Τόμος 59, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Μάρτιος 2020 · 2020-05-08 · volume...

Volume 59, No 1, January - March 2020

Τόμος 59, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Μάρτιος 2020

ONLINE ISSN: 2241-3049

NΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗTΡΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ: Η «ΝOΣΗΛΕYΤΙΚΗ» είναι το επίσημο επιστημονι-κό νοσηλευτικό περιοδικό, που εκδίδεται από τον Εθνικό Σύνδεσμο Νοσηλευτών Ελλάδος (ΕΣΝΕ) από το έτος 1962. Η «ΝOΣΗΛΕYΤΙΚΗ» αξιολογήθηκε και εγκρίθηκε για αποδελτίωση και διάθεση από την ελληνική βάση δεδομένων ΙΑΤΡΟΤΕΚ (2002) και τις διεθνείς βάσεις δεδομένων CINAHL (2008), EBSCO (2009) και SCOPUS (2010). Το Πε-ριοδικό εκδίδεται ανά τρίμηνο και απευθύνεται σε νοσηλευτές –καλύ-πτοντας όλες τις νοσηλευτικές ειδικότητες– καθώς και σε κάθε άλλο επαγγελματία υγείας.

Σκοπός της έκδοσης του Περιοδικού είναι η συμβολή στη συνεχιζόμενη νοσηλευτική εκπαίδευση, η προαγωγή της νοσηλευτικής έρευνας και η βελτίωση της βασισμένης σε ενδείξεις νοσηλευτικής πρακτικής στην Ελλάδα και διεθνώς.

Αποποίηση ευθύνης: Το ΔΣ του Εθνικού Συνδέσμου Νοσηλευτών Ελ-λάδος, ο Εκδότης/Διευθυντής Σύνταξης, οι Αναπληρωτές Διευθυντές Σύνταξης και τα μέλη της Συντακτικής Επιτροπής, δεν φέρουν ευθύνη για τις απόψεις ή το περιεχόμενο των άρθρων που δημοσιεύονται στο περιοδικό. Την ευθύνη φέρουν οι συγγραφείς των άρθρων. Επίσης, η δημοσίευση των άρθρων δεν δηλώνει απαραίτητα την αποδοχή των

απόψεων που εκφράζονται σε αυτά από τους συγγραφείς. Το ίδιο ισχύει και για τα διαφημιζόμενα προϊόντα.

Πνευματικά δικαιώματα και αναπαραγωγή υλικού: Όλες οι δημοσιευ-μένες εργασίες αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία του περιοδικού «ΝOΣΗ-ΛΕYΤΙΚΗ». Οι συγγραφείς έχουν το δικαίωμα χρήσης του δικού τους υλι-κού για δημοσίευση σε άλλα περιοδικά, υπό τον όρο να αναφέρεται το περιοδικό «ΝOΣΗΛΕYΤΙΚΗ» ως πηγή και εφόσον έχει δοθεί γραπτή άδεια από τον Εκδότη/Διευθυντή Σύνταξης του περιοδικού «ΝOΣΗΛΕYΤΙΚΗ». Απαγορεύεται η μεταπώληση ή η αναπαραγωγή του συνόλου ή μέρους άρθρου του περιοδικού χωρίς γραπτή άδεια. Οι παραβάτες θα διώκονται ποινικά. Αιτήσεις για την ολική ή μερική αναπαραγωγή μέρους της έκδο-σης μπορεί να αποστέλλονται στην ηλεκτρονική διεύθυνση [email protected] ή στην παρακάτω ταχυδρομική διεύθυνση: Εθνικός Σύνδεσμος Νοση-λευτών Ελλάδος, Πύργος Αθηνών, Γ’ κτήριο, 2ος όροφος, Λεωφ. Μεσογεί-ων 2, 115 27 Αθήνα, Τηλ.: (+30) 210-77 02 861, Fax: (+30) 210-77 90 360

Συνδρομές: Το περιοδικό αποστέλλεται δωρεάν στα εγγεγραμμένα μέλη του ΕΣΝΕ. Στα μη μέλη νοσηλευτές και άλλους επαγγελματίες υγεί-ας η ετήσια συνδρομή κοστίζει 20 €, σε οργανισμούς και βιβλιοθήκες 120 €. Κάθε τεύχος 30 € και κάθε άρθρο 10 €.

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ

2020–2024Πρόεδρος: Κυρίτση – Κουκουλάρη ΕλένηΑ΄ Αντιπρόεδρος: Ζυγά ΣοφίαΒ΄ Αντιπρόεδρος: Παπαγεωργίου ΔημήτριοςΓενικός Γραμματέας: Πέτσιος ΚωνσταντίνοςΤαμίας: Συκαράς ΧρήστοςΚοσμήτορας: Κασνακτσόγλου Γεθσημανή (Μάνια)Μέλη: Γεωργιάδη Ελπίδα Καλογιάννη Αντωνία Κουτσιαντά-Ζαμπόκα Κοκόνη Κωνσταντινίδης Θεοχάρης Παναγιωτοπούλου Καλλιόπη

ΕΚΔΙΔΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΝΔΕΣΜΟ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΜΕΛΟΣ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝΛεωφ. Μεσογείων 2, 115 27 Αθήνα, Πύργος Αθηνών,

Γ΄ κτήριο, 2ος όροφος, Τηλ.: 210-77 02 861, Fax: 210-77 90 360

www.esne.gr - www.hjn.grwww.hellenicjournalofnursing.gr

e-mail: [email protected]

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ

Αδριανείου 3 και Κατεχάκη, 115 25 Αθήνα (Ν. Ψυχικό) Τηλ.: 210-67 14 371 – 210-67 14 340, Fax: 210-67 15 015

e-mail: [email protected], e-shop: www.betamedarts.gr EN ISO 9001:2000

ON LINE ISSN: 2241-3049


Πέτσιος Κωνσταντίνος Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, PhD, ΜΕΘ Παίδων, ΩΚΚ

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣΓιαννακοπούλου Μαργαρίτα Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Παν/μιο Αθηνών

ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣΓαλάνης Πέτρος Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, PhD, Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Ανυφαντάκη Στέλλα Νοσηλεύτρια ΠΕ, PhD, Γραφείο Εκπαίδευσης ΠΑΓΝΗΑποστολοπούλου Ελένη Καθηγήτρια Νοσηλευτικής Πανεπιστήμιο ΑθηνώνΒαρδάκη Ζαμπία Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ ΑθήναςΒασιλόπουλος Γεώργιος Καθηγητής Εφαρμογών Νοσηλευτικής, ΤΕΙ ΑθήναςΒελονάκη Σοφία-Βενετία Νοσηλεύτρια , Νομικός, MSc, MML, PhD, ΓΝΑ Κοργιαλένειο ΜπενάκειοΒλαχιώτη Ευφροσύνη Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD(c), ΓΝΠΑ «Η Αγία Σοφία»Γιαβασόπουλος Ευάγγελος Νοσηλευτής ΤΕ, MSc, PhD, Προϊστάμενος ΝΥ Χειρουργικού και Θωρακοχειρουργικού Τμήματος ΓΝΑ «ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ-Αμ. Φλέμινγκ»Γιακουμιδάκης Κωνσταντίνος ΠΕ, MSc, PhD, ΓΝΑ «Ο Ευαγγελισμός»Γεωργιάδη Ελπίδα Νοσηλεύτρια ΤΕ, ΜSc, ΓΝΑ «Λαϊκό»Δημητρέλλης Δημήτριος Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, Γεν. Προϊστ. Επίβλεψης ΔΘΚΑ «Υγεία»Δοκουτσίδου Ελένη Επίκουρος Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ ΑθήναςΕυαγγέλου Ελένη Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ ΑθήναςΖαρταλούδη Αφροδίτη Καθηγήτρια Εφαρμογών Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Αθήνας

Ζυγά Σοφία Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Καϊτελίδου Δάφνη Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Καλαφάτη Μαρία Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, ΕΕΔΙΠ Τμ. Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Καλογιάννη Αντωνία Καθηγήτρια Εφαρμογών Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Αθήνας

Καπρίτσου Μαρία Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Προϊσταμένη Αναισθησιολογικού Τμήματος, ΑΟΝΑ «Ο Άγιος Σάββας»

Κάργα Μαρία Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Τμ. Λοιμώξεων, Παν/κό Νοσοκομείο Πάτρας

Καρρά Βασιλική Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, MHCM, PhD(c), ΓΝΑ «ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟ»

Κασνακτσόγλου Γεθσημανή Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, HSM, Δ/ντρια ΝΥ ΓΝΑ «Κοργιαλένειο- Μπενάκειο» ΕΕΣ

Κατσαραγάκης Στυλιανός Λέκτορας (υπό διορισμό) Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

Κατσούλας Θεόδωρος Επίκουρος Καθηγητής Νοσηλευτικής Πανεπιστήμιο Αθηνών

Κιέκκας Παναγιώτης Επίκ. Καθηγητής Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Πάτρας

Κλέτσιου Ελένη Νοσηλεύτρια ΠΕ, ΜSc, PhD, ΠΓΝ «Αττικόν»

Κορομπέλη Άννα Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, ΕΕΔΙΠ Τμ. Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Κουτρουμπέλη Καλλιρόη, Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, ΓΝΠ «Τζάνειο»

Κριτσωτάκης Γεώργιος Επίκουρος Καθηγητής Νοσηλευτικής ΤΕΙ Κρήτης

Κωνσταντίνου Ευάγγελος Αναπλ. Καθηγητής Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Λαβδανίτη Μαρία Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης

Λεμονίδου Χρυσούλα Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Μαρβάκη Χριστίνα Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ Αθήνας

Μάτζιου Βασιλική Καθηγήτρια Νοσηλευτικής Πανεπιστήμιο Αθηνών

Μαυρίδη Φωτεινή Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, ΓΝΠΑ «Π. & Α. Κυριακού»

Μήτσιου Μαρία Av/χης (ΥΝ), MSc (ANP), Προϊσταμένη ΤΕΠ «401» ΓΣΝΑ

Μιχόπουλος Αλέξανδρος Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, PhD ΠΓΝ «Κοργιαλένειο-Μπενάκειο» ΕΕΣ

Μπουτοπούλου Βαρβάρα Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Μονάδα Εντατικής Νοσηλείας Νεογνών ΠΓΝ «Αττικόν»Νακάκης Κωνσταντίνος Καθηγητής Εφαρμογών Νοσηλευτικής, ΤΕΙ ΛαμίαςΟυζούνη Χριστίνα Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ ΛαμίαςΠαϊκοπούλου Δήμητρα Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Εκπαιδευτικός Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, ΑθήναΠαναγιώτου Ασπασία Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Διευθύν τρια ΝΥ ΓΝΑ «Σισμανόγλειο»Παντελίδου Παρθενόπη Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Επιτροπή Νοσοκομειακών Λοιμώξεων ΠΓΝ ΑΧΕΠΑ, ΘεσσαλονίκηΠαππά Αναστασία Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD(c) Προϊσταμένη Εφημεριών ΠΓΝ «ΑΙΓΙΝΗΤΕΙΟ»Παππά Δώρα Νοσηλεύτρια ΤΕ, MSc, Προϊσταμένη Παν. Χειρουργικής ΓΟΝΚ «Οι Άγιοι Ανάργυροι»Πατσάκη Αναστασία, Νοσηλεύτρια ΤΕ, MSc, PhD (c), ΠΓΝ «Κοργιαλένειο-Μπενάκειο» ΕΕΣΠατηράκη Ελισάβετ Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο ΑθηνώνΠερδικάρης Παντελής Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, PhD, Προϊστάμενος Ογκολογικού Τμήματος, ΓΝΠΑ «Π. & Α. Κυριακού»

Πέτσιος Κωνσταντίνος Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, PhD, ΜΕΘ Παίδων, «Ωνάσειο» Νοσοκομείο ΑθήναςΠολυκανδριώτη Μαρία Επίκουρος Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, ΤΕΙ ΑθήναςΠρεζεράκος Παναγιώτης Αναπλ. Καθηγητής Νοσηλευτικής Πανεπιστήμιο ΠελοποννήσουΡοβίθης Μιχαήλ Λέκτορας Νοσηλευτικής, ΤΕΙ ΚρήτηςΣίσκου Όλγα Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Παν/μιο ΑθηνώνΣουρτζή Παναγιώτα Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο ΑθηνώνΣυκαράς Χρήστος Νοσηλευτής ΤΕ, ΜSc, Τομεάρχης Νοσηλευτικής Υπηρεσίας, Χειρουργικού Τομέα, ΓΝΝΘΑ «Η Σωτηρία»Τζιαφέρη Στυλιανή Επίκουρος Καθηγήτρια Τμήμα Νοσηλευτικής, Παν/μιο ΠελοποννήσουΦώτος Νικόλαος Επικ. Καθηγητής Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο ΑθηνώνΧαρχαρίδου Μαρία Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Προϊσταμένη 3ου Νοσηλευτικού Τομέα ΓΝΑ «Γ. Γεννηματάς»Χατζοπούλου Μαρία Νοσηλεύτρια ΠΕ, MSc, PhD, Προϊσταμένη Β΄ Χειρουργικής Κλινικής ΓΝΑ «Λαϊκό»

ΕΚΔΟΤΗΣ/ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣΚυρίτση-Κουκουλάρη Ελένη Ομότιμος Καθηγήτρια Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής

ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΕΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΕΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ Γαλάνης Πέτρος Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, PhD, Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο ΑθηνώνΠαπαγεωργίου K. Δημήτριος Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, PhD, Προϊστάμενος Κλινικής Ημέρας «Ευρωκλινική Αθηνών»

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

East Linda Λέκτορας Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Nottingham, Αγγλία

Hjelm Katarina Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Linnaeus, Σουηδία

Latour M. Jos Δρ Νοσηλευτικής, Υπεύθυνος Erasmus, Sophia Children’s Hospital in Rotterdam, Ολλανδία

Ραφτόπουλος Βασίλειος Αναπλ. Καθηγητής Νοσηλευτικής, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Sivertsen Bente Διευθ. Επαγγ. Νοσηλευτικής Ανάπτυξης, Δανία

Καρανικόλα Μαρία Επίκ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Μολασιώτης Αλέξανδρος Καθηγητής Νοσηλευτικής, Πρύτανης The Hong Kong Polytechnic University, Κίνα

Παπαθανάσογλου Ελισάβετ Αναπλ. Καθηγήτρια Νοσηλευτικής, University of Alberta, Edmonton, Καναδάς

Γαλάνης Πέτρος Νοσηλευτής ΠΕ, MSc, PhD, Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Ζώγας Σπυρίδων Φυσικός, MSc, PhD (c), Εργαστήριο Πληροφορικής της Υγείας ΕΚΠΑ

HELLENIC JOURNAL OF NURSINGQUARTERLY PUBLICATION OF THE HELLENIC NURSES ASSOCIATION

Official scientific journal of the Hellenic Nurses’ Association (HNA) which has been published since 1962. Its contents and full abstracts are available in the Greek Medical Database “IATROTEK” (2002) and in “CINAHL” (2008), the Cumulative Index to Nursing and Allied Health Literature, in “EBSCO” (2009) International Databases, as well as in “SCOPUS” (2010). “Hellenic Journal of Nursing” is published quarterly and is addressed both to nurses covering all specialties– and to other health professionals.

Scope: Its scope is to contribute to continuing nursing education, to encourage nursing research and to promote the ongoing development of evidence-based practice in Greece and internationally.

Disclaimer: The Administrative Board of the Hellenic Nurses’ Associa-tion, the Editor-in-Chief, the Associate Editors and the Editorial Board cannot be held responsible for the aspects or the contents of articles contained in this journal. The authors may be held accountable for their work. Moreover, the publication of an article does not neces-sarily reflect the acceptance of the point of views expressed by these authors, nor does the publication of advertisements.

Copyright and photocopying: All of the published articles are considered to be the property of the Journal “Hellenic Journal of Nursing”. Authors have the right to publish their own work in other journals, provided that the Journal “Hellenic Journal of Nursing” is stated as a citation, and after the written consent of the Editor-in-Chief of the Journal “Hellenic Journal of Nursing” has been granted. No resale or reproduction of all or even part of an article of the Jour-nal without the written consent of the Editor is permitted. Offenders will be prosecuted. Requests for total or partial reproduction of this publication should be addressed to the following e-mail address: [email protected] or by mail to: Hellenic Nurses’ Association, Athens Tower, Building C, 2nd Floor, 2 Mesogeion Ave., GR-115 27 Athens, Greece, Tel.: (+30) 210-77 02 861, Fax: (+30) 210-77 90 360.

Journal subscriptions: Journal is mailed free of charge to the mem-bers of Hellenic Nurses’ Association. The annual subscription for non-members, nurses and other health care professionals, is 20 €, whereas for organizations and libraries 120 €. Each issue costs 30 € and each article 10 €.

ADMINISTRATIVE BOARD OF THE HELLENIC NURSES ASSOCIATION

2020–2024President: Kyritsi – Koukoulari Eleni1st Vice-President: Zyga Sofia2nd Vice- President: Papageorgiou DimitriosGeneral Secretary: Petsios KonstantinosTreasurer: Sykaras ChristosDean: Kasnaktsoglou Gethsimani (Mania)Μembers: Georgiadi Elpida Kalogianni Antonia Konstantinidis Theocharis Koutsianta - Zampoka Kokoni Panagiotopouloy Kalliopi

PUBLISHED BY THE HELLENIC NURSES ASSOCIATION

MEMBER OF THE INTERNATIONAL COUNCIL OF NURSES2 Mesogeion Ave., GR-115 27 Athens,

Building C, 2nd Floor, Tel: (+30) 210-77 02 861, Fax: (+30) 210-77 90 360

www.esne.gr - www.hjn.grwww.hellenicjournalofnursing.gr

e-mail: [email protected]

EDITING

3, Adrianiou str., GR-115 25 Αthens-Greece Τel.: (+30) 210-67 14 371 – 210-67 14 340, Fax: (+30) 210-67 15 015

e-mail: [email protected], e-shop: www.betamedarts.gr EN ISO 9001:2000

ON LINE ISSN: 2241-3049


Petsios Konstantinos RN, MSc, PhD, ICU Childrens’ Dept., “Onasio” Hospital, Athens

SPECIAL CONSULTANTGiannakopoulou Margarita RN, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of Athens

BIOSTATISTICS CONSULTANTSGalanis Petros RN, MSc, PhD, Associate Research, Center for Health Services Management and Evaluation, University of Athens

Anifantaki Stella RN, PhD, Continuing Education Office University Hospital Heraklion

Apostolopoulou Eleni Associate Professor, Faculty of Nursing, University of AthensBoutopoulou Varvara RN, MSc, PhD, Neonatal Intensive Care Unit, “Attikon” Hospital, AthensCharcharidou Maria RN, MSc, PhD, Head Nurse, 3rd Nursing Sector, "G. Gennimatas" Hospital, AthensChatzopoulou Maria RN, MSc, PhD, Head Nurse, B' Surgical Ward, "Laiko" Hospital, AthensDokoutsidou Eleni RN, MSc, PhD, Assistant Professor, Nursing Dept. TEI AthensDimitrellis Dimitris RN, MSc, General Supervisor "Hygeia" Hospital, AthensΕvangelou Εleni RN, PhD, Professor Nursing Dept., TEI AthensFotos Nikolaos RN, PhD Assistant Professor, Faculty of Nursing, University of AthensGiakoumidakis Κonstantinos RN, MSc, PhD, "Evangelismos", General Hospital AthensGiavasopoulos Evangelos RN, MSc, PhD, Head Nurse, 1st Surgical and Thoracic Surgery Dept., "Sismanogleio- A. Fleming" General Hospital Athens

Georgiadi Elpida RN, MSc, "Laiko", General Hospital AthensKaitelidou Dafni RN, MSc, PhD, Associate Professor, Centre for Health Services Management and Evaluation, Faculty of Nursing, University of AthensKalafati Maria RN, MSc, PhD, Laboratory Teaching Staff, Clinical Instructor, Faculty of Nursing, University of AthensKalogianni Antonia Lecturer, Nursing Dept., TEI AthensKapritsou Maria RN, MSc, PhD, Chief Nurse of Perianaesthesia Dept, ”Agios Savvas” Oncology Hospital, AthensKarga Maria RN, MSc, PhD, Infection Control Dept., University Hospital of PatrasKarra Vasiliki RN, MSc, MHCM, PhD(c), "Sismano-gleio", General Hospital AthensKasnaktosglou Gethsimani RN, MSc, HSM, Director of Nursing Services, Hellenic Red Cross Hospital, AthensKatsaragakis Stylianos RN, MSc, PhD, Invited Lecturer Nursing Dept. University of PeloponnesusKatsoulas Theodoros Αssistant Professor, Nursing Dept., Faculty of Nursing, University of AthensKiekkas Panagiotis RN, PhD, Assistant Professor, Nursing Dept., TEI of Patras

Kletsiou Eleni RN, MSc, Phd(c), Continuing Education Office "Attikon" University Hospital, AthensKonstantinou Evangelos RN, MSc, PhD, Associate Professor, Faculty of Nursing, University of AthensKorombeli Anna RN, MSc, PhD, Laboratory Teaching Staff, Clinical Instructor, Faculty of Nursing, University of AthensKoutroumpeli Kalliroi RN, MSc, PhD, “Tzaneio”Hospital Kritsotakis Georgios Assistant Professor, Nursing Dept., TEI of CreteLavdaniti Maria RN, MSc, PhD, Associate Professor, Nursing Dept., TEI of ThessalonikiLemonidou Chrysoula RN, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of AthensMarvaki Christina RN, PhD, Professor, Nursing Dept., TEI of AthensMatziou-Megapanou Vasiliki RN, PhD, Professor, Faculty of Nursing, University of AthensMavridi Fotini RN, MSc, PhD, "P. & A. Kyriakou", Children Hospital AthensMichopoulos Alexandros RN, MSc, PhD, Hellenic Red Cross Hospital, AthensMitsiou Maria LTC, RΝ, MSc (ANP), Head Nurse, Emergency Department, “401” Army General Hospital of Athens

Nakakis Konstantinos RN, MSc, PhD(c), Lecturer, Nursing Dept., TEI LamiaOuzouni Christina RN, PhD, Associate Professor, Nursing Dept., TEI LamiaPaikopoulou Dimitra RN, MSc, PhD, High School Educator, AthensPanagiotou Aspasia RN, MSc, PhD, Director of Nursing Services, “Sismanogleio” General Hos-pital, Athens”Pantelidou Parthenopi RN, BSc, MPH, PhD, Infection Control Nurse, AHEPA University Hospital, ThessalonikiPappa Anastasia RN, MSc, Phd(c), Head Nurse, “Aiginiteio”Hospital, AthensPappa Dora RN, MSc, Head Nurse, University Surgical Clinic, “Ag. Anargyri” Oncology Hospital, AthensPatiraki Elisabeth RN, PhD, Professor, Faculty of Nurs-ing, University of AthensPatsaki Anastasia RN, MSc, PhD(c), Hellenic Red Cross Hospital, AthensPerdikaris Pantelis RN, MSc, PhD, Head Nurse, Oncology Department. “P. & A. Kyriakou” General Children Hospital, AthensPetsios Konstantinos RN, MSc, PhD, ICU Childrens’ Dept., “Onasio” Hospital, Athens

Polikandrioti Maria RN, MSc, Assistant Professor, Nursing Dept., TEI Athens

Prezerakos Panagiotis Associate Professor, Nursing Dept., University of PeloponneseRovithis Michail Lecturer in Nursing Department, TEI of CreteSiskou Olga RN, MSc, PhD, Centre for Health Services Management and Evalua-tion, University of AthensSourtzi Panagiota RN, PhD, Professor, Public Health Sector, Faculty of Nursing, University of AthensSykaras Christos RN, MSc, Nurse-Chief, Surgical Nursing Division, "Sotiria" Chest Diseases Hospital AthensTziaferi Styliani RN, MSc, PhD, Assistant Professor, University of PeloponneseVassilopoulos Georgios RN, MSc, PhD, Lecturer, Nursing Dept., TEI AthensVardaki Zambia RN, PhD, Professor, Nursing Dept., TEI AthensVelonaki Venetia-Sofia RN, Advocate, MSc, MML, PhD, "Korgialeneio-Benakeio" General Hospital, AthensVlachioti Efrosini RN, MSc, PhD, “Agia Sofia” Children Hospital, AthensZartaloudi Afroditi RN, MSc, PhD, Lecturer, Nursing Dept., TEI AthensZyga Sofia Associate Professor, Nursing Dept., University of Peloponnese

PUBLISHER/EDITOR-IN-CHIEFKyritsi-Koukoulari Eleni Emeritus Professor, University of West Attica

ASSOCIATE EDITORSGalanis Petros RN, MSc, PhD, Associate Research, Center for Health Services Management and Evaluation, University of Athens

Papageorgiou K. Dimitrios RN, MSc, PhD, Head Nurse Day Care Oncology Dept., “Eurokliniki” Hospital, Athens

EDITORIAL BOARD

INTERNATIONAL EDITORIAL BOARD

WEB MANAGERS

East Linda RN, BSc, MPhil, PhD, Lecturer in School of Nurs-ing, Midwifery and Physiotherapy, University of Nottingham, Great Britain

Hjelm Katarina Professor, School of Health and Caring Sci-ences, Linnaeus University, Sweden

Latour M. Jos PhD, Nurse Scientist, Erasmus MC, Sophia Chil-dren’s Hospital in Rotterdam, Τhe Netherlands

Raftopoulos Vasilios RN, PhD, Associate Professor, Nursing Dept., Cyprus University of Technology

Sivertsen Bente Director of Professional Development, Danish Nurses Organisation, Denmark

Karanikola Maria RN, MSc, PhD, Assistant Professor, Nursing Dept., Cyprus University of Technology

Molassiotis Alexander RN, MSc, PhD, Professor, Nursing Dept., Rector, The Hong Kong Polytechnic University, China

Papathanasoglou E.D. Elizabeth RN, MSc, PhD, Associate Professor, Nursing Dept., University of Alberta, Edmonton, Canada

Galanis Petros RN, MSc, PhD, Associate Research, Center for Health Services Management and Evaluation, University of Athens

Ziogas Spyros Physics, MSc, PhD (c), Faculty of Nursing, University of Athens

ΤΟΜΟΣ 59 • ΤΕΥΧΟΣ 1 • ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ–ΜΑΡΤΙΟΣ 2020


Περιεχόμενα

Σύντομες Οδηγίες για τους Συγγραφείς .............................................................................................. 7

ΑΡΘΡΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣΕνδυνάμωση Νοσηλευτών, Μαιών και Λοιπών Επαγγελματιών Φροντίδας Υγείας: Περιορίζοντας τις Ψυχολογικές, Ψυχικές και Πνευματικές Επιπτώσεις στη Διάρκεια της Πανδημίας SARS-CοV-2Μαρία Ν.Κ. Καρανικόλα ................................................................................................................................ 9

EIΔΙΚO ΑΡΘΡOΗ Αναγκαιότητα Εκπαίδευσης των Νοσηλευτών στην Ιατροδικαστική ΝοσηλευτικήΑικατερίνη Αραβανή .................................................................................................................................. 17

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΟ Ρόλος του Ειδικού Συμβούλου (Manager) και Προτεινόμενες Παρεμβάσεις- Στόχοι για τον Εκσυγχρονισμό του Υγειονομικού ΣυστήματοςΆννα Πατσοπούλου .................................................................................................................................... 24

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣHΗ Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας στην Ελλάδα σε Σύγκριση με το Ηνωμένο Βασίλειο και την ΟλλανδίαΘεανώ Καλαούζη, Ελένη Κορνάρου....................................................................................................... 34

ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣHΚλίμακες Eκτίμησης Aυτοκτονικής ΣυμπεριφοράςΣουλτάνα Γεωργιάδου, Κωνσταντίνος Πιτσαλίδης ............................................................................ 47

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣΣωματικός Πόνος και Ψυχική Καταπόνηση Ασθενών με Ορθοπεδικά ΠροβλήματαΙωάννα Β. Παπαθανασίου, Φωτεινή Καμπέρη, Σοφία Καστανίδου, Φωτεινή Μάλλη, Γεώργιος Ζακυνθινός, Κωνσταντίνος Τσάρας, Δημήτριος Παπαγιάννης, Ευάγγελος Φραδέλος ................................................................................ 53

Διερεύνηση Υγειονομικών Ανισοτήτων στους Παιδικούς Εμβολιασμούς της Μειονότητας των Ρομά στην Ελλάδα της ΚρίσηςΓεώργιος Πάνας, Χρήστος Γκρος, Μιχάλης Τάλιας ............................................................................. 64

Προγράμματα Διδασκαλίας Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού: Επιπτώσεις στην Ποιότητα Ζωής Γυναικών που Επιβίωσαν από Καρκίνο του ΜαστούΦίλιππος Φιλίππου, Στέλλα Ρόκκα, Γεώργιος Σίββας, Αθηνά Πίτση, Ευάγγελος Μπεμπέτσος, Αικατερίνη Κούπανη, Γρηγόριος Μασάδης, Ελένη Σαμαρά ............. 78

Η Επίδραση του Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού στην Ποιότητα Ζωής Ασθενών με ΚαρκίνοΙωάννα Καραθάνου, Ευάγγελος Μπεμπέτσος, Φίλιππος Φιλίππου, Αμάντα Ψυρρή, Ιωάννης Κόνας ......................................................................... 86

Αναλυτικές Οδηγίες για τους Συγγραφείς ......................................................................................... 97

VOLUME 59 • NUMBER 1 • JANUARY–MARCH 2020


Contents

Author Guidelines in Brief ........................................................................................................................ 7

ΕDITORIALMitigating Psychological, Emotional, Mental and Spiritual Implications in Healthcare Professionals During the SARS-CoV-2 PandemiaM.N. Karanikola .............................................................................................................................................. 9

SPECIAL ARTICLEThe Need for Training in Forensic NursingAikaterini Aravani ....................................................................................................................................... 17

REVIEWThe Role of the Special Adviser (Manager) and Proposed Targeted Interventions for the Modernization of the National Health SystemAnna Patsopoulou ...................................................................................................................................... 24

LITERATURE REVIEWPrimary Health Care in Greece Compared to the United Kingdom and the NetherlandsTheano Kalaouzi, Ηelen Kornarou ......................................................................................................... 34

NARRATIVE REVIEWScales in Suicide Risk AssessmentSoultana Georgiadou, Konstantinos Pitsalidis ................................................................................... 47

ORIGINAL PAPERSΒody Pain and Psychological Distress in Patients with Orthopedic ProblemsIoanna V. Papathanasiou, Foteini Kaberi, Sophia Kastanidou, Foteini Malli, Georgios Zakynthinos, Konstantinos Tsaras, Dimitrios Papagiannis, Evangelos C. Fradelos .................................................................................... 53

Investigation of Health Inequalities in Childhood Vaccinations of the Roma Minority in Greece of the CrisisGeorgios Panas, Christos Gros, Michalis Talias ................................................................................... 64

Greek Traditional Dance Teaching Programs: Effects on the Quality of Life of Women who Survived Breast CancerFilippos Filippou, Stella Rokka, George Sivvas, Athena Pitsi, Evangelos Bebetsos, Aikaterini Koupani, Grigorios Masadis, Eleni Samara ............................... 78

The Effect of Greek Traditional Dance on the Quality of Life of Cancer PatientsIoanna Karathanou, Evangelos Bebetsos, Philippos Philippou, Amanda Psyrri, Ioannis Konas ......................................................................... 86

Detailed Instructions to Authors ......................................................................................................... 97

Τόμος 59, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Μάρτιος 2020 ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ

ΣΥΝΤΟΜΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣΓια την αποδελτίωση του περιοδικού «ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ» στη

βάση δεδομένων ΙΑΤΡΟΤΕΚ, οι συγγραφείς πρέπει να τηρούν τις παρακάτω οδηγίες:

Η «ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ» είναι το επίσημο επιστημονικό περιοδικό, που εκδίδεται από τον Εθνικό Σύνδεσμο Νοσηλευτών Ελλάδας (Ε.Σ.Ν.Ε.). Εκδίδεται τέσσερεις φορές τον χρόνο και έχει ως σκο-πό την προαγωγή της Νοσηλευτικής εκπαίδευσης, έρευνας και τεκμηριωμένης πρακτικής στην Ελλάδα και Διεθνώς.

