9

Περιεχόμενα

Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Το Παρελθόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Η πιο τυχερή χώρα του κόσμου; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Το κοστούμι και ο ρόλος της ελίτ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Ένα έθνος, τέσσερις ιστορικές αφηγήσεις . . . . . . . . . . . 35

Πώς γίνεσαι εθνικός ήρωας; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Η βαριά μας θυματοποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Έρευνα χωρίς ταμπού και φανατισμούς . . . . . . . . . . . . . 45

Το ιστορικό παρελθόν ως εργαλείο προπαγάνδας . . . . 47

Αιτίες και δυναμικές της κρίσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Επτά θανάσιμα αμαρτήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Τα παθήματα και τα μαθήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Τι ακριβώς είναι η Μεταπολίτευση; . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Η δυσβάστακτη κληρονομιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Το θέατρο της Μεταπολίτευσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Οι δύο δρόμοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

H ιδεολογία της χρεοκοπίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Η ελληνική περεστρόικα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Οι βάσεις της ευημερίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Η τριμερής συμμαχία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

ΠΟΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ;

10

Τίνος κρίση; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Η συνταγή της παρακμής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Τα συστατικά της αυτοκαταστροφής . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Το «σύνδρομο Αίρμπας» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Η εκκωφαντική αποτυχία των ελίτ . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

Πώς η κρίση άλλαξε την Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Πρέπει άραγε να σωθεί η Ελλάδα; . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Μετακομμουνιστικά τοπία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Ποιους και τι διδάσκει η κρίση; . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Να φύγουν όλοι! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Τι πραγματικά μας διδάσκει η Αργεντινή . . . . . . . . . . 118

Τι έμαθε ο Αντρέι Σλάιφερ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

Ένας άλλος δρόμος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Οι πολιτικές συνέπειες της οικονομικής

κατάρρευσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Από την Αλλαγή στην Αγανάκτηση . . . . . . . . . . . . . . . 132

Παράλληλες τραγωδίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Οικονομική ύφεση και εκλογική τιμωρία . . . . . . . . . . 139

Πώς πεθαίνουν τα κόμματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

Μετά το ΠΑΣΟΚ τι; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Η τέταρτη καμπή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

Οι τρεις εκδοχές του αντιμνημονιακού λόγου . . . . . . . 152

Αλλάζουμε ή βουλιάζουμε; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

Ο καθρέφτης της κρίσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

Ευρώ ή δραχμή; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

Αλλάξαμε ή όχι; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Απολογισμός πενταετίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

Έξι χρόνια, πέντε σφάλματα, τέσσερα συμπεράσματα . .171

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11

Πανηγυρική οπισθοχώρηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Ο Σίσυφος και η «αιώνια παρθένα» . . . . . . . . . . . . . . . 178

Το σύνδρομο του διαδρόμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Τι πρέπει να κάνει η Νέα Δημοκρατία; . . . . . . . . . . . . 184

Εκλογικά σχόλια εν θερμώ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

2009 – Τελειώνει μια εποχή χωρίς να ξεκινά

η επόμενη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

2010 – Μεταξύ θριάμβου και καταστροφής . . . . . . . . 193

2012 – 2012-1981, déjà vu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

Η ορθολογική επιλογή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

Ανάσα και παράταση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

2014 – Αλεξίσφαιροι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

Το μετέωρο βήμα της Μεταπολίτευσης . . . . . 208

2015 – Ο καρδιοπαθής και ο παχύσαρκος . . . . . . . . 211

Το σημείο ισορροπίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

Και τώρα τι; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Η θανάσιμη έλξη του τέλματος . . . . . . . . . . . . 219

Ψηλαφώντας την επικαιρότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Πες μου ποιον χειροκροτείς να σου πω ποιος είσαι . . . 225

Οι δύο μεγάλες σταθερές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

Ασκήσεις επί χάρτου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

Οι τρεις δρόμοι που ανοίγονται μπροστά μας . . . . . . . 234

Τι θα συμβεί αν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

Ο καλός, ο κακός και ο άσχημος . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Μετά το Καστελόριζο τι; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

Το μεγάλο δίλημμα του Αλέξη Τσίπρα . . . . . . . . . . . . . 247

Η νέα Μεταπολίτευση μας έστησε . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

ΠΟΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ;

12

Ο ιστορικός Ιούλιος του 2015 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

Χαμένοι για άλλη μια φορά; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

Με αφορμή μια θλιβερή επέτειο… . . . . . . . . . . . . . . . . 260

Αταξία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

Ποιος κυβερνά αυτόν τον τόπο; . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

Τρεις (βολικοί) μύθοι για τη βία . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270

