onlarыn qalыq dяyяrini mцяyyяn etmяyя imkan yaradыr. Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalar balansыn valyutasыna qalыq dяyяrilя daxil edilir. Qalыq dяyяrini mцяyyяn etmяk цчцn 12 “Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalar” vя 13 “Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalarыn kюhnяlmяsi” sintetik hesablarыn mяlumatlarыndan istifadя edilir.

Xammal, яsas vя kюmяkчi materiallar, yanacaq, satыn alыnmыш yarыmfabrikatlar vя dяstlяшdirici mяmulatlar, konstruksiyalar vя detallar (hissяlяr), ehtiyat hissяlяri, mяhsulun qablaшdыrыlmasы vя nяql edilmяsi цчцn istifadя olunan taralar vя digяr maddi ehtiyatlar 10 “Materiallar” hesabыnda uчota alыnыr vя balansda “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasыnыn qanununda nяzяrdя tutulan qiymяtlя gюstяrilir.

Иstehsalat ehtiyatlarыnыn, azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalarыn uчotu цчцn 15 “Materiallarыn tяdarцkц vя яldя edilmяsi” vя 16 “Materiallarыn dяyяrindяki kяnarlaшmalar” hesablarыndan istifadя edildikdя gюstяrilяn dяyяrlilяr “Иstehsal ehtiyatlarы” vя “Azqiymяtli vя tezkюhnяlяn яшyalar” adlы balans maddяlяrindя

163

Page 164: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

uчot qiymяtilя яks etdirilir. 16 “Materiallarыn dяyяrindяki kяnarlaшmalar” hesabыnda uчota alыnan fяrq qalыьы balansыn yuxarыda gюstяrilяn maddяlяrinя birlяшdirilir.

“Hazыr mяhsul” maddяsindя hazыr mяhsullar hяqiqi maya dяyяri ilя (yaxud “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanununda nяzяrdя tutulan digяr qiymяtlя), mцqavыlя vя standartlarыn шяrtlяrinя uyьun sыnaqdan vя qяbul prosesindяn keчmiш, istehsalы baшa чatmыш mяmulat qalыьы kimi gюstяrilir.

Иstehsal mяsrяflяrinin uчotu цчцn 37 “Mяhsul (iш, xidmяt) buraxыlышы” hesabыndan istifadя edilяn zaman hazыr mяhsul gюstяrilяn maddяdя plan (normativ) maya dяyяrilя яks etdirilir.

Mal qalыьы hesabatыn “Mallar” maddяsindя alыш qiymяtilя яks etdirilir. Bu maddяnin doldurulmasы цчцn 41 “Mallar” sintetik hesabыnыn mяlumatlarыndan istifadя edilir.

Balansыn “Mallar” maddяsi юz fяaliyyяtini ticarяt vя ictimai iaшя ilя yerinя yetirяn mцяssisяlяr tяrяfindяn doldurulur. Bu zaman ictimai iaшя mцяssisяlяri mяtbяx vя anbarlarda olan xammal, hяmчinin bufetlяrdя olan mal qalыqlarыnы da bu maddяdя яks etdirirlяr.

Alыnmыш vяsaitlяr цzrя яlavя dяyяr vergisinin mяlumatlarы 19 “Alыnmыш vяsaitlяr цzrя яlavя dяyяr vergisi” hesabыnыn mяlumatlarыna яsasяn balansda яks etdirilir.

Balansыn aktivindя gюstяrilяn bitmяmiш istehsal vя gяlяcяk dюvr xяrclяrinin hesabatda яks etdirilmяsi юzцnяmяxsus xцsusiyyяtя malikdir.

Bitmяmiш istehsala, nяzяrdя tutulan bцtцn texnoloji proses mяrhяlяlяrdяn keчmяyяn mяhsullar (iшlяr, xidmяtlяr), elяcяdя dяstlяшdirilmяyяn, sыnaq vя texniki qяbuldan keчmяyяn mяmulatlar daxildir.

Kцtlяvi vя seriyalы istehsalda olan bitmяыmiш istehsal balansda normativ (plan) istehsal maya dяyяri, yaxud birbaшa mяsrяflяr, elяcя dя xammal, material vя yarыmfabrikatlarыn dяyяri цzrя яks etdirilir.

Sadя istehsalda bitmяmiш istehsalыn mяhsullarы balansda hяqiqi istehsal mяыsrяflяri цzrя яks etdirilir.

Balansыn bu maddяsinin doldurulmasы цчцn 20 “Яsas istehsalat”, 21 “Юz istehsalыnыn yarыmfabrikatlarы”, 23 “Kюmяыkчi istehsalat”, 29 “Xidmяtedici istehsalat vя tяsяrrцfatlar” 30 “Qeyriяsaslы iшlяr” sintetik hesablarыnыn mяlumatlarыndan istifadя edilir.

Hesabat dюvrцndя aparыlan, ancaq gяlяcяk hesabat dюvrцnя aid edilяn xяrclяr, balansda gяlяcяk dюvrlяrin xяrclяыri kimi яks etdirilir vя sonradan onlarыn aid olduqlarы dюvr яrzindя istehsal yaxud tяdavцl xяrclяrinя aid edilir. Bu maddяnin doldurulmasы цчцn 31 “Gяlяcяk dюvrlяrin xяrclяri” hesabыnыn mяlumatlarыndan istifadя edilir.

Mцяssisяnin fяaliyyяtinin maliyyя nяticяsinin hesabatda яks etdirilmяsi юzцnяmяxsus xцsusiyyяtlяrя malikdir. Mяsяlяn mцяssisя, balansыn aktivinin “Keчmiш ilin zяrяri” maddяsindя keчmiш ilin юrtцlяsi zяrяr mяblяьini gюstяrilir.

164

Page 165: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Fяaliyyяt ilinin yekun nяticяsi kimi mцяssisяnin hesabat ilinin zяrяri, “Hesabat ilinin zяrяri” maddяsindя яks etdirilir. Bir qayda olaraq dekabr ayыnda 80 “Mяnfяяt vя zяrяrlяr” hesabыnыn kreditindяki mяnfяяtin mяblяьindяn, debetindяki mяblяьlяri чыxdыqdan sonra qalan mяblяь 88 “Bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr)” hesabыnыn kreditinя yazыlыr vя balansыn hяmin adda olan maddяsindя яks etdirilir.

Balansыn passivinin “Keчmiш ilin bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяti” maddяsindя keчmiш ilin bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяtinin qalыьы gюstяrilir. Bu maddя цzrя gюstяricilяr 88 “Bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr)” sintetik hesabыnin mяlumatlarыna яsasяn doldurulur.

“Mяnfяяt” maddяsindя mцяssisяnin bцtцn яmяliyyatlarыnыn mцhasibat uчotuna vя “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanununa mцvafiq balans maddяlяrinin qiymяtlяndirilmяsinя яsasяn mцяyyяn edilmiш son maliyyя nяticяsi gюstяrilir.

Hesabat ilinin mяnfяяti brutto mяblяь (“Hesabat ilinin (dюvrцnцn) mяnfяяti” maddяsi) vя netto mяblяь (hesabat ilindя (dюvrцndя) bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt maddяsi) цzrя ayrы gюstяrilir.

“Mяnfяяtin istifadяsi” maddяsindя hesabat ili яrzindя mяnfяяtdяn vergiyя vя digяr bцdcя tяdiyяlяrinя юdяniш, mцяssisяnin sяrяncamыnda qalan xalis mяnfяяt hesabыna isя onun юzц tяrяfindяn mцяyyяn edilmiш tяdbirlяrin hяyata keчirilmяsinя yюnяldilяn mяnfяяt яks etdirilir. 81 “Mяnfяяtin istifadяsi” hesabыnыn debetindя uчota alыnan mяnfяяtin istifadяsi onun юz istiqamяtlяri цzrя, yяni “Maliyyя nяticяlяri vя onlarыn istifadяsi haqda hesabat”da яks etdirilir (2 №-li forma).

Иl qurtardiqdan sonra istifadя olunmuш mяnfяяt qяdяr яldя edilяn mяnfяяt azaldыlыr. Bu zaman 81 “Mяnfяяtin istifadяsi” hesabы kreditlяшdirilmяklя 80 “Mяnfяяt vя zяrяrlяr” hesabы debetlяшdirir, Bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяtя gяldikdя isя o son nяticяdя 80 “Mяnfяяt vя zяrяrlяr” hesabыnыn debetinя, 88 “Bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr)” hesabыnыn kreditinя yazыlmaqla silinir. Zяrяr isя яksinя 88 “Bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (юdяnilmяmiш zяrяr)” hesabыnыn debetinя, 80 “Mяnfяяt vя zяrяrlяr” hesabыnыn kreditinя yazыlыr.

Belяliklя, balansыn gюstяrilяn maddяlяrinin doldurulmasы цчцn 80, 81 vя 88 nюmrяli sintetik hesablarыn mяlumatlarыndan istifadя edilir.

Mцhasibat (maliyyя) uчotu vя hesabatыnыn konsepsiyasы.

Bazar iqtisadiyyatы шяraitindя mцhasibat uчotunun konsepsiyasы mцhasibat uчotunun nяzяri яsasыnы iшlяyib hazыrlamaьы nяzяrdя tutur. 1

Lakin mцhasibat uчotunun konsepsiyasыnы hazыrlayan zaman nяinki nяzяri mцddяalar, hяm dя subyektin maliyyя-tяsяrrцfat fяaliyyяtinin informasiya

165

Page 166: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

tяminatыnыn яsasы olan mцhasibat uчotunun tяtbiqi яhяmiyyяtini nяzяrя almaq zяruridir.

Konsepsiyanыn яsas mяqsяdi hяr шeydяn яvvяl, mцhasibat uчotunun dцnyada, o cцmlяdяn Azяrbaycanda mцasir vяziyyяtinin qiymяtlяndirilmяsi, bazar mцnasibяtlяrinin tяшkili, inkiшaf vя beynяlxalq standartlarыn tяlяblяri nяzяrя alыnmaqla onun inkiшafыnыn proqnozlaшdыrыlmasы hesab edilir. Bu cцr konsepsiyanыn iшlяnib hazыrlanmasы hяm mцhasibat uчotunu tяnzimlяyяn dюvlяt orqanlarыnыn, hяm dя mцhasiblяrin vя auditorlarыn peшяkar ictimai birliklяrin яn birinci vяzifяsi olmalыdыr.

Bцtцn bunlar mцhasibat uчotu цzrя normativ sяnяdlяrlя mюhkяmlяndirilmяlidir. Hal-hazыrda mцhasibat uчotu sistemi dюrd sяviyyяdя tяnzimlяnir: hяr bir sяviyyя mцhasibat uчotu цzrя konsepsiyanыn яsas nяzяri яsaslarыnы, onlarыn tяtbiqi dюvrцnя qяdяr olan istiqamяtlяri яks etdirmяlidir.

Azяrbaycanda mцhasibat uчotunun tяnzimlяnmяsinin normativ sistemi.

Sяviyyя Sяnяdlяr Sяnяdlяri iшlяyяn orqanlar 1 2 3 Ы. Qanunveric Qanunverici orqanlar, qяrarlar, fяrman Milli Mяclis, respublika hюkumяti, respublika prezi ЫЫ. Normativ Mцhasibat uчotu цzrя яsasnamя (stand Respublika Maliyyя Nazirliyi, Respublika Milli Ba ЫЫЫ. Metodiki Normativ aktlar (яsasnamяdяn fяrqli),

metodiki gюstяriш Respublika Maliyyя Nazirliyi, �cra Hakimiyyяti orqanlarы, mяslяhяtxana firmalarы.

ЫV. Tяшkilatыn uчot siyasяt

Tяшkilati sяrяncamverici sяnяdlяr (яmrl sяrяncamlar vя s.)

Tяшkilatlar, mяslяhяtxana firmalarы

Sonra mцhasibat uчotunun formalaшmasы vя qяbul edilmiш konsepsiyanыn

zяrurliyi haqqыnda mяsяlяyя baxыlmalыdыr. Mяsяlя ondadыr ki, Qяrbdя (xцsusilя ABШ-da) mцhasibat uчotunun

nяzяriyyяsi son illяrdя inkiшaf etmяyя baшlamышdыr. Ancaq cari yцzilliyin 60-cы illяrinin baшlanьыcыndan uчotun nяzяri mяsяlяlяrini яhatя edяn ilk tяdqiqat iшi meydana gяlmiшdir. Bu, цmumilikdя, nяzяriyyяnin vя xцsusilя, uчotun nяzяriyyяsinin qiymяtlяndirilmяsi ilя яlaqяdar olmuшdur. Sonrakы illяrdя uчotun nяzяri яsaslarыnыn yaradыlmasыna vя iшlяnib hazыrlanmasыna diqqяt yetirilmiш vя geniш iшlяr gяrцlmяyя baшlanmышdыr.

Mцhasibat uчotu sisteminin ayrы-ayrы elementlяrinin tяkmillяшdirilmяsi haqda danышыlsa onda gюstяrmяk lazыmdыr ki, bu mяsяlяyя 1992-ci ildяn vя dюvri surяtdя ____________ 1. Konsepsiya – hяr hansы bir яшyanыn, hadisяnin, prosesin mцяyyяn цsulla mяnimsяnilmяsi; яшyaya яsas nяzяr-diqqяtin yetirilmяsi; onlarыn mцntяzяm iшыqlandыrыlmasы цчцn rяhbяredici qцvvяdir. davam etdirilir. Hal-hazыrda Azяrbaycan Respublikasыnda mцhasibat uчotunun tezliklя “tяkmillяшdirilmяsi” vя onun yeni konseptual prinsiplяrя keчirilmяsi tяlяb olunur.

166

Page 167: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Mцhasibat uчotunun konsepsiyasыnы iшlяyib hazыrlayarkяn bir neчя konsepsiyanы, yaxud bir konsepsiyanыn ayrы-ayrы МЮВЗУlяrini (tяsadцfi deyil ki, Qяrbdя bir neчя konsepsiya iшlяnib hazыrlanmышdыr) nяzяrя almaq lazыmdыr. Belя konsepsiyalara aшaьыdakыlarы aid etmяk olar: - uчotun predmet vя metodu nяzяrя alыnmaqla mцhasibat uчotunun nяzяri konsepsiyasы; - inkiшafыn mяqsяdini vя яsas istiqamяtini mцяyyяn etmяklя mцhasibat uчotunun inkiшafыnыn strateji (bazar iqtisadiyyatы modeli ilя яlaqяdar) konsepsiyasы; - tяsяrrцfat subyektinin idarя edilmяsinin яsasы kimi uчotun tяtbiqi яhяmiyyяtini mцяyyяn edяn taktiki konsepsiya.

“Mцhasibat uчotunun nяzяriyyяsi” konsepsiyasыnыn iшlяnib hazыrlanmasы, hяr bir istehsalыn son nяticяsi mяnfяяt яldя etmяk hesab edildiyindяn mцhasibat uчotu predmetindяn mцhasibat uчotu predmetinin dяqiqlяшdirilmяsini vя baшqa cцr dяrk edilmяsini tяlяb edir. Bundan baшqa, яgяr nяzяriyyя haqda sюhbяt gedirsя onda fяrdi kapitalыn dюvriyyяsindяn asыlы olan iqtisadi mцnasibяtlяrin hяrяkяtini dяyiшdirmяk mцяyyяn sяviyyяdя qeyri-ciddi ola bilяr.

Mцhasibat uчotu sisteminin bazar iqtisadiyyatыnыn son modelinя istiqamяtlяndirilmяsi tamamilя qanunauyьundur. Bu strategiya, sistemli шяkildя qurulur. Ancaq respublikamыzda bazar iqtisadiyyatыnыn bu sahя цzrя modeli hяlя tam mцяyyяn edilmяmiшdir.