Είδη Άρθρων

1. Άρθρα σύνταξηςΣύντομα άρθρα που αναφέρονται σε επίκαιρα θέματα ιδιαίτε-

ρης σημασίας. Γράφονται από μέλη της Συντακτικής Επιτροπής ή μετά από πρόσκληση.

2. Ανασκοπήσεις/Μετα-αναλύσειςΕνημερωτικά άρθρα που αφορούν σε κριτική ανάλυση νοση-

λευτικών θεμάτων ή θεμάτων συγγενών προς το Νοσηλευτικό επάγγελμα. Οι Ανασκοπήσεις γράφονται από έναν ή από δύο συγγραφείς. Σε περίπτωση Συστηματικής Ανασκόπησης τα ονό-ματα των συγγραφέων μπορούν να είναι μέχρι και 3 (τρία), ενώ για τη Μετα-ανάλυση μπορεί να είναι μέχρι 8 (οκτώ). Η έκταση του κειμένου δεν πρέπει να υπερβαίνει τις 5000 λέξεις.

3. Ερευνητικές εργασίεςΠρωτότυπες προοπτικές ή αναδρομικές εργασίες που βασί-

ζονται σε ερευνητικό πρωτόκολλο και δεν έχουν δημοσιευτεί με την ίδια μορφή σε άλλο περιοδικό ή βιβλίο. Η έκταση του κειμένου δεν πρέπει να υπερβαίνει τις 5000 λέξεις και αριθμός συγγραφέων μπορεί να είναι μέχρι και 8 (οκτώ).

4. Ενδιαφέρουσες περιπτώσειςΆρθρα, στα οποία περιγράφεται μία νέα ή σπάνια μέθοδος

αντιμετώπισης νοσηλευτικού ή άλλου προβλήματος υγείας. Η έκταση του κειμένου δεν πρέπει να υπερβαίνει τις 1.500 λέξεις.

5. Γενικά Ειδικά ΆρθραΤα άρθρα αυτά σχετίζονται με τις Επιστήμες Υγείας και μπορεί

να περιλαμβάνουν σύγχρονα ειδικά θέματα που αφορούν στη Νοσηλευτική Επιστήμη ειδικότερα.

6. Επιστολές προς τη σύνταξηΣύντομες επιστολές που περιλαμβάνουν σχόλια και κρίσεις

πάνω σε ήδη δημοσιευμένες εργασίες, παρατηρήσεις σε επίκαι-ρα κλινικά θέματα, πρόδρομα ερευνητικά αποτελέσματα, κ.λπ. Δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις 400 λέξεις.

7. Βραχείες ΔημοσιεύσειςΣύντομα άρθρα πρώιμων ερευνητικών αποτελεσμάτων, που

δεν υπερβαίνουν τις 1500 λέξεις.

8. Άρθρα συνεχιζόμενης εκπαίδευσηςΠεριγράφονται και αναλύονται νοσηλευτικά θέματα που

παρουσιάζονται με βάση σύγχρονα τεκμηριωμένα ερευνητικά δεδομένα (evidence based practice).

AUTHOR GUIDELINES IN BRIEF

According to the Greek Medical Database IATROTEK’s instruc-tions, the authors of the «HELLENIC JOURNAL OF NURSING» must keep to the following guidelines:«HELLENIC JOURNAL OF NURSING» is the official peer review journal of the Hellenic Nurs-es’ Association (H.N.A.). Itis published quarterly, and its scope is to contribute to continuing Nursing education, to encourage nursing research and to promote evidence-based practice in Greece and Internationally.

Manuscript Types Accepted

1. Editorial

Short articles covering topics of particular importance, written by members of the Editorial Board and by invited authors.

2. Literature Review/Meta-analysis

Studies Informative articles concerning the critical analysis of Nursing issues or relative with the Nursing profession is-sues. Descriptive Reviews should be written either by one or two authors. In Systematic Reviews authors could be up to 3 and in Meta-analyses up to 8. Τhe text should not exceed 5000 words.

3. Empirical Research Studies

Original papers based on research protocol, presenting new and significant findings, that they have not been published or submitted for publication elsewhere (book o journal). Τhe text should not exceed 5000 words, whereas authors could be up to 8.

4. Case Studies

Papers presenting a new or non-frequent method for the im-provement of the everyday healthcare practice. Τhe text should not exceed 1500 words.

5. General Special Articles

These articles are associated with the Health Sciences and may reflect any latest aspects related to a special issue of special nursing interest.

6. Letters to the Editor

Brief letters which include comments on articles published, clinical observations, preliminary research results, etc. They should not exceed 400 words.

7. Short Communications

Short reports on original research which is in progress that they do not exceed 1500 words.

8. Continuous Professional Development Articles

Description and analysis of nursing issues according to Evi-dence Based Nursing Practice/Best Practice.

ΑΡΘΡΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣ - EDITORIALΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2020, 59(1): 9–16 • HELLENIC JOURNAL OF NURSING 2020, 59(1): 9–16

Ενδυνάμωση Νοσηλευτών, Μαιών και Λοιπών Επαγγελματιών

Φροντίδας Υγείας: Περιορίζοντας τις Ψυχολογικές,

Ψυχικές και Πνευματικές Επιπτώσεις στη Διάρκεια

της Πανδημίας SARS-CοV-2Μαρία Ν.Κ. Καρανικόλα

Mitigating Psychological, Emotional, Mental and Spiritual Implications in Healthcare Professionals During the SARS-CoV-2 Pandemia

PhD, MSc, RN,Αναπληρώτρια Καθηγήτρια,Τμήμα Νοσηλευτικής, Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Υπεύθυνος αλληλογραφίας:Μαρία Ν.Κ. Καρανικόλα Βραγαδίνου 15, 3041 Λεμεσός, ΚύπροςΤηλ: (+357) 99 78 60 69e-mail: [email protected]

Eισαγωγή

Τον τελευταίο μήνα, λόγω της πανδημίας του SARS-CoV-2, οι επαγγελματίες υγείας βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των υπηρεσιών φροντίδας υγείας, εργα-ζόμενοι εντατικά υπό την πρωτόγνωρη κλινική πίεση των αυξανόμενων κρου-σμάτων COVID-19. Επίσης, ένα ποσοστό των επαγγελματιών υγείας, και κυρίως του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού, είτε νοσούν από τον ιό είτε έχουν εκτεθεί στον ιό και βρίσκονται στο σπίτι τους σε κατάσταση αυτοπεριορισμού για να προφυλάξουν τους γύρω τους από περαιτέρω μετάδοση.1 Σε κάθε περίπτωση, οι επαγγελματίες υγείας που εργάζονται σε συνθήκες πανδημίας βρίσκονται σε κίνδυνο επιβάρυνσης της υγείας τους.2

Οι συνθήκες αυτές διαμορφώνουν μία νέα πραγματικότητα για την επαγγελ-ματική, την προσωπική και την κοινωνική ζωή των εργαζομένων στις υπηρεσίες υγείας. Την ίδια στιγμή, είναι επιτακτική και πιεστική η ανάγκη να μπορέσουν να αντεπεξέλθουν τόσο στις ολοένα αυξανόμενες προκλήσεις της παρούσας επαγ-γελματικής κατάστασης με αβέβαιο χρονικό ορίζοντα, όσο και στις απαιτήσεις της προσωπικής και κοινωνικής ζωής τους. Συνολικά, στο πλαίσιο της νέας αυτής πραγματικότητας, καλούνται να παρέχουν υψηλής ποιότητας φροντίδα υγείας, αλλά απαιτείται να φροντίσουν και τον εαυτό τους σωματικά, ψυχολογικά, ψυ-χικά και πνευματικά.3

ΑΡΘΡΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣ - EDITORIAL ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ

10 ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ Τόμος 59, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Μάρτιος 2020

Νευρο-βιολογικές/ νευρο-νοητικές (ψυχικές), ψυχολογικές και πνευματικές επιπτώσεις στους επαγγελματίες υγείας λόγω της πανδημίας SARS-CoV-2

Προηγούμενες μελέτες σε νοσηλευτικό προσωπικό την περίοδο της επιδημίας SARS του 2003 έδειξαν, ότι το νοση-λευτικό προσωπικό που εργαζόταν σε μονάδες SARS είχε μεγαλύτερη συχνότητα συμπτωμάτων νευρο-νοητικών (ΝΝ)/ νευρο-βιολογικών (ΝΒ) διαταραχών (ΝΝΔ/ΝΒΔ), και συγκεκριμένα κατάθλιψης, μετα-τραυματικής διαταραχής και διαταραχών ύπνου (κυρίως αϋπνίας) συγκριτικά με τους νοσηλευτές που εργάζονταν σε μονάδες που δεν δέχο-νταν περιστατικά SARS.4 Επίσης, υψηλά επίπεδα έντασης και συμπτωμάτων άγχους έχουν αναφερθεί στο ιατρονο-σηλευτικό προσωπικό των τμημάτων επειγόντων περι-στατικών την περίοδο της επιδημίας SARS συγκριτικά με τους νοσηλευτές ΜΕΘ.5,6 Η αυξημένη συχνότητα συμπτω-μάτων άγχους, κατάθλιψης και διαταραχών ύπνου έχουν καταγραφεί και στους επαγγελματίες υγείας στην Κίνα που παρείχαν φροντίδα στην πανδημία του SARS-CoV-2.3 Μία άλλη σημαντική επίπτωση της εργασιακής έντασης στους επαγγελματίες υγείας σε συνθήκες αντιμετώπισης ιογενούς επιδημίας φαίνεται να είναι η αύξηση της χρήσης ουσιών, κυρίως αλκοόλ και νικοτίνης.7

Ψυχολογική επιβάρυνση, όπως ψυχολογική εξάντληση και συναισθήματα, όπως φόβος, αγωνία, και ανασφάλεια, έχουν, επίσης, καταγραφεί στους νοσηλευτές με άμεση έκθεση στη φροντίδα πασχόντων σε συνθήκες ιογενούς πανδημίας.8 Σκέψεις που πυροδοτούν συναισθηματική ένταση και έχουν καταγραφεί στους επαγγελματίες υγείας τις περιόδους των επιδημιών SARS και H1N1,9 αλλά έχουν καταγραφεί και από ανέκδοτες αφηγήσεις νοσηλευτών και μαιών στην Κύπρο υπό την παρούσα έκθεση σε εργασια-κές συνθήκες αντιμετώπισης της πανδημίας SARS-CοV-2 περιλαμβάνουν τις παρακάτω: «Ανησυχώ ότι μπορεί να μεταδώσω στην οικογένειά μου τον ιό», «Ανησυχώ ότι μπο-ρεί να μεταδώσω στους συναδέλφους μου τον ιό», «Νιώθω δυσάρεστα επειδή οι οικείοι μου με αποφεύγουν ή πιθανόν να με αποφεύγουν στο μέλλον φοβούμενοι ότι μπορεί να τους μεταδώσω COVID-19 επειδή εργάζομαι στο νοσοκο-μείο», «Ανησυχώ ότι δεν διαθέτω τις κατάλληλες γνώσεις ή/και τα κατάλληλα μέσα/εξοπλισμό για να προφυλαχθώ από COVID-19».

Επιπλέον, δυσκολίες έχουν παρατηρηθεί και στην ικανό-τητα εκπλήρωσης των καθημερινών ρόλων των επαγγελ-ματιών υγείας σε προσωπικό, οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο.4 Η απώλεια της προοπτικής, η απαισιοδοξία και η κρίση πνευματικών αξιών έχουν επίσης καταγραφεί, καθώς και βιώματα ηθικού διεξόδου λόγω περικοπών στη φροντίδα (care rationing).10,11

Παράγοντες κινδύνου ανάπτυξης ψυχολογικών και ψυχικών διαταραχών και παράγοντες προστασίας στους επαγγελματίες υγείας

Παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση και επιδείνω-ση τέτοιων συμπτωμάτων σε νοσηλευτές που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή φροντίδας πασχόντων λόγω πανδημί-ας φαίνεται να είναι τo προηγούμενο ιστορικό διαταραχών διάθεσης και η ηλικία μικρότερη των 30 ετών.4 Ειδικότερα, τα άτομα με θετικό ιστορικό ΝΝΔ/ΝΒΔ αναμένεται να εμφα-νίσουν επιδείνωση των κλινικών συμπτωμάτων, και κυρίως καταθλιπτικών και αγχωδών συμπτωμάτων, ενώ σε πιο σο-βαρές περιπτώσεις αναμένεται και αύξηση της συχνότητας ειδικών φοβιών και παραληρηματικών ιδεών με περιεχόμενο σχετικό με την πανδημία COVID-19. Μία πρόσφατη μελέτη σε 1.257 επαγγελματίες υγείας που παρείχαν φροντίδα κατά την αντιμετώπιση της πανδημίας SARS-Cov-2 στην Κίνα έδει-ξε ότι οι νοσηλευτές (έναντι των ιατρών), οι γυναίκες και τα άτομα που εργάζονταν σε νοσοκομεία με αυξημένο αριθ-μό μονάδων αντιμετώπισης COVID-19, είχαν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν συμπτώματα έντασης, άγχους, κατάθλιψης και διαταραχών ύπνου.3

Βέβαια, έχει φανεί ότι με την πάροδο του χρόνου η έντα-ση των ψυχολογικών και ΝΝΔ/ΝΒΔ μειώνεται, δεδομένο που δείχνει ότι οι νοσηλευτές καταφέρνουν στο μεγαλύ-τερο ποσοστό να προσαρμοστούν ψυχικά και ψυχολογικά στη νέα κατάσταση.4 Οι παράγοντες που φαίνεται ότι βοη-θούν τους νοσηλευτές στη διεργασία προσαρμογής είναι η ισχυρή οικογενειακή και κοινωνική στήριξη,4 καθώς και το ισχυρό κοινωνικό κεφάλαιο.1 Επίσης, όσο πιο δομημένο και προβλέψιμο είναι το περιβάλλον εργασίας, όπως στις Μο-νάδες Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) συγκριτικά με τα ανοικτά Τμήματα αντιμετώπισης των πασχόντων λόγω πανδημίας, τόσο πιο γρήγορη και ομαλή φαίνεται να είναι η ψυχολογική και ΝΝ/ΝΒ (ψυχική) προσαρμογή των εργαζομένων.4 Επο-μένως, φαίνεται ότι το προσωπικό των ανοικτών τμημάτων εργασίας, όπως των Τμημάτων Ατυχημάτων και Επειγόντων Περιστατικών (ΤΑΕΠ) έχουν αυξημένο κίνδυνο για παρατετα-μένη έκθεση στις ψυχολογικές και ΝΝ/ΝΒ επιπτώσεις λόγω της εργασίας τους σε χώρους αντιμετώπισης της πανδημίας.3 Επίσης, αυξημένο κίνδυνο ψυχολογικής και ψυχικής επιβά-ρυνσης διατρέχει και το νοσηλευτικό προσωπικό των νοσο-κομείων αναφοράς έναντι του προσωπικού που εργάζεται σε δομές που δεν διαθέτουν εξειδικευμένες κλινικές/ μονάδες υποδοχής ατόμων με COVID-19.3 Φαίνεται ότι η διαδικασία αξιολόγησης, διάγνωσης και αντιμετώπισης του COVID-19 συνιστά παράγοντα κινδύνου για την ψυχική και ψυχολογική επιβάρυνση των επαγγελματιών υγείας.

Γενικές παρεμβάσεις ενδυνάμωσης σε επίπεδο διοίκησης

Εκτός από την κοινωνική και οικογενειακή στήριξη, υπάρχουν δεδομένα που υποστηρίζουν τη θετική επί-

ΑΡΘΡΟ ΣΥΝΤΑΞΗΣ - EDITORIAL Καρανικόλα ΜΝΚ

Volume 59, No 1, January - March 2020 HELLENIC JOURNAL OF NURSING 11

δραση συγκεκριμένων διοικητικών παρεμβάσεων στους νοσηλευτές που εργάζονται σε συνθήκες πανδημίας.9 Ειδι-κότερα, προτείνεται να γίνονται προσπάθειες για τη διατή-ρηση όσο το δυνατόν προβλέψιμων συνθηκών στο περι-βάλλον εργασίας, όπως ύπαρξη πρωτοκόλλων διαχείρισης καταστάσεων, σταθερό πρόγραμμα εργασίας, σταθερός αριθμός συναδέλφων, σταθερό προσωπικό. Ωστόσο, η νό-σηση ή/και ο υποχρεωτικός αυτοπεριορισμός σημαντικού αριθμού μελών του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού που σημειώνεται καθώς η πανδημία εξελίσσεται, δυσχεραίνουν την επίτευξη της ανωτέρω αναγκαίας σταθερότητας.

Άλλα δεδομένα δείχνουν την αποτελεσματικότητα πα-ρεμβάσεων, όπως: (α) παρουσία επαγγελματιών ψυχικής υγείας στις δομές οξείας φροντίδας σε περίοδο πανδημίας ώστε να προσφέρουν ευέλικτες και συνεχείς υπηρεσίες, (β) συχνές συναντήσεις του προσωπικού για την επίλυση διαφορών, αλλά και το μοίρασμα εμπειριών, θεωρώντας ότι με τον τρόπο αυτό προάγεται το πνεύμα ομαδικότητας και μειώνονται οι συγκρούσεις μεταξύ ιατρών και νοση-λευτών, και (γ) αξιοποίηση των έξυπνων κινητών τηλεφώ-νων, τα οποία μέσω εικόνας/βίντεο δίνουν τη δυνατότητα στα μέλη του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού να επικοι-νωνούν με τις οικογένειές τους και να τους παρέχουν τις αναγκαίες διαβεβαιώσεις ότι είναι καλά.9

Γενικές παρεμβάσεις σε ατομικό επίπεδο

Οι γενικές οδηγίες αυτοδιαχείρισης βιωμάτων έντασης λόγω της παρούσας πανδημίας από οργανισμούς όπως η Αμερικανική Ένωση Ψυχιάτρων, προτείνουν οι επαγ-γελματίες υγείας να:12

1. Παραμείνουν ενημερωμένοι, και συγκεκριμένα να συ-γκεντρώνουν τις τρέχουσες πληροφορίες σχετικά με τον SARS-CοV-2 από αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης, όπως από τον Εθνικό Οργανισμό Δημόσιας Υγείας για την Ελλάδα [www.eody.gov.gr], το Υπουργείο Υγείας της Κυπριακής Δημοκρατίας [https://www.moh.gov.cy/moh/moh.nsf/All/B61D53E79B2D75E9C225851B003D33C7] και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας [www.who.int] .

2. Αντισταθούν στις εσφαλμένες πληροφορίες, καθώς οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να βοηθήσουν, ώστε να διορθώνεται η όποια παραπληροφόρηση ή παρανόη-ση μέσω της διάδοσης αξιόπιστων και επικυρωμένων επιστημονικά πηγών. Δυστυχώς, σε καταστάσεις παν-δημίας συχνά διαχέονται ψευδείς ειδήσεις (fake news), που υπονομεύουν τη διάχυση της ορθής γνώσης και των ορθών πρακτικών.

3. Εκπαιδευτούν και να εκπαιδεύσουν και τους άλλους στις βασικές πληροφορίες σχετικά με τους κανόνες προσω-πικής υγιεινής, με σκοπό τη μείωση της εξάπλωσης της νόσου, όπως το πλύσιμο των χεριών και η ορθή πρακτι-κή όταν κανείς βήχει. Κυρίως, όμως, η εκπαίδευση πρέ-πει να αφορά και στην εφαρμογή προηγμένων μέσων

προστασίας, όπως μασκών FFP ή ολόσωμων στολών, ανάλογα με τις απαιτήσεις του χώρου εργασίας.

4. Περιορίσουν την έκθεση στα μέσα μαζικής ενημέρω-σης. Συγκεκριμένα, καλούνται να χρησιμοποιήσουν τα ΜΜΕ όσο χρειάζεται, ώστε να παραμείνουν ενη-μερωμένοι, και μόλις αποσπάσουν την απαραίτητη πληροφόρηση να αποσύρονται από αυτά.

5. Προσπαθήσουν να ελέγξουν τα επίπεδα καθημερινής έντασης. Για τον σκοπό αυτόν, προτείνεται να διατηρή-σουν την καθημερινή τους ρουτίνα, να συμμετέχουν σε ευχάριστες δραστηριότητες, να εστιάζουν στις θετικές όψεις της ζωής και σε καταστάσεις που μπορούν να ελέγξουν, να αναζητούν την υποστήριξη από τους φί-λους και την οικογένεια και να συνεχίσουν να αθλούνται.

6. Προσπαθούν να καλύψουν με επάρκεια και ευχάριστο τρόπο τις βασικές τους ανάγκες, και ειδικά να τρώνε υγιεινά γεύματα, να πίνουν άφθονα υγρά και να κοι-μούνται επαρκώς, ώστε να ενισχύσουν την ικανότητά τους να φροντίζουν τον εαυτό τους και τους άλλους.

7. Κάνουν ευχάριστα διαλείμματα από την εργασία τους. Η ξεκούραση και οι χαλαρωτικές δραστηριότητες μπο-ρούν να προσφέρουν μια αποτελεσματική απόσπαση της σκέψης από την εργασία και την ανία.

8. Διατηρήσουν την επαφή με αγαπημένα πρόσωπα με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Η παροχή και άντληση υποστή-ριξης από την οικογένεια, τους φίλους και τους συναδέλ-φους μπορεί να μειώσει το αίσθημα της αποξένωσης.

9. Συμμετέχουν σε εργασιακές συναντήσεις, όπου παρέ-χεται σχετική πληροφόρηση και εκπαίδευση για την αντιμετώπιση και προφύλαξη από τον SARS-CοV-2.

10. Παρακολουθούν τον εαυτό τους για ενδείξεις αυξημέ-νης εργασιακής έντασης, και περαιτέρω να μιλήσουν σε ένα μέλος της οικογένειας, έναν φίλο, έναν συνά-δελφο ή τον προϊστάμενο εάν χρειαστεί.

11. Μην ξεχνούν πόσο σημαντικές είναι οι υπηρεσίες που προσφέρουν και ότι έχουν κάθε δικαίωμα να νιώθουν περήφανοι γι’ αυτό. Είναι απαραίτητο να υπενθυμίζουν στον εαυτό τους (και τους άλλους) πόσο σημαντική είναι η εργασία τους. Όποτε αυτό είναι εφικτό, οι επαγ-γελματίες υγείας καλούνται να αναγνωρίζουν την αξία και των συναδέλφων τους για τις υπηρεσίες που παρέ-χουν. Με τον τρόπο αυτόν τους υποστηρίζουν και τους ενδυναμώνουν, προάγοντας θετικό εργασιακό κλίμα και υψηλό ηθικό μεταξύ των συναδέλφων.

Οδηγός αυτοδιαχείρισης βιωμάτων έντασης από τους επαγγελματίες υγείας

Στον πίνακα 1 αναφέρονται ενδεικτικές παρεμβάσεις για την αυτοδιαχείριση σκέψεων που συνδέονται με πυ-



Πίν

ακας

1. Ο

δηγό

ς αυτ

oδια

χείρ

ισης

έντ

ασης

για

ιατρ

ονοσ

ηλευ

τικό

προ

σωπι

κό λ

όγω

έκθε

σης σ

ε συν

θήκε

ς εργ

ασία

ς άμε

σης ή

έμμε

σης ε

παφ

ής μ

ε τον

SAR

S-Cο

V-2.

Παρ

άγον

τες

κινδ

ύνου

βιω

μάτω

ν έν

ταση

ςΑ

ντιδ

ράσε

ις

– Ερ

γασί

α σε

τμή

ματα

άμε

σης

επαφ

ής μ

ε πά

σχον

τες

(ΤΑ

ΕΠ, Μ

ΕΘ, ν

οσοκ

ο-με

ία α

ναφ

οράς

)–

Έλλε

ιψη

σε π

ροστ

ατευ

τικό

εξο

πλισ

μό

– Αν

επαρ

κής

ενημ

έρω

ση γ

ια τ

ις τρ

έχου

σες

συνθ

ήκες

– Αν

επαρ

κής

εκπα

ίδευ

ση σ

την

εφαρ

μογή

μέτ

ρων

αυτo

προσ

τασί

ας

Συνα

ισθη

ματι

κές:

ανη

συχί

α, α

γωνί

α, έ

ντασ

η, φ

όβος

, απε

λπισ

ίαΣω

ματι

κές:

δια

ταρα

χές ύ

πνου

, ευε

ρεθι

στότ

ητα

και ε

κνευ

ρισμ

ός, γ

ενικ

ευμέ

νοι π

όνοι

, κόπ

ωση

, με

ιωμέ

νη ό

ρεξη

, μει

ωμέ

νη ε

ρωτι

κή δ

ιάθε

ση, κ

.λπ.

Γνω

στικ

ές: μ

ειω

μένη

ικαν

ότητ

α πρ

οσοχ

ής κ

αι σ

υγκέ

ντρω

σης,

δυσ

κολί

α λή

ψης

απο

φάσ

εων,

πτ

ώση

αυτ

οεκτ

ίμησ

ης, α

παισ

ιοδο

ξία

Πιθ

ανές

σκέ

ψει

ς σχ

ετιζ

όμε-

νες

με α

ντιδ

ράσε

ις έ

ντασ

ης

και α

νησυ

χίας

Παρ

εμβά

σεις

«Α

νησυ

χώ ό

τι μ

πορε

ί να

νο-

σήσω

από

τον

ιό»

Α) Π

ροσπ

άθησ

ε να

απα

ντήσ

εις

στις

παρ

ακάτ

ω ε

ρωτή

σεις

:1.

Πόσ

ο πι

θανό

νομ

ίζει

ς ότ

ι είν

αι ν

α νο

σήσε

ις;

Οι π

ιθαν

ότητ

ες ν

α νο

σήσε

ι ένα

ς ΕΥ

από

τον

ιό ε

ίναι

χαμ

ηλές

εάν

εφαρ

μόζε

ι τα

μέτρ

α πρ

οφύλ

αξης

, όπω

ς συ

χνό

πλύσ

ιμο

χερι

ών,

εφαρ

μογή

εξ

οπλι

σμού

προ

στασ

ίας

(μάσ

κα, γ

άντι

α, π

ροστ

ατευ

τικά

γυα

λιά)

και

σω

στή

αφαί

ρεση

ρού

χων

εργα

σίας

, τα

οποί

α ισ

χύου

ν σε

όλε

ς τι

ς πε

ρι-

πτώ

σεις

προ

στασ

ίας α

πό β

ιολο

γικά

υγρ

ά κα

ι υλι

κά.

2. Τ

ι νομ

ίζει

ς ότ

ι μπο

ρεί ν

α συ

μβεί

εάν

νοσ

ήσει

ς απ

ό το

ν ιό

; Τι

ς πε

ρισσ

ότερ

ες φ

ορές

τα

συμπ

τώμα

τα ε

ίναι

ήπι

α έω

ς μέ

τρια

και

τα

άτομ

α επ

ανέρ

χοντ

αι.