Δύο χρόνια μετά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

Βία και αταξία μάς συνοδεύουν εδώ

και πολλά χρόνια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

Η εξουσία των άδειων αντίσκηνων . . . . . . . . . . . . . . . 280

Εμφύλιοι, εκρήξεις, ταραχές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284

Το παρελθόν και το μέλλον της ανομίας . . . . . . . . . . . 287

Ανύπαρκτες θεωρίες και υπαρκτές παθολογίες . . . . . 290

Το διεθνές στερέωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

Το φάσμα του τέλματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

Τέσσερις δεκεμβριανές κηδείες . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300

Η αναγέννηση του φασισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

Η τραγωδία της Συρίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

Πραξικόπημα στον Νείλο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310

Χάμπερμας εναντίον Σόιμπλε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

Ο Juan Linz και η κατάρρευση των δημοκρατικών

καθεστώτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

Η παρακαταθήκη ενός ιστορικού συμβιβασμού . . . . . 320

Τέσσερις παράλληλες εκλογές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι . . . . . . 326

Στιγμές τρέλας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330

Πέντε παρατηρήσεις για το βρετανικό δημοψήφισμα . . 333

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

13

Νέοι και Παιδεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

Στις ρίζες της χρεοκοπίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

Εξαίρεση και κανόνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

Κακούργα μετανάστευση; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

Τι να κάνει η νεολαία; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

Οι νέοι αργοναύτες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352

Τα παιδιά απ’ την Πάτρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355

Τα τέσσερα μαθήματα ενός μαθήματος . . . . . . . . . . . . 358

Οι αξίες της παιδείας μας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

Η διαλεκτική του αδιεξόδου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365

Όχι άλλη μεταρρύθμιση! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368

Η χώρα του Αισχρού Συμβιβασμού . . . . . . . . . . . . . . . 372

Τα προγράμματα ελληνικών σπουδών . . . . . . . . . . . . 375

Το Μέλλον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379

Παρελθόν, παρόν και μέλλον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

Γιατί πρέπει να συζητούμε για το μέλλον . . . . . . . . . . . 384

Ζόφος, αποστασιοποίηση και εμπιστοσύνη . . . . . . . . 387

Αόρατη πρόοδος και δημιουργική καταστροφή . . . . . 390

Στα υπόγεια είναι η θέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

Λεπρές πόλεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397

Πόλεις, ενέργεια και ανάπτυξη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401

Η μεταμόρφωση της Ελλάδας μετά το 2010 . . . . . . . . 404

Κρίση ενηλικίωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409

Το μέλλον της Ευρώπης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412

Ο Βορράς δείχνει τον δρόμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Η φυσική επιλογή και το ελληνικό παράδοξο . . . . . . . 418

Η ασύρτικη προοπτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421

Μια διαφορετική ματιά στην «οικονομία του φραπέ» . .425

ΠΟΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ;

14

Βατραχοπηδήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428

Αισιόδοξες ψηφίδες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432

Η αλλαγή που χρειαζόμαστε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435

Στρεβλές φοβίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438

Παρίες και πρότυπα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

Η τέχνη της ερμηνείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445

Αναταράξεις και ερμηνείες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447

Διανοούμενοι και προφήτες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450

Καταστροφικοί μεγαλομανείς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454

Η αξία της υποκειμενικότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457

Το χάρισμα του αναστοχασμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460

Τα συστατικά της ερμηνείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463

Ευρετήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467

Ι

Το Παρελθόν

29

Η πιο τυχερή χώρα του κόσμου;

Η διαφαινόμενη «διάσωσή» μας από την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι

το τελευταίο επεισόδιο μιας επαναλαμβανόμενης ιστορίας . Είναι

βέβαια απαξιωτικό, και γι’ αυτό δυσάρεστο, να επωμίζεται τα χρέη

σου ένας τρίτος . Παρά το κόστος της, όμως, η διάσωση δεν παύει

να είναι προτιμότερη από τη χρεοκοπία . Ως προς αυτό, είμαστε

τυχεροί . Δεν είναι η πρώτη φορά .

Η Ελλάδα έχει ξαναβρεθεί στο χείλος του γκρεμού αρκετές

φορές στο παρελθόν . Πριν από εξήντα πέντε χρόνια, τον Δεκέμ-

βριο του 1944, οι Βρετανοί ήταν εκείνοι που μας ξελάσπωσαν .