Respublikamыzda standartlar (qaydalar) iшlяnib hazыrlanarkяn Azяrbaycanыn iqtisadi, coьrafi, tяшkilati, mяdяni, milli xцsusiyyяtlяri nяzяrя alыnmaqla beynяlxalq standartlarыn iшlяnmяsi tяcrцbяsindяn istifadя edilmяsi mяslяhяt gюrцlцr. Шцbhяsiz, mцhasibat uчotunun milli standartlarыnыn hazыrlanmasы zamanы dцnya elmi vя tяcrцbяsinin son nailiyyяtlяrindяn istifadя olunmalыdыr.

Mцhasibat uчotu predmetinin mцяyyяn edilmяsinя baxышы aчmaq цчцn onun bazar iqtisadiyyatыnыn modeli ilя яlaqяsini bilmяk lazыmdыr. Bu zaman bazarыn ictimai istehsaldakы yerini aydыnlaшdыrmaq lazыmdыr.

Mяlum olduьu kimi tяkrar istehsal prosesi dюrd: istehsal, bюlgц, mцbadilя vя istehlak mяrhяlяlяrindяn (И-B-M-И) ibarяtdir. Tяkrar istehsalыn bцtцn mяrhяlяlяri qarшыlыqlы яlaqяdя vя fasilяsiz qarшыlыqlы mцnasibяtdя olur vя onlar tяkrar istehsalыn orqanik hissяsini юzцndя яks etdirir.

Иstehsal bir tяrяfdяn istehlaka, istehlak isя istehsalla bilavasitя baьlыdыr. Bu hallar biri digяrindяn ayrы hяrяkяt edя bilmяz.

Onlarыn hяr biri bir-birinя qarшы durur vя цmumi istehsal prosesindя mцxtяlif funksiyalarы yerinя yetirirlяr.

Xarici istehsal vя istehlak bir-birindяn ayrыlыr vя sahя, hяmчinin baш verdiyi dюvrlяr цzrя fяrqlяndirilir. Lakin bu fяrqlяndirmя ictimai mцnasibяtlяrin hяrяkяti vasitяsilя юz aralarыnda яlaqяlяndirilir vя aradan qaldыrыlыr.

167

Page 168: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Tяkrar istehsalыn bцtцn mяrhяlяlяrinin fasilяsiz tяsir prosesindя (И-B-M-И) bizi яn чox mцbadilя vя onun istehsal, bюlgц vя istehlakla яlaqяsi maraqlandыrыr. Mяsяlя ondadыr ki, mцяyyяn шяraitdя mцbadilя, mal mцbadilяsi-tяdavцlц formasыnda чыxыш edir. Birbaшa яmяk mяhsullarы ilя mцbadilя (M-M) pul tяdavцlц vasitяsilя (M-P-M) yerinя yetirilir ki, nяticяdя fasilяsiz mцbadilя prosesi mal tяdavцlц prosesi kimi aшaьыdakы шяkildя tяsvir olunur. И M - P - M ЫЫ

Buna gюrя dя deyilяnlяrdяn belя nяticя чыxarmaq olar ki, mцbadilя vя mal tяdavцlц bir-birinя uyьun olmayan bir anlayышdыr. Mal tяdavцlц pul tяdavцlц vasitяsilя yerinя yetirilir.

Bu sяbяbdяn dя mцrяkkяb mяcmu ictimai mцnasibяtlяr (яlaqяlяr) inkiшaf edir vя tяdavцl mцbadilяnin mцяyyяn anыnda meydana gяlir. Tяdavцl (M-P) ayrы-ayrы ola bilmяz. O, mцbadilяnin mцrяkkяb sistemini (M-P-M) яks etdirir. Belяliklя, mal tяdavцlц, mцbadilя formasыnыn inkiшafыnы юzцndя яks etdirir vя yaxud яmtяя-pul mцnasibяtlяri formasыnda qяbul edilяn mцbadilя hesab edilir.

“Mal tяdavцlц” anlayышы “bazar” anlayышы ilя birbaшa яlaqяlidir. Bunlar bir-birlяrinя yaxыndыr, ancaq tam oxшar deyillяr, onlar mцяyyяn istiqamяtdя istehsal vя istehlak arasыndakы яlaqяni яks etdirir. Hяr шeydяn яvvяl qeyd edяk ki, bazar яmtяя istehsalыnыn ayrыlmaz kateqoriyasы hesab edilir. Bu, - яmtяя istehsalы olan yerdя bazar da olmalыdыr – fikri ilя bir daha tяsdiq olunur.

Mяlumdur ki, яmtяя bazarda tяdavцl olunur. Ancaq bu tяdavцlцn arxasыnda istehsal vя istehlak arasыndakы mцnasibяtlяrin hяrяkяti durur. “Bazar” terminindяn istifadя edilяn zaman tяdavцl kateqoriyasыna baxыш, mallarыn tяdavцlц istiqamяtindя istehsal vя istehlak arasыndakыы яlaqя formasы kimi iqtisadi mцnasibяtlяrin hяrяkяtinя baxышla qarышыq salыnыr.

Belяliklя, bazar - яmtяя istehsalы vя яmtяя mцnasibяtlяri шяraitindя яmtяя istehsalчыlarы arasыnda яlaqя formasыdыr.

Иstehlakчыlar bazarda tяlяblя, istehsalчыlar isя tяkliflя чыxыш edir. Яmtяяlяrя tяklif hяm natural vя dяyяr formasыnda (яmtяяlяr hяm istehlak dяyяrinя, hяm dя dяyяrя malik olur) olduьundan hяm dя qiymяtя malik olur. Qiymяt, tяlяb vя юdяniш qabiliyyяtli tяklifin qarшыlыqlы яlaqяlяrinin bir шяrti kimi чыxыш edir.

Mal qiymяtsiz tяlяbя qarшы dura bilmяz. Burada, tяlяb-qiymяt-mal tяklifi, budur bazarыn цч tяrkib hissяsi. Onlar bazar mцnasibяtlяri sisteminin elementlяrini юzцndя яks etdirir.

Bazar mцnasibяtlяri sistemi axыrыncыnыn modelini formalaшdыrыr. Nяticя etibarы ilя iqtisadiyyat bazar mцnasibяtlяrinin hяrяkяtinni, yяni istehlakчы vя istehsalчыlar arasыndakы iqtisadi mцnasibяtlяrin hяrяkяtini юyrяnir.

168

Page 169: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Ancaq iqtisadi mцnasibяtlяr sahяsindя daha dцzgцn idarяetmя qяrarы qяbul etmяk цчцn dяqiq vя dцzgцn informasiyanыn olmasы tяlяb olunur. Bir qayda olaraq bu cцr informasiyalar mцhasibat uчotu sistemindя yaranыr.

Иdarяetmя sistemindя mцhasibat uчotu bir sыra funksiyalarы: nяzarяt, informasiya, analitik яks яlaqя vя s. yerinя yetirir. Buna gюrя dя mцhasibat uчotunun sosial яhяmiyyяti onun bazar mцnasibяtlяrinin modelinя яsaslanan funksiyalarы ilя tяsdiq olunur.

Bazar шяraitindя hяr bir tяsяrrцfat subyektinin fяaliyyяtiniin son mяqsяdi mяnfяяt яldя etmяk hesab edilir. Buna gюrя dя mцhasibat uчotunun predmetindя mцhasibat uчotu sisteminin bazar modeli ilя яlaqяsi яks etdirilmяlidir.

Tяsяrrцfat subyektlяrinin fяaliyyяti nяzяrdяn keчirilяrkяn proseslяrin dinamikliyinя, vasitяlяrin vя onlarыn mяnbяlяrinin hяrяkяt etmяsinя tяsadцf edilir. Lakin bu hяrяkяtin arasыnda istehsalчы ilя istehlakчы arasыnda baш verяn iqtisadi mцnasibяtlяr dayanыr. Buna gюrя vasitяlяrin ilk yaranma mяrhяlяsini aчmaq vя юyrяnmяk tяlяb olunur.

Bir qayda olaraq istehsal prosesinin fasilяsizliyi tяchizat prosesi ilя mцшayiяt olunur vя bu da istehsal olunmuш hazыr mяhsulun satышыnыn tяшkil edilmяsinя шяrait yaradыr. Vasitяlяrin hяrяkяtinin bu mяrhяlяlяri bir-birini daima яvяz edir ki, bu da mцяssisяdя vяsaitlяrin fasilяsiz dюvr etmяsinя шяrait yaradыr vя kapitalыn dюvriyyяsini aшaьыdakы kimi ifadя edir: Иstehsal vasitяlяri P-Я ...И...Я 1 ...P 1 Ишчi qцvvяsi

Kapitalыn dюvriyyяsinin яsas mяrhяlяsinin maddi nemяt (gюstяrilяn xidmяt) yaradan (yerinя yetirяn), yяni nяinki xarici gюrцnцшцnя vя xцsusiyyяtinя, hяm dя dяyяrinя gюrя istehlak edilmiш яшyadan fяrqlяnяn yeni mяhsul istehsal edяn istehsal tяшkil edir.

Yeni yaradыlmыш mяhsulun dяyяri istifadя olunmuш istehsal vasitяlяrindяn vя iшчi яmяyi ilя yaranan yeni dяyяrdяn ibarяtdir. Mцhasibat uчotu istehsal prosesini (gюstяrilяn xidmяti) qeyd edяrяk istehsal mяsrяflяrinni (yяni istehsal vasitяlяrini vя iшчi qцvvяsinni) vя istehsal mяhsullarыnы (hazыr mяhsullarы) яks etdirir.

Mцhasibat uчotu istehsal vasitяlяrinin vя iшчi qцvvяsinin mяsrяflяrini яks etdirmяklя istehsalыn istehlakыnы-istehsal prosesinin яks tяrяfini яhatя rdir.

Kapitalыn dюvriyyяsinin digяr mяrhяlяlяri tяdavцl sahяlяrindя baш verir. Bu, mцяssisяnin tяchiz edilmяsi vя hazыr mяhsulun satышы mяrhяlяlяridir.

Mцhasibat uчotu tяchizat vя satыш prosesini яks etdirmяklя istehsal vasitяlяrinin яldя edilmяsi, mяhsullarыn satышы vя яmяyin юdяnilmяsi xяrclяrini яhatя edir. Mяhsul satышыndan яldя edilяn pul vяsaitinin, tяyin edilmiш bцtцn

169

Page 170: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

dюvlяt vergilяrinin юdяnilmяsi цчцn mяnfяяtdяn verilmiш avans mяblяьindяn artыq qalan hissяsi mцяssisяnin sяrancamыnda qalan mяnfяяt hesab edilir. Belяliklя, tяsяrrцfat subyektinin kapitalыnыn dюvriyyяsini sxematik olaraq aшaьыdakы kimi tяsяvvцr etmяk olar (proseslяr vasitяsilя): İstehsal prosesi Əmək vasitələrinin əmək əşyaları, işçi Цmumiyyяtlя mцhasibat (maliyyя) uчotu vя hesabatы mцvafiq qayda vя standartlara riayяt etmяklя uчot vя hesabatыn beynяlxalq standartlarыna uyьun tяшkil edilir. Mцhasibat (maliyyя) hesabatыnыn qarшыsыnda aшaьыdakы vяzifяlяri yerinя yetirmяk qoyulmuшdur. - яn mцhцm vя potensial imkana malik olan investor vя kreditorlara lazыm olan obyektiv vя baшa dцшцlяn informasiyalar tяqdim etmяk; - gюzlяnilяn gяlirlя яlaqяdar risk vя mяblяьlяr haqda fikir sюylяmяk цчцn яn mцhцm potensial imkana malik investorlara vя kreditorlara kюmяk edяn informasiyalar vermяk;

- mцяssisяnin tяsяrrцfat ehtiyatlarы vя юhdяliklяri, яmlakыn tяrkibi vя onlarыn formalaшma mяnbяlяri, elяcя dя vяsait mяnbяlяrinin dяyiшmяsi haqda informasiyalar tяqdim etmяk.

Mцhasibat (maliyyя) uчotu vя hesabatыnыn tяrtibi pul ifadяsi ilя yerinя yetirilir.

Mцhasibat (maliyyя) uчotu sistemindя toplanan vя iшlяnяn informasiyalarыn mцяssisяdяn kяnar istifadя edяnlяrя tяqdim edilmяsi цmumi tяyinatlы xarici hesabatlarыn яsas цsulu sayыlыr.

Azяrbaycan Respublikasыnda hazыrda qцvvяdя olan mцhasibat (maliyyя) hesabatы mцяssisяnin balansыndan (1№-li forma) vя mцяssisя balansыna яlavяdяn (5№-li forma), maliyyя nяticяlяri vя onlarыn istifadяsi haqda hesabatdan (2№-li forma) ibarяtdir. Qяrb firmalarыnыn mцhasibat (maliyyя) hesabatы aшaьыdakы tяrkibdя olur: - Balans;

qüvvəsi ilə birləşdirilməsi ...İ...Ə 1

Təchizat prosesi Satış prosesi İstehsal vasitələri P-Ə Ə 1 ...P1 İşçi qüvvəsi

170

Page 171: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

- Mяnfяяt vя zяrяr haqqыnda hesabat; - Xцsusi kapitalыn hяrяkяti haqda hesabat; - Pul vяsaitinin hяrяkяti haqda hesabat.

Mцhasibat (maliyyя) informasiyalarы sistemi, яmяlyatlarыn uчotunu formalaшdыrmaq vя qяbul edilяn qяrarыn nяticяsinя tяsir etmяyя шяrait yaradan doьru, obyektiv vя яhяmiyyяtli olmaq, proqnoz dяyяrя malik olmaq, mцvafiq idarяetmя vя digяr qяrarlar qяbul etmяk yaxud hazыrlamaq цчцn vaxtlы-vaxtыnda vя hamыya aydыn olmaq kimi tяlяblяri tяmin etmяlidir. Sintetik vя analitik hesablarыn aparыlmasыnы nяzяrdя tutan mцhasibat uчotu sistemi mцhasibat informasiyalarыnыn formalaшmasыnыn dцzgцnlцyцnц yoxlamaьa vя tяsdiq etmяyя шяrait yaradыr.

Maliyyя (mцhasibat) hesabatlarыnda gюstяrilяn mцhasibat informasiyalarы, mяlumatlarыn mцqayisя edilя bilmяk tяlяblяrini tяmin etmяlidir.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnda gюstяrilяn uчot informasiyalarы mцhafizяkar olmalы, yяni aktivlяri, яmlaklarы qiymяtlяndirяn zaman mцmkцn olan qiymяtdяn яn aшaьы qiymяt seчilmяlidir. Bu яшyanыn bazar qiymяtinin onun maya dяyяrindяn artыq olmasы hallarыnda hяmin яшyanыn hesabatda daha aшaьы qiymяtlя, yяni maya dяyяri ilя gюstяrilmяsini яhatя edir. Яksinя, яшyanыn bazar qiymяti maya dяyяrindяn aшaьы olduqda isя hяmin яшya uчotda bazar qiymяti ilя яks etdirilmяlidir. Bu cцr xцsusiyyяt hяm яmlaklarыn vя aktivlяrin qiymяtlяndirilmяsindя, hяm dя mяnfяяt sяviyyяsinin mцяyyяn edilmяsindя ehtiyatlыlыьы tяmin edir.

Mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnda gюstяrilяn informasiyalar tam vя onlardan istifadя edяnlяr цчцn zяruri olan maksimum mяzmuna malik olmalыdыr.

Mцhasibat (maliyyя) uчotunun tяшkili vя mцhasibat (maliyyя) hesabatыnыn tяrtibi konsepsiyasыnыn яsas prinsiplяrindяn biri iqtisadi mяzmunundan vя ikili xarakterindяn asыlы olaraq hяr bir tяsяrrцfat яmяliyyatыnы eyni mяblяьdя mцhasibat uчotunun iki hesabыnda, ikili yazыlыш metodu ilя яks etdirmяk hesab edilir.