Ωστ

όσο

εάν έ

χεις

κάπο

ιο σ

υστη

ματι

κό/χ

ρόνι

ο νό

σημα

, όπω

ς για

παρ

άδει

γμα

άσθμ

α, σ

ακχα

ρώδη

δια

βήτη

, αρτ

ηρια

κή υ

πέρτ

αση/

στεφ

ανια

ία

νόσο

ή π

αθολ

ογικ

ό ΔΜ

Σ, ή

άλλ

ους π

αράγ

οντε

ς ευπ

άθει

ας ε

νημέ

ρωσε

τον

προϊ

στάμ

ενό

σου

για

τις α

παρα

ίτητ

ες ε

νέργ

ειες

προ

άσπι

σης τ

ης

ασφ

άλει

άς σ

ου κ

αι τη

δυν

ατότ

ητα

εργα

σίας

από

το σ

πίτι

.

3. Π

οιο

είνα

ι το

χειρ

ότερ

ο σε

νάρι

ο πο

υ μπ

ορεί

να

συμβ

εί ε

άν ν

οσήσ

εις κ

αι π

οιες

είν

αι ο

ι πιθ

ανές

συν

έπει

ές το

υ; Π

όσο

πιθα

νό ε

ίναι

τελι

κά

να σ

υμβε

ί το

χειρ

ότερ

ο σε

νάρι

ο;

Τις

περι

σσότ

ερες

φορ

ές α

υτό

που

θα σ

υμβε

ί είν

αι ν

α χρ

ειασ

τεί ν

α με

ίνει

ς σε

καρ

αντί

να γ

ια κ

άποι

ο χρ

ονικ

ό δι

άστη

μα. Α

υτό

ίσω

ς εί

ναι

μία

δυσά

ρεστ

η εμ

πειρ

ία, α

λλά

δεν

είνα

ι απε

ιλητ

ική

για

τη ζ

ωή.

Αν

ανή

κεις

στι

ς ευπ

αθεί

ς ομά

δες ε

νημέ

ρωσε

την υ

πηρε

σία

σου,

ώστ

ε να

εφαρ

μοσθ

ούν ο

ι προ

βλεπ

όμεν

ες ρ

υθμί

σεις

απο

μάκρ

υνσή

ς σου

από

το

ν χώ

ρο ερ

γασί

ας κ

αι π

αροχ

ής υ

πηρε

σιώ

ν απ

ό το

σπί

τι.

Β) Δ

ιαμό

ρφω

σε έ

να π

λάνο

ιερα

ρχώ

ντας

τις δ

ράσε

ις γ

ια τη

ν πε

ρίπτ

ωση

που

νοσ

ήσει

ς (πο

ιους

θα

ενημ

ερώ

σεις

, πώ

ς θα

μετα

βείς

στο

κέν

τρο

καρα

ντίν

ας, π

οιος

θα

αναλ

άβει

του

ς ρό

λους

σου

στη

δου

λειά

και

στη

ν οι

κογέ

νεια

, κ.λ

π.).

Γ) Π

ροσπ

άθησ

ε να

απα

ντήσ

εις

στις

παρ

ακάτ

ω ε

ρωτή

σεις

από

έγκ

υρη

πηγή

(ΥΥ,

ΠΟ

Υ, C

DC)

:1.

Ποι

α εί

ναι η

βαρ

ύτητ

α τω

ν συ

μπτω

μάτω

ν σε

ανθ

ρώπο

υς τ

ης η

λικί

ας σ

ου π

ου έ

χουν

νοσ

ήσει

από

τον

SA

RS-C

οV-2

; 2.

Πόσ

οι ά

νθρω

ποι έ

χουν

θερ

απευ

θεί α

πό τ

ον ιό

από

αυτ

ούς

που

έχου

ν πρ

οσβλ

ηθεί

;Τι

ς πε

ρισσ

ότερ

ες φ

ορές

τα

πραγ

ματι

κά δ

εδομ

ένα

είνα

ι καθ

ησυχ

αστι

κά κ

αθώ

ς υπ

άρχε

ι πλη

θώρα

ανε

πιβε

βαίω

των

πληρ

οφορ

ιών

και

μη έ

γκυρ

ων

πηγώ

ν πλ

ηροφ

όρησ

ης.

Δ) Ε

ξωτε

ρίκε

υσε,

στα

μέλ

η τη

ς οικ

ογέν

ειας

/σημ

αντι

κά π

ρόσω

πα, τ

ις α

γωνί

ες σ

ου κ

αι ζή

τησέ

τους

να

σου

εκφ

ράσο

υν κ

αι εκ

είνο

ι πώ

ς νιώ

θουν

.Η

εξω

τερί

κευσ

η τω

ν φ

όβω

ν σχ

ετίζ

εται

με

αποφ

όρτι

ση τ

ις π

ερισ

σότε

ρες

φορ

ές γ

ια ό

λα τ

α εμ

πλεκ

όμεν

α μέ

λη.

Συνε

χίζε

ται



Πίν

ακας

1. Σ

υνέχ

εια.

«Α

νησυ

χώ ό

τι μ

πορε

ί να

με-

ταδώ

σω τ

ον ιό

στη

ν οι

κογέ

-νε

ιά μ

ου»

Α) Π

ροσπ

άθησ

ε να

απα

ντήσ

εις

στις

παρ

ακάτ

ω ε

ρωτή

σεις

:1.

Πόσ

ο πι

θανό

είν

αι ν

α με

ταδώ

σεις

τον

ιό σ

την

οικο

γένε

ιά σ

ου; Γ

ια π

οιου

ς λό

γους

;Εά

ν εφ

αρμό

ζοντ

αι τ

α μέ

τρα

προφ

ύλαξ

ης, η

πιθ

ανότ

ητα

μετά

δοση

ς εί

ναι χ

αμηλ

ή.

2. Υ

πάρχ

ουν

ευάλ

ωτα

μέλ

η στ

ην ο

ικογ

ένει

ά σο

υ;

Τις

περι

σσότ

ερες

φορ

ές τ

α μέ

λη τ

ης π

υρην

ικής

οικ

ογέν

ειας

τω

ν ΕΥ

δεν

ανή

κουν

στι

ς ευ

άλω

τες

ομάδ

ες. Ε

πομέ

νως,

η π

ιθαν

ότητ

α να

κι

νδυν

έψου

ν εί

ναι χ

αμηλ

ή, α

κόμη

και

εάν

νοσ

ήσου

ν.3.

Αν

νοσή

σει κ

άποι

ος α

πό τ

ην ο

ικογ

ένει

α τι

θα

συμβ

εί;

Τις π

ερισ

σότε

ρες φ

ορές

τα σ

υμπτ

ώμα

τα εί

ναι ή

πια.

Ωστ

όσο,

ενη

μερώ

σου

για

τις ε

νδει

κνυό

μενε

ς δρά

σεις

εάν

εμφ

ανισ

τούν

συμ

πτώ

ματα

σε

κάπ

οιο

μέλο

ς της

οικ

ογέν

ειάς

σου

(Ποι

ον π

ρέπε

ι να

ενημ

ερώ

σεις

πρώ

τα; Τ

ι πρέ

πει ν

α κά

νεις

μετ

ά;).

Το π

ιθαν

ότερ

ο εί

ναι ν

α χρ

ειασ

τεί

το ά

τομο

που

νοσ

εί ν

α αυ

τοπε

ριορ

ιστε

ί και

να

παρα

μείν

ει σ

ε κα

ραντ

ίνα,

ενώ

τις π

ερισ

σότε

ρες φ

ορές

τα σ

υμπτ

ώμα

τα δ

ιαδρ

άμου

ν ήπ

ια.

Επίσ

ης, ε

ίναι

χρή

σιμο

να

κατα

ρτίσ

εις

ένα

πλάν

ο δρ

άσεω

ν με

τις

βασ

ικές

δρά

σεις

ιερα

ρχικ

ά, γ

ια τ

ην π

ερίπ

τωση

που

κάπ

οιο

μέλο

ς τη

ς οι

κογέ

νεια

ς αν

απτύ

ξει ύ

ποπτ

α συ

μπτώ

ματα

και

ενη

μέρω

σε ό

λη τ

ην ο

ικογ

ένει

α γι

α τα

συμ

πτώ

ματα

που

θεω

ρούν

ται ύ

ποπτ

ά κα

ι τι

πρέπ

ει ν

α κά

νουν

ότα

ν αν

τιλη

φθο

ύν κ

άποι

ο απ

ό αυ

τά.

Β) Ε

άν υ

πάρχ

ουν

ευπα

θή μ

έλη

στην

οικ

ογέν

εια

οργα

νώστ

ε σχ

έδιο

δρά

σης

για

να π

αραμ

είνε

ις σ

ε απ

όστα

ση α

πό τ

α άτ

ομα

αυτά

. Προ

σπα-

θήστ

ε να

παρ

αμεί

νετε

σε

απόσ

ταση

, είτ

ε σε

ξεχ

ωρι

στά

δωμά

τια

στο

ίδιο

σπί

τι ε

ίτε

σε ξ

εχω

ριστ

ά σπ

ίτια

-δομ

ές.

Γ) Ν

α εφ

αρμό

ζεις

τα

μέτρ

α πρ

όληψ

ης σ

τον

χώρο

εργ

ασία

ς κα

ι κατ

ά τη

ν πα

ραμο

νή σ

το σ

πίτι

.

Δ) Ε

ξωτε

ρίκε

υσε

στα

μέλη

της ο

ικογ

ένει

ας/σ

ημαν

τικά

πρό

σωπα

τις α

γωνί

ες σ

ου κ

αι ζή

τησέ

τους

να

σου

εκφ

ράσο

υν κ

αι ε

κείν

οι π

ώς ν

ιώθο

υν.

Η ε

ξωτε

ρίκε

υση

των

φόβ

ων

σχετ

ίζετ

αι μ

ε απ

οφόρ

τιση

τις

περ

ισσό

τερε

ς φ

ορές

για

όλα

τα

εμπλ

εκόμ

ενα

μέλη

.

«Ανη

συχώ

ότι

μπο

ρεί ν

α με

-τα

δώσω

τον

ιό σ

τους

συν

α-δέ

λφου

ς μο

υ.»

Α) Π

ροσπ

άθησ

ε να

απα

ντήσ

εις

στην

ερώ

τηση

: «Π

όσο

πιθα

νό ε

ίναι

να

εκθέ

σεις

εσύ

του

ς συ

ναδέ

λφου

ς σο

υ πα

ρά ο

ι χρή

στες

τω

ν υπ

ηρε-

σιώ

ν υγ

είας

;»

Προ

σπάθ

ησε

να ε

φαρ

μόσε

ις τ

α μέ

τρα

αυτο

προσ

τασί

ας, ό

πως

συχν

ό κα

ι σω

στό

πλύσ

ιμο

των

χερι

ών

και ε

φαρ

μογή

προ

στατ

ευτι

κού

εξοπ

λισμ

ού ό

που

ενδε

ίκνυ

ται.

Β) Π

ροσπ

άθησ

ε να

εκπ

αιδε

ύσει

ς το

υς σ

υναδ

έλφ

ους

σου

στην

εφ

αρμο

γή τ

ων

μέτρ

ων

πρόλ

ηψης

και

προ

στασ

ίας

από

τον

COVI

D-1

9.

Γ) Π

ροσπ

άθησ

ε να

μοι

ραστ

είς

με σ

υναδ

έλφ

ους

σου

τις

αγω

νίες

σου

και

ζήτ

ησε

να σ

ου ε

κφρά

σουν

και

εκε

ίνοι

πώ

ς νι

ώθο

υν.

Η ε

ξωτε

ρίκε

υση

των

φόβ

ων

οδηγ

εί σ

υχνά

σε

αποφ

όρτι

ση.

«Νιώ

θω δ

υσάρ

εστα

επε

ιδή

οι

οικε

ίοι μ

ου μ

ε απ

οφεύ

γουν

ή

μπορ

εί ν

α με

απο

φεύ

γουν

σ

το μ

έλλο

ν φ

οβού

μενο

ι ότι

μπ

ορεί

να

τους

μετ

αδώ

σω

τον

SARS

-CoV

-2 ε

πει

δή ε

ρ -γά

ζομα

ι στο

νοσ

οκομ

είο»

Α) Π

ροσπ

άθησ

ε να

απα

ντήσ

εις

στις

παρ

ακάτ

ω ε

ρωτή

σεις

: «Π

ώς

το έ

χεις

κατ

αλάβ

ει; Υ

πάρχ

ει π

ερίπ

τωση

η σ

τάση

του

ς να

οφ

είλε

ται σ

ε κά

-πο

ιον

άλλο

ν πα

ράγο

ντα;

» Η

περ

ίοδο

ς αυ

τή ε

ίναι

δύσ

κολη

για

όλο

υς κ

αι π

ιθαν

όν κ

άποι

α μέ

λη τ

ης ο

ικογ

ένει

ας ν

α επ

ιλέγ

ουν

να α

πομο

νωθο

ύν μ

έσα

στο

σπίτ

ι για

να

ανα

συγκ

ροτη

θούν

ή ν

α αφ

οσιω

θούν

σε

δράσ

εις

που

απαι

τούν

συγ

κέντ

ρωση

.

Β) Π

ροσπ

άθησ

ε να

τους

ρω

τήσε

ις τι

πρα

γματ

ικά

συμβ

αίνε

ι, αν

νιώ

θεις

άνε

τα ν

α το

κάν

εις.

Τότ

ε μί

λα το

υς χ

ωρί

ς επι

κριτ

ικό

τόνο

ή ε

κφρά

σεις

πο

υ να

δεί

χνου

ν τη

δυσ

αρέσ

κειά

σου

για

τη

στάσ

η το

υς.

Πρά

γματ

ι, μπ

ορεί

οι ο

ικεί

οι σ

ου ν

α νι

ώθο

υν α

νασφ

άλει

α κα

ι φόβ

ο, ό

πως

πιθα

νά κ

αι ε

σύ. Α

υτό

που

χρει

άζον

ται ε

ίναι

απε

νεχο

ποίη

ση

για

τον

τρόπ

ο πο

υ νι

ώθο

υν, κ

αθώ

ς η

στάσ

η το

υς ο

φεί

λετα

ι σε

ανασ

φάλ

εια

και έ

λλει

ψη

πληρ

οφόρ

ησης

, και

όχι

σε

απόρ

ριψ

η πρ

ος τ

ο πρ

όσω

πό σ

ου.

Γ) Π

ροσπ

άθησ

ε να

κατ

αστρ

ώσε

τε μ

αζί μ

ε τα

μέλ

η τη

ς οικ

ογέν

ειας

ένα

σχέ

διο

προσ

τασί

ας το

υ εν

ός α

πό το

ν άλ

λον.

Διε

ρευν

ήστε

τις α

σφαλ

είς

επιλ

ογές

περ

ιορι

σμού

τω

ν επ

αφώ

ν κα

ι κατ

αστρ

ώστ

ε σχ

έδιο

εφ

αρμο

γής

των

ενδε

ικνυ

όμεν

ων

δράσ

εων.

Η

ανά

πτυξ

η σχ

εδίο

υ πρ

οστα

σίας

θα

δώσε

ι σε

όλου

ς αί

σθησ

η ελ

έγχο

υ κα

ι ανα

μένε

ται ν

α πε

ριορ

ίσει

ενδ

εχόμ

ενα

βιώ

ματα

ανα

σφάλ

ειας

.

Συνε

χίζε

ται



Πίν

ακας

1. Σ

υνέχ

εια.

«Ανη

συχώ

ότι

δεν

δια

θέτω

τι

ς κα

τάλλ

ηλες

γνώ

σεις

για

να

προ

φυλ

αχθώ

από

τον

ιό

SARS

-CoV

-2»

Α) Ε

νημε

ρώσο

υ απ

ό τι

ς πα

ρακά

τω ισ

τοσε

λίδε

ς1.

Cen

ters

for D

isea

se C

ontr

ol a

nd P

reve

ntio

n (C

DC)

: Wha

t You

Sho

uld

Know

Abo

ut C

oron

aviru

s 20

19

[htt

ps://

ww

w.c

dc.g

ov/c

oron

aviru

s/20

19-n

cov/

prev

ent-

gett

ing-

sick

/how

-cov

id-s

prea

ds.h

tml?

CDC_

AA_r

efVa

l=ht

tps%

3A%

2F%

2Fw

ww

.cd

c.go

v%2F

coro

navi

rus%

2F20

19-n

cov%

2Fab

out%

2Fin

dex.

htm

l]

2. W

orld

Hea

lth O

rgan

izat

ion:

Res

ourc

es o

n Co

rona

viru

s [h

ttps

://w

ww

.who

.int/

emer

genc

ies/

dise

ases

/nov

el-c

oron

aviru

s-20

19]

3.Ce

nter

for t

he S

tudy

of T

raum

atic

Str

ess:

Cor

onav

irus

and

Emer

ging

Infe

ctio

us D

isea

se O

utbr

eaks

Res

pons

e[h

ttps

://w

ww

.cst

sonl

ine.

org/

reso

urce

s/re

sour

ce-m

aste

r-lis

t/co

rona

viru

s-an

d-em

ergi

ng-in

fect

ious

-dis

ease

-out

brea

ks-r

espo

nse]

Β) Ζ

ήτησ

ε απ

ό το

υς ε

πικε

φαλ

ής τ

ης υ

πηρε

σίας

σου

να

ενημ

ερώ

σεις

και

να

εκπα

ιδεύ

σεις

του

ς συ

ναδέ

λφου

ς σο

υ σχ

ετικ

ά με

τα

μέτρ

α πρ

ο-φ

ύλαξ

ης.

Γ) Ο

ργαν

ώστ

ε στ

ον χ

ώρο

εργ

ασία

ς 10

λεπτ

ες σ

υναν

τήσε

ις τ

ου π

ροσω

πικο

ύ στ

ην α

ρχή

της

βάρδ

ιας

όπου

θα

επαν

αξιο

λογο

ύντα

ι/ανα

θεω

-ρο

ύντα

ι τα

εφαρ

μοζό

μενα

μέτ

ρα π

ροφ

ύλαξ

ης κ

αι θ

α κα

ταρτ

ίζετ

αι ε

κ νέ

ου σ

χέδι

ο δρ

άσης

.

«Τι θ

α γί

νει ε

άν δ

εν μ

πορέ

σω

να α

νταπ

οκρι

θώ σ

τις α

παιτ

ή-σε

ις π

αροχ

ής φ

ροντ

ίδας

, για

πα

ράδε

ιγμα

σε

απρό

βλεπ

τα

σενά

ρια

από

αυτά

που

έχου

με

προε

τοιμ

αστε

ί;»

Α) Π

ροσπ

άθησ

ε να

εκφ

ράσε

ις τ

ις α

νησυ

χίες

σου

σε

τουλ

άχισ

τον

ένα

άτομ

ο το

οπο

ίο β

ρίσκ

εται

σε

ιερα

ρχικ

ά αν

ώτε

ρη θ

έση

από

εσέν

α κα

ι ζή

τησέ

του

να κ

αταρ

τίσε

τε σ

χέδι

α δρ

άσει

ς με β

άση

τις σ

υνθή

κες τ

ου τμ

ήματ

ος ερ

γασί

ας σ

ας κ

αι κ

οινο

ποιή

στε τ

α στ

ους σ

υναδ

έλφ

ους σ

ας.

Β) Ο

ργαν

ώστ

ε στ

ον χ

ώρο

εργ

ασία

ς 15

λεπτ

ες σ

υναν

τήσε

ις τ

ου π

ροσω

πικο

ύ στ

ην α

ρχή

της

βάρδ

ιας

όπου

θα:

(α) ε

πανα

ξιολ

ογού

νται

/ανα

-θε

ωρο

ύντα

ι τα

σχέδ

ια δ

ράση

ς σε

πιθ

ανόν

σεν

άρια

και

(β) γ

ίνετ

αι α

νταλ

λαγή

εμπ

ειρι

ών.

Γ) Π

ροσπ

άθησ

ε να

συμ

μετά

σχει

ς σε

τηλε

-συν

αντή

σεις

που

θα

οργα

νώσε

τε μ

ε συ

ναδέ

λφου

ς όπο

υ θα

εκφ

ράζε

τε τι

ς ανη

συχί

ες σ

ας σ

ε κλ

ίμα

αποδ

οχής

και

εμπ

ιστο

σύνη

ς.

«Τι

είνα

ι αυ

τά π

ου ν

ιώθω

; Έ

χω α

ρχίσ

ει κ

αι τρ

ελαί

νομα

ι; ή

Πόσ

ο θα

κρα

τήσε

ι αυτ

ό;»

«Δισ

τάζω

να

ακου

μπήσ

ω τ

α πό

μολα

στη

σκά

λα ή

να

ακου

-μπ

ήσω

το

τηλέ

φω

νο τ

ο αυ

τί

μου,

κ.λ

π. Έ

χω φ

οβία

;»

Α) Ε

ίναι

σημ

αντι

κό ν

α υπ

ενθυ

μίζε

ις σ

τον

εαυτ

ό σο

υ ότ

ι πρό

κειτ

αι γ

ια μ

ία π

ρωτό

γνω

ρη κ

ατάσ

ταση

, κατ

ά τη

ν οπ

οία

οι α

ντιδ

ράσε

ις π

ου π

ε-ρι

γράφ

οντα

ι είν

αι α

ναμε

νόμε

νες

και τ

ο πι

ο πι

θανό

είν

αι ν

α έχ

ουν

μικρ

ή δι

άρκε

ια.

Β) Α

ναγν

ώρι

σε σ

τον

εαυτ

ό σο

υ, ό

τι ο

ι παρ

ακάτ

ω α

ντιδ

ράσε

ις ε

ίναι

ανα

μενό

μενε

ς στ

ις π

αρού

σες

συνθ

ήκες

: ανη

συχί

α, α

γωνί

α, έ

ντασ

η, φ

ό-βο

ς, α

πελπ

ισία

, δια

ταρα

χές

ύπνο

υ, ε

υερε

θιστ

ότητ

α κα

ι εκν

ευρι

σμός

, γεν

ικευ

μένο

ι πόν

οι, κ

όπω

ση, μ

ειω

μένη

όρε

ξη, μ

ειω

μένη

ερω

τική

δι

άθεσ

η, μ

ειω

μένη

ικαν

ότητ

α πρ

οσοχ

ής κ

αι σ

υγκέ

ντρω

σης,

δυσ

κολί

α λή

ψης

απο

φάσ

εων,

πτώ

ση α

υτοε

κτίμ

ησης

, απα

ισιο

δοξί

α.

Γ) Α

ν οι

ανω

τέρω

αντ

ιδρά

σεις

παρ

αμέν

ουν

για

χρον

ικό

διάσ

τημα

πέρ

α τω

ν 5

εβδο

μάδω

ν ή

σε ε

μποδ

ίζου

ν να

εκτ

ελέσ

εις

τους

ρόλ

ους

σου

(επα

γγελ

ματι

κούς

, οικ

ογεν

ειακ

ούς)

με

επάρ

κεια

, τότ

ε:1.

Μίλ

ησε

στην

οικ

ογέν

ειά

σου,

2. Α

ναζή

τησε

παρ

έμβα

ση α

πό ε

παγγ

ελμα

τίες

ψυχ

ικής

υγε

ίας.

(Δω

ρεάν

υπη

ρεσί

ες ψ

υχοθ

εραπ

είας

μέσ

ω δ

ιαδι

κτύο

υ απ

ό το

ΙΨΕΠ

Α Κ

ύπρο

υ, κ

.Μαρ

ίνα

Γιάγ

κου,

τηλέ

φω

νο (+

357)

700

0905

7 γι

α δι

ευθέ

τηση

ρα

ντεβ

ού, κ

ατόπ

ιν σ

ύντο

μης

συνε

δρία

ς αξ

ιολό

γηση

ς) &

Τηλ

εφω

νική

γρα

μμή

στήρ

ιξης

"Είμ

αστε

Μαζ

ί" απ

ό το

Τεχ

νολο

γικό

Παν

επισ

τήμι

ο Κύ

πρου

στο

(+35

7) 2

5002

900

(Προ

σφέρ

οντα

ι εβδ

ομαδ

ιαίε

ς δι

αδικ

τυακ

ές σ

υνεδ

ρίες

εκπ

αίδε

υσης

στη

ν εν

συνε

ιδητ

ότητ

α.(m

indf

ulne

ss) μ

ε ελ

εύθε

ρη κ

αι

ανοι

χτή

συμμ

ετοχ

ή στ

ην α

γγλι

κή γ

λώσσ

α O

xfor

d M

indf

ulne

ss C

entr

e/ O

xfor

d U

nive

rsity

, htt

ps://

oxfo

rdm

indf

ulne

ss.o

rg/o

nlin

e-se

ssio

ns-

podc

asts

/)

Συνε

χίζε

ται



Πίν

ακας

1. Σ

υνέχ

εια.

«Δεν

θέλ

ω ν

α πά

ω σ

τη δ

ου-

λειά

, θέλ

ω ν

α πρ

οστα

τέψ

ω

τον

εαυτ

ό μο

υ»

Α) Τ

έτοι

ες σ

κέψ

εις

είνα

ι ανα

μενό

μενε

ς δι

ότι τ

ο έν

στικ

το α

υτοσ

υντή

ρηση

ς εί

ναι ε

γγεν

ές γ

νώρι

σμα

της

ανθρ

ώπι

νης

φύσ

ης.

Β) Υ

πενθ

ύμισ

ε στ

ον ε

αυτό

σου

ότι

αν

και ε

ίσαι

επα

γγελ

ματί

ας υ

γεία

ς, π

ρωτί

στω

ς εί

σαι κ

αι ά

νθρω

πος

που

βιώ

νει μ

ία π

ρωτό

γνω

ρη κ

ατά-

στασ

η. Τ

α συ

ναισ

θήμα

τα φ

όβου

είν

αι φ

υσιο

λογι

κά κ

αι α

ποδε

κτά.

Γ) Α

ναγν

ώρι

σε τ

ον φ

όβο

σου

ως

ένα

χρήσ

ιμο

συνα

ίσθη

μα π

ου σ

ου υ

πενθ

υμίζ

ει ό

τι π

ρέπε

ι να

παρα

μείν

εις

σε ε

πιφ

υλακ

ή αν

αφορ

ικά

με τ

α εν

δεικ

νυόμ

ενα

μέτρ

α πρ

οστα

σίας

του

εαυ

τού

σου

και τ

ων

άλλω

ν.

Δ) Ε

πιβρ

άβευ

σε τ

ον ε

αυτό

σου

για

το

σημα

ντικ

ό έρ

γο π

ου π

ροσφ

έρει

ς, α

λλά

και τ

ους

συνα

δέλφ

ους

σου.

CDC:

Cen

ter f

or D

isea

se C

ontr

ol, Τ

ΑΕΠ

: Τμή

μα Α

τυχη

μάτω

ν κα

ι Επε

ιγόν

των

Περ

ιστα

τικώ

ν, Π

ΟΥ:

Παγ

κόσμ

ιος

Οργ

ανισ

μός

Υγεί

ας, Υ

Υ: Υ

πουρ

γείο

Υγε

ίας,

ΕΥ:

Επα

γγελ

ματί

ες

Υγεί

ας, Δ

ΜΣ:

Δεί

κτης

Μάζ

ας Σ

ώμα

τος

ροδότηση συναισθημάτων όπως ο φόβος, η ανασφάλεια και η αγωνία.

ΣυμπέρασμαΤο ιατρονοσηλευτικό και μαιευτικό προσωπικό που

φροντίζει πάσχοντες σε περίοδο πανδημίας χρειά-ζεται να παραμένει: (α) ενημερωμένο σχετικά με τον SARS-CoV-2 από αξιόπιστες πηγές και με ξεκάθαρο και σαφή τρόπο,13 (β) εκπαιδευμένο στην εφαρμογή μέτρων προσωπικής προστασίας και προστασίας των χρηστών υπηρεσιών υγείας απέναντι στον SARS-CoV-2, και (γ) ενδυναμωμένο σε ψυχολογικό, πνευματικό και νοητικό επίπεδο.13,14 Έμφαση πρέπει να δοθεί στο προσωπικό των ΤΑΕΠ λόγω των απρόβλεπτων συνθηκών που συχνά επι-κρατούν στα τμήματα αυτά, και καθιστούν μεγαλύτερο τον κίνδυνο για ψυχολογικές και ΝΝ/ΝΒ επιπτώσεις στα άτομα αυτά. Επίσης, αυξημένο κίνδυνο ψυχολογικής και ψυχικής επιβάρυνσης διατρέχει και το προσωπικό των νοσοκομείων αναφοράς και των κλινικών φροντίδας ατόμων που νοσούν από COVID-19.