Δίχως την απόφασή τους να παρέμβουν στρατιωτικά για να προ-

ασπίσουν τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα, θα είχαν προλάβει

να μας «σώσουν» οι κομμουνιστές και η Ελλάδα θα ήταν μια από

τις Λαϊκές Δημοκρατίες που κατέρρευσαν το 1989 . Λίγο αργότε-

ρα κατορθώσαμε να βγούμε από τον Εμφύλιο του 1946-1949

χωρίς γεωγραφικούς διαμελισμούς τύπου Βιετνάμ ή Κορέας, που

θα μας είχαν εξασφαλίσει ένα μέλλον διαρκούς πολέμου . Επι-

πλέον, βρεθήκαμε στο στρατόπεδο των νικητών του Ψυχρού Πο-

λέμου . Χωρίς το Σχέδιο Μάρσαλ η οικονομική υπανάπτυξη θα

είχε διαρκέσει πολύ περισσότερο, όπως σε τόσες και τόσες χώρες

αντίστοιχου βεληνεκούς στα Βαλκάνια, στη Μέση Ανατολή, ή στη

Λατινική Αμερική .

Δίχως το προνόμιο της γεωγραφικής μας θέσης και χωρίς το

όραμα (αλλά και την επιμονή) του Κωνσταντίνου Καραμανλή,

δεν θα είχαμε μπει στην ΕΟΚ το 1981 . Μόνο ένας Θεός ξέρει

ΠΟΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ;

30

ποιος θα ήταν ο απολογισμός των καταστροφικών δημοσιονομι-

κών επιλογών του Ανδρέα Παπανδρέου . Ευτυχώς γλιτώσαμε με

τα πακέτα και τις επιδοτήσεις της ΕΟΚ . Ούτε η κατάρρευση, το

1989, του σοβιετικού μπλοκ (όπου παραλίγο να είχαμε βρεθεί)

πήγε χαμένη: το φτηνό εργατικό δυναμικό που εισέρρευσε στην

Ελλάδα αποτέλεσε μοχλό οικονομικής ανάπτυξης (αλλά και ευ-

ζωίας για πολλούς) . Από χώρα εξαγωγής εργατικού δυναμικού

γίναμε ξαφνικά χώρα εισαγωγής . Υπήρξαμε τυχεροί, όμως, ακό-

μα και ως προς το είδος των μεταναστών που μας έτυχαν . Ακόμη

δεν έχουμε αντιληφθεί το μακροπρόθεσμα θετικό πρόσημο της

εισροής στη χώρα μας των σκληρά εργαζόμενων και προσαρμό-

σιμων Αλβανών .

Η επιλογή της κυβέρνησης Σημίτη να επιδιώξει την είσοδό

μας στην ΟΝΕ (έστω και με τα οικονομικά μαγειρέματα που προ-

ηγήθηκαν) πέτυχε την πιο κατάλληλη συγκυρία και οδήγησε στην

πραγμάτωση ενός άπιαστου ως τότε ονείρου: η Ελλάδα βρέθηκε

με ισχυρό νόμισμα και φτηνό χρήμα .

Θα μπορούσαμε κάλλιστα να είμαστε μια άλλη Βουλγαρία ή

μια άλλη Αργεντινή . Αντ’ αυτού γίναμε μέλη της πιο προνομιού-

χας λέσχης κρατών του κόσμου . Ποτέ στο παρελθόν τόσο πολλοί

Έλληνες δεν είχαν ζήσει τόσο καλά . Είκοσι μόνο χρόνια πριν

κανένας δεν θα έπαιρνε στα σοβαρά όποιον ισχυριζόταν πως

σύντομα χιλιάδες Έλληνες θα έκαναν πενθήμερες εκδρομές για

ψώνια στη Νέα Υόρκη .

Η τύχη δεν μας έχει εγκαταλείψει ακόμη . Παρότι η κατάσταση

είναι δύσκολη, το μέλλον της χώρας είναι λίγο πολύ εξασφαλι-

σμένο . Και αυτό γιατί τυχαίνει να ζούμε σε μια από τις ομορφό-

τερες χώρες του κόσμου, μια χώρα προικισμένη με απίστευτη

φυσική ομορφιά, κλίμα και ιστορία . Πρόκειται για μια μοναδική

ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

31

παρακαταθήκη με τεράστια οικονομική σημασία, ιδίως αν τη δια-

χειριστούμε σωστά .

Τυχεροί υπήρξαμε ακόμα και μέσα στην ατυχία μας . Η Μικρα-

σιατική Καταστροφή αποτέλεσε πηγή αναζωογόνησης της χώρας

με την εισροή του δυναμικού προσφυγικού Ελληνισμού . Η τουρ-

κική εισβολή στην Κύπρο υπήρξε βήμα για μια αναίμακτη μετά-

βαση στην πιο σταθερή δημοκρατική διακυβέρνηση που γνώρι-

σε ποτέ ο τόπος . Η δυσκίνητη γραφειοκρατία μας και το κατακερ-

ματισμένο καθεστώς αγροτικής ιδιοκτησίας απέτρεψαν (μέχρι

στιγμής τουλάχιστον) τον βιασμό που υπέστη η νότια Ισπανία τη

δεκαετία του ’70 και τα μεσογειακά παράλια της Τουρκίας εδώ

και μια εικοσαετία .