Sintetik vя analitik hesablarыn kюmяyi ilя tяшkil edilяn sistemli mцhasibat uчotu mцяssisяnin яmlakы, onlarыn formalaшma mяnbяyi haqda dяqiq informasiyalar яldя etmяyя шяrait yaradыr.

Mцhasibat (maliyyя) uчotu vя hesabatыnыn яn mцhцm prinsiplяrindяn biri dя mцhasibat balansы vя digяr hesabat formalarыnы da cяlb etmяklя mцяssisяnin maliyyя vяziyyяtinin tяhlilinin aparыlmasыna imkan yaratmasыdыr. Mцяssisяnnin maliyyя vяziyyяtinin tяhlili balansыn aktivinin lяьv olunmadыьыnы, istehsalat ehtiyatlarы vя digяr material dяyяrlilяrinin mюvcudluьunu, elяcя dя bir sыra яmsallarыn hesablanmasыnы mцяyyяn etmяyя imkan yaradыr. Bununla яlaqяdar olaraq Merill Linqa, Piersa Fennera vя Smitin “Maliyyя hesabatыnы necя oxumalы” adlы iшi xцsusi maraq doьurur 1 .

171

Page 172: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Mцhasibat (maliyyя) hesabatы nяinki mцяssisя daxilindя istifadя edilmяk, hяm dя xarici istifadячilяr цчцn nяzяrdя tutulduьundan beynяlxalq qayda vя standartlara mцvafiq aparыlan auditor yoxlamasыna yюnяldilmiшdir.

Auditor rяyi mцhasibat (maliyyя) hesabatыnda яks etdirilяn nюqsanlar gюstяrilmяklя mцstяqil auditor firmasы yaxud auditor palatasыnыn mцtяxяssislяri

tяrяfindяn tяrtib edilir. Mцhasibat (maliyyя) uчotu vя hesabatы sisteminin tяшkili zamanы

inflyasiyanыn uчotu яn mцhцm mяsяlя hesab edilir. Beynяlxalq uчot vя hesabat standartlarы цzrя Beynяlxalq hюkumяtlяrarasы

ekspertlяr qrupunun, Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Иqtisadiyyat vя Sosial mяsяlяlяr Шurasыnыn transmilli korporasiyasы цzrя komissiyasыnыn materiallarыna яsasяn “Иnflyasiya” dedikdя qiymяtin цmumi sяviyyяsinin artmasы baшa dцшцlцr. Bu terminin alternativ izahы pulun alыcыlыq qabiliyyяtinin aшaьы dцшmяsi kimi verilя bilяr. Ancaq qiymяtin цmumi sяviyyяsinin dяyiшmяsi kimi konkret malыn qiymяtinin artma dinamikasыnы яks etdirmяk цчцn “inflyasыya” termini illяrlя daha geniш mяnada istifadя edilmяyя baшlanmышdыr (bir sыra mцtяxяssislяrin fikrincя, “qiymяtin dяyiшmяsi” ifadяsi hяm konkret qiymяti, hяm dя onlarыn цmumi sяviyyяsini яhatя etdiyindяn nяzяrdяn keчirilяn halы daha tam xarakterizя edir). Buna gюrя “Иnflyasiya” termini vя “qiymяtin dяyiшmяsi” ifadяsi bir-birini яvяz edяn anlayыш kimi istifadя edilir.

Чox юlkяlяrdя mцhasibat uчotunun qяbul edilmiш prinsiplяri ilk qiymяtя яsaslanan gюstяricilяri юzцndя birlяшdirяn maliyyя hesabatыnы (maliyyя cяdvяlini) яsas gюtцrцr. Bu cцr yanaшma iki sяbяblя izah edilir. Birinci, ilk qiymяt razыlaшma aparыlan dюvrdя mцяssisяnin apardыьы юdяniшin yaxud aldыьы vяsaitin hяqiqi qiymяtini яks etdirir, ikinci ilk qiymяt bir qayda olaraq mцstяqil mцшtяrilяrlя baьlanmыш razыlaшmanыn nяticяsi hesab edildiyindяn maliyyя яmяliyyatlarы gюstяricilяrinin yoxlanmasыnыn subyektivliyini юzцndя яks etdirir.

Qiymяtin sabitliyi шяraitindя яmяliyyatlarыn ilk dяyяrinя яsaslanan uчot vя hesabat sistemindяn istifadя edilmяsi юzцnц doьrultmuшdur.

Lakin qiymяtlяr artыb-azaldыqca bu cцr sistemin tяtbiqi mцяssisяnin vяziyyяti, fяaliyyяti, ehtiyatlarыn vя i.a. istifadяsi haqda yanlыш qяrar чыxarmaьa gяtirib чыxara bilяr.

Mюvcud vяsaitlяr vя debitor borclarы kimi maliyyя aktivlяri gяlяcяkdя cяlb edilяsi pul mяblяьinя olan tяlяbatы юzцndя яks etdirdiyindяn яsasяn mцяssisяnin яmlak vя maliyyя vяziyyяtinin mцяyyяn edilmяsindя xarici istifadячilяrя imkan yaratmыr.

Иnflyasiya prosesinin tяsiri mцhasibat uчotunun tяшkilindя, xцsusilя gюstяricilяrin яmsallaшdыrыlmasы vasitяsilя uчot obyektindя яks etdirilir. 1. Linq M., Piersa F. vя Smit “Как чытать фынансовый отчет” Иngilis dilindяn tяrcцmя. M. Dels. 1992-sяh. 39

172

Page 173: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Иnflyasiya prosesi шяraitindя uчotun tяшkilini lazыmi sяviyyяdя qurmaq цчцn dюvri surяtdя цmumi qiymяt яmsalыnы mяrkяzi mяtbuatda dяrc etdirmяk lazыmdыr ki, mцяssisяlяr balansыn aktiv maddяlяrini yenidяn hesablayыb dяqiqlяшdirя bilsinlяr. Qiymяt яmsalыnыn dюvri surяtdя mяtbuatda dяrc edilmяsi mцяssisя яmlakыnыn vяziyyяtini dяqiq mцяyyяn etmяyя imkan yaradыr. Bu zaman material vя digяr qiymяtlilяrin hяqiqi dяyяri bazar yaxud birja qiymяtindяn artыq ola bilяr. Belя halda hяmin qiymяtlilяrin hяqiqi maya dяyяri ilя bazar dяyяri arasыndakы fяrq sonrakы hesabat dюvrlяrindя mяhsul satышыndan ola bilяcяk zяrяrin юdяnilmяsini tяmin edяn xцsusi ehtiyat kimi balansыn passivinin ayrы maddяsindя яks etdirilmяlidir.

173

Page 174: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 12. TЯШKILATЫN UЧOT SIYASЯTI 1. Uчot siyasяti haqda anlayыш vя onun tяrkibi. 2. Tяшkilatыn uчot siyasяtinя (metodoloji, tяшkilati-texniki istiqamяt baxыmыndan)яsas baxышlar. Uчot siyasяti – mцhasibat uчotunun aparыlma цsulunun – ilkin mцшahidя, dяyяr юlчцsц, tяsяrrцfat fяaliyyяti hallarыnыn cari qruplaшdыrыlmasы vя yekun цmumilяшdirilmяsinin mяcmuudur. Tяшkilatda qurulan mцhasibat uчotu onun mцяyyяn qaydalar цzrя aparыlmasыnы nяzяrdя tutur. Bu cцr qaydanыn mяcmuunun tяyin edilmяsindя baшlыca problem uчotun aparыlmasыndan alыnan maksimum effektin hяyata keчirilmяsini tяmin etmяkdяn ibarяtdir. Bu cцr halda effekt dedikdя maliyyя vя idarяetmя informasiyalarыnыn vaxtlы-vaxtыnda formalaшmasыnы, istifadя edяn dairяlяr цчцn yararlы vя ehtibarlы olmasы baшa dцшцlцr. Tяшkilatыn uчot siyasяti mяsяlяsini aшaьыdakыlar araшdыrmalыdыr: a uчot siyasяtini tяsdiq edяn mцяssisя, tяшkilat rяhbяri; a uчot siyasяtini formalaшdыran, yяni onun mяzmununu hяrtяrяfli vя яsaslanmыш шяkildя iшlяyib hazыrlayan mцяssisя, tяшkilatыn mцhasibi; a uчot siyasяti audit yoxlamasыnыn obyektlяrindяn biri olduьundan vя yoxlama prosesi bilavasitя onun vasitяsilя hяyata keчirildiyindяn – auditor; a bu vя digяr vergiyяcяlbetmя qaydasы uчot siyasяtinin яksяr prinsipindяn asыlы olduьundan vergi inspektoru. Tяшkilatыn daxili hяyatы vя xarici istifadячilяr цчцn яhяmiyyяtli olan uчot siyasяti mцhasibat informasiyalarыnda tяшkilat vя шяxslяrin maddi maraьыnы tяmin edяn ciddi nяzarяt obyekti hesab edilir. Belяliklя, tяшkilatыn uчot siyasяti – birinci mцhasibat uчotu sisteminin liberallaшdыrma prosesinin hяyata keчirilmяsini; ikinci mцhasibat uчotu vя mehasibat hesabatы цzrя normativ sistemin tяkmillяшdirilmяsinin baш vermяsini; цчцncц beynяlxalq standarta mцvafiq mцhasibat uчotunun islahatы Proqramыna mцvafiq tяdbirlяrin hяyata keчirilmяsindя qцvvяdя olan qanunvericiliyin tяtbiq edilmяsini юzцndя яks etdirяn qeyri adi vasitя hesab edilir. Bu baxыmdan digяr юlkяlяrdя olduьu kimi bizim юlkяdя dя belя bir istiqamяtverici sяnяd hazыrlanmыш vя ondan юlkяnin uчot sistemindя istifadя edilir. 1997-ci ilin 1 yanvar tarixindяn Azяrbaycan Respublikasы Maliyyя Nazirliyinin 23 yanvar 1997-ci il 05 №-li яmri ilя tяsdiq olunmuш mцhasibat uчotu цzrя ilk “Tяшkilatыn uчot siyasяti”nя dair яsasnamя qцvvяyя minmiшdir. Bu standartыn цmumi mяzmunu aшaьыdakыlarы яhatя edir.

174

Page 175: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

1. Цmumi mцddяalar 1.1. Bu яsasnamя Azяrbaycan Respublikasы Prezidentinin 22 mart 1995-ci il tarixli fяrmanы ilя qяbul edilmiш “Mцhasibat uчotu haqqыnda Azяrbaycan Respublikasы Qanunu”nun 4-cц maddяsinя яsasяn uчot aparmaьa borclu olan bцtцn idarя, mцяssisя, tяшkilat vя digяr tяsяrrцfat subyektlяrinin (bundan sonra mцяssisя adlandыrыlacaq) uчot siyasяtinin formalaшmasыnыn яsaslarыnы vя aчыqlanmasыnы mцяyyяn edir. Bu яsasnamя Azяrbaycan Respublikasыnda Mцhasibat uчotu sisteminin tяnzimlяnmяsi цчцn yaradыlmыш hцquqi normativ sяnяdlяrdяn biridir vя bu sahяdя yaradыlmыш hцquqi normativ sяnяdlяri nяzяrя almaqla mцhasibat uчotu sisteminin tяnzimlяnmяsinin яn цmumi яlaqя formalarыnы юzцndя яks etdirir. 1.2. Prezidentin 1995-ci il 22 mart tarixli fяrmanы ilя qяbul edilmiш vя Milli Mяclisin 999 saylы 24 mart 1995-cii il tarixli qяrarы ilя iyul ayыnыn 1-dяn qцvvяyя minmiш bu яsasnamя “Mцhasibat uчotu haqqыnda Azяrbaycan Respublikasы Qanunu”na vя qцvvяdя olan digяr mцhasibat uчotu standartlarыna яsaslanaraq mцяssisяlяrdя mцhasibat uчotunun aparыlmasы цsullarыnыn (mцhasibat uчotunun aparыlma цsullarыna: qruplaшdыrma vя tяsяrrцfat fяaliyyяti faktlarыnыn qiymяtlяndirilmяsi, aktivlяrin dяyяrinin юdяnilmяsi metodlarы, sяnяdlяrin dюvriyyяsinin tяшkili цsullarы, inventarizasiya qaydalarы, mцhasibat uчotu hesablarыnыn tяtbiqi цsullarы, uчot registrlяri sistemi, mяlumatlarыn araшdыrыlmasы vя digяr mцvafiq цsullar, metodlar aiddir) яn цmumi яlaqя formalarыndan bяhs edir.

1. Uчot siyasяtinin formalaшmasы. 2.1. Sюzц gedяn “Mцhasibat uчotu haqqыnda Azяrbaycan Respublikasы Qanunu”nun 9-cu maddяsinя яsasяn mцяssisяnin uчot siyasяti onun rяhbяri tяrяfindяn formalaшыr. Mцяssisя rяhbяri uчot siyasяtini formalaшdыrarkяn bu яsasnamяnin vя mцhasibat uчotu sistemini tяnzimlяyяn digяr hцquqi normativ sяnяdlяrin tяlяblяrinя яmяl edir. 2.2. Uчot siyasяtinin formalaшmasыnda яsasяn aшaьыdakыlar nяzяrdя tutulur: mцяssisя юz яmlakыnы vя юhdяliklяrini digяr mцяssisяlяrin яmlakыndan vя юhdяliklяrindяn ayыrыr; mцяssisя uzun mцddяt fasilяsiz iшinя, onun gяlяcяk inkiшafыna, яmlak vя юhdяliklяrinя, hяmчinin borclarыnыn vaxtlы-vaxtыnda юdяnilmяsinя tяminat verir; mцяssisяnin uчot siyasяtini Azяrbaycan Respublikasыnыn Mцhasibat uчotu sistemini tяnzimlяyяn qanunverici sяnяdlяrя uyьun olaraq hesabat ili цчцn qяbul edir; mцяssisя gяlir vя xяrclяrin hesabat dюvrцnя dцzgцn aid etmяli, bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn ardыcыl olaraq uчot registrlяrindя dцzgцn xronoloji qeydiyyatыnы tяmin etmяli, mюvcud яmlakыn, юhdяliklяrin, kapitalыn, hesablaшmalarыn vя digяr sяrvяtlяrin inventarizasiyanыn nяticяllяrini uчotda tam vя dцzgцn яks etdirmяlidir. 2.3. Mцяssisяnin uчot siyasяti яsasяn aшaьыdakыlarы юzцndя яks etdirir:

175

Page 176: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

- mцяssisя яmlakыnыn, юhdяliklяrinin, kapitalыnыn, dюvriyyя vasitяlяrinin vя цmumiyyяtlя bцtцn maliyyя-tяsяrrцfat fяaliyyяtindяki tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn natural gюstяricilяr яsasыnda, pul ifadяsindя, fasilяsiz, baшdan-baшa, sяnяdlяшdirilmiш vя mцhasibat registrlяrindя qarшыlыqlы яlaqяdя, mцhasibat hesablarыnda ikili yazыlыш цsulu ilя heч bir istisnaya yol vermяdяn dцzgцn yыьыlmasы vя qaydaya salыnmasы sistemini tяmin edir; - mцяssisя rяhbяri mцhasibat uчotunun tяшkili formasыnы, sяnяd dюvriyyяsi qaydasыnы vя uчot mяlumatlarыnыn texnoloigiyasыnы tяmin edir, daxili uчot vя hesabat sistemini iшlяyib hazыrlayыr, mцhasibat uчotunun mяqsяdini hяyata keчirmяk цчцn vacib olan tяsяrrцfat яmяliyyatlarы цzяrindя nяzarяt qaydasыnы sяnяdlяrя imza etmяk hцququ olanlarы vя s. mцяyyяn edir; - mцяssisя ilkin uчot sяnяdlяrindя mяzmunu qeyd olunan tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnы uчot vя hesabatda яks etdirяn zaman onun iqtisadi mяzmununun mяnaca qalan bцtцn яlamяtlяrindяn цstцnlцyцnц tяmin edяrяk onlarыn uчot siyasяtindя kommersiya sirri kimi qorunub saxlanmasыnы tяlяb edir; - mцяssisя maliyyя nяticяlяrini formalaшdыran zaman potensial zяrяrin yaxud юhdяliyin son dяrяcя mяnfяяtя vя aktivя чevrilяrяk uчot vя hesabatda яksini tapmasы цчцn bюyцk hazыrlыq iшini – ehtiyatlыlыьы tяmin edir; - mцяssisя hяr dяfя analitik uчot mяlumatlarыnы sintetik uчot mяlumatlarы ilя tutuшduraraq mцhasibat uчotu vя hesabatыnыn dцzgцnlцyцnц yoxlayыr. 2.4. Uчot siyasяtinin formalaшmasы zamanы mцhasibat uчotunun tяшkili vя aparыlmasы (daxili uчot vя hesabat qaydalarыnыn yaradыlmasы), inventarizasiya qaydasы, яmlak vя юhdяliklяrin qiymяtlяndirilmяsi цsullarы, fondlar vя ehtiyatlarыn yaradыlmasы, satышdan gяlяn gяlirin mцяyyяn edilmяsi, ilkin uчot formalarыnыn tяшkili, aylыq, rцblцk vя illik hesabatlarыn hazыrlanmasы vя s. iшlяrin gюrцlmяsi barяdя mцяssisя rяhbяri daxili яmrlяr, qяrarlar, qaydalar vя s. hazыrlayыr. 2.5. Mцяssisя rяhbяri uчot siyasяtini formalaшdыran zaman “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununu яldя rяhbяr tutaraq onun bцtцn tяlяlblяrini yerinя yetirmяlidir. Uчot siyasяti hяmчinin Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunverici orqanlarы tяrяfindяn qяbul edilmiш Mцhasibat uчotu standartlarыnыn tяlяblяrinя uyьun olmalыdыr. 2.6. Mцяssisяnin uчot siyasяtindя hяr dяfя Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunverici orqanlarы tяrяfindяn qяbul edilmiш mцhasibat uчotu standartlarыnыn tяlяblяrinя uyьun яlavя vя dяyiшikliklяr edilя bilяr.