Βιβλιογραφία1. Xiao H, Zhang Y, Kong D, Li S, Yang N. Social capital and

sleep quality in individuals who self-isolated for 14 days during the coronavirus disease 2019 (COVID-19) outbreak in January 2020 in China. Med Sci Monit 2020, 26:e923921, doi: 10.12659/MSM.923921

2. Wang C, Pan R, Wan X, Tan Y, Xu L, Ho CS et al. Immediate psy-chological responses and associated factors during the initial stage of the 2019 Coronavirus Disease (COVID-19) epidemic among the general population in China. Int J Environ Res Pub-lic Health 2020, 17: pii: E1729, doi: 10.3390/ijerph17051729

3. Lai J, Ma S, Wang Y, Cai Z, Hu J, Wei N et al. Factors associ-ated with mental health outcomes among health care work-ers exposed to Coronavirus Disease 2019. JAMA Netw Open 2020, 3:e203976. doi: 10.1001/jamanetworkopen.2020.3976

4. Su TP, Lien TC, Yang CY, Su YL, Wang JH, Tsai SL, Yin JC. Preva-lence of psychiatric morbidity and psychological adapta-tion of the nurses in a structured SARS caring unit during outbreak: a prospective and periodic assessment study in Taiwan. J Psychiatr Res 2007, 41:119–130

5. Chua SE, Cheung V, Cheung C, et al. Psychological effects ofthe SARS outbreak in Hong Kong on high-risk health care-workers. Can J Psychiatry 2004, 49:391–398

6. Poon E, Liu KS, Cheong DL, Lee CK, Yam LY, Tang WN. Im-pact of severe acute respiratory syndrome on anxiety lev-els of front-line healthcare workers. Hong Kong Med J 2004, 10:325–329



7. Morganstein JC, Ursano RJ, Fullerton CS, Holloway HC. Pan-demics: Health Care Emergencies. In: Ursano RJ et al (eds) Textbook of Disaster Psychiatry. 2nd ed Cambridge University Press, Cambridge, UK, 2017:270–283

8. Maunder R, Hunter J, Vincent L, et al. The immediate psycho-logical and occupational impact of the 2003 SARS outbreak in a teaching hospital. CMAJ 2003, 168:1245–1251

9. Lee SH, Juang YY, Su YJ, Lee HL, Lin YH, Chao CC. Facing SARS: psychological impacts on SARS team nurses and psychiatric services in a Taiwan general hospital. Gen Hosp Psychiatry 2005, 27:352–358

10. American College of Surgeons (ACS). Bulletin: ACS COVID-19 Update-March 24. Ethical considerations. 2000, 2. https://www.facs.org/covid-19/newsletter/032420/ethics

11. White DB, Lo B. A Framework for Rationing Ventilators and Critical Care Beds During the COVID-19 Pandemic. JAMA Pub-lished online March 27, 2020, doi:10.1001/jama.2020.5046

12. Morganstein J. Coronavirus and mental health: taking care of ourselves during infectious disease outbreaks 2020. https://www.psychiatry.org/news-room/apa-blogs/apa-blog/2020/02/coronavirus-andmental-health-taking-care-of-ourselves-during-infectious-disease-outbreaks

13. Robertson E, Hershenfield K, Grace SL, Stewart DE. The psy-chological effects of being quarantined following exposure to SARS: a qualitative study of Toronto health care workers. Can J Psychiatry 2004, 49:403–407

14. Phua DH, Tang HK, Tham KY. Coping responses of emergency physicians and nurses to the 2003 severe acute respiratory syndrome outbreak. Acac Emerg Med 2005, 12:322–328

ΕΙΔΙΚΟ ΑΡΘΡΟ - SPECIAL ARTICLEΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2020, 59(1): 17–23 • HELLENIC JOURNAL OF NURSING 2020, 59(1): 17–23

Η Αναγκαιότητα Εκπαίδευσης των Νοσηλευτών

στην Ιατροδικαστική ΝοσηλευτικήΑικατερίνη Αραβανή

The Need for Training in Forensic Nursing

Abstract at the end of the article

Νοσηλεύτρια, MSc, Διευθύντρια Νοσηλευτικής Υπηρεσίας Γενικού Νοσοκομείου Πρέβεζας, Πρέβεζα

Υπεύθυνος αλληλογραφίας:Αικατερίνη ΑραβανήΙερού Λόχου 7, 481 00 ΠρέβεζαΤηλ: (+30) 6974 099 942, 2682 021 394e-mail: [email protected]

Περίληψη: Το έγκλημα και η βία φέρνουν κοντά τα δύο πολύ ισχυρά συστήματα που επηρεάζουν τις ζωές των ανθρώπων, την Υγεία και τη Δικαιοσύνη. Η ανάγκη αντιμετώπισης των ιατροδικαστικών ζητημάτων που συσχετίζονται με τραύματα οφειλόμενα στη βία, απαιτεί μια διεπιστη-μονική προσέγγιση με τη συμμετοχή ομάδας από επαγγελματίες τόσο του χώρου της Υγείας όσο και του χώρου της Δικαιοσύνης. Η διαπιστωμένη έλλειψη ιατροδικαστών, οδηγεί σε ελλείμματα ποιότητας στη διερεύνηση δικαστικών υποθέσεων. Έτσι, η εκπαίδευση των νοσηλευτών στην ιατρο-δικαστική, αποτελεί απαίτηση της εποχής μας που χαρακτηρίζεται από αύξηση της εγκληματικότητας και της βίας. Ήδη από τη δεκαετία του ’90 έχει καθιερωθεί ως ξεχωριστή Νοσηλευτική Ειδικότητα, αρχικά στις ΗΠΑ, ενώ πολλές χώρες έχουν ενσωματώσει την Ιατροδικαστική Νοσηλευτική στη νοσηλευτική τους εκπαίδευση με τη μορφή ειδικότητας ή εξειδίκευ-σης ή μεταπτυχιακού προγράμματος. Έτσι παρέχονται οι γνώσεις ώστε οι νοσηλευτές να μπορούν να ανταποκριθούν στο σύγχρονο κάλεσμα της αντιμετώπισης τής συνεχώς αυξανόμενης βίας και εγκληματικότητας. Ο ρόλος του Ιατροδικαστικού Νοσηλευτή (ΙΝ) δεν θα πρέπει να συγχέεται με αυτόν του Ιατροδικαστή. Ο ΙΝ είναι εκπαιδευμένος να συλλέγει απο-δεικτικά στοιχεία και να συνεργάζεται με τα όργανα επιβολής του νόμου. Όμως, ο ρόλος του δεν είναι να επιβάλει τον νόμο. Είναι πρώτα από όλα νοσηλευτής, εκπαιδευμένος να θεραπεύει τον ασθενή. Είναι ο κρίκος που μπορεί να καλύψει το κενό της αδυναμίας παρουσίας κάποιου ιατροδικα-στή ανά πάσα στιγμή σε κάθε ασθενή που θα προσέλθει στις υπηρεσίες υγείας με τραύματα προερχόμενα από βία. Δεν θα τον αντικαταστήσει αλλά θα κάνει το έργο του πολύ πιο εύκολο, δίνοντάς του στοιχεία που θα έχουν συλλεχθεί με σωστό τρόπο την κατάλληλη στιγμή που μπορεί να είναι ικανά να αθωώσουν ή να ενοχοποιήσουν κάποιον που κάτω από άλλες συνθήκες θα είχε διαφύγει της δικαιοσύνης. Η παρουσία του είναι σημαντική, ιδιαίτερα στον χώρο των Τμημάτων Επειγόντων Περιστατικών (ΤΕΠ) που είναι ο χώρος υποδοχής όλων των περιστατικών που εισέρχο-

Υποβλήθηκε: 29/11/2019Επανυποβλήθηκε: 20/12/2019Εγκρίθηκε: 25/02/2020

ΕΙΔΙΚΟ ΑΡΘΡΟ - SPECIAL ARTICLE ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ

18 ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ Τόμος 59, Τεύχος 1, Iανουάριος - Μάρτιος 2020

Εισαγωγή

Η Ιατροδικαστική Νοσηλευτική (ΙΝ) αντιπροσωπεύ-ει μια εξελισσόμενη ειδίκευση των νοσηλευτών που θα επηρεάσει το μέλλον της ιατροδικαστικής επιστήμης. Το έγκλημα και η βία φέρνουν κοντά τα δύο πολύ ισχυρά συστήματα που επηρεάζουν τις ζωές των ανθρώπων, την Υγεία και τη Δικαιοσύνη.1 Η ανάγκη χάραξης πολιτικής για την αντιμετώπιση των ιατροδικαστικών ζητημάτων που συσχετίζονται με τραύματα οφειλόμενα στη βία, απαιτεί μια διεπιστημονική προσέγγιση. Με σκοπό την πρόληψη ή τη μείωση των αιτίων που δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες για αύξηση της βίας, απαιτείται κοινή προσπά-θεια με τη συμμετοχή ομάδας από επαγγελματίες τόσο του χώρου της Υγείας (ιατροί, ψυχολόγοι, νοσηλευτές, κοινωνικοί λειτουργοί), όσο και του χώρου της Δικαιο-σύνης (δικαστικοί, δικηγόροι, εγκληματολόγοι κ.ά.). Η αποτελεσματική διαχείριση των δικαστικών υποθέσεων προϋποθέτει επαρκή χάραξη πολιτικών που πρέπει να ακολουθούνται, αλλά και νομοθεσίας που θα διασφαλίζει την προστασία των νομικών, αστικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων τόσο του θύματος όσο και του θύτη. Η δια-πιστωμένη έλλειψη ιατροδικαστών, οδηγεί σε ελλείμματα ποιότητας των δικαστικών υπηρεσιών. Λαμβάνοντας υπό-ψη πως μπορεί κάποιοι να καταδικάστηκαν άδικα επειδή τα στοιχεία που θα αποδείκνυαν την αθωότητά τους κα-ταστράφηκαν, δεν συλλέχθηκαν σωστά ή και καθόλου εν αγνοία των επαγγελματιών υγείας, γίνεται κατανοητή η ανάγκη για εκπαιδευμένους επαγγελματίες υγείας στις ιατροδικαστικές πρακτικές.

Η εκπαίδευση των νοσηλευτών στην ιατροδικαστική, αποτελεί απαίτηση της εποχής μας που χαρακτηρίζεται από αύξηση της εγκληματικότητας και της βίας.2 Σε αντί-θεση με την παραδοσιακή έννοια του όρου της Ιατροδι-καστικής ως σχετικής αποκλειστικά με την έρευνα του θανάτου, η σύγχρονη πραγματικότητα δημιουργεί την

απαίτηση και της ΙΝ που επικεντρώνεται κυρίως στον ζωντανό άνθρωπο είτε είναι θύμα είτε θύτης εγκληματι-κής ενέργειας. Η βία είναι πρόβλημα της δημόσιας υγείας που επιβάλλει πολιτικές πρόληψης και οι σύγχρονοι νο-σηλευτές πρέπει να διαθέτουν τις γνώσεις και τις δεξιό-τητες που απαιτούνται για να εφαρμόζουν τις κατάλληλες παρεμβάσεις.3,4

Ιατροδικαστική Νοσηλευτική

Ιστορικά στοιχεία

Η ιατροδικαστική επιστήμη εμφανίζεται τον 18ο και 19ο αιώνα στην Ευρώπη, τη Νότια Αμερική, τη Ρωσία και σε χώρες της Ασίας.5 Τα θεμέλια της ιατροδικαστι-κής που είχαν τεθεί πρώτα στην Ιταλία, τη Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ, ήταν προφανώς αυτά που οδήγησαν στην ανάπτυξη νοσηλευτικών ρόλων στις χώ-ρες αυτές. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι νοσηλευτές ψυχικής υγείας ήταν σημαντικοί συνεργάτες της κλινικής ιατρο-δικαστικής ομάδας εδώ και αιώνες. Αυτό οδήγησε στην αναγνώρισή τους από τις δικαστικές αρχές και αργότερα επηρέασε τον ιατροδικαστικό κλάδο στη Βόρεια Αμερι-κή.6 Ιστορικά έγγραφα, επίσης, αποκαλύπτουν ότι πριν τη Γαλλική Επανάσταση, οι μαρτυρίες μαιών αναφορικά με τη σεξουαλική κακοποίηση και την ανεπιθύμητη εγκυμο-σύνη, αποτελούσαν ουσιώδες στοιχείο κατά την απονομή της δικαιοσύνης.7 Αν και δεν υπήρχε ακόμη η νοσηλευτι-κή ως επάγγελμα, η αναφορά στις μαρτυρίες των μαιών είναι αναμφισβήτητα ένα πρώτο δείγμα ιατροδικαστικής νοσηλευτικής.

Στις ΗΠΑ η ΙΝ θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι της δημόσιας υγείας και εξελίσσεται παράλληλα με την ια-τροδικαστική επιστήμη. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξή της έπαιξε η Virginia Lynch, που θεωρήται θεμελιωτής της ΙΝ. Η Lynch εισηγήθηκε τη δημιουργία της ΙΝ ειδικό-τητας το 1986 και βοήθησε στην καθιέρωση του πρώτου

νται στο σύστημα υγείας και είναι ο πρώτος που θα έρθει σε επαφή με τα θύματα/ασθενείς. Η ΙΝ είναι ένας αναδυόμενος κλάδος που υπερβαίνει τα παραδοσιακά θεμέλια της νοσηλευτικής πρακτικής και ακολουθεί τις προκλήσεις της εποχής μας. Εκτιμάται ότι θα πρέπει να ενταχθεί και στην ελληνική νοσηλευτική πραγματικότητα, αρχικά ως διδασκόμενο μάθημα στις Σχολές Νοσηλευτικής και στο άμεσο μέλλον ως ειδικότητα ή νοση-λευτική εξειδίκευση.

Λέξεις-ευρετηρίου: Ιατροδικαστική Νοσηλευτική, Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών, καθήκοντα.

ΕΙΔΙΚΟ ΑΡΘΡΟ - SPECIAL ARTICLE Αραβανή Αικ


μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών στο Πανεπιστή-μιο του Τέξας, στη Σχολή Νοσηλευτικής του Arlington, με έμφαση στην επιστημονική έρευνα του θανάτου. Η ΙΝ καθιερώθηκε ως ανεξάρτητο επιστημονικό πεδίο και αναγνωρίστηκε επίσημα ως ειδικότητα στις ΗΠΑ από την Αμερικανική Ακαδημία των Ιατροδικαστικών Επιστημών, το 1991. Την ίδια χρονιά ιδρύεται η Διεθνής Ένωση Ια-τροδικαστικών Νοσηλευτών (IAFN). Τέλος, στο συνέδριο της Ένωσης Αμερικανών Νοσηλευτών (ANA) του 1995 αναγνωρίζεται επίσημα η ΙΝ ως ανεξάρτητη ειδικότητα.8

Στη Μεγάλη Βρετανία, η ΙΝ περιλαμβάνει την ιατρο-δικαστική ψυχιατρική νοσηλευτική ως υποειδικότητα, η οποία δίνει έμφαση στην άσκηση ιατροδικαστικής νοση-λείας για ψυχιατρικούς ασθενείς.9

Τα καθήκοντα του Ιατροδικαστικού Νοσηλευτή

Η κλινική ιατροδικαστική πρακτική εστιάζει στην αστι-κή και ποινική έρευνα τραυματισμών ή θανάτων, που προ-έρχονται από εγκληματικές ενέργειες και εγείρουν νομικές διαδικασίες. Η Ιατροδικαστική Νοσηλευτική πρακτική περιλαμβάνει τους ασθενείς από εγκληματικές ενέργειες, είτε αυτοί είναι τα θύματα είτε θύτες.10

Ιστορικά, ο ρόλος του ΙΝ βρίσκεται συχνά σε σύγκρου-ση με τον ρόλο των Αστυνομικών Αρχών, όσον αφορά στο ποιος εμπλέκεται στη συλλογή των αποδεικτικών στοιχείων κατά τη διεξαγωγή των ποινικών ερευνών. Ο νοσηλευτής γνωρίζει την ανατομία του ανθρωπίνου σώ-ματος, όπως επίσης και πώς να προσεγγίσει ένα θύμα βίας, μέσω της εκπαίδευσής του στην ολιστική προσέγγιση του ασθενούς. Η ιατροδικαστική εκπαίδευση έρχεται ως ολοκλήρωση του ρόλου του που τον θέτει στο σημείο τομής της ιατρικής και του νομικού συστήματος, μέσα από τα θύματα βίας και εγκληματικότητας που καλείται να περιθάλψει.

Σε καμία περίπτωση τα καθήκοντα του ΙΝ δεν θα πρέπει να συγχέονται με αυτά του Ιατροδικαστή. Ο πρωταρχικός ρόλος του παραμένει ο νοσηλευτικός ενώ η ιατροδικαστι-κή ειδικότητά του λειτουργεί ως γέφυρα του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης και των ιατροδικαστών.

Όταν υπάρχουν ευρήματα στο σώμα ενός θύματος, ο ΙΝ έχει την ειδική εκπαίδευση για να τα συγκεντρώσει, να τα παραδώσει στην αστυνομία αλλά και να φροντίσει ταυτόχρονα τον ασθενή.11 Εξετάζει ενδελεχώς τον ασθε-νή τεκμηριώντας κάθε τραυματισμό με λήψη δειγμάτων και φωτογραφιών. Μέσω αυτής της διαδικασίας συλλέγει αποδεικτικά στοιχεία για να μπορέσει αργότερα να είναι σε θέση να καταθέσει για όλα όσα είδε και συνέλεξε.12

Ο ΙΝ είναι εκπαιδευμένος να συλλέγει αποδεικτικά στοιχεία όταν αυτά υπάρχουν και να συνεργάζεται με τα

όργανα επιβολής του νόμου. Όμως, δεν είναι καθήκον του να επιβάλει τον νόμο. Είναι πρώτα από όλα νοσηλευτής, εκπαιδευμένος να θεραπεύει τον ασθενή.

Παρέχει υπηρεσίες σε ιατροδικαστικούς ασθενείς και λειτουργεί ως σύμβουλος σε νοσηλευτικές, ιατρικές και νομικές υπηρεσίες. Παρέχει μαρτυρίες δικαστικού εμπει-ρογνώμονα σε διερευνήσεις εγκληματικών ενεργειών. Προβαίνει σε εξειδικευμένη νοσηλευτική διάγνωση για τις συνθήκες που σχετίζονται με το έγκλημα και τη βία.13 Η Διεθνής Ένωση Ιατροδικαστικών Νοσηλευτών (IAFN) καθορίζει την ΙΝ ως την παγκόσμια πρακτική της νοση-λευτικής όπου διασταυρώνονται η υγειονομική περίθαλ-ψη και το νομικό σύστημα. Η ειδικότητα συνδυάζει τις ιατροδικαστικές πτυχές της υγείας, με την επιστημονική έρευνα και την αντιμετώπιση των εγκλημάτων ή υποθέ-σεων σχετικών με την αστική ευθύνη.14

Ιατροδικαστική Νοσηλευτική ως επιστήμη

Η επιστήμη ορίζεται ως ένα συσσωρευμένο σύνολο γνώσεων. Ως επιστήμονας χαρακτηρίζεται κάποιος που ειδικεύεται σε έναν ή περισσότερους τομείς της επιστή-μης και ο οποίος χρησιμοποιεί την επιστημονική μέθοδο προκειμένου να διεξαγάγει ερευνητική εργασία.15 Η Ια-τροδικαστική είναι κλάδος της Ιατρικής επιστήμης που ασχολείται με την εφαρμογή ειδικών ιατρικών γνώσεων για τις ανάγκες του Νόμου και της Δικαιοσύνης. Ο πρω-ταρχικός τομέας της πρακτικής και της έρευνας για τον ιατροδικαστικό νοσηλευτή είναι το ανθρώπινο τραύμα, τόσο σωματικό όσο και ψυχολογικό. Η ενσωμάτωση της υφιστάμενης γνώσης με νέες επιστημονικές ανακαλύ-ψεις, παρέχει ένα στιβαρό θεμέλιο για την ανάπτυξη της ιατροδικαστικής νοσηλευτικής πρακτικής βασισμένης σε αποδεικτικά στοιχεία. Η ΙΝ υπερβαίνει τις παραδο-σιακές αρχές της νοσηλευτικής πρακτικής, προσθέτο-ντας μια νέα διάσταση στις ιατροδικαστικές επιστήμες. Ανταποκρινόμενη στην αύξηση της εγκληματικότητας παγκοσμίως, εξελίσσεται και ακολουθεί τις προκλήσεις της εποχής. Αυτός ο αναδυόμενος επιστημονικός κλά-δος, θεωρείται αναπόσπαστο μέλος της ομάδας των επαγγελματιών υγείας, που ερευνούν και εφαρμόζουν την κλινική και επιστημονική γνώση κατά τη διερεύνηση ποινικών υποθέσεων.

Η επιστήμη της ΙΝ εστιάζει σε δύο σημεία:1. Τη νομική υπόστασή της. Αφορά στη συλλογή αποδει-

κτικών στοιχείων, στην αξιοπιστία, στην επιμέλεια και ασφάλεια αυτών, ώστε να αποβούν πραγματικά χρήσι-μα κατά τη νομική διερεύνηση μιας υπόθεσης.

2. Τον καθορισμό του τρόπου και της αιτίας τραυματισμού. Περιλαμβάνει τη διερεύνηση και την τεκμηρίωση των



γεγονότων που οδήγησαν στον τραυματισμό ή τον θά-νατο. Παράλληλα όμως, ως νοσηλευτές μεριμνούν για τη φροντίδα των θυτών αλλά και των θυμάτων βίας. Οι σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες, με την αύξηση της

ανθρώπινης βίας και της κακοποίησης, έχουν διαμορφώ-σει την εξέλιξη της ιατροδικαστικής νοσηλευτικής εκπαί-δευσης, της ολιστικής πρακτικής και της επιστημονικής έρευνας. Στόχος της εξέλιξης αυτής είναι η παροχή ενός μοναδικού πλαισίου της διερεύνησης ζητημάτων που αφορούν στον συνδυασμό της υγειονομικής περίθαλψης και του νόμου.

Το τραύμα που σχετίζεται με τη βία είναι υψίστης ση-μασίας για τον ρόλο του ιατροδικαστικού νοσηλευτή. Η σωματική, η σεξουαλική και η ψυχολογική βία παραμένουν οι συνηθέστερες αιτίες απώλειας ζωής παγκοσμίως.16 Η ΙΝ με την Ιατροδικαστική και τις νομικές υπηρεσίες, αναλαμ-βάνουν από κοινού την ευθύνη της διερεύνησης κατά την απώλεια ζωής λόγω άσκησης βίας. Ο ΙΝ αντιπροσωπεύει μέλος μιας ομάδας που παρέχει υγειονομική περίθαλψη σε συνεργασία με εμπλεκόμενους ιατροδικαστικούς επιστή-μονες. Ο ΙΝ αξιολογεί τη βία, συλλέγει δεδομένα και μέσα από σχέσεις αλληλεξάρτησης μεταξύ της υγειονομικής πε-ρίθαλψης και του νόμου, συμπληρώνει τα κενά επιτυγχάνο-ντας τη συλλογή ιατροδικαστικών στοιχείων μαζί με άλλους επαγγελματίες του χώρου της υγείας και της δικαιοσύνης.17 Συνδυάζει τη βιοϊατρική γνώση με τις βασικές αρχές του δικαίου και της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Η αναγκαιότητα της Ιατροδικαστικής Νοσηλευτικής

Οι υπάρχουσες ιατροδικαστικές υπηρεσίες είναι συ-χνά ανεπαρκείς για να διερευνήσουν τα εγκλήματα που διαπράττονται σχεδόν καθημερινά. Θεωρώντας ότι οι νοσηλευτές αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα παρόχων υγειονομικής περίθαλψης σε όλο τον κόσμο, ο ΙΝ αντιπρο-σωπεύει έναν σημαντικό ανθρώπινο πόρο στην καθολική υγειονομική περίθαλψη.18 Ενημερωμένος και εκπαιδευ-μένος σωστά στην ιατροδικαστική πρακτική, μπορεί να συμβάλει τα μέγιστα τόσο στην υγειονομική περίθαλψη όσο και στην υποβοήθηση της Δικαιοσύνης. Είναι ο κρίκος που μπορεί να καλύψει το κενό της αδυναμίας παρουσίας κάποιου ιατροδικαστή ανά πάσα στιγμή σε κάθε ασθενή που θα προσέλθει στις υπηρεσίες υγείας με τραύματα προερχόμενα από βία. Δεν θα τον αντικαταστήσει αλλά θα κάνει το έργο του πολύ πιο εύκολο δίνοντάς του στοιχεία που θα έχουν συλλεχθεί με σωστό τρόπο την κατάλληλη στιγμή που μπορεί να είναι ικανά να αθωώσουν ή να ενο-χοποιήσουν κάποιον που κάτω από άλλες συνθήκες θα είχε διαφύγει της δικαιοσύνης.

Το έλλειμμα γνώσης των νοσηλευτών πάνω στο ιατρο-δικαστικό αντικείμενο, έχει ως αποτέλεσμα την ελλιπή ή λανθασμένη συλλογή στοιχείων από τα θύματα βίας που προσκομίζονται στις μονάδες υγειονομικής περίθαλψης. Πολλές φορές επιμολύνουν δείγματα εν αγνοία τους ή καταστρέφουν αποδεικτικά στοιχεία κατά τη διαδικασία παροχής νοσηλευτικής φροντίδας.19,20

Τα θύματα βίας αντιμετωπίζουν πολλές φορές τον κίν-δυνο διαταραχής μετατραυματικού στρες, κατάθλιψης, αυτοκτονίας και ιατρικών προβλημάτων. Η εμπειρία τους από τη νοσηλευτική περίθαλψη γίνεται πιο θετική όταν αντιμετωπίζονται από κάποιον που έχει εκπαιδευτεί κα-τάλληλα, ενώ συνήθως έχουν καλύτερη νομική αντιμετώ-πιση και καλύτερη ποιότητα ζωής σε σχέση με αυτούς που λαμβάνουν την τυπική περίθαλψη έκτακτης ανάγκης.10

Οι ΙΝ παραμένουν το σημείο πρώτης επαφής για τον ασθενή που προσέρχεται για υγειονομική φροντίδα με τραύματα προερχόμενα από κακοποίηση (κυρίως παιδιών και ηλικιωμένων), σεξουαλική εκμετάλλευση, επίθεση, βία ή άλλες εγκληματικές ενέργειες.20 Bοηθούν επίσης στην παροχή επαγγελματικής γνώσης σχετικά με πιθανές αιτίες τραυματισμού σε καταστάσεις όπου δεν υπάρχουν μάρτυρες.21

Ιατροδικαστική Νοσηλευτική και Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών (ΤΕΠ)

Τα ποσοστά του εγκλήματος και της βίας πολλαπλασι-άζονται με ανησυχητικό ρυθμό σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει τη βία και το έγκλημα ως την τέταρτη κύρια αιτία θανάτου στους ενη-λίκους.22 Πολλά από τα θύματα της βίας και του εγκλήμα-τος, είναι περιστατικά με σοβαρούς ή λιγότερο σοβαρούς τραυματισμούς που εισέρχονται στο ΤΕΠ για ιατρονοση-λευτική φροντίδα.23,24 Εξαιτίας της φύσης των τραυματι-σμών απαιτείται η συνεργασία και συμμετοχή τόσο των αστυνομικών αρχών όσο και των επαγγελματιών υγείας.25

Συνήθως οι επαγγελματίες υγείας εστιάζουν στην πα-ροχή της επείγουσας υγειονομικής φροντίδας παρά στη συλλογή αποδεικτικών στοιχείων. Αν κάποιος ασθενής προσέλθει στο ΤΕΠ με τραύμα, ανεξάρτητα από την αιτία τραυματισμού, θα εξεταστεί, θα καθαριστεί και θα γίνει συρραφή του τραύματος. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια, την παραποίηση ή και την καταστροφή απο-δεικτικών στοιχείων.26 Ο τρόπος διαχείρισης των αποδει-κτικών στοιχείων μπορεί να παραβιάσει το δικαίωμα του θύματος στη δικαιοσύνη. Τα θύματα βίας και εγκληματι-κότητας (ιατροδικαστικοί ασθενείς) που εισέρχονται στο ΤΕΠ, έχουν στοιχεία πάνω στα ρούχα τους, στο σώμα τους ή σε αντικείμενα, που μπορούν να βοηθήσουν σε ποινικές



έρευνες.27 Άρα οι ασθενείς με τραυματικές βλάβες που αναζητούν φροντίδα στο ΤΕΠ, οφείλουν να αντιμετω-πιστούν ως πιθανοί ιατροδικαστικοί ασθενείς μέχρι να αποδειχθεί το αντίθετο.28

Οι ιατροδικαστικοί ασθενείς έχουν διακριτές φυσικές και συναισθηματικές ανάγκες που απαιτούν ευαισθησία από τους επαγγελματίες υγείας των ΤΕΠ, για να υποστη-ρίξουν τη δικαιοσύνη και την προστασία του ασθενούς. Εάν οι ασθενείς αντιληφθούν την απουσία αυτής της ευ-αισθησίας, μπορεί να μην αποκαλύψουν την ανάγκη τους για διαχείριση των αποδεικτικών στοιχείων και να μη ζη-τήσουν παραπομπή στο δικαστικό σύστημα.29 Μπορεί να φοβηθούν από τους παρόχους υγειονομικής φροντίδας ή να γνωρίζουν και να φοβούνται τους δράστες.

Μέσα στο περιβάλλον υψηλής έντασης του ΤΕΠ, προ-τεραιότητα έχει η διάσωση των ασθενών και η θεραπεία τους σε όσο το δυνατόν συντομότερο χρονικό διάστημα, παρά ο προσδιορισμός των ιατροδικαστικών ασθενών και η συλλογή στοιχείων.30 Πολλές φορές οι νοσηλευτές είναι τόσο επικεντρωμένοι στους τραυματίες που εύκο-λα μπορεί να διαφύγει της προσοχής τους ότι πρόκειται για θύματα βίας.31 Εάν κατά τον ιατρικό χειρισμό κατα-στραφούν αποδεικτικά στοιχεία, η εξέλιξη της υπόθεσης διακυβεύεται. Η καταστροφή αποδεικτικών στοιχείων σε περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης, οδηγεί ακόμη και σε αρνητικά αποτελέσματα της δίωξης.32

Η παγκόσμια διάσταση της Ιατροδικαστικής Νοσηλευτικής

Μέχρι σήμερα, οι χώρες που προσφέρουν ενεργά εκ-παιδευτικά προγράμματα ιατροδικαστικής νοσηλευτι-κής, διαθέτουν αντίστοιχες επαγγελματικές οργανώσεις και διερευνούν την ανάπτυξη της ιατροδικαστικής νο-σηλευτικής είναι οι: ΗΠΑ, Καναδάς, Ηνωμένο Βασίλειο, Σουηδία, Ελβετία, Ιταλία, Κάτω Χώρες, Γερμανία, Πορτο-γαλία, Ισπανία, Τουρκία, Νότια Αμερική (Ελ Σαλβαδόρ, Ονδούρα, Πουέρτο Ρίκο, Περού), Αυστραλία, Ασία και Μέση Ανατολή (Ινδία, Σιγκαπούρη, Μπρουνέι, Μαλαισία, Ταϊβάν, Ταϊλάνδη, Ιαπωνία, Ιράν, Σαουδική Αραβία), Αφρι-κή (Νότια Αφρική, Κένυα, Ζιμπάμπουε).16 Μαζί με άλλες χώρες συνεργάζονται για να αφυπνήσουν την παγκόσμια νοσηλευτική κοινότητα για να αναπτύξει περισσότερο την εκπαίδευση των νοσηλευτών στην ΙΝ.