Οι επιτυχίες αυτές εν μέρει μόνο οφείλονται στις σωστές μας

επιλογές . Βεβαίως υπήρξαν πολιτικοί και κοινωνικοί ηγέτες με

διορατικότητα και σθένος . Αναμφισβήτητα, η ελληνική κοινωνία

επέδειξε μεγάλη ωριμότητα σε κρίσιμες καμπές, στηρίζοντας τις

ορθές επιλογές και απορρίπτοντας τις λανθασμένες . Δυστυχώς,

όμως, στις περισσότερες περιπτώσεις η τύχη μας σφραγίστηκε

περισσότερο από την καλή μας μοίρα και λιγότερο από τις σωστές

μας κινήσεις .

Το κακό με την τύχη είναι πως εντέλει οδηγεί σε σίγουρη (και

τεράστια) αποτυχία, όπως στην περίπτωση του αδιάβαστου μα-

θητή που περνάει τις εξετάσεις γιατί έτυχε να πέσει το μοναδικό

θέμα που είχε διαβάσει . Όπως η Ισπανία του 16ου αιώνα με την

ανακάλυψη του χρυσού της Νότιας Αμερικής, έτσι και εμείς με-

τατρέψαμε τη δίχως κόπο ευημερία σε δρόμο διαφυγής από την

επίπονη διαδικασία της δημιουργίας των βέλτιστων θεσμών . Δεν

είναι μόνο πως καταναλώσαμε τεράστια ποσά που θα μπορούσαν

να είχαν κατευθυνθεί σε επενδύσεις, υπονομεύοντας έτσι το μέλ-

ΠΟΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ;

32

λον μας και αυτό των επόμενων γενεών . Είναι, κυρίως, που πι-

στέψαμε πως η επιτυχία μας υπήρξε το αποτέλεσμα των επιλογών

μας, τη στιγμή που συνέβαινε το αντίθετο . Φτάσαμε έτσι να πι-

στεύουμε πως οι λανθασμένες αποφάσεις είτε δεν είχαν συνέπειες

είτε ήταν ορθές . Θυσιάσαμε, δηλαδή, την αυτογνωσία στον βωμό

της αυταρέσκειας .

Έχει, επομένως, τεράστια σημασία ο τρόπος με τον οποίο θα

ερμηνεύσουμε και θα χειριστούμε την παρούσα κρίση . Αν τη

θεωρήσουμε απόδειξη πως η τύχη δεν μας εγκαταλείπει ανεξάρ-

τητα από τις επιλογές μας και πως πάντα κάποιος θα βρίσκεται

για να μας ξελασπώσει την τελευταία στιγμή, θα έχουμε διαπρά-

ξει ένα ολέθριο σφάλμα . Αν, αντίθετα, δούμε την κρίση ως επι-

στέγασμα συγκεκριμένων επιλογών και ως αφορμή για ένα νέο

ξεκίνημα, τότε θα μπορέσουμε να αποδείξουμε πως ίσως η επι-

τυχία μας δεν οφείλεται μόνο στην τύχη .

[21 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2010]

Το κοστούμι και ο ρόλος της ελίτ

Κάνοντας βόλτες στο κέντρο της Αθήνας την περασμένη εβδομά-

δα, ήταν αδύνατο να μην πέσω πάνω σε κάποιο από τα δεκάδες

ξένα τηλεοπτικά συνεργεία . Υπάρχει κάτι το παράλογο στην ανε-

πανάληπτη δημοσιότητα που συγκέντρωσαν οι εκλογές της 17ης

Ιουνίου . Πώς είναι δυνατό μια χώρα γεωγραφικά, πληθυσμιακά

και οικονομικά τόσο ασήμαντη όσο η Ελλάδα να διαθέτει τέτοια

πολιτική βαρύτητα;

Η προφανής εξήγηση είναι πως την προηγούμενη Κυριακή

ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

33

παίχτηκε στην Ελλάδα το μέλλον της Ευρώπης . Η παγκόσμια

προσοχή δεν αφορά τόσο αυτή καθαυτήν τη χώρα μας, όσο τις

συνέπειες που έχουν οι εξελίξεις σε αυτή για ολόκληρη την Ευ-

ρώπη . Με άλλα λόγια, η προσοχή που συγκεντρώνει η Ελλάδα

είναι αποτέλεσμα των εξόφθαλμων αδυναμιών των θεσμών της

Ευρωζώνης . Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι η πρώτη φορά που η Ελ-

λάδα βρίσκεται στο προσκήνιο της παγκόσμιας προσοχής .