3. Uчot siyasяtinin aчыqlanmasы 3.1. Mцяssisяnin яmlakыnыn, юhdяliklяrinin, dюvriyyя vasitяlяrinin, maliyyя vяziyyяtinin, tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяlяrinin, kapitallarыn, maliyyяlяшmяlяrinin vя s. yekun gюstяricilяri istifadячilяr (sahibkarlar, sяhmdarlar, Dюvlяt orqanlarы, kreditorlar vя s.) цчцn tяyin edilmiш mцhasibat

176

Page 177: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

(maliyyя) hesabatlarыndan heч bir istisnaya yol verilmяdяn dцzgцn яks etdirilmяlidir. Maliyyя, Bank, vergi orqanlarы, investorlar, malsatanlar, mal alanlar, kreditorlar, Dюvlяt orqanlarы vя digяr maraьы olan tяшkilatlar vя шяxslяr tяrяfindяn operatыv rяhbяrlik vя idarяetmяni hяyata keчirmяk цчцn tяsяrrцfat proseslяri vя maliyyя-tяsяrrцfat fяaliyyяti haqqыnda zяruri mяlumatlarы dцzgцn tяhlil etmяk vя mцяssisяnin gяlяcяk inkiшaf perspektivlяrinin maksimum yollarыnы dцzgцn araшdыrmaq mяqsяdilя uчot siyasяti aчыqlanыr. Mцяssisяnin kommersiya sirlяrindяn baшqa bu aчыqlamalar mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыna яlavя edilяn arayышlarda юz яksini tapыr. Bu яsasnamяdяn sonra Respublikada 2005-2008-ci illяrdя Milli Mцhasibat Standartlarыnыn tяtbiqi цzrя Azяrbay can Respublikasы Nazirlяr Kabinetinin 18 iyul 2005-ci il 139 №-li qяrarы ilя tяsdiq olunmuш Proqrama mцvafiq olaraq 2007-ci ildя “Uчot siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя sяhvlяr цzrя” kommersiya tяшkilatlarы цчцn 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarы hazыrlanmыш vя o Azяrbaycan Respublikasы Maliyyя Nazirliyinin 2007-ci il 23 iyul tarixli И-173/1 nюmrяli яmri ilя tяsdiq edilяrяk tяcrцbяyя tяtbiqi tюvsiyя edilmiшdir. Hяmin standartыn чыxarышы suala яlavя edilir.

Ч Ы X A R Ы Ш

“UЧOT SИYASЯTИ, UЧOT QИYMЯTLЯRИNDЯ DЯYИШИKLИKLЯR VЯ SЯHVLЯR ЦZRЯ” KOMMERSИYA TЯШKИLATLARЫ ЦЧЦN 11 №li MИLLИ

MЦHASИBAT UЧOTU STANDARTЫ

ЦMUMИ MЦDDЯALAR Standartыn tяyinatы 1. Bu Standart “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanununa uyьun olaraq hazыrlanmыш vя «Uчot siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя sяhvlяr» adlы 8 №li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartыna яsaslanmышdыr.

Mяqsяd 2. Bu Standartыn mяqsяdi uчot siyasяtindя vя uчot qiymяtlяrindя edilяn dяyiшikliklяrя vя sяhvlяrin dцzяldilmяsinя dair mяlumatыn aчыqlanmasы vя uчot qaydalarы ilя yanaшы, uчot siyasяtinin seчilmяsi vя dяyiшdirilmяsi цчцn istifadя olunan meyarlarыn mцяyyяn olunmasыndan ibarяtdir. 3 Uчot siyasяtindя dяyiшikliklяrя aid aчыqlama tяlяblяri istisna olmaqla, uчot siyasяti цzrя aчыqlama tяlяblяri “Maliyyя hesabatlarыnыn tяqdimatы цzrя” 1 №li Milli Mцhasibat Uчotu Standartыnda tяqdim edilmiшdir.

STANDARTЫN TЯTBИQИ SAHЯSИ 4. Bu standart, Uчot Qaydalarы nяzяrя alыnmaqla, maliyyя hesabatlarыnы “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanununun 10-cu maddяsinя яsasяn hazыrlayan kommersiya tяшkilatlarы tяrяfindяn tяtbiq edilir. 5. Mцhasibat uчotunu tяnzimlяyяn qцvvяdя olan normativ-hцquqi aktlar ilя bu Milli Mцhasibat Uчotu Standartы arasыnda ziddiyyяt yarandыьы halda, hazыrkы standart tяtbiq edilir. 6. Bu standart uчot siyasяtinin seчilmяsi vя tяtbiqi zamanы, habelя uчot siyasяtindя vя uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяrin vя яvvяlki hesabat dюvrlяrinin sяhvlяri цzrя dцzяliшlяrin uчotu zamanы tяtbiq edilir. 7. Яvvяlki hesabat dюvrlяrinin sяhvlяrinin dцzяldilmяsi vя uчot siyasяtindя dяyiшikliklяrin tяtbiq edilmяsi mяqsяdilя aparыlmыш retrospektiv dцzяliшlяr цzrя vergi nяticяlяri “Cari mяnfяяt vergisi цzrя” 3 №li Milli

177

Page 178: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Mцhasibat Uчotu Standartыna vя “Tяxirя salыnmыш mяnfяяt vergisi цzrя” 4 №li Milli Mцhasibat Uчotu Standartыna яsasяn uчota alыnыr vя aчыqlanыr.

ЯSAS ANLAYЫШLAR 8. Bu standartda istifadя edilmiш яsas anlayышlar aшaьыdakы mяnalarы ifadя edir: Uчot siyasяti – maliyyя hesabatlarыnыn hazыrlanmasы vя tяqdim edilmяsi zamanы mцяssisя tяrяfindяn tяtbiq edilяn konkret prinsiplяr, яsaslar, шяrtlяr vя qaydalardыr. Uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr – aktivlяrin vя ya юhdяliklяrin mюvcud statusunun vя onlarla baьlы ehtimal edilяn gяlяcяk iqtisadi sяmяrя vя юhdяliklяrin qiymяtlяndirilmяsi nяticяsindя aktivin vя ya юhdяliyin balans dяyяrinin vя ya aktivin dюvri istehlak mяblяьinin dцzяldilmяsidir. Uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr яldя olunmuш yeni mяlumatlardan vя vяziyyяtin dяyiшmяsindяn yarandыьы цчцn sяhvlяrin dцzяldilmяsi hesab edilmir. Ciddi mяlumat boшluqlarы vя ya maliyyя hesabatlarыnыn maddяlяri цzrя mяlumatыn yanlыш tяqdim edilmяsi – istifadячilяrin maliyyя hesabatlarыna яsaslanan qяrarlarыna ayrы-ayrыlыqda vя ya birlikdя tяsir edя bildikdя яhяmiyyяtli hesab edilirlяr. Яhяmiyyяtlilik dяrяcяsi mяlumat boшluьunun vя ya yanlыш tяqdim edilmiш mяlumatыn hяcmindяn vя xцsusiyyяtindяn asыlыdыr. Mцvafiq maddяnin hяcmi vя ya xцsusiyyяti, vя ya bunlarыn hяr ikisi mцяyyяnlяшdirici faktor ola bilяr. Bundan baшqa, яhяmiyyяtlilik dяrяcяsi istifadячilяrin tяsяrrцfat fяaliyyяti haqqыnda vя mцhasibat uчotu haqqыnda mцvafiq biliklяrя sahib olmasы, habelя onlarыn яldя edilяn mяlumatlarla diqqяtlя tanыш olmaq istяyinя malik olmasы fяrziyyяsi яsasыnda mюvcud шяrtlяr daxilindя edilmiш mцhakimяyя яsaslanыr. Keчmiш dюvrlяrin sяhvlяri – mцяssisяnin bir vя ya bir neчя яvvяlki dюvrlяrini яhatя edяn maliyyя hesabatlarыnda aшaьыdakы шяrtlяri tяmin edяn etibarlы mяlumatdan istifadя edilmяmяsi vя ya yanlыш istifadя edilmяsi nяticяsindя buraxыlmыш sяhvlяr vя edilmiш yanlыш bяyanatlardыr: (a) mяlumat hяmin dюvrlяrin maliyyя hesabatlarы dяrc olunmaq цчцn tяsdiq edildiyi zaman mюvcud olduqda; vя (b) mяlumatыn hяmin maliyyя hesabatlarыnыn hazыrlanmasы vя tяqdim edilmяsi zamanы яldя edilmяsi vя uчota alыnmasы mяntiqi olaraq mцmkцn hesab edildikdя. Belя sяhvlяrя riyazi vя uчot siyasяtinin tяtbiq edilmяsi zamanы buraxыlan sяhvlяr, faktlarыn gюzdяn qaчыrыlmasы vя ya sяhv izah edilmяsi vя saxtakarlыq daxildir. Retrospektiv tяtbiq etmя – yeni uчot siyasяtinin mцяssisя яmяliyyatlarыna, digяr hadisя vя шяrtlяrя onun sanki hяmiшя tяtbiq edildiyi шяkildя tяtbiq edilmяsidir. Retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmя – maliyyя hesabatlarы elementlяrinin tanыnmasы, qiymяtlяndirilmяsi vя aчыqlanmasыna dair яvvяlki hesabat dюvrlяrinя aid sяhvlяrin sanki heч olmadыьы kimi dцzяldilmяsidir. Mцmkцnsцzlцk – mцяssisя, bцtцn mцmkцn cяhdlяri etmяsinя baxmayaraq standartlarыn tяlяbini tяtbiq edя bilmяdikdя, belя tяlяbin tяtbiq edilmяsi qeyri-mцmkцn sayыlыr. Mцяyyяn keчmiш hesabat dюvrц цчцn uчot siyasяtindя dяyiшikliyi retrospektiv шяkildя tяtbiq etmяk vя ya sяhvi dцzяltmяk mяqsяdilя mяlumatlarы retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmяk aшaьыdakы hallarda qeyri-mцmkцn sayыlыr: (a) retrospektiv tяtbiq etmяnin vя ya retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmяnin nяticяsi mцяyyяn edilя bilmяdikdя; (b) retrospektiv tяtbiq etmя vя ya retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmя hяmin dюvrdя mцяssisя rяhbяrliyinin niyyяtlяri haqqыnda fяrziyyяlяrin irяli sцrцlmяsini tяlяb etdikdя; vя ya (c) retrospektiv tяtbiq etmя vя ya retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmя mяblяьlяrin яhяmiyyяtli dяrяcяdя qiymяtlяndirilmяsini tяlяb etdikdя vя aшaьыdakы mяlumatlarы obyektiv шяkildя digяr mяlumatlardan ayыrmaq mцmkцn olmadыqda: (i) hяmin mяblяьlяrin tanыndыьы, qiymяtlяndirildiyi vя ya aчыqlandыьы tarixdя (tarixlяrdя) mюvcud olan шяrtlяr haqqыnda dяlillяri tяmin edяn qiymяtlяndirmя; vя (ii) hяmin dюvrlяrin maliyyя hesabatlarы dяrc olunmaq цчцn tяsdiq edildiyi zaman mюvcud olan qiymяtlяndirmя. Perspektiv qaydada tяtbiq etmя – uчot siyasяtindя dяyiшikliyin vя uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliyin nяticяsinin tanыnmasыnыn perspektiv tяtbiqi mцvafiq olaraq aшaьыdakыlardan ibarяtdir: (a) uчot siyasяtinin dяyiшdiyi tarixdяn sonra baш vermiш яmяliyyatlara, digяr hadisя vя шяrtlяrя yeni uчot siyasяtinin tяtbiq edilmяsi; vя (b) dяyiшikliyin tяsir etdiyi hazыrkы vя gяlяcяk hesabat dюvrlяrindя uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяrin nяticяsinin tanыnmasы.

UЧOT SИYASЯTИ Uчot siyasяtinin seчilmяsi vя tяtbiq edilmяsi

178

Page 179: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

9. Mцяyyяn standart xцsusi olaraq hяr hansы яmяliyyata, digяr hadisя vя ya шяrtlяrя tяtbiq edildikdя, hяmin яmяliyyat, hadisя vя ya шяrtlяrя tяtbiq edilяcяk uчot siyasяti mцvafiq Milli Mцhasibat Uчotu Standartыnda gюstяrilяn uчot siyasяti olmalыdыr. Uчot siyasяtinin tяtbiq edilmяsinin nяticяsi яhяmiyyяtli olmadыqda, hяmin siyasяtin tяtbiq edilmяsi tяlяb olunmur. Lakin, mцяssisяnin maliyyя vяziyyяtinin, maliyyя nяticяlяrinin vя ya pul vяsaitlяri hяrяkяtinin mцяyyяn sяviyyяdя tяqdim edimяsi mяqsяdilя Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarыndan яhяmiyyяtli olmayan kяnarlaшmalara yol vermяk vя ya onlarы dцzяldilmяmiш saxlamaq mяqbul sayыlmыr. 10. Hяr hansы яmяliyyat, digяr hadisя vя ya шяrtlяrя xцsusi olaraq tяtbiq edilя bilяcяk Standart mюvcud deyilsя, mцяssisя rяhbяrliyi aшaьыdakы meyarlara cavab verяn mяlumatlarыn tяqdimatы ilя nяticяlяnяcяk uчot siyasяtinin hazыrlanmasы vя tяtbiq edilmяsi цчцn шяxsi mцhakimяlяrinя яsaslanmalыdыr: (a) mяlumat, istifadячilяrin iqtisadi mяqsяdli qяrarlar qяbul etmяsi tяlяblяrinя mцvafiq olmalыdыr; vя (b) maliyyя hesabatlarыnыn aшaьыdakы meyarlara cavab vermяsi baxыmыndan etibarlы olmalыdыr: (i) mцяssisяnin maliyyя vяziyyяtini, maliyyя nяticяlяrini vя pul vяsaitlяrinin hяrяkяtini яdalяtli шяkildя яks etdirmяlidir; (ii) яmяliyyatlarыn, digяr hadisя vя шяrtlяrin yalnыz hцquqi formasыnы deyil, iqtisadi mahiyyяtini яks etdirmяlidir; (iii) neytral, yяni qяrяzsiz olmalыdыr; (iv) ehtiyatlыlыq prinsipinя uyьun olmalыdыr; vя (v) bцtцn яhяmiyyяtli baxыmlardan tamamlanmыш olmalыdыr. 11. Hazыrkы Standartыn 10-cu maddяsindя adы чяkilяn dцшцncяlяri tяtbiq etdikdя, mцяssisя rяhbяrliyi aшaьыdakы mяnbяlяrя gюstяrilmiш ardыcыllыqda istinad etmяli vя onlarыn tяtbiq edilmяsi mцmkцnlцyцnц nяzяrdяn keчirmяlidir: (a) Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarыnda oxшar mяsяlяlяr цzrя nяzяrdя tutulan tяlяblяr vя gюstяriшlяr; vя (b) Konseptual Яsaslarda aчыqlanmыш aktivlяr, юhdяliklяr, gяlir vя xяrc anlayышlarы, onlar цzrя tanыnma meyarlarы vя qiymяtlяndirilmя konsepsiyalarы. 12. Hazыrkы Standartыn 10-cu maddяsindя adы чяkilяn dцшцncяlяri tяtbiq etdikdя, mцяssisя rяhbяrliyi hяmчinin mцhasibat uчotu standartlarыnыn hazыrlanmasыnda eyni konseptual яsaslardan istifadя edяn digяr sяlahiyyяtli qurumlarыn (Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartlarы Шurasы kimi) яn son bяyanatlarыnы, mцhasibat uчotu цzrя digяr яdяbiyyat vя mцhasibat sahяsindя qяbul edilmiш tяcrцbяlяri bu standartыn 11-ci maddяsindя gюstяrilяn mяnbяlяr ilя ziddiyyяt yaratmayacaьы dяrяcяdя nяzяrя ala bilяr.