Η ηγεσία της ΙΝ συνεχίζει την προσπάθεια να αναπτύξει νέους και καινοτόμους ρόλους που να παρέχουν ιατροδι-καστική νοσηλευτική φροντίδα σε διαφορετικούς τομείς ανάλογα με τις απαιτήσεις των χωρών όπου ασκείται. Η βία και η εγκληματικότητα δεν περιορίζεται σε συγκεκρι-μένες χώρες. Οι ΙΝ πρέπει να είναι ικανοί να εντοπίζουν τις

πιο δυσδιάκριτες ενδείξεις εγκλημάτων, ακόμα και κατά της ανθρωπότητας. Η υγειονομική περίθαλψη βρίσκεται στο επίκεντρο όλων των αποστολών διάσωσης στις χώρες που έχουν καταστραφεί από πολέμους και τρομοκρατι-κές ενέργειες. Η Ιατροδικαστική υγειονομική περίθαλψη αποτελεί προτεραιότητα σε αυτές τις περιπτώσεις, κα-θώς και σε περιπτώσεις εμπορίας ανθρώπων, μαζικών βιασμών, γενοκτονιών κ.λπ. Η ανάγκη για ειδικευμένους παρόχους ιατροδικαστικών υπηρεσιών για πιστοποίηση τραυματιών, εξέταση επιζώντων, αναγνώριση νεκρών, για τη σύνταξη ιατροδικαστικών αναφορών και για τη φωτο-γράφιση σκηνών τραυματισμού ή θανάτου, έχει γίνει επι-τακτική για τις ιατροδικαστικές νοσηλευτικές υπηρεσίες.

Στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπως στην Αφρική και σε απομακρυσμένες περιοχές της Ινδίας, οι ιατροδικαστικοί νοσηλευτές είναι συχνά το μοναδικό ιατροδικαστικά ειδι-κευμένο προσωπικό σε μια συγκεκριμένη περιοχή.

Καθώς οι νοσηλευτές εμπλέκονται παγκοσμίως με τα ανθρώπινα δικαιώματα, η επαγρύπνηση για τα εγκλημα-τολογικά ζητήματα που είναι συνυφασμένα με τη δημό-σια υγεία, αποτελεί μέρος της νοσηλευτικής πρακτικής. Όπου υπάρχουν πολιτικές αναταραχές, βία, βασανιστήρια, βιασμοί και επαναστάσεις ή χώρες που βρίσκονται σε πόλεμο, οι ιατροδικαστικοί νοσηλευτές χρειάζονται για να υποστηρίξουν τις ιατροδικαστικές ιατρικές υπηρεσίες.

Συμπεράσματα

Πολλές είναι οι χώρες που έχουν ενσωματώσει την ΙΝ στη βασική νοσηλευτική τους εκπαίδευση. Με τη μορ-φή της ειδικότητας, της εξειδίκευσης ή του μεταπτυ-χιακού προγράμματος, παρέχουν τις γνώσεις ώστε οι νοσηλευτές να μπορούν να ανταποκριθούν και να είναι χρήσιμοι, στο σύγχρονο κάλεσμα της αντιμετώπισης της συνεχώς αυξανόμενης βίας και εγκληματικότητας. Ο ρόλος και οι αρμοδιότητητες του ΙΝ διαφέρουν από χώρα σε χώρα ανάλογα με τις προκλήσεις που εκείνη αντιμετωπίζει.

Oι ΙΝ διατηρούν και προωθούν ισχυρές διεπιστημο-νικές και διεπαγγελματικές σχέσεις για να καλύψουν τις ολιστικές ανάγκες των ασθενών και να εξασφαλίσουν ότι η ολοκληρωμένη περίθαλψη που παρέχεται στον ασθε-νή/θύμα, θα παρέχεται σε όλη τη διάρκεια της νοσηλείας του. Σωστά εκπαιδευμένοι, προβαίνουν στις κατάλληλες ενέργειες για τη συλλογή, διατήρηση και διάθεση προς τις διωκτικές αρχές των αποδεικτικών στοιχείων από τα θύματα βίας ή εγκληματικών ενεργειών. Παράλληλα, αν κληθούν, καταθέτουν και τη μαρτυρία τους. Συνεργά-ζονται με τους υπόλοιπους επαγγελματίες υγείας και τις



δικαστικές αρχές για τη διαλεύκανση του εγκλήματος και την απονομή δικαιοσύνης.

Οι αρμοδιότητες και τα καθήκοντα είναι σαφώς δια-χωρισμένα και δεν επικαλύπτουν αρμοδιότητες άλλων ειδικοτήτων και επαγγελμάτων. Είναι απαραίτητη η πα-ρουσία τους, ιδιαίτερα στον χώρο των ΤΕΠ, που είναι ο χώρος υποδοχής όλων των περιστατικών που εισέρχονται στο σύστημα υγείας και είναι οι πρώτοι που θα έρθουν σε επαφή με τα θύματα/ασθενείς.

Στη χώρα μας, από το 1985 που καθιερώθηκαν οι Νοσηλευτικές ειδικότητες, δεν έχει υπάρξει καμία τρο-ποποίηση του νομικού πλαισίου για την προσθήκη και άλλων ειδικοτήτων. Παράλληλα, η Ιατροδικαστική δεν

έχει ενταχθεί ως γνωστικό αντικείμενο στη διδακτέα ύλη των Νοσηλευτικών Σχολών. Από τα παραπάνω αλλά και από την αναγκαιότητα εκπαίδευσης του προσωπικού των ΤΕΠ στο αντικείμενο της Ιατροδικαστικής Νοσηλευτικής, συνάγεται ότι:

Θα πρέπει άμεσα να ενταχθεί η Ιατροδικαστική στο πρόγραμμα σπουδών των Νοσηλευτικών Σχολών ενώ πα-ράλληλα θα πρέπει να παρασχεθεί πιστοποιημένη σχετική εκπαίδευση στο προσωπικό που ήδη εργάζεται στα ΤΕΠ. Σε δεύτερο χρόνο, εκτιμάται ότι η ΙΝ θα πρέπει να εντα-χθεί και στην ελληνική νοσηλευτική πραγματικότητα ως νοσηλευτική ειδικότητα ή ως αντικείμενο νοσηλευτικής εξειδίκευσης/ειδικής εκπαίδευσης.

ABSTRACT

The Need for Training in Forensic Nursing

Aikaterini AravaniRegistered Nurse, MSc, Director of Nursing, Preveza General Hospital, Preveza, Greece

Abstract: Violent crime impacts two critical aspects of humanity; Health and Justice. In order to address forensic issues associated with trauma due to violence, an interdisciplinary approach by a team of professionals in both Health and Justice fields is required. The inadequate number of coroners has led to a deficiency in the quality of investigation in court cases. Therefore, the education of Nursing professionals in forensic medicine is critical in this time of increased crime and violence. Forensics has already been established as a separate nursing specialty originally in the US since the 1990s. Many countries have incorporated Forensic Nursing in their education in the form of specialty or postgraduate programs, providing the necessary knowledge so nurses can cope with ever-increasing violence and crime. The role of the Forensic Nurse (FN) should not be confused with the role of the Forensic Doctor. The FN is trained to collect evidence and work with law enforcement agencies. But the role of the FN is not to enforce the law. They are, above all else, nurses who are trained to treat the patient. Since the Forensic Doctor cannot be on-site at all times for every patient arriving at the health services with trauma caused by violence, the F.N. will be available. They will not replace the doctor but they will make their job much easier by collecting evidence in an appropriate manner at the right time, ensuring that it is useable in acquitting or indicting someone who may have escaped justice if the F.N. wasn’t pres-ent. This is especially critical in Emergency Departments (E.D.), which are typically the first to come in contact with all victims and patients. Forensic Nursing is an emerging field that transcends the traditional role of nursing practice and adapts to the challenges of our time. It should be integrated into Greece's nursing curriculums; to be initially taught as a course in Nursing Schools and in the near future as a specialty or postgraduate program.

Key-words: Forensic Nursing, Emergency Department, duties.

Corresponding Author: Aikaterini Aravani, 7 Ierou Lochou street, GR-481 00 Preveza, Greece, Tel: (+30) 6974 099 942, 2682 021 394, e-mail: [email protected]

Βιβλιογραφία

1. Goll-McGhee, B. The role of the clinical forensic nurse in criti-cal care. Crit Care Nurs Quart 1999, 22:8−18

2. Forensic nursing: An emerging competency for contemporary practice. Charman L et al Ohio University-Chillicothe, USA

3. Freedburg, P. Integrating forensic nursing into the under-graduate nursing curriculum: A solution for a disconnect. J Nurs Educ 2008, 47:201−208

4. Sekula LK. The advance practice nurse in the emergency department. Topic Emerg Med 2005, 27:5−14

5. Lynch V. Forensic Nursing. Elsevier, St. Louis, 2006



6. Lynch, V. A global perspective in forensic nursing: Challenges for the 21st century. In: Robinson D, Kettles A (eds) Forensic nursing and multidiscipinary care of the mentally disordered offender. Jessica Kingsley, Philadelphia, 2000:249–266

7. Camp F. Gradwold's legal medicine. 3rd ed. Yearbook Medical Publishers, Chicago, 1976

8. Lynch V, Duval J. Forensic Nursing Science. 2nd Ed. Elsevier. Missouri, 2011:16–28

9. Mason T, Lovell A, Coyle D. Forensic psychiatric nursing: skills and competencies: I role dimensions. J Psychiatr Ment Health Nurs 2008, 15:118–130, Retrieved 2019-08-15

10. Lynch, V. Clinical forensic nursing: A new perspective in the management of crime victims from trauma to trial. Crit Care Nurs Clin Nrth Am 1995, 7:489–507

11. Esposito L. How Forensic Nurses Help Assault Survivors. US News and World Report, 2014. Retrieved 2019-08-15

12. Carson I. Demand for forensic nurses on the rise in Houston. ABC 13 Eyewitness News, 2015. Retrieved 2019-08-15

13. Lynch V. Clinical forensic nursing: A descriptive study in role development. University of Texas, Arlington, 1990

14. International Association of Forensic Nurses (IAFN). Scope and standards of forensic nursing practice. American Nurses Publishing, Washington, DC 2009

15. Dorland's Illustrated Medical Dictionary. Saunders, Philadel-phia, PA, 2003

16. Lynch V. In: Proposal for a new scientific discipline: Forensic nursing. Presentation to the general section at the annual meeting of the American Academy of Forensic Sciences, Anaheim, CA. 1991

17. Forensic nursing science: Global strategies in health and jus-tice. Virginia A. Lynch, 2011

18. Freedburg P. Integrating forensic nursing into the under-graduate nursing curriculum: A solution for a disconnect. J Nurs Educ 2008, 47:201−208

19. Stevens, S. Cracking the case: Your role in forensic nursing. Nursing 2004, 34:54−56

20. Kramer, A. Domestic violence: How to ask and how to listen. Nurs Clin Nrth Am 2002, 37, 180–210, ix

21. Butchart A, Mikton C. Global status report on violence preven-tion. WHO, Geneva, 2014

22. Cucu A, Daniel I, Paduraru D, Galan A. Forensic Nurs Emerg Care. Rom J Leg Med 2014, 22:133–136

23. Pasqualone GA. The Relationship between the Forensic Nurse in the Emergency Department and Law Enforcement Officials. Crit Care Nurs Q 2015, 38:36–48

24. Wyatt JP, Squires T, Norfolk G, Payne-James J. Oxford hand-book of forensic medicine. Oxford University Press, 2011

25. Çalışkan N, Özden D. The knowledge levels of health per-sonnel in Turkey regarding forensic evidence. J Forensic Sci 2012, 57:1217–1221

26. Joyner K, Duma S. Introducing forensic healthcare in con-temporary South Africa. In: Joyner K (eds) Aspects of forensic medicine: An introduction for healthcare professionals. Cape Town, 2010

27. Lynch VA. Forensic nursing science. In: Hammer RM, Moyni-han B, Pagliaro EM (ed) Forensic nursing: a handbook for prac-tice. 2nd ed Burlington, MA, 2013:1–14

28. Fox KA, Cook CL. Is knowledge power? The effects of a victi-mology course on victim blaming. J Interpersonal Viol 2011, 26:3407–3427

29. Eisert PJ, Eldredge K et al. CSI NewYork: development of forensic evidence collection guidelines for the emergency department. Crit Care Nurs Q 2010, 33:190–199

30. McBrearty P. The lived experience of victims of crime. Int Emerg Nurs 2011, 19:20–26

31. Campbell R, Adams AE. Why do rape survivors volunteer for face-to-face interviews? A meta-study of victims' reasons for and concerns about research participation. J Interpersonal Viol 2009, 24:395–405

32. Kelley KD, Campbell R. Moving on or dropping out: Police processing of adult sexual assault cases. Wom Criml Just 2013, 1, 23:1–8

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ - REVIEWΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2020, 59(1): 24–33 • HELLENIC JOURNAL OF NURSING 2020, 59(1): 24–33

Ο Ρόλος του Ειδικού Συμβούλου (Manager) και Προτεινόμενες

Παρεμβάσεις-Στόχοι για τον Εκσυγχρονισμό

του Υγειονομικού ΣυστήματοςΆννα Πατσοπούλου

The Role of the Special Adviser (Manager) and Proposed Targeted Interventions for the Modernization of the National Health System


Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια ΕΑΠ – ΜΔΥ «Διοίκηση Μονάδων Υγείας», PhD, MSc, Νοσηλεύτρια ΠΓΝ Λάρισας, Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής, Τεχνολόγος Ιατρικών Εργαστηρίων

Υπεύθυνος αλληλογραφίας:Άννα ΠατσοπούλουΜηλιάδη 3, 413 35 ΛάρισαΤηλ: (+30) 6939 134 892e-mail: [email protected]

Εισαγωγή: Η κατακερματισμένη και συγκεντρωτική δομή του Εθνικού Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ) καθιστά επιτακτική ανάγκη την ανάπτυξη του ρόλου του ειδικού συμβούλου που θα σχεδιάζει και θα προγραμματίζει στόχους, οι οποίοι με τη χρήση των κατάλληλων διοικητικών εργαλείων θα βγάλουν την υγειονομική κατάσταση της Ελλάδας από το τέλμα. Σκοπός: Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι: (α) η παρουσίαση των γνώσεων και δεξιοτήτων του ειδικού συμβούλου στον τομέα της υγείας, (β) η ανάλυση προτεινόμενων στόχων στον τομέα της υγείας και (γ) η ανάλυση διοικη-τικών εργαλείων για την επίτευξη των παραπάνω στόχων με γνώμονα τη βελτίωση της απόδοσης, της αποτελεσματικότητας και της ποιότητας των παρεχομένων υπηρεσιών υγείας. Yλικό και Μέθοδος: Η συλλογή δεδομένων βασίστηκε στη σύγχρονη αναζήτηση ελληνικών και διεθνών βάσεων δεδομένων της τελευταίας δεκαετίας στις ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων Medline OvidSP, Cinahl, PubMed publisher και Google Scholar.Αποτελέσματα: Μία νέα θέση ευθύνης, αυτή του ειδικού συμβούλου υγεί-ας, έχει δημιουργηθεί από την υπάρχουσα κατάσταση στον υγειονομικό τομέα, όπου πρέπει να γνωρίζει τη δομή της επιχειρησιακής ανάλυσης, τον στρατηγικό σχεδιασμό, τον προγραμματισμό, τη διαχείριση του ανθρώ-πινου δυναμικού, τη διαχείριση των χρηματοοικονομικών πόρων και τον εσωτερικό έλεγχο των μονάδων υγείας. Επιπλέον, αναλύονται τρεις στόχοι που θα μπορούσαν, εν δυνάμει, να αλλάξουν το χαοτικό περιβάλλον της υγείας και είναι: (α) η σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού φορέα, (β) η ανά-πτυξη της πρωτοβάθμιας περίθαλψης και (γ) η ορθολογική διαχείριση των ανθρώπινων πόρων με τη χρήση των αντίστοιχων διοικητικών εργαλείων


ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ - REVIEW Πατσοπούλου Α


Εισαγωγή

Στην εποχή της κρίσης των θεσμών και της οικο-νομικής δυσπραγίας παρατηρείται μια τάση αποχής του ελληνικού κράτους από την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών κοινωφελούς χαρακτήρα. Το Εθνικό Σύ-στημα Υγείας (ΕΣΥ) «νοσεί» με τα νοσοκομεία να βρί-σκονται στην «εντατική» και με κύριο χαρακτηριστικό την κατακερματισμένη και συγκεντρωτική δομή του (πίνακας 1). Το υγειονομικό σύστημα της Ελλάδας για το χρονικό διάστημα 2009–2014 σημείωσε σημαντική μείωση του 36%,1 ενώ η ελληνική οικονομία από το 2010 μέχρι σήμερα βρίσκεται κάτω από το άγρυπνο μάτι των ευρωπαϊκών θεσμών και της ευρωπαϊκής κεν-τρικής τράπεζας.2

Σύμφωνα με τον Λιαρόπουλο «Σύστημα Υγείας είναι το σύνολο των επιμέρους στοιχείων ή υποσυστημάτων τα οποία παρουσιάζουν διαρκή αλληλεπίδραση και αλ-ληλεξάρτηση μεταξύ τους με απώτερο σκοπό τη διατή-ρηση και την προαγωγή της υγείας του πληθυσμού».3 Τα υποσυστήματα του υγειονομικού τομέα τα οποία χαρα-κτηρίζονται από συνεχή αλληλεπίδραση μεταξύ τους είναι το επίπεδο υγείας του πληθυσμού, οι υπηρεσίες υγείας και ο τρόπος χρηματοδότησής τους.

Κάθε σύστημα υγείας πέρα από τον βασικό σκοπό, που είναι η διασφάλιση και η βελτίωση του επιπέδου υγείας για τους πολίτες, προσδιορίζεται και από κάποια βασικά χαρακτηριστικά όπως είναι η 24ωρη διαθεσι-μότητα των υπηρεσιών υγείας, η προσπελασιμότητα των υπηρεσιών υγείας, η οριζόντια και κάθετη εφαρμο-γή της ισότητας στη χρήση των υπηρεσιών στον τομέα της υγείας, το οργανωτικό επίκεντρο του συστήματος (πρωτοβάθμιο, δευτεροβάθμιο ή τριτοβάθμιο επίπεδο περίθαλψης) και η διαρκής προσφορά πριν την εμφάνιση της νόσου, κατά τη διάρκεια και με το πέρας της νόσου.4

Επιπρόσθετα σε ευρωπαϊκό επίπεδο τις τελευταίες δύο δεκαετίες η πολιτική της υγείας καλείται να αντιμε-τωπίσει βασικά χαρακτηριστικά προβλήματα τα οποία

σχετίζονται με την ύπαρξη ανισοτήτων, ανικανότητα συγκράτησης του κόστους των παρεχομένων υπηρεσιών υγείας, την έλλειψη καθολικότητας ως προς τη δυνατό-τητα πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη και την αδυναμία παροχής ποιοτικών παροχών υγείας. Ο τομέας της υγείας στον δυτικό κόσμο υφίσταται αυτή την περί-οδο πολλές θεμελιώδεις αλλαγές. Η αυξανόμενη ζήτηση που καταγράφεται μέσα σε ένα πλαίσιο δημοσιονομικού περιορισμού δημιουργεί την ανάγκη για διαχείριση της αποδοτικότητας και πιο αυστηρό έλεγχο των πόρων που κατευθύνονται στον τομέα της υγείας.

Όσον αφορά στην Ελλάδα, η ίδρυση του ΕΣΥ το 1983 (Ν. 1397/1983) αποτέλεσε τη μεγαλύτερη μεταρρυθμι-στική καινοτομία με σκοπό τη δωρεάν παροχή υπηρε-σιών υγείας, την ιατρική, νοσηλευτική και φαρμακευ-τική κάλυψη των αναγκών των ελληνικού πληθυσμού, χωρίς όμως τα βασικά χαρακτηριστικά ενός καθολικού συστήματος. Επιπρόσθετα, χαρακτηρίζεται ως μικτό σύ-στημα με χαρακτηριστικά των μοντέλων Beveridge και Bismarck, ενώ η χρηματοδότησή του πραγματοποιείται από τον δημόσιο προϋπολογισμό (άμεση και έμμεση φορολογία) και από την κοινωνική ασφάλιση. Αναμφι-σβήτητα, τα δημόσια νοσοκομεία του ΕΣΥ αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο του συστήματος υγείας και το κόστος λειτουργίας τους αυξάνεται με γεωμετρική πρό-οδο. Η κατάσταση αυτή φαντάζει αδιέξοδη αν δεν επι-λυθούν καίρια προβλήματα στον τομέα της υγείας όπως είναι η απουσία σχεδιασμού και προγραμματισμού της υγειονομικής περίθαλψης, η έλλειψη υποδομών σε πα-ραμεθόριες και όχι μόνο περιοχές, τα στρεβλά κίνητρα αμοιβών και χρηματοδότησης, η ουσιαστική διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού, η παντελής έλλειψη συντονι-σμού, η αδυναμία επικοινωνίας και λήψεων αποφάσεων, καθώς και η έλλειψη υποκίνησης και εργασιακής ικα-νοποίησης του προσωπικού. Αναλυτικά τα καίρια προ-βλήματα του υγειονομικού τομέα σχετίζονται (1) με τον ιατρικό πληθωρισμό (η Ελλάδα βρίσκεται στην πρώτη θέση σε ιατρικό προσωπικό με 6.1 ιατρούς/1.000 κατοί-

της Data Envelopment Analysis, του Balanced Scorecard και των logistics. Συμπεράσματα: Η νέα τάξη πραγμάτων στον τομέα της υγείας επιτάσσει τη θέσπιση του ρόλου του ειδικού συμβούλου υγείας που θα προγραμ-ματίζει, καινοτόμες πρακτικές με τη βοήθεια διοικητικών εργαλείων τα οποία θα συντελέσουν στη βελτίωση της ποιότητας, της απόδοσης και αποτελεσματικότητας των μονάδων υγείας.

Λέξεις-ευρετηρίου: Ειδικός σύμβουλος υγείας, Eθνικό Σύστημα Υγείας, σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού, DEA, Balanced Scorecard, logistics.

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ - REVIEW Ο ΕΙΔΙΚΟΣ ΣΎΜΒΟΎΛΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΕΚΣΎΓΧΡΟΝΙΣΜΟΎ ΤΟΎ ΎΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΎ ΣΎΣΤΉΜΑΤΟΣ


κους, ενώ την ίδια στιγμή στην Ευρώπη ο μέσος όρος είναι 3.4)5 που οδηγεί σε προκλητή ζήτηση και αύξηση των δαπανών υγείας, (2) με την άνιση κατανομή των ιατρικών ειδικοτήτων ανά περιφέρεια και γεωγραφική περιοχή, με επακόλουθο να παρουσιάζεται έλλειψη και ανεπαρκής κάλυψη των αναγκών σε παραμεθόριες πε-ριοχές, (3) με τη μεγάλη έλλειψη σε νοσηλευτικό προ-σωπικό καθώς και τη δυσμενή σύνθεση με γνώμονα το επίπεδο εκπαίδευσης (πολλές κατηγορίες, κάποιες χω-ρίς θεωρητικό υπόβαθρο), (4) με την αδυναμία ενιαίου σχεδιασμού ποιοτικής και συνεχιζόμενης εκπαίδευσης των επαγγελμάτων υγείας, (5) με την αναποτελεσματι-

κή του λειτουργία αφού οι υπερτιμολογημένες αγορές νοσοκομειακού και άλλου υλικού, η μείωση των εσόδων λόγω της εισφοροδιαφυγής και της αδήλωτης εργασίας έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία δημοσιονομικών ελλειμμάτων στον χώρο της υγείας, (6) με την ανύπαρ-κτη Πρωτοβάθμια Φροντίδα (ΠΦΥ) και (7) την παντελή έλλειψη κάποιων επαγγελματικών κατηγοριών όπως ο ειδικός σύμβουλος για την επίτευξη των μεταρρυθμι-στικών στόχων του εκάστοτε οργανισμού ή υπηρεσίας.6

Η αντιμετώπιση των παραπάνω προβλημάτων θα πραγματοποιηθεί με την εφαρμογή καινοτόμων δρά-σεων μία εκ των οποίων είναι και η επικαιροποίηση του

Πίνακας 1. Το Εθνικό Σύστημα Υγείας.

Εθνικό Σύστημα Υγείας

Βασικά χαρακτηριστικά

• Μικτό σύστημα • Η χρηματοδότηση του συστήματος γίνεται από τη γενική φορολογία και την κοινωνική ασφάλιση • Το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης είναι ο κύριος υπεύθυνος για την ανάπτυξη των

πολιτικών υγείας σε όλη την Ελλάδα • Οι υπηρεσίες Υγείας του ΕΣΥ υπάγονται διοικητικά σε περιφέρειες (ΔΥΠΕ) • Η ΠΦΥ παρέχεται από τους ασφαλιστικούς φορείς, από τα εξωτερικά ιατρεία νοσοκομείων, από

ιδιώτες ιατρούς και από κέντρα Υγείας • Η δευτεροβάθμια φροντίδα παρέχεται από τα νοσοκομεία • Οι αμοιβές νοσοκομειακών ιατρών είναι με μισθό, των ιδιωτών ιατρών κατά υπηρεσία • Η αποζημίωση των νοσοκομείων γίνεται από τη φορολογία και από πληρωμές της κοινωνικής

ασφάλισης και ιδιωτών

Πλεονεκτήματα

• Ισότιμη παροχή και χρηματοδότηση Υπηρεσιών Υγείας • Πλήρης κάλυψη του πληθυσμού • Έμφαση στη νοσοκομειακή φροντίδα υγείας • Περιορισμένη συμμετοχή πολιτών στο κόστος • Ανάπτυξη προγραμμάτων αγωγής υγείας

Μειονεκτήματα

• Υψηλές δαπάνες υγείας • Χαμηλή ανάπτυξη της ΠΦΥ • Περιορισμένη ελευθερία επιλογής ιατρού από τους ασθενείς • Προβλήματα γεωγραφικών και οικονομικών ανισοτήτων, πολυδιάσπαση φορέων και έλλειψη συ-

ντονισμού • Άτυπες πληρωμές, προβλήματα ηθικής άσκησης ιατρικού επαγγέλματος, πληθώρα ιατρών και έλ-

λειψη άλλων επαγγελματιών υγείας και λίστες αναμονής των ασθενών • Το ΕΣΥ βασίζεται σε παρωχημένες δομές και μεθόδους οργάνωσης, διοίκησης και λειτουργίας• Λειτουργούν δύο παράλληλα συστήματα υγείας, ένα δημόσιο και ένα ιδιωτικό, χωρίς επικοινωνία

και συντονισμό• Στερείται ρυθμιστικού πλαισίου λειτουργίας του ιδιωτικού τομέα, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση

των υπηρεσιών και την υπερβολική ανάπτυξη των διαγνωστικών κέντρων• Έλλειψη συστηματικής καταγραφή και ανάλυση νοσηρότητας του πληθυσμού καθώς και της πα-

ρεχόμενης ποιότητας της περίθαλψης.



«Υγειονομικού Χάρτη». Πρόκειται για μια έγκυρη, αξιόπι-στη και εύχρηστη βάση δεδομένων της δημόσιας υγείας με οργανωτικό, θεσμικό και πληροφοριακό χαρακτήρα κατά την οποία κάθε φορέας παροχής υπηρεσιών υγείας οφείλει να αποστείλει με ηλεκτρονικό τρόπο τα δεδομέ-να τους (σε διοικητικό και οικονομικό επίπεδο καθώς και σε ανθρώπινο δυναμικό) ώστε να βρίσκεται σε διαρκή σύνδεση με το πληροφοριακό σύστημα του Υπουργείου Υγείας για τη συστηματική συλλογή, διαχείριση, επεξερ-γασία και δημοσιοποίηση δεδομένων και δεικτών υγείας σε διαχρονικό επίπεδο. Η επίτευξη αυτού του ολοκληρω-μένου συστήματος διαχείρισης των δεδομένων υγείας που φιλοδοξεί να αποτυπώσει την πραγματική εικόνα του επιπέδου υγείας του ελληνικού πληθυσμού και των υπηρεσιών υγείας και ψυχικής υγείας, πρέπει να αποτελεί βασικό σκοπό του πολιτικού γίγνεσθαι της χώρας μας βασισμένο στα ευρωπαϊκά πρότυπα και δεδομένα. Η καινοτομία αυτή έχει διττό χαρακτήρα δίνοντας από τη μία τη δυνατότητα εξαγωγής στατιστικών στοιχείων και δεικτών υγείας καθώς και την προβολή όλων των φορέ-ων και παροχών υπηρεσιών υγείας στους πολίτες (π.χ. ιδιωτικά ιατρεία, διαγνωστικά εργαστήρια, φαρμακεία κ.λπ.) και από την άλλη τη δυνατότητα να αναδειχθούν οι πραγματικές ελλείψεις του υγειονομικού τομέα με βασι-κό γνώμονα το υπέρτατο αγαθό της υγείας για όλους. Ο πίνακας 2 αποτυπώνει τη φιλοσοφία, τα οφέλη, τους στό-χους και την αναγκαιότητα ύπαρξης του χάρτη υγείας.