Όπως έχω σημειώσει, η σύγχρονη ελληνική Ιστορία περι-

κλείει δυσανάλογα πολλές ιστορικές στιγμές κατά τις οποίες η

χώρα μας βρέθηκε στο κέντρο της διεθνούς προσοχής, άλλοτε με

θετικό και άλλοτε με αρνητικό πρόσημο . Η τάση αυτή μπορεί να

αποδοθεί σε μια υπέρμετρη φιλοδοξία που οδηγούσε σε πολιτικές

αποφάσεις που ξεπερνούσαν τις δυνατότητες της χώρας . Κάποιες

φορές η φιλοδοξία οδήγησε σε λαμπρές επιτυχίες (π .χ . Επανά-

σταση του 1821), ενώ άλλες φορές απέτυχε καταστροφικά (π .χ .

Μικρασιατική Καταστροφή) .

Η υιοθέτηση του ευρώ, ενός «σκληρού» νομίσματος που προϋ-

πέθετε μια πολύ πιο προηγμένη οικονομία απ’ ό,τι ήταν η ελ-

ληνική, υπήρξε μια αντίστοιχη περίπτωση πολιτικού βολοντα-

ρισμού . Το στοίχημα ήταν η χώρα να ανέπτυσσε τους θεσμούς

που απαιτούσε το νέο νόμισμα . Ειδάλλως, μας περίμενε η κα-

ταστροφή .

Πώς εξηγείται η ροπή αυτή; Η Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας

θα μπορούσε ίσως να συμπυκνωθεί στο εξής πολύ απλό αφήγη-

μα: μια μικρή αλλά ιδιαίτερα δυναμική ηγετική ομάδα (ή «ελίτ»)

θέτει στόχους που βρίσκονται κάπως πιο πέρα από τις δυνατότη-

τες της χώρας . Για να το πω διαφορετικά: η ελίτ αυτή φοράει στη

χώρα ένα κοστούμι μεγαλύτερο από το μπόι της με την ελπίδα

πως η χώρα θα μεγαλώσει γρήγορα και θα προσαρμοστεί σ’ αυτό .

ΠΟΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ;

34

Και πράγματι, κάποιες φορές η χώρα ανταποκρίνεται . Άλλες φο-

ρές όμως αντιδρά και το απορρίπτει .

Σκεφτείτε το: η Επανάσταση του 1821 υπήρξε σύλληψη μιας

χούφτας εμπόρων και διανοουμένων που ήρθαν σε επαφή με την

ιδέα του εθνικού κράτους ταξιδεύοντας ή ζώντας στα μεγάλα ευ-

ρωπαϊκά κέντρα της εποχής . Η Φιλική Εταιρεία δημιουργήθηκε

στην Οδησσό, ο Αδαμάντιος Κοραής ζούσε στο Παρίσι . Οι άν-

θρωποι αυτοί κατάφεραν να κινητοποιήσουν τον εντελώς ξένο

γι’ αυτούς κόσμο των τοπικών οπλαρχηγών και κοτζαμπάσηδων,

ξεκινώντας μια περιπέτεια που αντικειμενικά είχε ελάχιστες πι-

θανότητες επιτυχίας . Τελικά όμως ευδοκίμησε, λιγότερο εξαιτίας

της αρτιότητας του εγχειρήματος και περισσότερο λόγω μιας συ-

γκυρίας που αποδείχθηκε ιδιαίτερα ευνοϊκή . Από την άλλη, ο

εσωστρεφής κόσμος πήρε τη ρεβάνς του με τη δολοφονία του

Ιωάννη Καποδίστρια .

Σύμφωνα με τον συλλογισμό αυτό, το στοιχείο που καθιστά

την Ελλάδα ιδιάζουσα περίπτωση είναι η παρουσία και ο ρόλος

της εξωστρεφούς και φιλόδοξης αυτής ελίτ . Αν και όλες οι χώρες

διαθέτουν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό τέτοιες ελίτ, το ει-

δικό βάρος που διαθέτει η ελληνική είναι ασυνήθιστο . Αυτό οφεί-

λεται σε δύο κυρίως παράγοντες . Από τη μία, ο συνδυασμός της

οικονομικής ένδειας και του θαλάσσιου προσανατολισμού ενί-

σχυσε από πολύ νωρίς την εξωστρέφεια και έστρεψε προς τα έξω

μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού . Από την άλλη, η εμπέδω-

ση της ελληνικής ιστορικής μοναδικότητας από την ελίτ μόχλευ-

σε αυτή την πολιτική φιλοδοξία τόσο ως προς το εσωτερικό της

χώρας όσο, ιδίως, και ως προς το εξωτερικό . Ο ρόλος του φιλελ-

ληνισμού, για παράδειγμα, υπήρξε κομβικός για την έκβαση της

ελληνικής Επανάστασης . Την ελληνική Ιστορία είχε κατά νου ο

ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

35

Ζισκάρ ντ’ Εστέν όταν έκανε λόγο για την αδυναμία συγκρότησης

μιας ενωμένης Ευρώπης δίχως την Ελλάδα .