UЧOT SИYASЯTИNИN ARDЫCЫLLЫЬЫ 13. Mцяssisя, hяr hansы Standartыn mцяyyяn maddяlяri qruplaшdыraraq onlara mцxtяlif uчot siyasяtini tяtbiq etmяyi tяlяb etmяsi vя ya icazя vermяsi halы istisna olmaqla, mцvafiq uчot siyasяtini qяbul edяrяk, oxшar яmяliyyatlar, digяr hadisя vя шяrtlяr цzrя ardыcыl шяkildя tяtbiq etmяlidir. Яgяr hяr hansы Standart mцяyyяn maddяlяrin bu mяqsяdlя qruplaшdыrыlmasыna icazя verяrsя vя ya tяlяb edяrsя, onda mцvafiq uчot siyasяti seчilmяli vя hяmin maddяlяr qrupuna ardыcыl шяkildя tяtbiq edilmяlidir.

UЧOT SИYASЯTИNDЯ DЯYИШИKLИKLЯR 14. Mцяssisя uчot siyasяtini yalnыz aшaьыdakы hallarda dяyiшя bilяr: (a) Milli Mцhasibat Uчotu Standartы bunu tяlяb etdikdя; vя ya (b) uчot siyasяtinin dяyiшdirilmяsi maliyyя hesabatlarыnda яmяliyyatlarыn, digяr hadisя vя шяrtlяrin mцяssisяnin maliyyя vяziyyяtinя, maliyyя nяticяlяrinя vя pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinя tяsiri haqqыnda etibarlы vя daha uyьun mяlumatlarыn tяmin edilmяsi ilя nяticяlяndikdя. 15. Mцяssisяnin яvvяlki dюvrlяrdя hяyata keчirdiyi яmяliyyatlardan mahiyyяt etibarilя fяrqli olan яmяliyyatlara yeni uчot siyasяtini tяtbiq etmяsi mцяssisяnin uчot siyasяtinin dяyiшmяsinя dяlalяt etmir. 16. “Torpaq, tikili vя avadanlыqlar цzrя” 7 №li vя ya “Qeyri-maddi aktivlяr цzrя” 12 №li Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarыna uyьun olaraq aktivlяrin yenidяn qiymяtlяndirilmяsi цzrя siyasяtin ilkin tяtbiqi, uчot siyasяtindя dяyiшiklik olmaqla, hazыrkы Standartыn mцddяalarыna uyьun olaraq deyil, 7 №li vя 12 №li Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarыna mцvafiq olaraq yenidяnqiymяtlяndirmя kimi baxыlыr.

UЧOT SИYASЯTИNDЯ DЯYИШИKLИKLЯRИN TЯTBИQ EDИLMЯSИ 17. Hazыrkы Standartыn 21-ci maddяsinя uyьun olaraq: (a) mцяssisя, hяr hansы Standartыn ilkin tяtbiqi nяticяsindя uчot siyasяtindя edilяn dяyiшikliyi hяmin Standartda gюstяrilяn xцsusi keчid шяrtlяrinя uyьun olaraq uчota almalыdыr; vя

179

Page 180: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

(b) mцяssisя uчot siyasяtindя dяyiшikliklяrя tяtbiq olunacaq xцsusi keчid шяrtlяrini юzцndя яks etdirmяyяn Standartыn ilkin tяtbiqi nяticяsindя uчot siyasяtini dяyiшdikdя vя ya uчot siyasяtini kюnцllц dяyiшdikdя, dяyiшiklik retrospektiv шяkildя tяtbiq edilmяlidir. 18. Bu Standarta яsasяn Standartыn vaxtыndan яvvяl tяtbiqi uчot siyasяtinin kюnцllц шяkildя dяyiшdirilmяsi hesab edilmir. 19 Hяr hansы яmяliyyat, digяr hadisя vя ya шяrtlяrя xцsusi olaraq tяtbiq edilя bilяcяk Standart mюvcud olmadыqda, mцяssisя rяhbяrliyi mцhasibat uчotu standartlarыnыn hazыrlanmasы цчцn eyni konseptual яsaslardan istifadя edяn sяlahiyyяtli qurumlarыn (Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartlarы Шurasы kimi) яn son bяyanatlarыndan irяli gяlяn uчot siyasяtini tяtbiq edя bilяr. Mцяssisя, belя bяyanatlardakы dяyiшiklikяrя riayяt edяrяk uчot siyasяtini dяyiшmяk qяrarыna gяldikdя, belя dяyiшiklik uчot siyasяtinin kюnцllц olaraq dяyiшdirilmяsi kimi uчota alыnыr vя aчыqlanыr.

Retrospektiv tяtbiq etmя 20 Hazыrkы Standartыn 21-ci maddяsinя яsasяn, uчot siyasяtindя dяyiшiklik 17-ci maddяyя uyьun olaraq retrospektiv шяkildя tяtbiq edildikdя, mцяssisя tяqdim edilmiш яn erkяn dюvrя aid kapitalыn tяsir edilmiш hяr komponenti цzrя hesabat dюvrцnцn яvvяlinя olan qalыьы vя tяqdim edilmiш hяr keчmiш dюvr цzrя digяr mцqayisяli mяblяьlяri yeni uчot siyasяtinin sanki hяmiшя tяtbiq edildiyi шяkildя dцzяltmяlidir.

Retrospektiv tяtbiq etmяyя qoyulan mяhdudiyyяtlяr 21. Retrospektiv tяtbiq etmя hazыrkы Standartыn 17-ci maddяsinin (a) vя ya (b) bяndinя uyьun olaraq tяlяb olunduqda, uчot siyasяtindя dяyiшiklik, hяmin dяyiшikliyin konkret dюvr цzrя tяsirinin vя yaxud цmumi tяsirin mцяyyяnlяшdirilmяsi qeyri-mцmkцn olduьu hallar istisna olmaqla, retrospektiv шяkildя tяtbiq edilmяlidir. 22. Konkret dюvr цzrя uчot siyasяtindя dяyiшikliyin bir vя ya bir neчя keчmiш dюvrя aid mцqayisяli informasiyaya tяsirin mцяyyяnlяшdirilmяsi qeyri-mцmkцn olduqda, mцяssisя yeni uчot siyasяtini retrospektiv tяtbiq etmяnin mцmkцn sayыldыьы яn erkяn dюvrцn (bu dюvr cari dюvr dя ola bilяr) яvvяlinя olan aktivlяrin vя юhdяliklяrin balans dяyяrinя tяtbiq etmяli vя bu dюvr цzrя kapitalыn tяsirя mяruz qalmыш hяr komponentinin hesabat dюvrцnцn яvvяlinя olan qalыьы цzrя mцvafiq dцzяliшlяr etmяlidir. 23 Cari dюvrцn яvvяlindя bцtцn яvvяlki dюvrlяrя yeni uчot siyasяtinin tяtbiq edilmяsinin цmumi tяsirinin mцяyyяnlяшdirilmяsi qeyri-mцmkцn olduqda, mцяssisя mцmkцn olan яn erkяn dюvrdяn yeni uчot siyasяtini perspektiv шяkildя tяtbiq etmяklя mцqayisяli informasiyanы dцzяltmяlidir. 24. Mцяssisя yeni uчot siyasяtini retrospektiv шяkildя tяtbiq etdikdя, yeni uчot siyasяtini mцmkцn qяdяr daha uzaq keчmiш dюvrlяrя aid olan mцqayisяli informasiyaya tяtbiq etmяlidir. Yeni uчot siyasяtinin keчmiш dюvrя retrospektiv qaydada tяtbiq edilmяsi, nяzяrdя tutulan hesabat dюvrцnцn яvvяlinя vя sonuna mцhasibat balansыna aid qalыq mяblяьlяrinя цmumi tяsirin mцяyyяnlяшdirilmяsi mцmkцn hesab olunduьu hallar istisna olmaqla, qeyri-mцmkцn hesab edilir. Maliyyя hesabatlarыnыn яhatя etdiyi dюvrlяrdяn яvvяlki dюvrlяrя aid son dцzяliшin mяblяьi tяqdim edilяn яn uzaq keчmiш dюvrя aid kapitalыn tяsirя mяruz qalmыш hяr bir komponentinin hesabat dюvrцnцn яvvяlinя olan qalыьыna yazыlыr. Adяtяn, dцzяliш bюlцшdцrцlmяmiш mяnfяяtя edilir. Lakin, dцzяliш kapitalыn digяr komponentinя dя (mяsяlяn, digяr Standarta uyьun olaraq) edilя bilяr. Keчmiш dюvrlяr haqqыnda hяr hansы digяr informasiya, mяsяlяn maliyyя mяlumatlarыnыn xцlasяsi, mцmkцn qяdяr daha uzaq keчmiш dюvr цzrя dцzяldilir. 25. Yeni uчot siyasяtinin tяtbiqinin bцtцn яvvяlki dюvrlяrя цmumi tяsirinin mцяyyяnlяшdirilя bilmяmяsi sяbяbindяn bu siyasяtin retrospektiv шяkildя tяtbiq edilmяsi qeyri-mцmkцn olduqda, mцяssisя bu Standartыn 23-cц maddяsinя mцvafiq olaraq yeni uчot siyasяtini mцmkцn olan яn erkяn dюvrцn яvvяlindяn perspektiv шяkildя tяtbiq etmяlidir. Belяliklя, bu hal aktivlяrя, юhdяliklяrя vя kapitala qeyd edilmiш tarixdяn яvvяl edilяn цmumi dяyiшikliklяri яhяmiyyяtsiz edir. Uчot siyasяtinin dяyiшdirilmяsinя, onun hяtta hяr hansы яvvяlki dюvrя perspektiv шяkildя tяtbiq edilmяsi mцmkцn olmadыьы halda, icazя verilir. MЯLUMATЫN AЧЫQLANMASЫ 26. Milli Mцhasibat Uчotu Standartыnыn ilkin olaraq tяtbiq edilmяsi cari hesabat dюvrцnя vя ya hяr hansы keчmiш hesabat dюvrцnя tяsir gюstяrdikdя vя yaxud gяlяcяk hesabat dюvrlяrinя tяsir gюstяrя bilяcяyi halda, dцzяliшin mяblяьini mцяyyяnlяшdirmяk mцmkцn olmadыьы hal istisna olmaqla, aшaьыdakы mяlumatlar aчыqlanmalыdыr: (a) Milli Mцhasibat Uчotu Standartыnыn adы; (b) uчot siyasяtindя dяyiшikliyin onun keчid шяrtlяrinя uyьun olaraq edildiyi; (c) uчot siyasяtindя dяyiшikliyin xarakteri; (ч) keчid шяrtlяrinin tяsviri; (d) gяlяcяk dюvrlяrя tяsir gюstяrя bilяcяk keчid шяrtlяri; (e) cari dюvr vя tяqdim edilmiш hяr яvvяlki dюvr цчцn tяsirя mяruz qalan hяr maliyyя hesabatlarы maddяsi цzrя mцvafiq dцzяliшlяrin mяblяьi; (я) dцzяliшlяrin tяqdim edilmiш dюvrlяrdяn яvvяlki dюvrlяrя aid mяblяьi; vя