Σκοπός

Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι: (α) η παρουσία-ση των γνώσεων και δεξιοτήτων του ειδικού συμβούλου στον τομέα της υγείας, (β) η ανάλυση προτεινόμενων στόχων στον τομέα της υγείας και (γ) η ανάλυση των αντίστοιχων διοικητικών εργαλείων για την επίτευξη των παραπάνω στόχων με γνώμονα τη βελτίωση της απόδοσης, της αποτελεσματικότητας και της ποιότητας των παρεχομένων υπηρεσιών υγείας.

Yλικό και Μέθοδος

Η συλλογή δεδομένων βασίστηκε στη σύγχρονη ανα-ζήτηση ελληνικών και διεθνών βάσεων δεδομένων της τελευταίας δεκαετίας στις ηλεκτρονικές βάσεις δεδο-μένων Medline OvidSP, Cinahl, PubMed publisher και Google Scholar. Οι λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν στην αναζήτηση ήταν ο ειδικός σύμβουλος υγείας, το εθνικό σύστημα υγείας, η σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού DEA, Balanced Scorecard και logistics.

Χαρακτηριστικά του Ειδικού Συμβούλου στον τομέα της υγείας

Κατά γενική ομολογία άτομα που κατέχουν θέσεις ευθύνης και ασκούν εξουσία, όπως αυτή του ειδικού συμβούλου στον τομέα της υγείας, πρέπει να έχουν την ικανότητα και να τη διαχειριστούν. Μελέτες επιβεβαιώ-νουν πως τα άτομα που διαδραματίζουν ηγετικό ρόλο πρέπει να χαρακτηρίζονται από πληθώρα ειδικών γνώ-σεων και δεξιοτήτων.7,8 Οι γνώσεις έχουν να κάνουν με την κατανόηση και ανάλυση των συστημάτων υγείας, με την επιχειρησιακή ανάλυση, τον στρατηγικό σχεδιασμό, τον προγραμματισμό, τη διαχείριση του ανθρώπινου δυ-ναμικού (καθοδήγηση/ηγεσία, έλεγχος, παρακολούθη-ση/εποπτεία),9 τη διαχείριση των χρηματοοικονομικών πόρων, τον εσωτερικό έλεγχο των μονάδων υγείας και τον συντονισμό.

Όσον αφορά στις δεξιότητες που πρέπει να αναπτύ-ξει και να κατέχει ο ειδικός σύμβουλος είναι οι εξής:7–10

1. «Εννοιολογικές δεξιότητες»: Ένα καλό στέλεχος πρέπει να είναι σε ετοιμότητα να αξιολογεί ανά πάσα στιγμή το εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον του οργα-νισμού και να προγραμματίζει με ευελιξία το σχέδιο δράσης. Πρέπει να έχει τη δυνατότητα να οργανώνει, να σχεδιάζει, να προγραμματίζει, να αξιολογεί και να επαναπροσδιορίζει τους στόχους όταν χρειάζεται, κα-θώς και να επιλύει προβλήματα που προκύπτουν.10 Αυτό προϋποθέτει πολύ καλή γνώση του οργανισμού, των παρεχομένων υπηρεσιών, των χρηματοοικονομι-κών δεδομένων και τις μεταβολές αντίστοιχων θεσμών στον ευρωπαϊκό και διεθνή χώρο όπως είναι οι δείκτες υγείας, οι οικονομικοί δείκτες, οι επενδυτικές αποφά-σεις κ.λπ. Ένας καλός σύμβουλος διακρίνεται από την ικανότητα όχι μόνο να διαχειρίζεται τις αλλαγές αλλά να τις διαχειρίζεται και αποτελεσματικά.

2. «Διαπροσωπικές δεξιότητες»: Η δυναμική των διαπρο-σωπικών δεξιοτήτων έγκειται στην ικανότητα που χα-ρακτηρίζει τον σύμβουλο να παρακινεί τους ανθρώ-πους, να κερδίζει τον σεβασμό τους, να επηρεάζει με θετικό τρόπο τον προσανατολισμό τους στη δουλειά και την παραγωγικότητα και να ενισχύει το ηθικό τους. Ο διαπροσωπικός ρόλος συντελεί στη σωστή διαχείρι-ση της ολιστικής δομής του ατόμου – προσανατολίζο-ντάς τον στην επίτευξη των στόχων του οργανισμού, την ανάπτυξή του, τη βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας και της απόδοσης. Επιπρόσθετα ένας καλός σύμβουλος οφείλει να έχει την ικανότητα της «Ενεργητικής Ακρόασης», να ακούει δηλαδή τον συνομιλητή του με κατανόηση, να τον αποδέχεται και



να μπαίνει στη θέση του κατανοώντας τα χαρακτη-ριστικά του γνωρίσματα, τα δυνατά και αδύνατα ση-μεία του με απώτερο σκοπό την ανάδειξη της θετικής

πλευράς του άλλου. Να προαγάγει την επικοινωνία με συχνές συναντήσεις ώστε να ακούγονται οι απόψεις όλων, να εκφράζονται τυχόν προβλήματα καθώς και

Πίνακας 2. Υγειονομικός Χάρτης.

Χαρακτηριστικά του Χάρτη Υγείας

Φιλοσοφία

• Ανάπτυξη της απαιτούμενης οργανωτικής, θεσμικής και πληροφοριακής υποδομής, για τη συστη-ματική συλλογή, διαχείριση, επεξεργασία και δημοσιοποίηση δεδομένων και δεικτών υγείας σε διαχρονικό επίπεδο

• Αποτύπωση της πραγματικής εικόνας του επιπέδου υγείας του ελληνικού πληθυσμού (υπηρεσιών υγείας και ψυχικής υγείας)

Οφέλη

• Χάραξη πολιτικών και στρατηγικών υγείας σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο με βάση τις πραγ-ματικές ανάγκες

• Ορθολογική διαχείριση και κατανομή ή ανακατανομή των πόρων στο σύστημα Υγείας• Έγκυρη πληροφόρηση, στους άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενους στο σύστημα• Ενεργοποιεί και ευαισθητοποιεί άτομα και φορείς στη χρήση των δεδομένων για τη βελτίωση της

καθημερινής λειτουργίας των υπηρεσιών τους, καθώς και στη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων• Καλλιεργεί και ενισχύει συνεργασίες με στόχο την ανάπτυξη ευνοϊκού πλαισίου για έρευνα, χρήση

και αξιοποίηση δεδομένων υγείας και ψυχικής υγείας• Αποτελεί εργαλείο χάραξης στρατηγικής και λήψης αποφάσεων• Συνιστά αξιόπιστο επιστημονικό εργαλείο• Αποτελεί σημείο προβολής των φορέων παροχής υπηρεσιών υγείας και κεντρικό κόμβο ενημέρω-

σης των πολιτών και αναζήτησης πληροφοριών σχετικά με την προσφορά των υπηρεσιών υγείας• Σημείο αναφοράς για τον Ευρωπαίο πολίτη και τους διεθνείς οργανισμούς• Επικαιροποίηση δεδομένων υγείας

Στόχοι

• Η συλλογή πρωτογενών και δευτερογενών δεδομένων με τρόπο αυτοματοποιημένο, από πηγές δημοσίου και ιδιωτικού τομέα, άμεσα η έμμεσα συσχετιζόμενων με την υγεία και την ψυχική υγεία

• Η επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων και η παρουσίασή τους υπό μορφή δεικτών που αφορούν στην επάρκεια και τη χρήση των υπηρεσιών υγείας και την κατάσταση της υγείας του πληθυσμού

• Η αξιολόγηση των παρεχομένων υπηρεσιών και η πρόβλεψη των μελλοντικών αναγκών σε ανθρώ-πινο δυναμικό, πόρους και υπηρεσίες

• Η ανάπτυξη προτύπων ανακατανομής των πόρων και σχεδιασμού νέων υπηρεσιών

Αναγκαιότητα

• Επικαιροποίηση δεδομένων υγείας• Σύγκριση δεδομένων υγείας με άλλες χώρες σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο• Εργαλείο συγκριτικής αξιολόγησης των παρεχομένων υπηρεσιών• Ανάγκη σχεδιασμού νέων υπηρεσιών βάσει των πραγματικών πληθυσμιακών αναγκών

Δεδομένα καταγραφής

• Δημογραφικά και πρωτογενή ή δευτερογενή επιδημιολογικά στοιχεία• Στοιχεία για τους ανθρώπινους και υλικούς πόρους υγείας, των δομών υγείας, της οργανωτικής τους

διάρθρωσης, των παρεχόμενων υπηρεσιών και των δραστηριοτήτων τους• Αναλυτικά στοιχεία για τη χρήση των υπηρεσιών υγείας• Στοιχεία κόστους των υπηρεσιών υγείας• Ποιοτικά στοιχεία για τη λειτουργία του συστήματος υγείας σε εθνική και περιφερειακή βάση• Πληροφοριακά στοιχεία για την εξυπηρέτηση των πολιτών και γενικότερα των χρηστών του συστή-

ματος και των εμπλεκόμενων σε αυτό• Γενικότερα στοιχεία, όπως το επίπεδο υγείας των πολιτών, περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινω-

νικά δεδομένα.

Πηγή: https://healthatlas.gov.gr/



ο τρόπος αντιμετώπισής τους, ενώ ταυτόχρονα να καλλιεργείται το ομαδικό πνεύμα και ισχυροί δεσμοί συναδελφικότητας.10 Να διαχειρίζεται τις συγκρούσεις άμεσα και αποτελεσματικά, εφαρμόζοντας προληπτι-κά μέτρα πιθανών ενδογενών κρίσεων για να διατηρεί τη δυναμική του οργανισμού σε ετοιμότητα.

3. «Τεχνικές δεξιότητες»: Πραγματεύονται τον βαθμό κα-τανόησης της λειτουργίας του οργανισμού. Ο σύμβου-λος πρέπει να έχει επίγνωση του τρόπου λειτουργίας, της φιλοσοφίας και των στόχων του οργανισμού. Δεν χρειάζεται να ξέρει πώς να κάνει τα πάντα, αλλά πρέπει να γνωρίζει να διακρίνει παραγωγικές από μη παρα-γωγικές ενέργειες ώστε να σχεδιάζει και να προγραμ-ματίζει τη δράση του οργανισμού.

4. «Πολιτικές δεξιότητες»: Η πολιτική ικανότητα είναι η δυνατότητα να αποκτηθεί η δύναμη απαραίτητη να επιτύχει τους στόχους και να αποτρέψει άλλους από τη λήψη της δύναμης. Η πολιτική ικανότητα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το αγαθό της οργάνωσης και για το συμφέρον. Ο σύμβουλος που είναι υπεύθυνος για την υγειονομική περίθαλψη έχει νομική και ηθι-κή υποχρέωση να εξασφαλίζει την υψηλή ποιότητα φροντίδας των ασθενών με την καλύτερη απόδοση και αποτελεσματικότητα.11

Ο ρόλος του ειδικού συμβούλου όπως φάνηκε από την παραπάνω ανάλυση είναι πολυδιάστατος και καθο-ριστικός,12 αφού ο τομέας της υγείας, ανεξάρτητα από τον τόπο, έχει καταστεί μια εξαιρετικά δυναμική και πο-λύπλοκη αγορά που συνεπάγεται συνεχή κλιμάκωση των δαπανών για την υγεία και συνεπώς αποτελεί πραγματι-κή πρόκληση τόσο για τους διαχειριστές νοσοκομείων όσο και για την κυβέρνηση, επιβάλλοντας ως αναγκαιό-τητα την αλλαγή στη νοοτροπία. Η λύση θα δοθεί μέσα από την πρόληψη των προκλήσεων για βελτίωση της ποιότητας της υγείας προτού εκδηλωθούν. Στη συνέχεια θα αναλυθούν τρεις στόχοι προκειμένου να βελτιωθεί η απόδοση, η αποτελεσματικότητα και η ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών υγείας.

Προτάσεις βελτίωσης της αποδοτικότητας, της αποτελεσματικότητας και της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας

Το σύστημα υγείας για να είναι δίκαιο, ανθρωπο-κεντρικό και βιώσιμο πρέπει να στοχεύει σε υψηλού επιπέδου παροχές υπηρεσιών υγείας που να διέπονται από αποδοτικότητα, αποτελεσματικότητα, ασφάλεια και προσβασιμότητα. Απόδοση είναι ο βαθμός με τον οποίο δρουν μέσα σε ένα υποσύστημα υγείας οι παράγοντες

που το πλαισιώνουν (ιατρικό, νοσηλευτικό και διοικητικό προσωπικό) με απώτερο σκοπό την επίτευξη των στό-χων, ενώ αποτελεσματικότητα είναι ο βαθμός επίτευξης των στόχων που θέτει ο σχεδιασμός και προγραμματι-σμός του υγειονομικού συστήματος.13 Ο υπολογισμός της αποδοτικότητας, της αποτελεσματικότητας αλλά και της ποιότητας των υπηρεσιών υγείας γίνεται έμμεσα με συγκεκριμένα κριτήρια που ονομάζονται δείκτες. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) υπερθεματίζει τη χρησιμότητα των δεικτών αυτών αφού αποτελούν τα εργαλεία που υποδεικνύουν τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά ενώ παράλληλα επιτυγχάνουν και τη σύγκριση των μονάδων παροχής υγείας.14 Στη συνέχεια γίνεται αναφορά σε 3 προτάσεις για τη βελτίωση των χαρακτηριστικών μιας υγειονομικής μονάδας.

Η βελτίωση της αποδοτικότητας, της αποτελεσματι-κότητας και της ποιότητας των παρεχομένων υπηρεσι-ών υγείας μπορεί να προκύψει από τους ακόλουθους στόχους:

1. Σύμπραξη Δημοσίου και Ιδιωτικού τομέα στον υγειο νομικό τομέα15

Οι συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ, Public-Private Partnerships: PPP) μπορούν να συμβά-λουν θετικά στον τομέα της υγείας συνδυάζοντας με αποτελεσματικό τρόπο τις δυνατότητες των κεφαλαίων του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Οι ΣΔΙΤ φαίνεται να αποτελούν την αποτελεσματική λύση στην αντιμε-τώπιση των προκλήσεων του τομέα της υγείας όπως είναι η αναβάθμιση των υποδομών των συστημάτων υγείας, η αύξηση της αποτελεσματικότητας και η εύρε-ση λύσης για τη χρηματοδότηση έργων και υποδομών στην υγειονομική περίθαλψη. Η νέα αυτή τάξη πραγ-μάτων οφείλεται κυρίως στην αύξηση του κόστους των υπηρεσιών υγείας και κρίνεται επιτακτική η ανάγκη για ευέλικτες προσεγγίσεις με τη συμμετοχή ιδιωτικών φο-ρέων διατηρώντας τον δημόσιο χαρακτήρα. Τόσο οι στόχοι όσο και οι ανάγκες όλων των συμβαλλομένων μερών ικανοποιούνται αποτελεσματικότερα μέσω των συνεργειών, με αποτέλεσμα να ωφελούνται οι ασθενείς, οι συμβαλλόμενοι και το εθνικό σύστημα υγείας.16

Παραδείγματα συνεργειών στην Ευρώπη μεταξύ του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα, υγείας είναι το Εθνικό e-Portal Υγείας της Δανίας,17 το παράδειγμα της Alzira στην Ισπανία,18,19 η δημιουργία της Medicon Valley στη Δανία και στη Σουηδία,20 η αποκρατικοποίηση των υπηρεσιών αιμοκάθαρσης στη Ρουμανία,21 η σύμπραξη Δημόσιας - Ιδιωτικής Ασφαλιστικής Αγοράς στον τομέα υγείας της Γαλλίας,22 κ.λπ.



Το τελευταίο παράδειγμα της Γαλλίας πραγματεύεται ένα επιτυχημένο υπόδειγμα εφαρμογής της σύμπραξης της δημόσιας και ιδιωτικής ασφάλισης μέσω του συστή-ματος "co-payments". Πρόκειται για ένα αποτελεσματικό σύστημα που στοχεύει στην απαλλαγή των ασφαλισμέ-νων πολιτών από τη χρηματοδότηση των ιδιωτικών πλη-ρωμών υγείας. Η δημιουργία μιας τέτοιας σύμπραξης προσαρμοσμένη στο γαλλικό μοντέλο θα προσφέρει τη δυνατότητα μείωσης (ή ελέγχου αύξησης κόστους) σε όλες τις κατηγορίες ιδιωτικών (out-of-pocket) δαπανών υγείας, με αποτέλεσμα τη δραστική μείωση της επιβά-ρυνσης των πολιτών.

2. Οργανωτικός και λειτουργικός εκσυγχρονισμός ΠΦΥ23

Η ΠΦΥ αποτελεί την «αχίλλειο πτέρνα» του ΕΣΥ αφού μέχρι σήμερα κάθε προσπάθεια γινόταν αποσπασματικά και ο εκσυγχρονισμός της αποτελεί επιτακτική ανάγκη για τη βελτίωση της αποδοτικότητας και της αποτελε-σματικότητας των μονάδων υγείας. Η ταχεία υλοποί-ηση του εκσυγχρονισμού της ΠΦΥ έγκειται στα εξής: (1) καθιέρωση του θεσμού του γενικού ιατρού που θα αποτελεί τον δίαυλο επικοινωνίας ασθενούς και νοσο-κομειακής περίθαλψης καθώς και τον φραγμό της εκτί-ναξης του κόστους των δαπανών υγείας, (2) ο ρόλος της να πραγματεύεται την αποκατάσταση της υγείας, την πρόληψη και την αντιμετώπιση των χρόνιων παθήσεων, (3) επικαιροποίηση του χάρτη υγείας, (4) εξειδίκευση (μονάδες ημερήσιας νοσηλείας, κέντρα διαχείρισης χρό-νιων παθήσεων, κ.λπ.), (5) ηλεκτρονική πλατφόρμα για την οργάνωση και λειτουργία όλων των πρωτοβάθμιων μονάδων, (6) εφαρμογή σε μηνιαία βάση του standard capacity της μονάδας, (7) ανάπτυξη εθνικού ηλεκτρονι-κού συστήματος ιατρικών επισκέψεων.

Αναμφισβήτητα οι χώρες που έχουν επενδύσει σε μία λειτουργική ΠΦΥ χαρακτηρίζονται από μείωση της άσκοπης χρήσης των πολυδάπανων υπηρεσιών υγείας, ελαχιστοποίηση των ανισοτήτων στον τομέα της υγείας, πιο υγιείς πολίτες, μεγαλύτερη ικανοποίηση των χρη-στών και μείωση του κόστους υγειονομικών και φαρ-μακευτικών δαπανών.23

3. Ορθολογική διαχείριση πόρων

Από τη διεθνή αλλά και ελληνική εμπειρία διαπιστώνε-ται πως ο κατακερματισμός στον τομέα της υγείας αυξά-νει σημαντικά το κόστος της περίθαλψης. Ακρογωνιαίος λίθος για τον περιορισμό αυτού του φαινομένου είναι η ορθολογική χρήση των διαθέσιμων πόρων όπου θα επιτευχθεί με την ημερήσια παρακολούθηση των οικο-νομικών συναλλαγών πανελλαδικά και την εφαρμογή της

μεθόδου του capitation, με μέτρα ελέγχου των δαπανών φαρμάκων και ένα ηλεκτρονικό σύστημα οικονομικής διαχείρισης των ιατρικών και νοσηλευτικών πράξεων που θα αποσκοπεί στη μείωση του κόστους, τη γρήγορη οικο-νομική εκκαθάριση των λογαριασμών των χρηστών αλλά και τη σύγκριση παρεχομένων υπηρεσιών και δαπανών.

Διοικητικά εργαλεία για την επίτευξη των στόχων

Στη συνέχεια για την υλοποίηση των παραπάνω στό-χων γίνεται αναφορά τόσο των δυνατών σημείων ή και πιθανών περιορισμών καθώς και των κατάλληλων διοι-κητικών εργαλείων διοίκησης.

Για τη σύμπραξη δημοσίου και ιδιωτικού τομέα στον πίνακα 3 καταγράφονται τα οφέλη για τον ασθενή, για τον συμβαλλόμενο και για το σύστημα υγείας, ενώ η μέ-τρηση της αποδοτικότητας του νοσοκομείου μπορεί να εκτιμηθεί με το διοικητικό εργαλείο Data Envelopment Analysis (DEA, Μέθοδος βέλτιστων προτύπων) που βα-σίζεται στον γραμμικό προγραμματισμό.24 Η μέθοδος αυτή μέσω της συγκριτικής αξιολόγησης υπολογίζει τον βέλτιστο συνδυασμό εισροών και εκροών, ενώ βασίζεται στη μέτρηση μιας μέγιστης ποσότητας εκροών (π.χ. μια παραγωγική διαδικασία) που παράγονται από συγκε-κριμένες εισροές σε μια καθορισμένη χρονική στιγμή. Πρόκειται για μια άριστη και ευκολόχρηστη μέθοδο εκτί-μησης της απόδοσης ενός οργανισμού.

Η υλοποίηση της ΠΦΥ θα βγάλει τον τομέα της υγείας από το οργανωτικό τέλμα, αποτελώντας τον πυλώνα υποδοχής του χρήστη στο σύστημα υγείας και παρέ-χοντας αποτελεσματική περίθαλψη και πρόληψη, ενώ η ανικανότητα διαχείρισης και αξιοποίησης των πόρων αποτελεί περιοριστικό παράγοντα.25 Για την οργάνωση αυτού του εγχειρήματος το εργαλείο Balanced Scorecard είναι κατάλληλο για τον μετασχηματισμό της στρατηγι-κής σε πρόγραμμα δράσης και απόδοσης.26,27 Η μεθο-δολογία του ξεκινά με το όραμα και τη στρατηγική και ακολουθεί ο προσδιορισμός των παραγόντων επιτυχίας και την οριοθέτηση δεικτών απόδοσης, τον προϋπολο-γισμό και τέλος τον ορισμό ειδικού συμβούλου ευθύνης για την υλοποίηση του εγχειρήματος.

Τέλος οι δυνατότητες από την ορθολογική διαχείριση των πόρων θα συμβάλουν στην εξάλειψη του ελλείμμα-τος των νοσοκομείων, στον περιορισμό των δαπανών και στην ορθολογική χρήση του πληροφοριακού συστήμα-τος που αποτελεί τη ραχοκοκαλιά του. Με το εργαλείο logistics θα επιτευχθεί ο περιορισμός της αλματώδους αύξησης των δαπανών υγείας καθώς και του διογκωμένου κόστους της νοσοκομειακής εφοδιαστικής αλυσίδας. Τα



logistics είναι μια βασική λειτουργία που αποσκοπεί στην επίτευξη των στόχων του οργανισμού με το μικρότερο δυνατό κόστος (σωστό προϊόν, σωστή ποσότητα, σωστός τόπος, σωστός χρόνος με το σωστό κόστος).28

Ανακεφαλαιώνοντας, οι στόχοι ή οι προτεραιότητες που εν δυνάμει μπορούν να τεθούν σε μια μονάδα υγείας είναι ποικίλοι και για την υλοποίησή τους απαιτούνται τα αντίστοιχα διοικητικά εργαλεία. Τα εργαλεία αυτά χαρα-κτηρίζονται από εξειδίκευση και μπορούν να βοηθήσουν τον manager ή έναν ειδικό σύμβουλο να ασκήσει με απο-τελεσματικό τρόπο τα καθήκοντά του. Χαρακτηριστικά παραδείγματα εκτός αυτών που ήδη αναφέρθηκαν είναι οι six sigma, swot analysis, benchmarking, κ.λπ.


Η νέα τάξη πραγμάτων στον τομέα της υγείας επιτάσσει προγραμματισμό, καινοτόμες πρακτικές και διοικητικά εργαλεία τα οποία θα συντελέσουν στην βελτίωση της ποιότητας, της απόδοσης και αποτελεσματικότητας των μονάδων υγείας. Τα βασικά προβλήματα που ταλανίζουν το υγειονομικό σύστημα είναι η ικανοποίηση των χρη-στών υγείας, η λειτουργικότητά του και τα οικονομικά και δημοσιονομικά θέματα. Ο ρόλος του ειδικού συμβούλου είναι αυτός που θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση, στον προγραμματισμό και στην υλοποίηση των στόχων καθώς και στην επίλυση των προβλημάτων ώστε η υγεία να αποτελεί υπέρτατο αγαθό για όλους.

Πίνακας 3. Οφέλη Σύμπραξης Δημόσιου και Ιδιωτικού Φορέα.

Οφέλη για Σύμπραξη Δημόσιου και Ιδιωτικού τομέα

Ασθενή

• Βελτίωση της πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη χωρίς λίστες αναμονής• Βελτίωση των θεραπευτικών επιλογών για τη μείωση της νοσηρότητας και της θνησιμότητας• Περιορισμός του κόστους περίθαλψης• Ποιότητα υπηρεσιών και απλούστερες διαδικασίες

Συμβαλλόμενους

• Μείωση του κόστους/κινδύνου της εισόδου στην αγορά νέων παροχών• Μείωση του κόστους/κινδύνου για δαπάνες έρευνας και ανάπτυξης, με στόχο την καινοτομία σε υλι-

κοτεχνικό εξοπλισμό και νέες θεραπείες• Μείωση του κόστους/κινδύνου χρηματοδότησης• Επίτευξη οικονομιών κλίμακας στην παροχή υπηρεσιών

ΕΣΥ

• Οι συμπράξεις απαντούν στις προκλήσεις του σύγχρονου ανταγωνιστικού περιβάλλοντος• Μειώνεται η κρατική συμμετοχή και οι ανάγκες χρηματοδότησης στον τομέα της υγείας• Αυξάνεται η οικονομική και λειτουργική πολυμορφία, προκειμένου να ενισχυθούν οι υπάρχουσες

υποδομές• Εξασφαλίζεται μεγαλύτερη ευελιξία για να ανταποκριθούν τα νέα σχήματα στην πρόκληση της πο-

λυπλοκότητας

ABSTRACT

The Role of the Special Adviser (Manager) and Proposed Targeted Interventions for the Modernization of the National Health System

Anna PatsopoulouPostgraduate student “Healthcare Management” of Hellenic Open University, PhD, MSc,

RN University General Hospital of Larissa, Teacher of Physical Education, Medical Laboratory, Greece

Introduction: The fragmented and centralized structure of the National Health System (NHS) makes it imperative to develop the role of the Special Adviser who will design and plan goals that, using appropriate management tools, will lift Greece's health status end. Purpose: The purpose of this work is to: (a) present the knowledge and skills of the Specialist in the field of health; (b) analyze the proposed objectives in the field of health; and (c) ana-lyze the management tools for achieving the above goals in the light of improvement, the efficiency, effectiveness and quality of health services provided. Material and Method: Data collection was based on the contemporary



Βιβλιογραφία1. Karanikolos M, Kentikelenis A. Health inequalities after aus-

terity in Greece. Intern J Equity Health 2016, 15:832. European Commission. The Economic Adjustment Pro-

gramme for Greece. 2010. http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/occasional_paper/2010/pdf/ocp61_en.pdf. Accessed 10 Nov 2014

3. Λιαρόπουλος Λ. Οργάνωση Υπηρεσιών και Συστημάτων Υγείας. Α΄ τόμος. ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2007

4. Θεοδώρου Μ, Σαρρής Μ, Σούλης Σ. «Συστήματα Υγείας». Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2001

5. OECD, Health at a Glance Europe, 20126. Πολύζος Ν, Υφαντόπουλος Ι. Η ανάπτυξη του ανθρώπινου

δυναμικού στην υγεία και στελέχωση των υπηρεσιών του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Αρχ Ελλην Ιατρ 2000, 17:627–639

7. Terzic-Supic Z, Bjegovic-Mikanovic V, Vukovic D, Santric-Mi-licevic M, Marinkovic J, Vasic V. Training hospital managers for strategic planning and management: a prospective study. BMC Med Educ 2015, 15: 25

8. Bresnen M, Hodgson D, Bailey S, Hyde P, Hassard J. Being a manager, becoming a professional? A case study and interview-based exploration of the use of management knowledge across communities of practice in health-care organisations. Health Services and Delivery Research, No. 2.14. Southampton (UK): NIHR Journals Library, 2014

9. Κελέση-Σταυροπούλου ΜΝ, Σταυροπούλου Μ. Διαχείρι-ση ανθρώπινου δυναμικού στον υγειονομικό τομέα. Βήμα Ασκληπιού 2010, 9:280–307

10. Goodarzynejad H, Babamahmoodi A. Project Management of Randomized Clinical Trials: A Narrative Review. Iran Red Crescent Med J 2015, 17: e11602

11. Parand A, Dopson S, Renz A, Vincent Ch. The role of hospital managers in quality and patient safety: a systematic review. BMJ Open 2014, 4: e005055

12. Singer SJ, Hayes J, Cooper JB, Vogt JW, Sales M, Aristidou A et al. A case for safety leadership team training of hospital managers. Hlth Care Manage Rev 2011, 36:188–200

13. Arah OA, Klazinga NS, Delnoij DMJ, Ten Asbroek AHA, Custers T. Conceptual frameworks for health systems performance: a quest for effectiveness, quality, and improvement. Intern J Qual Hlth Care 2003, 15:377–398

14. World Health Organization (WHO) How can hospital per-formance be measured and monitored? Copenhagen, 2003

15. Anyaehie U, Nwakoby B, Chikwendu C, Dim C, Uguru N, Olu-ka C et al. Constraints, challenges and prospects of public-private partnership in health-care delivery in a developing economy. Ann Med Health Sci Res 2014, 4:61–66

16. Roehrich JK, Lewis MA, George G. Are public–private partner-ships a healthy option? A systematic literature review. Soc Sci Med 2014, 113:110–119

17. Vrangbaek K. Public-Private Partnerships in the health sector: the Danish experience. Hlth Econ Policy Law 2008, 3:141–163

18. Acerete B, Stafford A, Stapleton P. Spanish healthcare public private partnerships: The ‘Alzira model’ Crit Perspect Account. 2011, 22:533–549

19. Caballer-Tarazona M, Clemente-Collado A, Vivas-Consuelo D. A cost and performance comparison of Public Private Partnership and public hospitals in Spain. Hlth Econ Rev 2016, 6:17

20. http://www.mediconvalley.com/21. Purcărea VL, Coculescu BI, Coculescu EC. The concept of

marketing in the public-private partnership in the medical system in Romania. J Med Life 2014, 7:20–22

22. Demotes-Mainard J, Canet E, Segard L. Public-private part-nership models in France and in Europe. Therapie 2006, 61:313–323, 325–334

23. Ποτήρης Α, Σαράφης Π. Ανασκόπηση του νομοθετικού πλαι-σίου για την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας στην Ελλάδα – Προτάσεις βελτίωσης. Διεπιστ Φροντ Υγείας 2014, 6:116–12

search of Greek and international databases of the last decade in the online databases of Medline OvidSP, Cinahl, PubMed publisher and Google Scholar. Results: This new position of Specialist Health advisor has emerged from the current health care situation, where he/she must knows the structure of business analysis, strategic planning, planning, human resources management, financial resources management and internal control of health units. In addition, three objectives that could potentially change the chaotic environment of health are analyzed: (a) public-private partnerships, (b) the development of primary care, and (c) the rational management of human re-sources through the use of relevant administrative Data Envelopment Analysis, Balanced Scorecard and logistics tools. Conclusions: The new order of things in the health sector calls for the role of the dedicated health advisor to plan, innovative practices with the help of management tools that will improve the quality, efficiency and ef-fectiveness of health units.