Ιδωμένη από τη σκοπιά αυτή, η σημερινή περιπέτεια της χώ-

ρας είναι το πιο πρόσφατο επεισόδιο της ίδιας ιστορίας . Από τη

μία, φιλόδοξοι εξωστρεφείς πολιτικοί όπως ο Κωνσταντίνος Κα-

ραμανλής και ο Κώστας Σημίτης, που φαντάστηκαν το μέλλον της

Ελλάδας στην Ευρώπη . Από την άλλη, οι δυνάμεις εκείνες που

αντιδρούν στο άνοιγμα αυτό, οι «κοριοί της Πλάκας» όπως τους

αποκαλούσε η Πηνελόπη Δέλτα . Η έκβαση παραμένει ακόμη

άγνωστη . Θα είναι τελικά αίσια, όπως συνέβη με την Επανάστα-

ση του 1821 ή τον Εμφύλιο; Ή θα αποβεί καταστροφική, όπως

έγινε με τη Μεγάλη Ιδέα και τη Μικρασιατική Καταστροφή;

Προς το παρόν, πάντως, την πρωτοβουλία φαίνεται να διαθέ-

τουν οι «κοριοί της Πλάκας» . Ο σχηματισμός της νέας κυβέρνησης

μου φέρνει στον νου το σχόλιο του άγγλου αξιωματικού David

Wallace, που έγραφε για τη συμπεριφορά των ελλήνων πολιτικών

στο μέσον της Κατοχής, το 1943: «Είναι πεπεισμένοι πως, ό,τι

και να κάνουν, η Μεγάλη Βρετανία, στην εσχάτη περίπτωση, θα

τους προστατεύσει . . . Είναι το είδος του απόλυτα εγωιστικού και

κοντόφθαλμου υπολογισμού που ικανοποιεί τον νου κάθε έλλη-

να πολιτικού» .

[24 ΙΟΥΝΙΟΥ 2012]

Ένα έθνος, τέσσερις ιστορικές αφηγήσεις

Πώς δομούνται οι μεγάλες αφηγήσεις για το παρελθόν πάνω στις

οποίες χτίζεται η ιστορική συνείδηση ενός έθνους; Και πώς με-

ΠΟΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ;

36

ταλλάσσονται στον χρόνο; Το ερώτημα έχει ιστορική αλλά και

πολιτική σημασία .

Μέχρι σήμερα έχουν εμφανιστεί τέσσερις μεγάλες ιστορικές

αφηγήσεις . Η πρώτη και ισχυρότερη προκύπτει μέσα από τον

Νεοελληνικό Διαφωτισμό και παίρνει την ολοκληρωμένη της

μορφή στο έργο του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου . Θα μπο-

ρούσαμε να την αποκαλέσουμε «εθνική αφήγηση» . Κεντρική της

ιδέα η ιστορική συνέχεια του ελληνικού έθνους από την αρχαία

Ελλάδα ως σήμερα . Η αφήγηση αυτή λειτούργησε ως πανίσχυρη

ενοποιητική ουσία για το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, αλλά και

ως όραμα που καθόρισε τον πολιτικό προσανατολισμό της χώρας

για δεκαετίες . Εμπότισε τη συνείδηση ολόκληρων γενεών μέσα

από τη σχολική εκπαίδευση αλλά και διαμέσου εκατοντάδων

εκλαϊκευτικών έργων, εγκυκλοπαιδειών κ .λπ . Είτε μας αρέσει

είτε όχι, καμία ιστορική προσέγγιση (ή πολιτικό πρόγραμμα) δεν

μπορεί να αποκτήσει την αποδοχή της κοινωνίας αν την παρα-

βιάσει: ρωτήστε τον Νίκο Δήμου ή τη Μαρία Ρεπούση . Όπως

όμως συμβαίνει στις περιπτώσεις αυτές, η καθολική της αναγνώ-

ριση ουσιαστικά την έχει καταστήσει πολιτικά ουδέτερη .