180

Page 181: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

(f) hazыrkы Standartыn 17-ci maddяsinin (a) vя ya (b) bяndlяri ilя tяlяb olunan retrospektiv tяtbiq etmя mцяyyяn keчmiш hesabat dюvrц vя ya tяqdim edilmiш dюvrlяrdяn яvvяlki hesabat dюvrlяri цчцn mцmkцn olmadыqda, bunu yaradan sяbяblяr vя uчot siyasяtindя dяyiшikliyin necя vя hansы dюvrdяn etibarяn tяtbiq edildiyinin aчыqlanmasы. Nюvbяti dюvrlяrin maliyyя hesabatlarыnda bu aчыqlamalarыn tяkrarlanmasыna yol verilmяli deyil. 27 Uчot siyasяtinin kюnцllц шяkildя dяyiшdirilmяsi cari hesabat dюvrцnя vя ya hяr hansы keчmiш dюvrя tяsir gюstяrdikdя, ya da dцzяliшin mяblяьini mцяyyяnlяшdirmяk qeyri-mцmkцn olduьu hal istisna olmaqla hяmin dюvrя tяsir gюstяrdikdя vя ya gяlяcяk dюvrlяrя tяsir gюstяrя bildikdя, aшaьыdakы mяlumatlar aчыqlanmalыdыr: (a) uчot siyasяtindя dяyiшikliyin xarakteri; (b) yeni uчot siyasяtinin tяtbiqinin etibarlы vя daha uyьun mяlumatlar tяmin etmяsinin sяbяbi; (c) cari dюvr vя tяqdim edilmiш hяr яvvяlki dюvr цчцn maliyyя hesabatlarыnыn tяsirя mяruz qalmыш hяr maddяsi цzrя dцzяliшlяrin mяblяьi; (ч) tяqdim edilmiш dюvrlяrdяn яvvяlki dюvrlяrя aid dцzяliшlяrin mяblяьi; vя (d) mцяyyяn keчmiш dюvr vя ya maliyyя hesabatlarыnыn tяqdim edildiyi dюvrdяn яvvяlki dюvrlяr цzrя retrospektiv tяtbiq edilmя qeyri-mцmkцn sayыldыqda, bunu yaradan sяbяblяr vя uчot siyasяtinin dяyiшmяsinin necя vя hansы dюvrdяn etibarяn tяtbiq edildiyinin aчыqlanmasы. Nюvbяti dюvrlяrin maliyyя hesabatlarыnda bu aчыqlamalarыn tяkrarlanmasыna yol verilmяli deyil. 28. Mцяssisя artыq dяrc edilmiш, lakin hяlяlik qцvvяyя minmяmiш yeni Milli Mцhasibat Uчotu Standartыnы tяtbiq etmяdikdя, aшaьыdakыlarы aчыqlamalыdыr: (a) bu faktы; vя (b) ilkin tяtbiq edilmя zamanы yeni Milli Mцhasibat Uчotu Standartыnыn tяtbiqinin mцяssisяnin maliyyя hesabatlarыna mцmkцn tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi цчцn uyьun olan mюvcud vя ya mяntiqli шяkildя qiymяtlяndirilя bilяn mяlumatlarы. 29. Hazыrkы Standartыn 28-ci maddяsinя uyьun olaraq, aшaьыdakы mяlumatlar aчыqlanmalыdыr: (a) yeni Milli Mцhasibat Uчotu Standartыnыn adы; (b) uчot siyasяtindя gюzlяnilяn dяyiшikliyin vя ya dяyiшikliklяrin xarakteri; (c) Standartыn tяtbiq edilmяsi tяlяb olunan tarix; (ч) Standartыn ilkin olaraq tяtbiq edilmяsi planlaшdыrыlan tarix; vя (d) aшaьdakы mяlumatlardan biri: (i) Standartыn ilkin olaraq tяtbiq edilmяsinin mцяssisяnin maliyyя hesabatlarыna tяsiri haqqыnda mцzakirя edilmяsi; vя ya (ii) bu tяsir mяlum olmadыqda vя ya etibarlы шяkildя qiymяtlяndirilя bilmяdikdя, bu barяdя bяyanat. UЧOT QИYMЯTLЯRИNDЯ DЯYИШИКLИKLЯR 32. Qiymяtlяndirmяnin яsaslandыьы шяrtlяrdя dяyiшikliklяrin baш verdiyi tяqdirdя vя ya yeni mяlumatlarыn vя ya tяcrцbяnin яldя olunmasыnыn nяticяsindя uчot qiymяtlяrinin yenidяn baxыlmasы zяrurяti yarana bilяr. Qiymяtlяrя yenidяn baxыlmasы юz mahiyyяtinя gюrя keчmiш dюvrlяrя aid deyil vя sяhvin dцzяldilmяsi sayыlmыr. 33. Tяtbiq edilяn qiymяtlяndirmя metodunda dяyiшiklik uчot qiymяtlяrindя deyil, uчot siyasяtindя dяyiшiklikdir. Uчot siyasяtindя dяyiшikliyi uчot qiymяtlяrindя dяyiшiklikdяn ayыrmaq чяtin olduqda, hяmin dяyiшiklik uчot qiymяtlяrindя dяyiшiklik kimi qeydя alыnыr. 34 Hazыrkы Standartыn 35-ci maddяsinin tяtbiq edildiyi dяyiшikliklяr istisna olmaqla, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliyin nяticяsi aшaьdakы dюvrlяr цzrя mяnfяяt vя ya zяrяr haqqыnda hesabata perspektiv qaydada daxil olunmaqla tanыnыr: (a) dяyiшiklik yalnыz bu dюvrя tяsir etdikdя, dяyiшikliyin edildiyi dюvr; vя ya (b) dяyiшiklik hяm onun hяyata keчirildiyi dюvrя, hяm dя gяlяcяk dюvrlяrя tяsir gюstяrdikdя, dяyiшikliyin baш verdiyi dюvr vя gяlяcяk dюvrlяr. 35 Uчot qiymяtlяrindя dяyiшiklik aktivlяrdя vя юhdяliklяrdя dяyiшikliklяrя sяbяb olarsa vя ya kapital maddяsinя aid olarsa, onda hяmin dяyiшiklik dяyiшikliyin baш verdiyi dюvrdя яlaqяdar aktivlяrin, юhdяliklяrin vя ya kapital maddяsinin balans mяblяьlяrinin dцzяldilmяsi vasitяsilя tanыnmalыdыr. 36 Uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliyin perspektiv qaydada tanыnmasы, bu dяyiшikliyin яmяliyyatlara, digяr hadisя vя шяrtlяrя onun baш verdiyi tarixdяn etibarяn tяtbiq edilmяsini nяzяrdя tutur. Uчot qiymяtlяrindя dяyiшiklik yalnыz cari vя ya hяm cari, hяm dя gяlяcяk hesabat dюvrlяrinin mяnfяяt vя ya zяrяrinя tяsir gюstяrя bilяr.

MЯLUMATЫN AЧЫQLANMASЫ 37 Dяyiшikliyin tяsirini qiymяtlяndirmяk qeyri-mцmkцn olduьu hallar istisna olmaqla, mцяssisя, cari hesabat dюvrцnя tяsir gюstяrmiш vя ya gяlяcяk hesabat dюvrlяrinя tяsir gюstяrяcяyi ehtimal edilяn uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliyin mahiyyяtini vя mяblяьini aчыqlamalыdыr.

181

Page 182: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

38 Gяlяcяk hesabat dюvrlяrinя tяsirin mяblяьi, onun qiymяtlяndirilmяsi mцmkцn olmadыьыndan aчыqlanmadыqda, mцяssisя bu faktы aчыqlamalыdыr

SЯHVLЯR 39 Sяhvlяr maliyyя hesabatlarы elementlяrinin tanыnmasы, qiymяtlяndirilmяsi, tяqdim edilmяsi vя ya aчыqlanmasы цzrя yarana bilяr. Maliyyя vяziyyяtinin, maliyyя nяticяlяrinin vя ya pul vяsaitlяri hяrяkяtinin mцяyyяn шяkildя tяqdimatыna nail olmaq цчцn maliyyя hesabatlarыnda qяsdяn яhяmiyyяtli vя ya яhяmiyyяtsiz sяhvlяr buraxыldыqda, bu maliyyя hesabatlarы Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarыna uyьun hesab edilmirlяr. Cari hesabat dюvrцndя aшkar edilmiш bu dюvrцn ehtimal edilяn sяhvlяri maliyyя hesabatы dяrc olunmaq цчцn tяsdiq edilяnяdяk dцzяldilmяlidir. Lakin, bяzяn яhяmiyyяtli sяhvlяr nюvbяti hesabat dюvrцnяdяk aшkar edilmяdiyindяn, bu sяhvlяr nюvbяti hesabat dюvrцnцn maliyyя hesabatlarыnda tяqdim edilmiш mцqayisяli mяlumatlarda dцzяldilmяlidir (bax. hazыrkы Standartыn 40-45-ci maddяlяri). 40 Hazыrkы Standartыn 41-ci maddяsinя uyьun olaraq, mцяssisя keчmiш hesabat dюvrцnцn яhяmiyyяtli sяhvlяrini, onlar aшkar edildikdяn sonra, dяrc edilmяk цчцn tяsdiq edilmiш maliyyя hesabatlarыnыn ilk mяcmusunda retrospektiv qaydada aшaьdakыlarы яhatя edяrяk dцzяltmяlidir: (a) bu sяhvlяrin buraxыldыьы keчmiш hesabat dюvrц (dюvrlяri) цzrя mцqayisяli mяlumat yenidяn tяqdim edilmяlidir; vя ya (b) яgяr bu sяhv, tяqdim edilmiш яn erkяn keчmiш hesabat dюvrцndяn яvvяl buraxыlmышdыrsa, tяqdim edilmiш яn erkяn hesabat dюvrц цzrя aktivlяrin, юhdяliklяrin vя kapitalыn hesabat dюvrцnцn яvvяlinя olan qalыqlarы yenidяn hesablanaraq tяqdim edilmяlidir. RETROSPEKTИV QAYDADA YENИDЯN TЯQDИM ETMЯYЯ QOYULAN MЯHDUDИYYЯTLЯR 41 Яvvяlki hesabat dюvrцnцn sяhvi, onun konkret dюvr цzrя tяsirinin vя ya цmumi tяsirinin mцяyyяnlяшdirilmяsi qeyri-mцmkцn olduьu hallar istisna olmaqla, retrospektiv шяkildя yenidяn hesablanaraq dцzяldilmяlidir. 42 Tяqdim edilmiш bir vя ya bir neчя keчmiш dюvrя aid mцqayisяli mяlumatlara sяhvin konkret dюvr цzrя tяsirini mцяyyяn etmяk mцmkцn olmadыqda, mцяssisя retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmяnin mцmkцn olduьu яn erkяn hesabat dюvrцnцn яvvяlinя olan (bu cari hesabat dюvrц dя ola bilяr) aktivlяrin, юhdяliklяrin vя kapitalыn qalыqlarыnы yenidяn hesablayыb tяqdim etmяlidir. 43 Cari hesabat dюvrцnцn яvvяlindя sяhvin bцtцn яvvяlki hesabat dюvrlяrinя цmumi tяsirinin mцяyyяnlяшdirilmяsi mцmkцn olmadыqda, mцяssisя sяhvi perspektiv qaydada dцzяltmяk mяqsяdilя mцmkцn olan яn erkяn hesabat dюvrцndяn etibarяn mцqayisяli mяlumatlarы yenidяn tяqdim etmяlidir. 44 Sяhvin aшkar edildiyi hesabat dюvrцnцn mяnfяяt vя zяrяr haqqыnda hesabatыnda яvvяlki hesabat dюvrцnцn sяhvinin dцzяldilmяsinя yol verilmir. Яvvяlki hesabat dюvrlяri haqqыnda tяqdim edilmiш hяr hansы mяlumatlar, maliyyя rяqяmlяri haqqыnda mяlumatlar daxil olmaqla, mцmkцn qяdяr uzaq keчmiшя aid olan hesabat dюvrц цzrя yenidяn tяqdim edilmяlidir. 45 Bцtцn яvvяlki hesabat dюvrlяri цzrя sяhvin mяblяьini mцяyyяnlяшdirmяk mцmkцn olmadыqda, mцяssisя mцmkцn olan яn erkяn hesabat dюvrцndяn etibarяn mцqayisяli mяlumatlarы perspektiv qaydada yenidяn tяqdim etmяlidir. 46 Sяhvlяrin dцzяldilmяsi uчot qiymяtlяrindя baш verяn dяyiшikliklяrdяn fяrqlяnir. Uчot qiymяtlяri юz mahiyyяtinя gюrя яlavя informasiya яldя olunduqda yoxlanыlmasы tяlяb olunan tяxmini qiymяtlяrdir. KEЧMИШ DЮVRLЯRИN SЯHVLЯRИNИN AЧЫQLANMASЫ 47 Hazыrkы Standartыn 40-cы maddяsinin tяtbiqi zamanы mцяssisя aшaьыdakы mяlumatlarы aчыqlamalыdыr: (a) keчmiш hesabat dюvrцnя aid sяhvin xarakteri; (b) tяqdim edilmiш hяr keчmiш hesabat dюvrц цчцn maliyyя hesabatlarыnыn tяsirя mяruz qalmыш hяr maddяsi цzrя dцzяliшin mяblяьi: (c) tяqdim edilmiш яn erkяn hesabat dюvrцnцn яvvяlindя dцzяliшin mяblяьi; vя (ч) mцяyyяn keчmiш hesabat dюvrц цчцn retrospektiv tяtbiq etmя qeyri-mцmkцn olduqda, bu halыn yaranmasыna sяbяb olan шяrtlяri vя sяhvin necя vя hansы tarixdяn etibarяn dцzяldildiyi. Nюvbяti hesabat dюvrlяrinin maliyyя hesabatlarыnda bu aчыqlamalarыn tяkrarlanmasы tяlяb olunmur.

RETROSPEKTИV TЯTBИQ ETMЯNИN VЯ RETROSPEKTИV QAYDADA YENИDЯN TЯQDИM ETMЯNИN MЦMKЦNSЦZLЦYЦ

182

Page 183: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

48 Mцяssisя, yeni uчot siyasяtini retrospektiv шяkildя tяtbiq etdikdя vя ya keчmiш hesabat dюvrцnцn sяhvini dцzяltdikdя, aшaьыdakы mяlumatlarы digяr mяlumatlardan fяrqlяndirmяlidir: (a) яmяliyyatыn, digяr hadisя vя ya шяrtin baш verdiyi tarixdя (tarixlяrdя) mюvcud olan шяrtlяrin sцbutunu tяmin edяn mяlumat; vя (b) hяmin keчmiш dюvrцn maliyyя hesabatlarы dяrc olunmaq цчцn tяsdiq edildiyi zaman mюvcud olan mяlumat. Bяzi qiymяtlяndirmяlяr цчцn bu nюv mяlumatlarыn fяrqlяndirilmяsi mцmkцn deyil. Retrospektiv tяtbiq etmя vя ya retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmя mяlumatlarыn bu iki nюvцnцn fяrqlяndirilmяsi mцmkцn olmayan яhяmiyyяtli qiymяtlяndirmяlяrin aparыlmasыnы tяlяb etdikdя, yeni uчot siyasяtinin retrospektiv шяkildя tяtbiq edilmяsi vя ya keчmiш hesabat dюvrцnцn sяhvinin dцzяldilmяsi mцmkцn deyildir. 49 Yeni uчot siyasяtinin keчmiш dюvrя tяtbiq edilmяsi zamanы vя ya keчmiш dюvrя aid sяhvlяrin dцzяldilmяsi zamanы, heч bir sonradan яldя edilmiш mяlumatdan istifadя etmяk olmaz. Buna baxmayaraq, keчmiш hesabat dюvrlяri цzrя tяqdim edilmiш mцqayisяli mяlumatlara dцzяliшin edilmяsi цчцn ciddi qiymяtlяndirmя aparыlmasыnыn zяruriliyi faktы, mцqayisяli mяlumata etibarlы dцzяliшin edilmяsinя maneя tюrяtmir.

QЦVVЯYЯ MИNMЯ TARИXИ 50 Bu standartыn qцvvяyя minmя tarixi Azяrbaycan Respublikasы Maliyyя Nazirliyinin mцvafiq яmri ilя mцяyyяn edilir. Яlavя 1 – “Uчot siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя sяhvlяr” adlы 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartы ilя mцqayisя “Uчot siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя sяhvlяr цzrя” 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartы ilkin olaraq “Uчot siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя sяhvlяr” adlы 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartыndan (2006-cы ilin redaksiyasы) gюtцrцlmцшdцr. 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartы ilя 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartы arasыnda olan яsas fяrqlяr aшaьыdakыlardыr: • 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartыnыn “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununa istinad edяn 1-ci maddяsi яlavя edilmiшdir. 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartыnda bu cцr maddя mюvcud deyil. • 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartыnыn 4-cц vя 5-ci maddяlяri “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasы Qanununa uyьun olaraq bu Standartы tяtbiq etmяli olan mцяssisяlяri mцяyyяn edir. • 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartыnda olan Beynяlxalq Maliyyя Hesabatlarы Standartlarыnыn anlыyышы Milli Standartыn tяlяblяrinя uyьun olmadыьыndan, 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartыna daxil edilmяmiшdir. • 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartыnda tяqdim edilmiш misal vя шяrhlяr 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartыna daxil edilmяmiшdir. Digяr Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarыnda olduьu kimi, 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartыnda yalnыz mцhasibat uчotu qaydalarы tяqdim edilir. Bцtцn tяlяb olunan misal vя шяrhlяr bu Standartыn tяtbiqi цzrя Шяrhlяr vя Tюvsiyяlяr sяnяdindя aчыqlanыr. • 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartы ilя 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartы arasыnda digяr fяrqlяr mюvcud deyil. Qeyd edяk ki, sюzu gedяn standartыn 2008-ci ilin 01 yanvarыndan qцvvяyя minmяsi tюvsiyя edilmiшdir.

Tяшkilatыn uчot siyasяtinя (metodoloji, tяшkilati-texniki istiqamяt baxыmыndan) яsas baxышlar.

Uчot siyasяtindя metodoloji, tяшkilati-texniki baxышlar юzцnя mяxsus xцsusi

яhяmiyyяtя malikdir. Metodoloji baxыш aшaьыdakы nюqteyi-nяzяrlяri юzцndя birlяшdirir: 1. Яsas vя dюvriyyя vяsaitlяrinin юzlяrinя aid яшyaya aid edilmяsinя hяdd qoyulmasы. 2. Яsas vяsait vя qeyri-maddi aktivlяr цzrя amortizasiyanыn hesablanma qaydasы. 3. Qeyri-maddi aktivlяrя hesablanmыш amortizasiyanыn яks etdirilmяsi цчцn sxematik yazыlыш variantыnыn seчilmяsi.