Key-words: Specialist health advisor, National Health System, public-private partnership, DEA, Balanced Scorecard, logistics.

Corresponding Author: Anna Patsopoulou, 3 Miliathi street, GR-413 35 Larissa, Greece, Tel: (+30) 6939 134 892, e-mail: [email protected]



24. Καλογεροπούλου Μ. Εκτίμηση αποδοτικότητας Ελληνικών νοσοκομείων. Αρχ Ελλην Ιατρ 2011, 28:794–803

25. Γιανασμίδης A, Τσιαούση M. Διαχρονική μελέτη του θεσμικού πλαισίου της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας στην Ελλάδα (1980−2008) και η εμπειρία του βρετανικού και του σουηδι-κού μοντέλου. Αρχ Ελλην Ιατρ 2012, 29:106–115

26. Bartolomé-Benito E, Jiménez-Carramiñana J, Sánchez-Per-ruca L, Bartolomé-Casado MS, Dominguez-Mandueño AB, Marti-Argandoña M et al. Development and evolution of a balanced scorecard in primary health care: Lessons learned. Rev Calid Asist 2017, 32:40–49

27. Weir E, d' Entremont N, Stalker S, Kurji K, Robinson V. Applying the balanced scorecard to local public health performance measurement: deliberations and decisions. BMC Publ Hlth 2009, 8:127

28. Καραγάνης Γ. Υιοθέτηση του ηλεκτρονικού επιχειρείν σε διαδι-κασίες logistics: ανάπτυξη διαδικτυακής εφαρμογής e-logistics. Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Σχολή Ναυ-τιλίας και Βιομηχανίας. Τμήμα Βιομηχανικής Διοίκησης και Τεχνολογίας. Πειραιάς 2014. https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/37242

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ - LITERATURE REVIEWΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2020, 59(1): 34–46 • HELLENIC JOURNAL OF NURSING 2020, 59(1): 34–46

Η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας στην Ελλάδα σε Σύγκριση με το Ηνωμένο Βασίλειο

και την ΟλλανδίαΘεανώ Καλαούζη,1 Ελένη Κορνάρου2

Primary Health Care in Greece Compared to the United Kingdom and the Netherlands


1 RN, MSc, Υπεύθυνη Νοσηλεύτρια ΜΤΝ, 401 ΓΣΝΑ,

2 Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Πολιτικών Δημόσιας Υγείας, Σχολή Δημόσιας Υγείας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

Υπεύθυνος αλληλογραφίας:Θεανώ Καλαούζη, Αναπαύσεως 24, 151 26 Μαρούσι, ΑττικήΤηλ: (+30) 6937 469 129e-mail: [email protected]

Εισαγωγή: Τα καλά οργανωμένα συστήματα Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (ΠΦΥ) ξεκίνησαν να αποτελούν αντικείμενο έρευνας και στρατη-γικής ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα. Σκοπός της παρούσας ανασκό-πησης είναι η σύγκριση της ΠΦΥ ανάμεσα στην Ελλάδα, το Η. Βασίλειο και την Ολλανδία, αναλύοντας τη δομή, τη διαδικασία και τις εκροές τους, βάσει της προσέγγισης που πρότειναν οι Kringos et al το 2010. Yλικό και Μέθοδος: Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε είναι ηλεκτρονι-κή συστηματική βιβλιογραφική ανασκόπηση μέσω του pubmed, καθώς και επίσημων διεθνών, ευρωπαϊκών και εθνικών πηγών πληροφόρησης. Διεξάχθηκε στο χρονικό διάστημα μεταξύ του Σεπτεμβρίου 2016 και του Δεκεμβρίου του ίδιου έτους και λέξεις ευρετηρίου αποτέλεσαν η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, η Ελλάδα, το Η. Βασίλειο, η Αγγλία και η Ολλανδία. Τα κριτήρια επιλογής μιας μελέτης για την ανασκόπηση ήταν η συσχέτιση με το θέμα και η δημοσίευσή της εντός της τελευταίας πε-νταετίας και τελικά το μέγεθος του δείγματος ανήλθε στα 130 άρθρα και βιβλία. Αποτελέσματα: Στην Ελλάδα, κατόπιν των πρόσφατων ατελέσφο-ρων προσπαθειών αναδιαμόρφωσης του τομέα της υγείας και της ΠΦΥ, η διακυβέρνηση της τελευταίας κρίνεται κατακερματισμένη. Οι γενικές οικονομικές συνθήκες είναι δυσχερείς. Η ΠΦΥ παρουσιάζει ανεπάρκεια σε όλες τις διαστάσεις της. Όμως, η παρούσα περίοδος αποτελεί κατάλληλη στιγμή για την έναρξη μιας φιλόδοξης μεταρρύθμισης, που θα κατευθύνε-ται και στη βελτίωση της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας (ΠΦ). Στο Η. Βασίλειο, τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης, κατόπιν των μεταρρυθμίσεων, που ολοκληρώθηκαν στα τέλη 2014 - αρχές 2015, δείχνουν να λειτουρ-γούν αρκετά καλά, δεδομένων των χαμηλών επιπέδων χρηματοδότησής τους. Βασίζονται στο “gate-keeping” των γενικών ιατρών (ΓΙ). Καινοτομίες τους αποτελούν η παραχώρηση διευρυμένων αρμοδιοτήτων στους νοση-λευτές και το “commissioning” Υπηρεσιών Υγείας (ΥΥ) από τους ΓΙ. Στην


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ - LITERATURE REVIEW Καλαούζη Θ και Κορνάρου Ε


Εισαγωγή

Ενώ βρισκόμαστε στις αρχές του 21ού αιώνα και παρά την παρέλευση δράσεων και ψηφισμάτων,1,2 παρατηρεί-ται μεγάλη ποικιλομορφία στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (ΠΦΥ) των κρατών. Στα αναπτυσσόμενα κράτη, τα 2/3 του πληθυσμού δεν διαθέτουν πρόσβαση σε μόνιμες δομές υγείας. Πολλά αναπτυγμένα και αναπτυσσόμενα κράτη έχουν αναπτύξει ισχυρά δομημένα συστήματα, με πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Άλλα βρίσκονται σε φάση μεταρρύθμισης, σε αρχικό ή προχωρημένο στά-διο, και καλούνται να αντιμετωπίσουν προκλήσεις στη διαχείριση του δικτύου ΠΦΥ και την αύξηση του κύρους και του σεβασμού προς τους γενικούς ιατρούς (ΓΙ), ώστε το Πρωτοβάθμιο Σύστημα Υγείας (ΠΣΥ) να προοδεύσει και αναπτυχθεί περαιτέρω και η πληροφορία, η τεχνο-λογία και η ηλεκτρονική καταγραφή να ενσωματωθούν στην καθημερινή πρακτική. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ), σε προσπάθεια εφαρμογής των αρχών που τέθηκαν με τη διακήρυξη της Alma Ata, εξακολουθεί να παρακινεί τα κράτη μέλη του για ενδυνάμωση της ΠΦΥ (Ψήφισμα WHA62.12, Μάιος 2009)3 και να τους παρέχει αρωγή, μεταλαμπαδεύοντας τεχνογνωσία και δημιουρ-γώντας ευνοϊκές συνθήκες για την ανταλλαγή εμπειριών και σύναψη συμφωνιών μεταξύ τους, σε παγκόσμιο επί-πεδο, αλλά και σε επίπεδο περιφερειών.

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Η ΠΦΥ ή περίθαλψη αποτελεί το πρώτο επίπεδο πα-ροχής επαγγελματικής φροντίδας (φροντίδα πρώτης επαφής). Αποτελεί αναγκαία, γενικευμένη φροντίδα, κατευθυνόμενη όχι αποκλειστικά στην ασθένεια αλλά και στην κοινωνική υπόσταση του ασθενούς. Συνιστά

το πρωτεύον στοιχείο που εξασφαλίζει τη συνέχεια στην υγειονομική περίθαλψη και αναπόσπαστο μέρος του Εθνικού Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ), του οποίου είναι εστία και κεντρική λειτουργία, αλλά και ολόκληρης της κοι-νωνικής και οικονομικής ανάπτυξης της κοινωνίας.3 Ο ΠΟΥ αναφέρει ότι η ΠΦΥ πρέπει να χαρακτηρίζεται από ανθρωποκεντρισμό και ενσωμάτωση των παρεχομένων υπηρεσιών, όπως και σταθερή, μακροχρόνια, προσωπική σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ του επαγγελματία υγείας και του ασθενούς.4

Πλεονεκτήματα ΠΦΥ

Το σύγχρονο νοσολογικό προφίλ επιτάσσει οι ασθε-νείς να λαμβάνουν πλήρη πληροφόρηση, να διατηρούν και να αναπτύσσουν ευρύτερες δυνατότητες αυτοδια-χείρισης και ποιότητα ζωής. Αυτό αποτελεί καθήκον των επαγγελματιών υγείας και μόνο σε ένα πλαίσιο παροχής ΠΦΥ μπορεί να επιτευχθεί.5 Στον πίνακα 1 φαίνονται πε-ριληπτικά οι διαφορές μεταξύ της Πρωτοβάθμιας Φρο-ντίδας (ΠΦ) και της συμβατικής φροντίδας.

ΠΦΥ και οικονομία

Στις χώρες υπό οικονομική κρίση, η αύξηση της απο-δοτικότητας του συστήματος υγείας (ΣΥ) και η πρόσβα-ση σε ποιοτική υγειονομική περίθαλψη πρέπει να απο-τελούν μέρος της πολιτικής για την αντιμετώπισή της, ώστε ο τομέας της υγείας να μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη για αναζωογόνηση.6 Άλλωστε, η πλειο-νότητα των μελετών που συγκρίνουν παροχή υπηρεσιών σε πρωτοβάθμιο ή εξειδικευμένο επίπεδο, έχουν δείξει ότι η χρήση των γενικών ιατρών (ΓΙ) ΠΦ συνεισφέρει θετικά στη μείωση του οικονομικού κόστους, χωρίς να

Ολλανδία, έχουν, επίσης, σημειωθεί πρόσφατες μεταρρυθμίσεις. Καινο-τομίες που προστέθηκαν στον παραδοσιακό θεσμό του ΓΙ και του "gate-keeping", αποτέλεσαν η καθολική κάλυψη από την ιδιωτική ασφάλιση, η οικοδόμηση της ομάδας ΠΦ, η υιοθέτηση επιστημονικά τεκμηριωμένων πρακτικών βάσει κατευθυντήριων γραμμών, η αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας και ψηφιοποιημένης πληροφορίας. Έτσι, οικοδομήθηκε ένα ισχυρό, ποιοτικό και αποδοτικό σύστημα ΠΦ. Συμπεράσματα: Η Ολλαν-δία και το Ην. Βασίλειο διαθέτουν ισχυρά συστήματα ΠΦΥ και μπορούν να παράσχουν στην Ελλάδα πολύτιμη εμπειρία και εκτενή τεχνογνωσία σχετικά με αυτήν.

Λέξεις-ευρετηρίου: Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Ελλάδα, Ην. Βασίλειο, Αγγλία, Ολλανδία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ - LITERATURE REVIEW ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΥΓΕΙΑΣ


επιφέρει έκπτωση στην ποιότητα, την αποτελεσματικό-τητα και την ικανοποίηση των ασθενών.

Αξιολόγηση της παρεχόμενης ΠΦΥ

Υπάρχουν διάφορα πρότυπα αξιολόγησης της παρε-χόμενης ΠΦΥ. Όλα συνοψίζονται στο εργαλείο αξιολό-γησης της ΠΦ που προτείνει ο ΠΟΥ, το οποίο συνδυάζει τις τέσσερεις λειτουργίες του ΣΥ (διαχείριση, παραγωγή πόρων, χρηματοδότηση, πρόβλεψη υπηρεσιών) με τα τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά των υπηρεσιών ΠΦ (πρόσβαση, συνέχεια, πληρότητα, συντονισμός). Συγ-χρόνως, προκειμένου να εκτιμηθεί η περιπλοκότητα κάθε συστήματος ΠΦ, η πληροφορία συλλέγεται από τρία διαφορετικά πεδία: από διάφορα επίπεδα άσκησης πολιτικής ΠΦ και διάφορα επίπεδα δομών σε εθνικό επί-πεδο, από την πλευρά του παρόχου και από την πλευρά του ασθενούς.4

Σκοπός

Σκοπός της εργασίας είναι να αναδείξει τον ρόλο που διαδραματίζει η ΠΦΥ στη σύσταση ενός βιώσιμου, απο-τελεσματικού και αποδοτικού ΣΥ. Να επιχειρήσει ανάλυ-ση και σύγκριση των ΠΣΥ της Ελλάδας, της Μ. Βρετανίας και της Ολλανδίας. Τέλος, να αναδειχθούν τα πλεονε-κτήματα και μειονεκτήματα του κάθε συστήματος και ενδεχομένως να αξιοποιηθούν, μετά από προσαρμογή τους στην ελληνική πραγματικότητα, στον σχεδιασμό και τη λειτουργία της ελληνικής ΠΦΥ.

Πίνακας 1. Διαστάσεις της φροντίδας που διαφοροποιούν τη συμβατική φροντίδα υγείας από την ανθρωποκεντρική ΠΦ .

Συμβατική φροντίδα υγείας σε κλινικές ή εξωτερικά ιατρεία

Προγράμματα ελέγχου ασθενειών Ανθρωποκεντρική ΠΦ

Εστιάζει στην ασθένεια και τη θεραπεία Εστιάζουν στις πρωτεύουσες ασθένειες Εστιάζουν στις ανάγκες υγείας

Σχέση περιορισμένη στο χρονικό διά-στημα της επίσκεψης

Σχέση περιορισμένη στην εφαρμογή του προγράμματος

Διαρκής προσωπική σχέση

Περιστασιακή θεραπευτική φροντίδα Προγραμματισμένες παρεμβάσεις ελέγ-χου ασθενειών

Περιεκτική, συνεχής και ανθρωποκεντρική φροντίδα

Υπευθυνότητα περιορισμένη στην απο-τελεσματική και ασφαλή συμβουλή στον ασθενή κατά την επίσκεψη

Υπευθυνότητα για τους στόχους ελέγχου των ασθενειών στον πληθυσμό-στόχο

Υπευθυνότητα για την υγεία ολόκληρης της κοινότητας κατά τη διάρκεια του κύ-κλου της ζωής· υπευθυνότητα για την αντιμετώπιση των καθοριστών ασθέ-νειας - υγείας

Οι χρήστες αποτελούν καταναλωτές της φροντίδας που αγοράζουν

Οι ομάδες του πληθυσμού αποτελούν στό-χους των παρεμβάσεων ελέγχου ασθε-νειών

Οι πολίτες είναι συνεταίροι στη διαχείριση της υγείας τους και αυτήν της κοινότητας

Πηγή: WHO. Primary Health Care – Now More Than Ever. The World Health Report 2008, 3:43

Υλικό και Μέθοδος

Το Ην. Βασίλειο και η Ολλανδία επιλέχθηκαν για σύ-γκριση, επειδή αποτελούν χώρες της ΕΕ και αμφότερες χαρακτηρίζονται από ισχυρά συστήματα ΠΦ. Και οι δύο κατέληξαν στο υφιστάμενο σύστημα ΠΦ κατόπιν ευρέων και μακροχρόνιων μεταρρυθμίσεων, γεγονός που ενδε-χομένως να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για την οργά-νωση του ελληνικού συστήματος ΠΦ. Ακολουθήθηκε η μέθοδος της βιβλιογραφικής ανασκόπησης.

Οι πηγές της βιβλιογραφικής ανασκόπησης που χρη-σιμοποιήθηκαν είχαν ηλεκτρονική μορφή και ήταν κυ-ρίως πρωτογενείς, δηλαδή ποιοτικά και ποσοτικά δε-δομένα από διάφορες εκδόσεις, άρθρα επιστημονικών περιοδικών, αναφορές και εκθέσεις διεθνών (WHO, OECD), ευρωπαϊκών (Eurostat, EFPC, Eur-lex) και εθνικών οργανισμών (EΛΣΤΑΤ, Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, NIVEL, King’s Fund), πτυχιακές εργασίες και διατριβές. Χρησιμοποιήθηκαν, όμως, και δευτερογε-νείς (δημοσιεύματα και περιλήψεις διαφόρων μελετών και ερευνών των πρωτογενών πηγών, βιβλία), καθώς και τριτογενείς πηγές (οδηγοί βιβλιογραφίας, ηλεκτρονικές εγκυκλοπαίδειες).

Τα στάδια της βιβλιογραφικής ανασκόπησης ήταν τα εξής: • Αναζήτηση βιβλιογραφικών αναφορών. Διεξάχθηκε

απευθείας μετάβαση στους επίσημους ιστότοπους των προαναφερθέντων φορέων, ηλεκτρονική συστηματική βιβλιογραφική ανασκόπηση μέσω του “Pubmed” και



αλίευση επιπλέον επιστημονικού υλικού από άρθρα και ιστότοπους επίσημων φορέων, μέσω της μηχανής αναζήτησης “Google”. Οι λέξεις – κλειδιά που χρησι-μοποιήθηκαν ήταν ΠΦ, ΠΦΥ, Ελλάδα, Ην. Βασίλειο, Ολ-λανδία, πάροχος ΠΦ, πρόσβαση, πληρότητα, συνέχεια, συντονισμός, ποιότητα, ισότητα, ικανοποίηση, γενικός ιατρός (ΓΙ), ιατρική ΠΦ, αξιολόγηση, “management”.

• Ανάκτηση βιβλιογραφικών αναφορών. Τα κείμενα ανακτήθηκαν ηλεκτρονικά, μέσω του διαδικτύου. Στην πλειονότητά τους, σε πρώτη φάση, σε μορφή περίληψης και στη συνέχεια, εφόσον πληρούσαν αδρά τα κριτήρια αναφοράς και στην ολοκληρωμέ-νη τους μορφή.

• Σύνθεση βιβλιογραφικής ανασκόπησης. Συνολικά αξιο-λογήθηκαν 1030 αναφορές. Από αυτές επιλέχθηκαν οι 130. Κριτήριο επιλογής τους αποτέλεσε η αγγλική ή ελληνική γλώσσα και η δημοσίευσή τους εντός της τελευταίας πενταετίας (2012 έως και 2016). Επίσης, η αναφορά τους στην ΠΦ, την ιστορία ή τις διαστάσεις της, τη σημασία ή την αξιολόγησή της, τη δομή ή τις διαδικασίες και εκροές της. Άλλο κριτήριο αποτέλεσε η αναφορά τους στην Ελλάδα ή τη Μ. Βρετανία και την Ολλανδία. Γενικά κριτήρια επιλογής αποτέλεσαν η αξι-οπιστία, η ακρίβεια, η αντικειμενικότητα, η μνεία ευθύ-νης, η επικαιρότητα, η τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων τους και η εξειδίκευσή τους. Ειδικότερα, οι αναφορές που αλιεύθηκαν μέσω της “Google”, ελέγχθηκαν ενδε-λεχώς, δεδομένου ότι δεν υπόκεινται σε κάποια μορφή αξιολόγησης. Ιδιαίτερη έμφαση αποδόθηκε στη συσχέ-τισή τους με τη θεματολογία, την επικαιρότητά τους, την αξιοπιστία της ιστοσελίδας και του συγγραφέα, την εμπεριστατωμένη πληροφόρησή τους, καθώς και στην κατάληξη της ηλεκτρονικής τους διεύθυνσης, η οποία έπρεπε να είναι .edu, .org, .gov ή .com/ .gr/ .co.uk/ . nl κ.λπ., ανάλογα με τη χώρα προέλευσης.

• Ταξινόμηση και οργάνωση του υλικού σε θεματικές ενότητες. Αναλύθηκαν τα δεδομένα για τη δομή, τη διαδικασία και τις εκροές των συστημάτων ΠΦΥ των τριών χωρών, βάσει της προσέγγισης που προτείνουν οι Kringos et al.3 Ακολούθησε συζήτηση για το σύστη-μα ΠΦΥ της κάθε χώρας και κριτική σύγκρισή τους. Τέλος, καταγράφηκαν τα προκύπτοντα συμπεράσματα και οι προτάσεις.

Αποτελέσματα

Η ΠΦ συνοψίζεται σε δέκα ουσιώδη συστατικά, τις διαστάσεις. Αυτές κατηγοριοποιούνται σε τρεις ομάδες:

στη δομή, τη διαδικασία και τις εκροές της ΠΦΥ, όπως φαίνεται στην εικόνα 1.

Η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα, μετά την ίδρυση του Εθνικού Συστή-ματος Υγείας (ΕΣΥ) το 1983, έχουν γίνει πολυάριθμες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες αναδιαμόρφωσης της ΠΦΥ, όμως, καμία δεν υλοποιήθηκε. Η αποτυχία οφεί-λεται μερικώς στις ελληνικές κυβερνήσεις, αλλά κυρί-ως στην παρεμπόδιση που προκάλεσαν τα κατεστη-μένα συμφέροντα, όπως οι ιδιώτες γιατροί, οι μερικής απασχόλησης γιατροί της κοινωνικής ασφάλισης και τα πλούσια ασφαλιστικά ταμεία.7

Διαστάσεις της δομής της ΠΦ στην Ελλάδα

Η διακυβέρνηση της υγείας και ειδικότερα της ΠΦΥ είναι κατακερματισμένη. Δεν υπάρχει ευρέως υποστη-ριζόμενο όραμα, που να καθορίζει προτεραιότητες, τη χρηματοδότηση, τον σχεδιασμό και τη διαχείριση των προμηθειών, την παροχή υπηρεσιών και την παρακο-λούθηση της ποιότητας. Παρατηρείται έλλειψη αποτε-λεσματικής σύγχρονης πολιτικής για τη δημόσια υγεία.

Tο 2015 oι συνολικές δαπάνες για την υγεία ανήλθαν στο 8,2% του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ), χαμηλότερα από τον μέσο όρο του ευρωπαϊκού ΟΟΣΑ.8 Τα ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης χρηματοδοτού-νται από το ΕΣΥ, το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης,

Εικόνα 1. Σχεδιάγραμμα προσέγγισης συστήματος ΠΦ.Πηγή: Kringos DS, Boerma WGW, Bourgueil Y, Cartier T, Has-vold T, Hutchinson A et al. The european primary care monitor: structure, process and outcome indicators. BMC Family Practice 2010, 11:81



την ιδιωτική ασφάλιση ή από ιδιωτικές πληρωμές.6 Oι τελευταίες εκτιμάται ότι ανέρχονται στο 35%, όταν ο ευρωπαϊκός Μέσος Όρος (MO) του ΟΟΣΑ ανέρχεται στο 15% (OECD, 2016). Το 40% αφορούν σε πληρωμές «κάτω από το τραπέζι».6 Συγκεκριμένα για το ποσοστό των δαπανών υγείας που καταλαμβάνει η ΠΦ, δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία. Παρέχονται κίνητρα αύξησης της παραγωγικότητας στους ΓΙ, όμως οι τελικές απολαβές τους είναι χαμηλότερες από αυτές των Ελλήνων ιατρών άλλων ειδικοτήτων, όπως και από των ΓΙ άλλων ανα-πτυγμένων χωρών.6

Το εργασιακό δυναμικό είναι άνισα κατανεμημένο. Η Ελλάδα κατατάσσεται πρώτη στις χώρες της Ευρω-παϊκής Ένωσης (ΕΕ) με 6,3 γιατρούς να αναλογούν σε 1.000 κατοίκους, ενώ παρατηρείται έλλειψη νοσηλευτών (3,2/1000 πληθυσμό) και άλλων επαγγελματιών υγείας.8 Μάλιστα, αυτοί κατανέμονται άνισα στην επικράτεια, με τις αγροτικές περιοχές να υποστελεχώνονται. Μόλις ένας ΓΙ αντιστοιχεί σε 3000 πληθυσμό, ενώ λιγότερες από τις μισές θέσεις ΓΙ στην επαρχία στελεχώνονται από ΓΙ. Μόλις το 4,3% των τελειόφοιτων ιατρικής εκφράζει επιθυμία να ακολουθήσει τη συγκεκριμένη ειδικότητα. Ως αποτέλεσμα, αναφορές από το 2009 δείχνουν ότι υπάρχουν 1930 εγγεγραμμένοι ΓΙ, το 2,8% των ιατρών της χώρας, που αντανακλά έναν μέσο ρυθμό αύξησης ίσο με 0,2% ανά 1000 κατοίκους.9

Διαστάσεις της διαδικασίας της ΠΦ στην Ελλάδα

Η πρόσβαση στη ΦΥ παρεμποδίζεται από τον κατα-κερματισμό του συστήματος, την άνιση κατανομή στην ελληνική περιφέρεια των υπερμεγεθών κέντρων υγείας, των θέσεων ΠΦ, και των λίγων ΓΙ,10 καθώς και λόγω του επίσημου και ανεπίσημου επιμερισμού της δαπάνης για τη ΦΥ. Δεν υπάρχει από την ΠΦ σύστημα υποχρεωτικών παραπομπών και πύλης στο σύστημα υγειονομικής περί-θαλψης (gatekeeping). O χρόνος αναμονής για εκτίμηση από ιατρό είναι μεγάλος, καθώς κάθε κέντρο υγείας κα-λύπτει τις ανάγκες περίπου 2.500–50.000 ατόμων.11 Τα κέντρα και οι μονάδες υγείας είναι υπερμεγέθη και συ-νεπώς απρόσιτα στην κοινότητα. Χρησιμοποιούν περι-στασιακά συστήματα για ραντεβού. Σπάνια προσφέρουν τηλεφωνικές διαβουλεύσεις ή μέσω e-mail ή διαθέτουν ιστοσελίδα. Η τηλεϊατρική χρησιμοποιείται σποραδικά.6 Η ικανοποίηση σχετικά με την ευκολία πρόσβασης σε ΓΙ είναι σχετικά χαμηλή.12

Η αντιμετώπιση των ασθενών δεν χαρακτηρίζεται από πληρότητα. Η φροντίδα είναι κατακερματισμένη

και παθητική προς την κοινότητα. Είναι οριοθετημένη μόνο στην ασθένεια και τη διάγνωση, καθώς τα κέντρα ΠΦ συνήθως προσφέρουν ειδικές κλινικές συνεδρίες. Τα τελευταία στερούνται υποτυπώδους προσωπικού και υγειο νομικού υλικού (π.χ. ιατρονοσηλευτικό εξο-πλισμό).13 Τέλος, δεν παρατηρείται ολοκληρωμένη φρο-ντίδα από τη συνεργασία διαφορετικών υπηρεσιών ΠΦ ή μεταξύ ΠΦ και κοινωνικής υπηρεσίας. Παρόλ’ αυτά, οι ασθενείς δηλώνουν ικανοποιημένοι με τις διάφορες πτυχές της φροντίδας.14

Η συνέχεια της φροντίδας κρίνεται αδύναμη στη δια-προσωπική και τη μακροπρόθεσμη διάστασή της, λόγω του κατακερματισμένου ΣΥ15 και στην πληροφοριακή διάσταση, η οποία βασίζεται στα πληροφοριακά συ-στήματα μεταξύ των υπηρεσιών της ΠΦ και μεταξύ της ΠΦ και ΔΦ.