Η πιο φιλόδοξη και συστηματική προσπάθεια αμφισβήτησης

της εθνικής αφήγησης έγινε με την άρθρωση μιας μαρξιστικής

ιστορικής αφήγησης από διανοούμενους, όπως ο Γεώργιος Σκλη-

ρός και ο Γιάννης Κορδάτος στις αρχές του 20ού αιώνα και ιδίως

στο διάστημα του Μεσοπολέμου . Παρά τη φιλοδοξία του, το εγ-

χείρημα αυτό απέτυχε, τόσο γιατί η εθνική αφήγηση είχε ήδη

αποκτήσει ισχυρά κοινωνικά ερείσματα όσο και γιατί η μαρξιστι-

κή αφήγηση δεν είχε σημείο επαφής με την αγροτική Ελλάδα των

μικροϊδιοκτητών . Η απήχησή της υπήρξε βέβαια πολύ μεγαλύ-

τερη στους διανοούμενους, και αυτό μάλλον εξηγεί την περίεργη,

ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

37

για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, σημερινή σχετική δημοφιλία των

μαρξιστικών ιδεών στους κύκλους αυτούς .

Τα πράγματα αλλάζουν με τον Β́ Παγκόσμιο Πόλεμο . Κατ’

αρχάς, το ΚΚΕ επιχειρεί μέσω του ΕΑΜ να συνθέσει μια εθνική

αφήγηση με κομμουνιστικό υπόστρωμα, κάτι που αποτυπώνεται

στο μανιφέστο του Δημήτρη Γληνού Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ .

Πριν προλάβει όμως να τη διαδώσει, το ΚΚΕ θα γνωρίσει τη συ-

ντριβή . Οι νικητές του Εμφυλίου θα προσαρμόσουν με αρκετή

επιτυχία την εθνική αφήγηση στις επιταγές της μετεμφυλιακής

Ελλάδας . Το αποτέλεσμα είναι η τρίτη ιστορική αφήγηση, η «εθνι-

κοφροσύνη», με βασικό χαρακτηριστικό της την αναφορά σε έναν

νέο (εσωτερικό) εχθρό του έθνους, τον κομμουνισμό, που εκπο-

ρευόταν φυσικά από τον πραγματικό (εξωτερικό) εχθρό, δηλαδή

τους Σλάβους . Σήμερα έχει λησμονηθεί πόσο ευρεία υπήρξε η

κυριαρχία της αφήγησης αυτής στη διάρκεια της μετεμφυλιακής

περιόδου, καθώς την ασπάστηκαν τόσο η Δεξιά όσο και το Κέντρο .

Ενδεχομένως, μάλιστα, και να επιβίωνε αν δεν μεσολαβούσε η

Χούντα . Στην προσπάθειά του όμως να νομιμοποιήσει την εξουσία

του, το καθεστώς των Συνταγματαρχών αγκάλιασε την ιστορική

αυτή αφήγηση με ενθουσιασμό, επιστρατεύοντας μάλιστα και δια-

νοούμενους, όπως ο (πρώην κομμουνιστής) Γεώργιος Γεωργαλάς

και ο Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου . Η κατάρρευση της Χού-

ντας το 1974 σήμανε αναπόφευκτα και το τέλος της ιστορικής

αυτής αφήγησης, που επιβίωσε ως μια απλή γραφική ανάμνηση .

Με τη Μεταπολίτευση επανεμφανίζεται η περιθωριακή έως

τότε εαμική αφήγηση που είχαν καλλιεργήσει στο διάστημα της

μετεμφυλιακής περιόδου κομμουνιστές διανοούμενοι, όπως ο

Σόλωνας Γρηγοριάδης και ο Νίκος Σβορώνος . Μετά το 1974 η

αφήγηση αυτή θα εκλαϊκευτεί ακόμα περισσότερο χάρη στις προ-

ΠΟΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ;

38

σπάθειες ταλαντούχων συγγραφέων, όπως ο Τάσος Βουρνάς και

ο Βασίλης Ραφαηλίδης, και θα πάρει τη μορφή της τέταρτης αφή-

γησης, της «εθνολαϊκιστικής» . Πρόκειται ουσιαστικά για την εθνι-

κοφροσύνη από την ανάποδη, αφού είναι εξίσου αμυντική και

ξενοφοβική με αυτήν: τώρα, εσωτερικός εχθρός του έθνους είναι

οι δωσίλογοι, οι συνεργάτες, το Παλάτι, η άρχουσα τάξη κ .λπ .,

που βρίσκονται στη δούλεψη του ξένου εχθρού, δηλαδή των

Άγγλων και των Αμερικανών . Την εθνολαϊκιστική αφήγηση θα

χρησιμοποιήσει στη συνέχεια με μεγάλη επιτυχία ο Ανδρέας Πα-

πανδρέου για να ανέλθει στην εξουσία, συμπληρώνοντας την

έννοια του έθνους και του λαού με τους «μη προνομιούχους» .