183

Page 184: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

4. Цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat xяrclяrinin bюlцшdцrцlmяsi цsullarыnыn tяyin edilmяsi. 5. Цmumtяsяrrцfat xяrclяrinin istehsalat yaxud “Satыш” hesabыna silinmяsi variantыnыn seчilmяsi. 6. Tяdarцk цzrя яmяliyyatlarыn ona aid hesablarda vя material dяyяrlilяrinя birlяшdirilmяsinin яks etdirilmя qaydasыnыn tяyin edilmяsi. 7. Maddi – istehsal ehtiyatlarыna gюrя hesablaшmalarыn vя onlarыn maya dяyяrinin hesablanmasыna gюrя metodun tяyin edilmяsi. 8. �stehsala mяsrяflяrin vя mяhsulun maya dяyяrinin uчotu vя kalkulyasiya etmя variantыnыn seчilmяsi. 9. Qarшыdakы xяrclяr цчцn ehtiyatlarыn siyahыsыnыn tяrtib edilmяsi. 10. Яsas vяsaitlяrin uчotu vя onun tяmirinin aparыlma qaydasыnыn tяyin edilmяsi. 11. Mяhsul (iш, xidmяt) satышыndan gяlirin mцяyyяn edilmя qaydasыnыn mцяyyяn olunmasы. 12. Gяlяcяk dюvr gяlir vя xяrclяrinin uчotu variantыnыn seчilmяsi. 13. Debitor vя kreditor borclarыnыn qiymяtlяndirilmяsi qaydasыnыn tяyin edilmяsi. 14. Material dяyяrlilяrinin qiymяtlяrinin aшaьы salыnmasы, qiymяtli kaьыzlara qoyuluшun qiymяtdяn dцшmяsi vя шцbhяli borclar цчцn ehtiyatыn yaradыlmasы vя istifadяsi qaydasыnыn tяyin olunmasы. 15. Ehtiyat kapitalыnыn uчotunun aparыlma qaydasыnыn mцяyyяn edilmяsi. 16. Satыш xяrclяrinin yaradыlmasы vя bюlцшdцrцlmяsi variantыnыn seчilmяsi. 17. Mяzяnnя fяrqi vя onun uчotu qaydasыnыn tяyin edilmяsi. 18. Яvяzsiz alыnmыш pul vя material dяyяrlilяrinin uчotu variantыnыn seчilmяsi. 19. 48 “Mяhsul (iш, xidmяt)” hesabыnыn uчotu variantыnыn seчilmяsi. 20. Mяqsяdli maliyyяlяшmяnin istifadяsi vя onun uчotu variantыnыn seчilmяsi. 21. Xalis mяnfяяtin mцяyyяn edilmяsi vя bюlцшdцrцlmяsi variantыnыn seчilmяsi. 22. Dividendin hesablanmasы vя юdяnilmяsi qaydasыnыn mцяyyяn edilmяsi. 23. 80 “Mяnfяяt vя zяrяr” vя s. hesabыn yaradыlmasы vя baьlanmasы qaydasыnыn tяyin olunmasы. Tяшkilati-texniki baxыш isя aшaьыdakы nюqteyi-nяzяrlяri яhatя edir: 1. Mцhasibat uчotunun formalarыnы seчmяk. 2. Mцhasibatlыьыn iшini tяшkil etmяk. 3. Иstehsaldaxili uчot, hesabat vя nяzarяt sistemini seчmяk. 4. Яmlak vя юhdяliklяrin inventarizasiyasы qaydasыnы tяyin etmяk. Sяnяd dюvriyyяsinin qaydasыnы iшlяmяk. 5. Mцhasibat uчotunun hesablar planыnы iшlяmяk. 6. Uчot informasiyalarыnыn texnoloji iшlяnmяsini hяyata keчirmяk. 7. Hesabatыn hяcmi, mцddяti vя tяqdim edilmя цnvanыnы tяyin etmяk. 8. Auditor vя digяr tяшkilatlarla qarшыlыqlы яlaqя sistemini tяyin etmяk. Tяшkilatыn uчot siyasяti tяшkilat rяhbяrinin яmri ilя tяsdiq olunur vя hцquqi qцvvя яldя edir. Bu baxыmdan yuxarыda qeyd edilяn bцtцn nюqteyi-nяzяrlяr

184

Page 185: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

mцvafiq normativ sяnяdlяrlя яsaslandirыlmaqla ona daxil edilmяlidir. Sadalanan siyahыlar nцmunя kimi verilmiш vя onlar tяsяrrцfat fяaliyyяtinin istiqamяtindяn vя mцяssisя vя tяшkilatlarыn sяviyyяsindяn asыlы olaraq artыrыla yaxud azaldыla bilяr. Son illяrdя Azяrbaycanda mцhasibat uчotunun qurulmasы sistemi xeyli dяyiшikliklяrя, яlavяlяrя vя dцzяliшlяrя mяruz qalmышdыr. Buna gюrя tяшkilatыn uчot siyasяtini hazыrlayan zaman mцhasibat uчotu haqqыnda Azяrbaycan Respublikasы Qanunu, digяr Azяrbaycan Respublikasы qanunu, Azяrbaycan Respublikasы Prezidentinin fяrmanы, Azяrbaycan hюkumяtinin qяrarlarы, Maliyyя Nazirliyinin яsasnamяlяri, яmrlяri, tяlimatlarы, mяktublarы vя digяr normativ sяnяdlяr hяmчinin 1995-ci il vя 2006-cы ildя tяsdiq olunmuш hesablar planы яsas gюtцrцlmяli vя onlara istinad edilmяlidir.

185

Page 186: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

МЮВЗУ 13. MЦHASIBAT UЧOTUNUN TЯШKILI

1. Mцhasibat uчotunun tяшkilinin яsas prinsiplяri 2. Учотун тяшкили формалары 3. Азярбайжан Республикасында мцщасибат учоту щаггында Ганун 4. Мцщасибин вязифяляри, щцгуглары вя мясулиййяти

Иqtisadiyyatыmыzыn gяlяcяk inkiшafы vяzifяlяrini mцvяffяqiyyяtlя yerinя

yetirmяk цчцn uчotun elmi sяviyyяdя tяшkil olunmasы tяlяb olunur. Bazar iqtisadiyyatы шяraitindя uчotun dцzgцn vя sяmяrяli tяшkil edilmяsinя

bюyцk яhяmiyyяt verilir. Mцhasibat uчotunun sяmяrяli tяшkili onun qurulmasыna minimum яmяk vя

vяsait sяrf edilmяklя yцksяk nяticяlяr яldя etmяk mцmkцn olmasы demяkdir. Mцhasibat uчotunun tяшkili, яmяliyyatlarыn sяnяdlяшdirilmяsini, sяnяd

dюvriyyяsinin, hesab iшlяrinin qrafikinin mцяyyяn edilmяsini, hesablar planыnыn qurulmasы prinsiplяrini vя hesabdarlыьыn mцasir tяlabata cavab verяn formasыnы seчmяk, uчot yazыlышlarыnыn цmumilяшdirilmяsi sistemini, tяsяrrцfat яmяliyyatlarыnыn hяyata keчirilmяsi цzrя nяzarяti, mцяssisяnin яsaslandыrыlmыш normativlяrlя, dюvriyyя vяsaitinin ehtiyat normativlяri ilя vя i.a. tяmin etmяk kimi vяzifяlяri яhatя edir.

Mцяssisя vя tяшkilatlarda mцhasibat uчotu uчot mяlumatlarыnыn kюmяyilя hяm mцяssisя vя tяшkilatlarыn iшi цzяrindя nяzarяt, hяm dя tяsяrrцfat planыnыn (tapшыrыьыnыn) yerinя yetirilmяsi цzяrindя nяzarяt etmяk mцmkцn olan istiqamяtdя tяшkil edilmяlidir. Bununla яlaqяdar olaraq respublikamыzda vahid xalq tяsяrrцfatы uчotu sistemi tяшkil edilmiшdir.

Mцhasibat uчotunun sяmяrяli tяшkili aшaьыdakыlarы tяmin etmяlidir: 1. Tяsяrrцfat vяsaitinin mюvcudiyyяti vя onun яmяlяgяlmя mяnbяlяri цzяrindя nяzarяti. 2. Planыn (tapшыrыьыn) yerinя yetirilmяsini vя mцяssisяnin iqtisadi inkiшafыnы xarakterizя edяn mяlumatlarы tяmin etmяk. 3. Dцzgцn hesabat mяlumatlarыnы yuxarы tяшkilata vaxtыnda tяqdim etmяk. 4. Uчot iшlяrini avtomatlaшdыrmaq цчцn яn mцasir vяsaitlяrdяn istifadя etmяk vя i.a.

Mцяssisя vя tяшkilatlarda mцhasibat uчotunun sяmяrяli tяшkil edilmяsi цчцn bir sыra шяrtlяrin gюzlяnilmяsi tяlяb olunur. Uчotu sяmяrяli tяшkil etmяk цчцn birinci nюvbяdя mцяssisя vя tяшkilatlarыn fяaliyyяti юyrяnilmяlidir. Bu zaman mцяssisя vя tяшkilatlarыn qruluшu, istehsal vя iш istiqamяti, maliyyя planы, istehsal vя ya iш texnologiyasы, kюmяkчi vя xidmяtedici mцяssisяlяrin quruluшu vя i.a. юyrяnilmяlidir.

Uчotun dцzgцn tяшkil edilmяsinin mцhцm шяrtlяrindяn biri dя uчotun aparыlmasыna dair mцhasibat aparatыnыn qцvvяdя olan qaydalarы yaxшы

186

Page 187: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

bilmяsidir. Uчot tяшkil edilяn zaman mцяssisяnin ayrы-ayrы МЮВЗУlяrinin mцhasibatla яlaqяlяri sistemini mцяyyяn etmяk lazыmdыr.

Uчotun tяшkili formalarы

Иlk sяnяd mяlumatlarыnыn цmumilяшdirilmяsindяn, yыьma cяdvяllяrinin vя hesabatlarыn tяrtib edilmяsi yerlяrindяn asыlы olaraq mцhasibat uчotu iki qaydada: mяrkяzlяшdirilmiш vя qeyri-mяrkяzlяшdirilmiш qaydada tяшkil edilя bilяr.

Uчot mяrkяzlяшdirilmiш qaydada tяшkil edildikdя mцяssisяnin bцtцn sahяlяrindя tяrtib olunmuш ilk sяnяdlяr mяrkяzi mцhasibatlыьa tяqdim olunur. Burada hяmin sяnяdlяr yoxlanыlыr, sintetik vя analitik uчot aparыlыr vя onlarыn mяlumatlarыna яsasяn balans tяrtib edilir.

Uчotun mяrkяzlяшdirilmiш qaydada aparыlmasыnыn цstцnlцyц onun uчot iшчilяri arasыnda яmяk bюlgцsцnц dцzgцn aparmaьa vя яmяk mяhsuldarlыьыnыn artыrыlmasыna шяrait yaratmasыndan, uчotun avtomatlaшdыrыlmasыnы asanlaшdыrmqdan ibarяtdir. Burada eyni zamanda bцtцn sяnяdlяr vя uчot iшlяri bir yerdя toplanыr.

Uчot qeyri-mяrkяzlяшdirilmiш qaydada tяшkil edilяn hallarda uчot iшlяri mцяssisяnin ayrы-ayrы sahяlяrindя - sexlяrdя, maьazalarda, restoranlarda vя i.a. aparыlыr.

Bu sahяlяrdя nяinki ancaq ilk sяnяdlяr tяrtib edilmяli hяm dя sintetik vя analitik uчot aparыlmalы vя balans da tяrtib edilmяlidirlяr. Bu zaman mяrkяzi mцhasibatlыq юzцnцn ayrы-ayrы sahяlяrindя tяшkil olunmuш uчot шюbяlяrinin iшчilяrini tяlimatlarla tяmin etmяli vя onlarыn yerinя yetirdiyi iшin nяticяsini yoxlamalыdыr.

Uчot qeyri-mяrkяzlяшdirilmiш qaydada tяшkil edildikdя isя uчot iшчilяri arasыnda яmяyin dцzgцn bюlцшdцrцlmяsi, hesab maшыnlarыndan istifadя edilmяsi чяtinlяшir. Uчotun qeyri-mяrkяzlяшdirilmiш qaydada aparыlmasы mцhasibat aparatыnыn saxlanmasыna чяkilяn xяrclяri artыrыr. Buna gюrя dя mцяssisя vя tяшkilatlarda uчotun mяrkяzlяшdirilmiш qaydada tяшkil olunmasыnыn tяtbiq edilmяsi daha mяqsяdяuyьundur. Mцhasibat uчotunun sяmяrяli tяшkilini yalnыz yцksяk ixtisaslы, (юz biliyini daima artыran vя mцhasibat uчotunun aparыlmasыna dair tяlimatlarы yaxшы bilяn) mцtяxяssislяr hяyata keчirя bilяr.

Azяrbaycan Respublikasыnda mцhasibat uчotu haqqыnda qanun

Azяrbaycanda uчot sisteminin qurulmasы tarixinя nяzяr yetirsяk ilk mцhasibat sяnяdi olan “Mцhasibat uчotu haqqыnda” qanun Azяrbaycan Respublikasы Prezidentinin 22 mart 1995-ci il tarixli fяrmanы ilя qяbul edilmiшdir. Bu qanun Milli Mяclisin 999 saylы 24 mart 1995-ci il tarixli qяrarы ilя hяmin ilin iyul ayыnыn 1-dяn qцvvяyя minmiшdir. Hazыrda xalq tяsяrrцfatыnыn bцtцn

187

Page 188: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

sahяlяrindя mцяssisя, idarя vя tяшkilatlarda mцhasibat uчotu hяmin qanuna яsasяn tяшkil olunur.

Xarici investisiyalы mцяssisяlяri, bцdcя vяsaiti hesabыna maliyyяlяшdirilяn idarяlяri vя tяшkilatlarы da daxil etmяklя, tabeчiliyindяn vя mцlkiyyяt formasыndan asыlы olmayaraq Azяrbaycan Respublikasыnыn яrazisindя yerlяшяn vя hцquqi шяxs hesab edilяn bцtцn mцяssisя vя tяшkilatlarda mцhasibat uчotu vя hesabatыnыn vahid metodoloji яsasы bu qanunla tяnzimlяnir.

Mцhasibat uчotunun tяшkili vя aparыlmasы, mцhasibat hesabatыnыn tяrtibi vя tяqdimi qaydalarы, dюvlяt idarяetmя orqanlarыnы da daxil etmяklя daxili vя xarici istehlakчыlarы olan mцяssisяlяrin vя idarяlяrin mцhasibat informasiyalarы ilя tяmin edilmяsi baxыmыndan qarшыlыqlы яlaqяlяr dя bu qanunla mцяyyяn edilir.

Bu qanuna mцvafiq olaraq Azяrbaycan Respublikasыnыn Maliyyя Nazirliyi Respublika яrazisindя yerlяшяn bцtцn mцяssisяlяr vя idarяlяr tяrяfindяn mцtlяq istifadя edilяn mцhasibat uчotu vя hesabatы haqda normativ sяnяdlяr iшlяyib hazыrlayыr vя nяшr etdirir.

Mцhasibat uчotu haqqыnda qanun 7 МЮВЗУdяn, 41 maddяdяn ibarяtdir. Onlar aшaьыdakыlardыr: I. Цmumi mцddяalar. II. Mцhasibat uчotunun tяшkili. III. Mцhasibat uчotunun sяnяdlяшdirilmяsi vя registrlяri. IV. Mцяssisяnin яmlakы. V. Яmlakыn qiymяtlяndirilmяsi, kapital vя maliyyя qoyuluшlarы. VI. Maliyyя (mцhasibat) hesabatы. VII. Mцhasibat uчotu vя hesabatlarыnыn tяnzimlяnmяsi. Birinci бюлмяdя qanunun tяyinatы, mцhasibat uчotu vя hesabatыn qanunvericiliyi, mцhasibat uчotunun яsas anlayышlarы, mцhasibat uчotunun mяcburiliyi, mцhasibat uчotunun obyektlяri, mцhasibat uчotunun яsas prinsiplяri яks etdirilir. Burada mцhasibat uчotunun dюvlяt tяrяfindяn tяnzimlяnmяsi qaydalarыnыn, o cцmlяdяn mцhasibat uчotunun tяшkilinin vя aparыlmasыnыn цmumi prinsiplяrinin, bu sahяdя mцяssisя, idarя, tяшkilat vя baшqa tяsяrrцfat subyektlяrinin hцquqlarыnыn, vяzifяlяrinin vя mяsuliyyяtlяrinin, mцhasibat (maliyyя) hesabatlarыnыn nяшri qaydasыnыn, mцhasibat uчotu vя hesabatы ilя baьlы digяr iшlяrin, яsas anlayышlarы-tяsяrrцfat яmяliyyatlarы, ilkin sяnяdlяr, mцhasibat uчotu registrlяri, inventarlaшdыrma, mцhasibat uчotu hesablarы, mцhasibat uчotunun hesablar planы; mцhasibat uчotunun standartlarы; adi (normal) яmяliyyat dюvrц; dюvriyyя vяsaitlяri (aktivlяri); dюvriyyяdяn kяnar (uzunmцddяtli) aktivlяr, qeyri-maddi aktivlяr, mцяssisя яmlakы; cari юhdяliklяr; uzunmцddяtli юhdяliklяr; maliyyя qoyuluшlarы; ilkin dяyяr; bяrpa dяyяri; maliyyя (mцhasibat) hesabatы, mцhasibat balansы vя s. haqda geniш mяlumat verilir. Bu бюлмяdя tabeчiliyindяn vя mцlkiyyяt formasыndan asыlы olmayaraq mцhasibat uчotunun bцtцn tяsяrrцfat subyektlяrindя aparыlmasы mяcburiliyi, onun obyektlяri vя яsas prinsiplяri mяsяlяlяri dя geniш яhatя edilmiшdir.

188

Page 189: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

Иkinci – mцhasibat uчotunun tяшkili бюлмяsindя mцhasibat uчotunun tяшkilindя mцяssisяnin vяzifяlяri, mцhasibat uчotunun mяqsяdi, tяшkili, mцhasibat xidmяti, sяrbяst mцhasib mяsяlяlяri яhatя edilmяklя uчotun tяшkilinя mяsuliyyяt daшыyan mцяssisя rяhbяrinin, baш mцhasibin vя uчot xidmяti rяhbяrinin hцquq vя vяzifяlяri geniш шяkildя aчыqlanmышdыr.

Цчцncц – mцhasibat uчotunun sяnяdlяшdirilmяsi vя registrlяri бюлмяsindя ilkin uчot sяnяdlяri, mцhasibat uчotunun registlяri, яmlakыn vя юhdяliklяrin inventarlaшdыrыlmasы, mцhasibat mяlumatlarыnыn qorunmasы, mцhasibat uчotunda qeydiyyatlarыn dцrцstlцyц vя mцhasibat uчotunun registrlяrinin vя sяnяdlяrin saxlanыlmasы цzrя zяruri mцddяalar verilmяklя sяnяdlшdirmяnin vя onun яsasыnda aparыlan uчot registrlяrinin tяsяrrцfat subyektlяrinin fяliyyяtindя rolu, onlarыn qarшыsыnda qoyulan tяlяblяr шяrh edilmiш, mцяssisяnin яmlak vя юhdяliklяrinin inventarlaшdыrыlmasыnыn hansы hallarda aparыlmasы, onun nяticяsinin mцяyyяn edilmяsi prinsiplяri, mцhasibat mяlumatlarыnыn qorunmasы цчцn mяsuliyyяtin tяшkili, mцhasibat uчotunda qeydiyyatlarыn dцrцstlцyцnц tяsdiq edяn шяrtlяr, mцhasibat uчotu registrlяrinin vя sяnяdlяrinin saxlanmasы mцddяtlяri яhatя edilmiшdir.

Tяsяrrцfat subyektlяrinin tяsяrrцfat maliyyя fяaliyyяtinin яsasыnы tяшkil edяn mцяssisя яmlakы, onlarыn tяrkibi vя xarakteristikasы qanunun Dюrdцncц бюлмяsindя verilmiшdir. Burada яsas vяsaitlяrin vя qeyri-maddi aktivlяrin, xammal, materiallar, hazыr mяhsul vя mallarыn, bitmяmiш istehsal vя gяlяcяk dюvrlяrin xяrclяrinin, fondlar vя ehtiyatlarыn, debitor vя kreditorlarla hesablaшmalarыn, mцяssisяnin mяnfяяtinin (zяrяrinin) uчotunun tяшkili mяsяlяlяri яhatя edilir. бюлмяdя яhatя edilяn яmlaklarыn uчotunun tяшkilindя mцhasibat uчotunun Beynяlxalq standartlarы яsas gюtцrцlmцш vя bu standartlara mцvafiq tяшkil edilяn iшin metod vя цsullarы gюstяrilmiшdir.

Qanunun beшinci – Яmlakыn qiymяtlяndirilmяsi бюлмяsindя kapital vя maliyyя qoyuluшlarыnыn mцhasibat uчotunda qiymяtlяndirilmяsinin zяruriliyi, valyuta яmяliyyatlarы, dюvriyyя aktivlяrinin qiymяtlяndirilmяsi, amortizasiya olunan яmlakыn qiymяtlяndirilmяsi, kapital vя maliyyя qoyuluшlarы, sosial tяyinatlы fondlar, girovlar, tяminatlar vя digяr aktiv vя passivlяrlя baьlы gюstяricilяrin uчotunun tяшkili яhatя olunur.

Altыncы – Maliyyя (mцhasibat) hesabatы бюлмяsindя яsasяn maliyyя (mцhasibat) hesabatlarыnыn tяrkibi, hesabat dюvrц, onlarda dцzяliшlяrin aparыlmasы, bu hesabatlarыn tяqdim edilmя qaydasы, onlarыn nяшri, lяьv olunmuш mцяssisяlяrin maliyyя (mцhasibat) hesabatlarы шяrh olunur. Burada mцhasibat uчotu standartlarыna mцvafiq olaraq tяrtib edilяn hesabatlarыn tяrkibi, onlarыn tяrtibi dюvrlяri, bu hesabatlarda яks etdirilяn gюstяricilяr, gюstяricilяr яsasыnda mцяssisя vя tяшkilatlarыn tяsяrrцfat fяaliyyяti цzяrindя nяzarяtin aparыlma mцmkцnlцyц haqda geniш mяlumatlar verilir.

Mцhasibat uчotu vя hesabatlarыnыn tяnzimlяnmяsini юzцndя birlяшdirяn yeddinci бюлмяdя mцhasibat uчotu vя hesabatыnыn tяnzimlяnmяsini hяyata

189

Page 190: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

keчirяn orqanlar, mцhasibat uчotu vя hesabatlarыnыn tяnzimlяnmяsinin mяqsяd vя vяzifяlяri; mцhasiblяrin ictimai birliyi, mцhasibat uчotu standartlarыna vя qanunvericiliyinя riayяt edilmяsinя nяzarяt, mцhasibat uчotu qanunvericiliyinin pozulmasыna gюrя mяsuliyyяt mяsяlяlяri яhatя edilir.

Bцtцn deyilяnlяr gюstяrir ki, “Mцhasibat uчotu haqqыnda” Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanunu ayrы-ayrы tяsяrrцfat obyektlяrindя mцhasibat uчotunun beynяlxalq standartlara uyьun tяшkilinя geniш yollar gюstяrяn яsas qanunverici sяnяddir.

22 mart 1995-ci il tarixli Respublika Prezidentinin fяrmanы ilя tяsdiq olunmuш vя Milli Mяclisin 999 saylы 24 mart 1995-ci il tarixli qяrarы ilя iyul ayыnыn 1-dяn qцvvяyя minmiш “Mцhasibat uчotu haqqыnda” qanun Azяrbaycan Respublikasыnыn Bazar iqtisadiyyatыnыn vя milli uчot standartlarыnыn bцtцn mцddяalarы nяzяrя alыnmaqla yenisi ilя яvяz olunmuш vя 29 iyun 2004-cц ildя sюzц gedяn qanun tяsdiq edilmiш vя Respublika Prezidentinin 7 fevral 2005-ci il tarixli fяrmanы ilя qцvvяyя minmiшdir.

Qanunun цmumi mцddяalar adы altыnda birinci fяsli – Qanunun tяyinatыnы, яsas anlayышlarы vя mцhasibat uчotunun mяcburiliyini; mцhasibat uчotu sahяsindя tяnzimlяmя baшlыьы ilя ikinci fяsli- mцhasibat uчotu sahяsindя dюvlяt tяnzimlяnmяsini, mцhasibat uчotu цzrя mяslяhяt шurasыnы; mцhasibat uчotu standartlarы adlы цчцncц fяsli- Azяrbaycan Respublikasыnda tяsdiq edilяn mцhasibat uчotu standartlarы, Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarыnыn hazыrlanmasы vя qяbul edilmяsini; dюrdцncц kommersiya tяшkilatыnыn maliyyя hesabatы fяsli– ictimai яhяmiyyяtli qurumlarыn maliyyя hesabatlarыnыn tяrtib edilmяsini, kiчik sahibkarlыq subyektinin maliyyя hesabatlarыnыn tяrtib edilmяsini, ictimai яhяmiyyяtli quruimlar vя kiчik sahibkarlыq subyektlяri istisna edilmяklя, kommersiya tяшkilatlarыnыn maliyyя hesabatlarыnыn tяrtib edilmяsini, kommersiya hesabatlarыnыn maliyyя hesabatlarы цчцn hesabat dюvrцnц, kommersiya tяшkilatlarыnыn tяqdim vя dяrc edilmяsi qaydasыnы; Qeyri-kommersiya tяшkilastlarыnыn maliyyя hesabatlarыnы яhatя edыn beшinci fяsil- qeyri kommersiya tяшkilatlarыnыn maliyyя hesabatlarыnыn tяrtib edilmяsini vя nяhayяt altыncы yekun mцddяalar fяsli- mцhasibat mяlumatlarыnыn mцxtяlifliyinin qorunmasы, mцhasibat uчotu цzrя qanunvericiliyin pozulmasыna gюrя mяsuliyyяti, icra mцddяti, keчid mцddяalarы vя qanunun qцvvяyя minmяsi vя s. zяruri mяsяlяlяri яhatя rdir.

Qanunun vя onun qцvvяyя minmяsi haqda Prezident fяrmanыnыln tam mяzmunu dяrsliyin 2.2 praqrafыnda verilmiшdir.

Mцhasibin vяzifяlяri, hцquqlarы vя mяsuliyyяti

Hяr bir mцяssisяnin, idarяnin, tяшkilastыn mцhasibatlыьыna baш (bюyцk) mцhasib rяhbяrlik edir. Baш (bюyцk) mцhasibin hцquqlarы, vяzifяlяri vя

190

Page 191: МЮВЗУ 1. МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАЫТЫНДЯmuhasib-az.narod.ru/kitab/muhasib/Muh_uc_nezeriyye.pdfМЮВЗУ 1.МЦАСЫР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ

mяsuliyyяti Azяrbaycan Respublikasыnыn “Mцhasibat uчotu haqqыnda qanunu” ilя tяnzimlяnir.

Baш (bюyцk) mцhasibin vяzifяlяri aшaьыdakыlardan ibarяtdir: Baш mцhasib, mцhasibat uчotunun dцzgцn vя sяmяrяli tяшkil edilmяsini,

hesablama texnikasыnыn geniш tяtbiq olunmasыnы, mцhasibat uчotunun qabaqcыl forma vя metodlarыnыn tяtbiq edilmяsinя nail olmalыdыr. Baш mцhasibin rяhbяrliyi ilя яmlakыn uчotu vaxtыnda vя dцzgцn aparыlmalы, istehsal vя tяdavцl xяrclяrinin uчotu tяшkil edilmяli, hesabat dцzgцn vя vaxtыnda tяrtib edilmяli, maliyyя nяticяlяrinin uчotu vaxtыnda vя dцzgцn aparыlmalыdыr. Baш mцhasib kassa vя hesablaшma intizamыnы ciddi gюzlяmяli, яmlakыn inventarlaшdыrma nяыticяlяrini dцzgцn vя vaxtыnda aшkar etmяli, onlarы mцhasibat uчotu hesablarыnda яks etdirmяli, mцяssisяdя baш verяn яskikgяlmяlяri, mцяssisя vяsaitinin qanunsuz sяrf edilmяsini lazыmi tяшkilatlara xяbяr vermяlidir.

Baш (bюyцk) mцhasib tяsяrrцfatыn bцtцn sahяlяrindя dюvlяt nяzarяtчisi hesab olunur. Bцtцn mцhasibat iшчilяri, onlara hяvalя olunmuш vяzifяlяri yerinя yetirmяk цчцn dюvlяt qanunu ilя mяsuliyyяt daшыyыrlar. Юz vяzifяlяrini yerinя yetirmяyяn mцhasiblяr inzibati yolla cяzalanыrlar. Baш mцhasiblяr uчotun aparыlmasы qaydasыnы qяsdяn pozduqda, qanunsuz яmяliyyatlarыn icra olunmasы цчцn sяnяdlяr qяbul etdikdя, hesabatы vaxtыnda vermяdikdя, tяftiшin vaxtыnda aparыlmasыnы tяmin etmяdikdя mяsuliyyяtя vя yaxud cinayяt mяsuliyyяtinя cяlb olunurlar.

Baш (bюyцk) mцhasib ona hяvalя olunan vяzifяlяri yerinя yetirя bilmяk цчцn mцяyyяn hцquqlara malikdir. O, uчotun aparыlmasы vя tяшkili iшindя dюvlяt tяyinatlы tяsяrrцfat strukturlarы mцяssisя, tяшkilat, idarя vя birlik rяhbяrinя tabe deyil. Mцhasib mцяssisя, tяшkilat, idarя vя birlik rяhbяrinя yalnыz inzibati cяhяtdяn tabedir. Baш mцhasib mцhasibat uчotunun tяшkili, aparыlmasы vя hesabatыn tяrtib edilmяsi cяhяtdяn yuxarы tяшkilatыn baш mцhasibinя tabedir. Baш mцhasib yalnыz yuxarы tяшkilatыn rяhbяri vя baш mцhasibin razыlыьы ilя iшdяn azad edilя bilяr.

Qeyri-dюvlяt strukturlu olan tяsяrrцfat strukturlarыnыn baш mцhasiblяri isя bilavasitя hяmin strukturlarыn rяhbяrinя (sahibkara) tabedir vя qanun dairяsindя onun razыlыьы ilя iшя qяbul edilir vя iшdяn kяnarlaшdыrыlыr. Uчot iшчilяri baш mцhasibin verdiyi gюstяriшlяri, mяsяlяn, sяrяncamlarы, tapшыrыqlarы yerinя yetirmяlidir. Bцtцn pul, material, hesablaшma sяnяdlяrindя, baьlanmыш mцqavilяlяrdя vя razыlыqlarla mцtlяq baш mцhasibin imzasы olmalыdыr.

Baш mцhasibin mцяssisя vя yaxud tяшkilatlarыn pul vя material vяsaitinin mцяyyяn olunmuш qaydada qorunub saxlanmasыnы, qayda-qanunu gюzlяmяyяn mцhasibat iшчilяrinя inzibati vя maddi cяza verilmяsini tяlяb etmяyя hцququ vardыr.

191