Στον αστερισμό αυτής της εκδοχής εξακολουθούμε να ζούμε και

σήμερα, αφού ουσιαστικά διδάσκεται στα σχολεία, αναπαράγεται

στα μίντια και λειτουργεί ως εξαρτημένο αντανακλαστικό για τους

περισσότερους ανθρώπους . Η κραυγή του υπόδικου βουλευτή

της Χρυσής Αυγής Στάθη Μπούκουρα, «ο Ανδρέας Παπανδρέου

με έκανε εθνικιστή», αποτυπώνει το περιεχόμενο, τη συνέχεια

και την επιρροή αυτής της ιστορικής αφήγησης .

Η εθνολαϊκιστική αφήγηση ενισχύθηκε από την κρίση . Ο

«αντιμνημονιακός λόγος» βασίζεται αποκλειστικά στη θεματολο-

γία της: οι κακοί ξένοι που επιβουλεύονται το έθνος, οι ντόπιοι

πράκτορές τους, ο αγνός λαός κ .λπ . Μόνη διαφορά είναι η αντι-

κατάσταση των Αμερικανών από τους Γερμανούς . Σημαίνει αυτό

πως θα συνεχιστεί η ηγεμονία της; Όχι απαραίτητα . Όπως η εθνι-

κοφροσύνη κατέρρευσε μαζί με τη Χούντα, έτσι και η εθνολαϊκί-

στικη αφήγηση θα χαθεί τελικά μαζί με τη μήτρα της, τη Μεταπο-

λίτευση . Δεν γνωρίζουμε όμως πώς και πότε, όπως και ποια θα

είναι η αφήγηση που θα τη διαδεχτεί .

[11 ΜΑΐΟΥ 2014]

ΠΟΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΠΑΜΕ;

40

ISBN: 978-618-03-0780-1

ΒΟΗΘ. ΚΩΔ.: 80780

Γιατί ξέσπασε η κρίση; Γιατί είχε τέτοιο βάθος και διάρκεια;

Πώς εξηγείται ο τρόπος με τον οποίο αντιδράσαμε;

Και το πιο σημαντικό: Μπορεί τελικά να βγει κάτι καλό από

όλη αυτή τη δυσάρεστη ιστορία;

Τα κείμενα που περιλαμβάνονται σε αυτό το βιβλίο συνθέτουν ένα

μωσαϊκό που ξεπερνά την άμεση επικαιρότητα, κάτω από το φως

της οποίας γράφτηκαν, αναδεικνύοντας έτσι μια σειρά προβλη­

ματισμών για το παρόν και, ιδιαίτερα, το μέλλον της χώρας μας.

Τα τελευταία εφτά χρόνια κυριάρχησαν οι αυταπάτες και οι ψευδαισθήσεις

αντί της αυτογνωσίας και της διόρθωσης των σφαλμάτων που κάναμε ως

κοινωνία. Όσο όμως επιμένουμε να πορευόμαστε στους λάθος δρόμους,

τόσο θα παραμένουμε παγιδευμένοι στο τέλμα, με το φάσμα της καταστρο-

φής να επικρέμεται πάνω μας. Αντίθετα από πολλούς (τους περισσότερους;),

θεωρώ πως η χώρα μπορεί να τα καταφέρει και να κάνει το μεγάλο άλμα κα-

θώς διαθέτει πολλά πλεονεκτήματα, πολύ περισσότερα απ’ ό,τι πιστεύουμε.

Αρκεί να τα αναγνωρίσουμε και να τα εκμεταλλευθούμε σωστά.

Καλλιτεχνική επιμέλεια εξωφύλλου: Φώτης Πεχλιβανίδηςwww.fotispehlivanidis.com

Ο Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολι­τικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale (ΗΠΑ), όπου κατέχει την έδρα Arnold Wolfers, και μέ­λος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών. Το έργο του έχει τιμηθεί με πολλά βρα βεία, όπως το βραβείο Woodrow Wilson της Αμερικανικής Εταιρίας Πολιτικής Επιστήμης για το καλύτερο βιβλίο πολιτικής επιστήμης στις ΗΠΑ και το βραβείο καλύτερου βιβλίου της Ευ­ρωπαϊκής Ακαδημίας Κοινωνιολογίας. Από τις εκ δόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ κυκλοφορεί το βιβλίο που έγραψε με τον Νίκο Μαραντζίδη Εμφύλια Πάθη: 23 Ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο.

ΕΠΊΣΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΊ

7721_POY EIMASTE_CV.indd 1 10/11/2016 12:54