Ο συντονισμός της φροντίδας είναι πολύ αδύναμος. Παρεμποδίζεται σοβαρά από την έλλειψη συστήματος παραπομπής και την έλλειψη ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των παρόχων υγειονομικής περίθαλψης.12

Διαστάσεις των εκροών της ΠΦ στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα σημειώνεται έλλειψη στοιχείων σχετικά με την ποιότητα της ΠΦ. Η έλλειψη της συνέχειας στο προσωπικό και λίστας ασθενών εμποδίζει την εκτίμη-σή της. Δεν υπάρχει εθνική υποδομή διαχείρισης της ποιότητας ή χρησιμοποιούμενοι σε τακτική βάση δεί-κτες, που να αποτελούν μέρος συστηματικών κύκλων ποιότητας, ούτε παρέχονται κίνητρα βελτίωσης για τους επαγγελματίες υγείας.6 Η Ελλάδα παρουσιάζει δείκτη συνολικής υιοθέτησης πρακτικών “eHealth”,1,6 πολύ χα-μηλότερο από τον μέσο όρο των ευρωπαϊκών χωρών του Οργανισμού για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ), και κατατάσσεται όγδοη από το τέ-λος.8 Σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο, καταγράφεται μεγάλη δυσαρέσκεια για το σύστημα υγειονομικής πε-ρίθαλψης. Γενικά, η δημόσια αντίληψη για την ποιότητα της ΠΦ είναι χαμηλή.

Παρά το γεγονός ότι οι επίσημες πληροφορίες για την αξιολόγηση της αποδοτικότητας της ΠΦ είναι λίγες, υπάρχουν ενδείξεις ότι είναι μειωμένη.11 Παρατηρείται αυξημένη επισκεψιμότητα στη Δευτεροβάθμια Φροντί-δα (ΔΦ), αυξημένη χρήση εργαστηριακών εξετάσεων και ακριβών ιατρικών τεχνολογιών και μεγάλη απώλεια χρόνου κατά τη χρήση Υπηρεσιών Υγείας (ΥΥ).8

Τέλος, σημειώνονται σαφείς και αυξανόμενες ανισό-τητες στην κατάσταση της υγείας και την πρόσβαση στις



ΥΥ, ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική και δημογρα-φική κατάσταση και τον τόπο διαβίωσης.6,8,10

Η υγεία του πληθυσμού στην Ελλάδα

Από την έναρξη της δημοσιονομικής κρίσης, έχει παρατηρηθεί στην Ελλάδα αύξηση της θνησιμότητας από αυτοκτονίες και ανθρωποκτονίες.16,17 Oι ψυχικές και ψυχολογικές διαταραχές, η κατάχρηση ουσιών και η νοσηρότητα από μολυσματικές ασθένειες παρουσίασαν επιδείνωση (π.χ. μόλυνση από τον ιό ΗΙV) κατά το 2010 και 2011. Οι καθοριστές υγείας επιδεινώνονται. Όσον αφορά στους δείκτες υγείας, ενώ η Ελλάδα βρισκόταν αρκετά πάνω από τον ΜΟ της ΕΕ και των αναπτυγμένων χωρών του ΟΟΣΑ, από το 2009 φθίνουν σταδιακά.8,18 Τέλος, οι στατιστικές νοσηλευτικές κίνησης είναι αρνη-τικές, κατατάσσοντας την Ελλάδα πάνω από τον ΜΟ του ευρωπαϊκού ΟΟΣΑ, στην ένατη χειρότερη θέση.8

Η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας στο Ηνωμένο Βασίλειο

Από το 1990, στην Αγγλία έχουν συμβεί σειρά μεταρ-ρυθμίσεων. Διαχωρίστηκε η αγορά από την παροχή ΥΥ.19 Μετακινήθηκε η εξουσία και οι πόροι από το δευτερο-βάθμιο προς το πρωτοβάθμιο επίπεδο (καθοριστικός ρόλος ΓΙ - GPs - , έλεγχος ροής προς το δευτεροβάθμιο και τριτοβάθμιο επίπεδο –gatekeeping–).1 Αυξήθηκε η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα στην παροχή υπη-ρεσιών στο National Health System (NHS).19 Συστάθη-καν οι ομάδες ΠΦ (PCG, Primary Care Group) το 1999.1 Αυτές αντικαταστάθηκαν το 2001 από τα PCT (Primary Care Trust), που αποτελούνταν από ΓΙ και νοσηλευτές ΠΦ και διέθεταν επιπλέον υπευθυνότητες για την αγο-ρά (“commissioning”) υπηρεσιών ΠΦ, κοινότητας και ενδιάμεσων και νοσοκομειακών υπηρεσιών από ένα φάσμα παρόχων ΥΥ, καθώς και χάραξης στρατηγικής για την υγεία. Αυτά τελικά αντικαταστάθηκαν από 209 κλινικές ομάδες ανάθεσης – “Clinical Commissioning Groups” (CCG). Το 2005 εισήχθη το “Practice Based Commissioning” (αγορά βάσει πρακτικών) (PBC). Τα τε-λευταία έτη αυξήθηκαν οι πύλες εισόδου στο ΣΥ και συγκεκριμένα στην ΠΦ με τα “NHS walk – in centres” (ΥΥ για ελάσσονος βαρύτητας ασθένειες και τραυματισμούς) και τα “NHS Direct (call – in centres)” (τηλεφωνικές και διαδικτυακές υπηρεσίες). Τέλος, έχει συσταθεί η οργά-νωση “NHS England” που επιβλέπει την παροχή των υπη-ρεσιών του NHS και είναι, μεταξύ των άλλων, υπεύθυνη για την αγορά (“commissioning”) των υπηρεσιών ΠΦ.20

Διαστάσεις της δομής της ΠΦ στο Ην. Βασίλειο

Οι μεταρρυθμίσεις για την υγεία στο Ην. Βασίλειο χα-ρακτηρίζονται από υψηλή πολιτική βούληση, καλά σχε-διασμένη δράση και αποφασιστική υλοποίηση και είναι απαλλαγμένες από προσκόλληση στα κατεστημένα και την αίσθηση του επείγοντος. Αξιοποιούν τα καλώς δρώ-μενα του παρελθόντος, επεκτείνοντάς τα, και καταργούν τα παρωχημένα. Η διακυβέρνηση είναι αποκεντρωτική, προσδίδοντας αυτονομία στις περιφερειακές υπηρεσίες και την τοπική αυτοδιοίκηση.

Η χρηματοδότηση του ΣΥ, δεν αντιμετωπίζει προβλή-ματα διαφάνειας, όπως διαδεδομένες άτυπες πληρωμές ή φοροδιαφυγή. Όμως, παρατηρείται έλλειψη διαφάνει-ας στη λήψη κεντρικών αποφάσεων χρηματοδότησης και στη σύναψη των συμβάσεων με τους εμπορικούς εταίρους. Οι δημόσιες δαπάνες αποτελούν την κύρια μορφή χρηματοδότησης της υγείας στο Ηνωμένο Βα-σίλειο (το 2015, τα έξοδα για την υγεία αντιστοιχούσαν στο 9,8% του ΑΕΠ.8 Το υπόλοιπο προέρχεται κυρίως από τον συνδυασμό της ιδιωτικής ασφάλισης υγείας με τις ιδιωτικές (“out-of-pocket”) πληρωμές (το 2013 κατέλα-βαν το 9,3% των συνολικών δαπανών για την υγεία,8

είτε ως συν-πληρωμές, είτε ως άμεσες πληρωμές). Στην Αγγλία, το Υπουργείο Υγείας διαθέτει κεφάλαια στο “Public Health England”, το οποία διανέμει πόρους για τα προγράμματα δημόσιας υγείας στις τοπικές αρχές και στο “NHS England”, που διανέμει πόρους στα CCG, καθώς και σε υπηρεσίες εξειδικευμένης και πρωτοβάθ-μιας φροντίδας.20 H χρηματοδότηση αυτή παραμένει σε σταθερά επίπεδα, στα πλαίσια των κυβερνητικών μέτρων λιτότητας. Οι συμβάσεις των ΓΙ (GMS) αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ του φορέα εκπρο-σώπησης των ΓΙ (the General Practitioners Committee of the BMA) και του σώματος εκπροσώπησης των εργοδο-τών (NHS Employers, μέρος της Συνομοσπονδίας NHS). Αυτές αφορούν σε ιατρεία, όχι μεμονωμένους ΓΙ, ενώ παρέχονται και επιπλέον οικονομικά κίνητρα ποιότητας και αποδοτικότητας.19–21

Στο Ην. Βασίλειο ασκούν ιατρική 2,8 ιατροί ανά πλη-θυσμό 1000 ατόμων8 και από αυτούς οι 0,8 είναι ΓΙ.22 Αντίστοιχα, νοσηλευτική ασκείται από 8,2 νοσηλευτές/ πληθυσμό 1000 ατόμων.8

Διαστάσεις της διαδικασίας της ΠΦ στο Ην. Βασίλειο

Οι υπηρεσίες ΠΦ παρέχονται δωρεάν στους πολίτες, τηλεφωνικά, μέσω διαδικτύου ή μέσω ιατρικής επίσκε-



ψης. Όμως, ενώ σημειώνεται θετικός ρυθμός αύξησης του αριθμού των ΓΙ, αυτός δεν επαρκεί για να καλύψει την τρέχουσα και μελλοντική ζήτηση.23 Επίσης υφίστα-νται ανισότητες στην πρόσβαση, ανάλογα με την ηλικία, τη γεωγραφική κατανομή και τον βαθμό αναπηρίας.20,24 Έρευνα του 2008/2009 για την πρόσβαση έδειξε ότι το 81% των ασθενών ήταν ικανοποιημένοι με τις ώρες λειτουργίας του ιατρείου ΠΦ τους.23

Η παροχή κινήτρων για ολοκληρωμένη ΠΦ κατέ-χει σημαντική θέση στην πολιτική για την ΠΦ.25 Οι ομάδες ΠΦ αποτελούνται από ΓΙ, νοσηλευτές, μαίες, επισκέπτες υγείας και άλλους επαγγελματίες υγείας και εκτός των άλλων παρέχουν και υπηρεσίες ψυχικής υγείας, αντιμετώπισης χρόνιων νοσημάτων, κοινοτικής νοσηλευτικής και βοήθειας στο σπίτι.20 Παρόλο που οι χρήστες ΥΥ αναφέρουν κακή συνέχεια και συντονισμό της φροντίδας τους και μειωμένη διάρκεια ιατρικής επίσκεψης,26 το Ην. Βασίλειο ανήκει στις χώρες όπου ο συντονισμός και η ολοκληρωμένη φροντίδα πα-ρουσιάζουν σημαντική βελτίωση μέσω της ανάθεσης αρμοδιοτήτων σε μη ιατρικό προσωπικό (π.χ. νοση-λευτές) και της χρήσης προγραμμάτων διαχείρισης των παθήσεων.27

Το NHS έχει εισάγει “online” διαδικτυακές πύλες (portals) ασθενών και διατομεακή ηλεκτρονική τήρη-ση αρχείων. Ως αποτέλεσμα, η ικανοποίηση των ασθε-νών για τη συνέχεια στην ΠΦ είναι υψηλή, όπως και η ικανοποίηση για άλλες πτυχές των υπηρεσιών γενικής ιατρικής.23

Ικανοποιητικός κρίνεται και ο συντονισμός μεταξύ των επαγγελματιών ΠΦΥ, μέσω του συστεγασμού τους, αλλά και μεταξύ ΠΦ και ΔΦ ή μεταξύ ΠΦ και των υπη-ρεσιών Δημόσιας Υγείας, μέσω της αποτελεσματικής ανταλλαγής πληροφοριών.23

Διαστάσεις των εκροών της ΠΦ στο Ην. Βασίλειο

Μεγάλη σημασία αποδίδεται στον έλεγχο των ΓΙ από το “Royal College of General Practitioners”, τοπικούς και κυβερνητικούς οργανισμούς, με τους τελευταίους να είναι υποχρεωτικοί. Επίσης, συντάσσονται κατευθυντή-ριες οδηγίες, εφαρμόζονται και αναθεωρούνται τακτι-κά κλινικοί δείκτες βελτίωσης της υγείας, ποιότητας και αποτελεσματικότητας,28 ενώ εθνικές δράσεις ηγούνται της προαγωγής της ασφάλειας του ασθενή. Σύμφωνα με έρευνες των 2011 και 2012, τουλάχιστον οι μισοί ασθε-νείς δηλώνουν «πολύ» ή «αρκετά» ικανοποιημένοι με τις υπηρεσίες ΠΦ, όμως απαιτούνται βελτιώσεις για τους

ασθενείς με μακροπρόθεσμη συνοσηρότητα29 και για τα άτομα με φυσική αναπηρία.24

Σύμφωνα με το ταμείο της κοινοπολιτείας, το Ην. Βα-σίλειο κατατάσσεται πρώτο σε 11 χώρες υψηλού εισο-δήματος στην τεχνική αποδοτικότητα, όμως, δεύτερο από το τέλος στον σύνθετο δείκτη της υγιούς ζωής. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σταδιακή μείωση των δυνητικά αποφευκταίων νοσηλειών σε νοσοκομείο λόγω χρόνιων παθήσεων, μείωση του αριθμού των νοσοκο-μειακών κλινών, μείωση της μέσης διάρκειας νοσηλείας, καθώς και μειωμένος αριθμός ακριβών εργαστηριακών εξετάσεων.8 Παρόλ’ αυτά, υποθέτοντας σταθερή χρημα-τοδότηση και επιτυχία της QIPP (Ποιότητα, Καινοτομία, Παραγωγικότητα, Πρόληψη), υπολογίζεται ότι από το 2021–2022 το NHS θα αντιμετωπίσει χρηματοδοτικό κενό ύψους τουλάχιστον £28–34 δισεκατομμύρια.30

Οι δείκτες δείχνουν ότι οι κοινωνικοοικονομικές ανι-σότητες έχουν αυξηθεί από το 1970.19,31 Επίσης, παρα-τηρείται άνιση γεωγραφική κατανομή των υπηρεσιών.20 Όλοι οι κάτοικοι του Ην. Βασιλείου μπορούν να αιτη-θούν εγγραφής σε ένα ΓΙ και να επισκέπτονται το ιατρείο του δωρεάν, όμως ο ΓΙ έχει το δικαίωμα απόρριψης υπό προϋποθέσεις.20 Παρόλ’ αυτά, το 2014, η ανικανοποίητη ανάγκη για ιατρική εξέταση ήταν πολύ χαμηλή και δεν διέφερε σημαντικά μεταξύ των νοικοκυριών υψηλού και χαμηλού εισοδήματος (2% και 2,5%, αντίστοιχα).8

Η υγεία του πληθυσμού στο Ην. Βασίλειο

Την τελευταία δεκαετία, η Μ. Βρετανία παρουσίασε αξιοσημείωτη βελτίωση στη γενική υγεία του πληθυ-σμού. Αυξήθηκε το προσδόκιμο επιβίωσης, ενώ τα ποσο-στά θνησιμότητας μειώθηκαν.19,20 Οι καθοριστές υγείας παρουσιάζουν μέτρια απόδοση.8,23 To αυτοεκτιμώμενο επίπεδο υγείας αναφέρεται ως πολύ καλό ή καλό από το 70% του πληθυσμού ηλικίας >16 ετών.8 Τέλος, παρουσι-άζονται καλές επιδόσεις στη νοσηλευτική κίνηση, κατα-τάσσοντας το Ην. Βασίλειο στην πέμπτη καλύτερη θέση.8

Η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας στην Ολλανδία

Η Ολλανδία διαθέτει ισχυρό σύστημα ΠΦ. Αυτό δια-μορφώνεται από συντονισμένες με τη ΔΦ δομές όπου εντάσσονται οι ΓΙ. Παρέχει υπηρεσίες πρόληψης και θε-ραπείας από ευρύ φάσμα επαγγελματιών υγείας (ΓΙ, ια-τρούς εργασίας και γηριατρικής, νοσηλευτές διαφόρων ειδικοτήτων, οδοντίατρους, μαίες, ψυχολόγους, φυσι-κοθεραπευτές κ.λπ.), καλύπτοντας περισσότερο από το 90% του συνόλου της φροντίδας. Χαρακτηρίζεται από



την κυρίαρχη θέση των ΓΙ ως “gatekeepers” και τη δυνα-τότητα των μαιών στη διεκπεραίωση μη επιπλεγμένων τοκετών. Ιδιαίτερη σημασία παρέχεται στην ολοκληρω-μένη φροντίδα των χρόνιων παθήσεων, της πολλαπλής νοσηρότητας και τη μετατόπιση της φροντίδας σε χα-μηλότερα επίπεδα εξειδίκευσης (ΠΦ, αυτοφροντίδα).32

Διαστάσεις της δομής της ΠΦ στην Ολλανδία

Η διακυβέρνηση του ΣΥ διεξάγεται από την κυβέρ-νηση, τους επαγγελματικούς και ασφαλιστικούς οργα-νισμούς. Η κυβέρνηση καθορίζει τον προϋπολογισμό και το βασικό πακέτο παροχών και κατέχει κυρίως ρόλο επιτηρητή και διαμεσολαβητή στην αγορά της υγείας. Οι ασφαλιστικοί οργανισμοί προσφέρουν το υποχρεωτικό και βασικό πακέτο ασφάλισης, διαπραγματεύονται με τους παρόχους ΥΥ την τιμή, τον όγκο και την ποιότητα των ΥΥ. Επίσης, λόγω της αποκεντρωτικής τάσης, η το-πική αυτοδιοίκηση παίζει σημαντικό ρόλο στη διακυ-βέρνηση της ΦΥ.32

Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, το Ολλανδικό ΣΥ είναι από τα ακριβότερα στην Ευρώπη.33 Αυτό, όμως, οφείλεται στην επένδυση στη μακροχρόνια περίθαλψη. Οι δαπάνες για την ΠΦ, το 2014 αντιστοιχούσαν μόλις στο 0,1% της δη-μόσιας δαπάνης για την υγεία και στο 3% των συνολικών δαπανών για την υγεία.34 Η χρηματοδότηση προέρχεται κυρίως από υποχρεωτικές εισφορές και ασφάλιστρα, ιδι-ωτικές πληρωμές (“out-of-pocket” και ιδιωτική συμπληρω-ματική ασφάλιση) και την κυβέρνηση. Οι ιδιωτικές πληρω-μές (“out-of-pocket”) αυξήθηκαν μεταξύ 2011 και 2015 (το 2014 καταλάμβαναν το 3,1% των εξόδων των νοικοκυ-ριών).8 Οι άτυπες πληρωμές απουσιάζουν.32 Οι ΓΙ απαγο-ρεύεται να εκδίδουν συλλογικές συμβάσεις, προς όφελος του ανταγωνισμού. Η βασική τους σύμβαση συσχετίζε-ται με την αμοιβή κατά πράξη και περίπτωση (“fee-for-service”), την κατά κεφαλή εγγεγραμμένου (“capitation”) και την απόδοση (“pay-for-performance”), η οποία εστιά-ζει στην άσκηση των καθηκόντων του “gate keeper”, την ορθολογική συνταγογράφηση φαρμάκων και την εύκολη πρόσβαση. Οι υπόλοιποι φροντιστές της ομάδας ΠΦ αμεί-βονται από τους ασφαλιστικούς οργανισμούς.32

Στην Ολλανδία αναλογούν 10 νοσηλευτές/πληθυσμό 1000 ατόμων και 3,4 γιατροί/ πληθυσμό 1000 ατόμων.8 Από αυτούς, οι 0,8 είναι ΓΙ.22 Το 20% των αποφοίτων ια-τρικής επιθυμούν να ακολουθήσουν τη γενική ιατρική ανάμεσα σε 28 ειδικότητες. Τέλος, παρατηρείται τάση υποκατάστασης και μεταφοράς των αρμοδιοτήτων από τους ιατρούς στους νοσηλευτές.32

Διαστάσεις της διαδικασίας της ΠΦ στην Ολλανδία

Οι Ολλανδοί δηλώνουν ικανοποιημένοι από την πρό-σβαση στην ΠΦ. Οι βασικές YY παρέχονται σε κοντινή απόσταση και ο χρόνος αναμονής σταθερά μειώνεται.32 Δεν τίθενται οικονομικοί περιορισμοί (η επίσκεψη σε ΓΙ καλύπτεται ολοκληρωτικά από το υποχρεωτικό πακέτο ασφάλισης υγείας). Η διαδικτυακή επικοινωνία είναι σπά-νια. Συνήθως εκτελούνται τηλεφωνικές διαβουλεύσεις, προσφέρονται ειδικές κλινικές συνεδρίες και τα ιατρεία διαθέτουν ιστοσελίδα. Ο έλεγχος της πρόσβασης στις ΥΥ διενεργείται από ανεξάρτητο φορέα.32

Στους πάσχοντες από χρόνια νοσήματα παρέχεται, βάσει πρωτοκόλλων, πλήρης και συντονισμένη ΠΦ από ομάδες φροντιστών.32 Οι ηλικιωμένοι παρακολουθού-νται με καινοτόμα μοντέλα ολοκληρωμένης φροντίδας. Οι Ολλανδοί δηλώνουν ευχαριστημένοι από την επι-κοινωνία με τον ιατρό τους και τη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων, όμως η συστηματική βιοψυχοκοινωνική προσέγγιση της ΦΥ είναι ανύπαρκτη.35 Η «συνεργασία» της δημόσιας υγείας και της πρόνοιας με την ΠΦ παρου-σιάζει αργή ανάπτυξη, με διακύμανση στην επιτυχία.

Η χρήση βάσεων δεδομένων στην ΠΦ είναι ευρεία,36 θέτοντας την Ολλανδία στις πρώτες θέσεις της ΕΕ. Οι Ολλανδοί δηλώνουν ικανοποιημένοι από τη συνέχεα στην ΠΦ, με εξαίρεση τη διάρκεια της επίσκεψης (ο ΜΟ είναι δέκα λεπτά).32

Ο συντονισμός κρίνεται ικανοποιητικός, όμως πρό-σφατες μελέτες δείχνουν ότι τουλάχιστον το 25% των ασθενών βίωσε ανεπαρκή συντονισμό.32

Διαστάσεις των εκροών της ΠΦ στην Ολλανδία

Η ποιότητα στις ΥΥ διασφαλίζεται από την ψήφιση και εφαρμογή ειδικών νόμων, την εποπτεία ελεγκτικού φορέα, την τήρηση δεικτών ποιότητας και από την εφαρ-μογή κατευθυντήριων οδηγιών. Επίσης, παρέχεται ειδική εκπαίδευση για αυτήν στους επαγγελματίες υγείας και κάθε πενταετία διεξάγονται ειδικά συνέδρια που καθορί-ζουν τις εθνικές πολιτικές για τη βελτίωση της ποιότητας. Σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο, το 2013, το 91% του πληθυσμού αξιολόγησε την ποιότητα του συστήματος υγειονομικής περίθαλψης ως καλή.32

Περισσότερο από το 95% των περιστατικών που απαι-τούν ΦΥ αντιμετωπίζονται πλήρως από την ΠΦΥ36 και παρουσιάζεται χαμηλή συνταγογράφηση φαρμάκων και ακριβών εργαστηριακών εξετάσεων και χαμηλά ποσο-στά παραπομπών.8,32 Επίσης, ο αριθμός των απευκταί-



ων εισαγωγών σε νοσοκομείο λόγω επιπλοκών χρόνιων νοσημάτων διατηρείται σε επίπεδα αρκετά χαμηλότερα του ΜΟ των δυτικών χωρών.32

Όλοι οι Ολλανδοί έχουν δικαίωμα πρόσβασης σε δωρεάν ΠΦ και επείγουσα ΦΥ. Όμως, παρατηρούνται ανισότητες στους δείκτες υγείας, με την ιθαγένεια, το κοινωνικοοικονομικό και εκπαιδευτικό επίπεδο να παί-ζουν καθοριστικό ρόλο.32

Η υγεία του πληθυσμού στην Ολλανδία

Στην Ολλανδία, το προσδόκιμο επιβίωσης και τα πο-σοστά θνησιμότητας κυμαίνονται σε ευνοϊκά επίπεδα, με συνεχή βελτίωση. Οι καθοριστές υγείας κυμαίνονται σε καλά επίπεδα (η Ολλανδία καταλαμβάνει την τέταρ-τη θέση στις χώρες της ΕΕ με μικρότερη κατανάλωση αλκοόλ στους ενηλίκους) και οι δείκτες νοσηλευτικής κίνησης την κατατάσσουν στην τρίτη καλύτερη θέση μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών του ΟΟΣΑ.8

Συζήτηση

Στην Ελλάδα παρατηρείται ανεπάρκεια στην πρόσβα-ση, την πληρότητα, τη συνέχεια και τον συντονισμό της ΠΦΥ. Οι προσπάθειες αναδιαμόρφωσής της ατελεσφό-ρησαν, λόγω ανεπαρκούς διοίκησης, συνεργασίας με κοινωνικούς και οικονομικούς φορείς και αναποτελεσμα-τικής χρήσης των πόρων. Οι πρόσφατες προσπάθειες μεταρρύθμισης στο ΕΣΥ, έχουν αμφίβολες μακροπρό-θεσμες συνέπειες για την ελληνική δημόσια υγεία και τη ΦΥ,18 όμως η παρούσα περίοδος αποτελεί κατάλληλη στιγμή για την ελληνική κυβέρνηση να ξεκινήσει μια φι-λόδοξη μεταρρύθμιση και να κάνει σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση βελτίωσης της ΠΦ.37

Στο Ην. Βασίλειο, το σύστημα ΠΦ λειτουργεί αρκε-τά καλά, δεδομένων των χαμηλών επιπέδων χρηματο-δότησής του. Καινοτομίες αποτελούν η παραχώρηση διευρυμένων αρμοδιοτήτων στους νοσηλευτές και το “commissioning” ΥΥ από τους ΓΙ. Αρνητικό στοιχείο απο-τελούν οι σημαντικές ανισότητες υγείας μεταξύ των κοι-νωνικοοικονομικών ομάδων.

H πιο σημαντική καινοτομία του ολλανδικού ΣΥ εί-ναι ότι κατάφερε η καθολική κάλυψη από την ιδιωτική ασφάλιση να προσφέρει ισχυρή ΠΦ, με χαμηλές “out-of-pocket” πληρωμές συγκριτικά με τα διεθνή δεδομένα. Άλλες καινοτομίες αποτελούν η εισαγωγή των συνεργα-τών ΠΦ για παροχή ΥΥ σε ώρες εκτός ωραρίου, η εστία-ση στη διαχείριση των χρόνιων ασθενειών, η οικοδόμη-ση της ομάδας ΠΦ, η βασιζόμενη στην πρακτική έρευνα,

η τεκμηριωμένη ιατρική, η εκτεταμένη μηχανοργάνωση και πληροφοριοποίηση.36

Σύγκριση των τριών χωρών ως προς τις διαστάσεις ΠΦ

Η ΠΦ στην Ελλάδα είναι στοιχειώδης, αναπτύσσεται κατά κύριο λόγο στις αγροτικές περιοχές και υστερεί στις περισσότερες διαστάσεις της. Η Ολλανδία και το Ην. Βασίλειο διαθέτουν ισχυρή ΠΦ (πίνακας 2).

Στον πίνακα 3 φαίνονται ενδεικτικές διαφορές των τριών χωρών σε συγκεκριμένες διαστάσεις.

Στην Ελλάδα η διακυβέρνηση κρίνεται ασαφής και συγκεντρωτική, χωρίς την καθοδήγηση ενός ευρέως υποστηριζόμενου οράματος και δίχως τη θεμελίωση από μία σύγχρονη και αποτελεσματική πολιτική. Αντίθετα, στο Ην. Βασίλειο και την Ολλανδία, επικρατεί ισχυρή πολιτική βούληση, η οποία κατευθύνεται από συγκε-κριμένη στρατηγική και επιφέρει αποφασιστική δράση. Παρατηρείται αποκεντρωτική τάση, η τοπική αυτοδιοί-κηση και οι περιφερειακές υπηρεσίες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διακυβέρνηση της ΦΥ.

Στην Ελλάδα δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ παρόχου και αγοραστή ΥΥ. Στο Ην. Βασίλειο η διάκριση είναι ασα-φής, ενώ στην Ολλανδία είναι απόλυτα σαφής και κινη-τήριος μοχλός της ανταγωνιστικότητας. Και στις τρεις χώρες χρησιμοποιούνται υβριδικές μέθοδοι πληρωμών, όπου νέες μορφές αποζημίωσης συνυπάρχουν με την κατά κεφαλή αποζημίωση (capitation). Η διαφορά είναι ότι στην Ελλάδα το σύστημα χαρακτηρίζεται πολύπλοκο, δύσκολα διαχειρίσιμο, δεν ευοδώνει την αποδοτικότητα και την ικανοποίηση των ΓΙ.

Η Ελλάδα υπερτερεί στον αριθμό ιατρών, όμως υστε-ρεί στον αριθμό νοσηλευτών και ΓΙ, στα κίνητρα του εργασιακού δυναμικού για συνεχιζόμενη εκπαίδευση, την πρακτική βασιζόμενη σε ενδείξεις και τη βελτίωση της αποδοτικότητας.

Στο Ην. Βασίλειο και την Ολλανδία τα οικονομικά εμπόδια στην πρόσβαση σπανίζουν. Αντίθετα, η Ελλά-δα, αντιμετωπίζει οικονομικά εμπόδια (“out-of-pocket” πληρωμές), υστερεί στις οργανωτικές ρυθμίσεις του συ-στήματος και η ιδιάζουσα γεωγραφία της περιορίζει την πρόσβαση.

Η διαφορά του Ην. Βασιλείου και της Ολλανδίας από την Ελλάδα ως προς την πληρότητα, έγκειται στην ανά-πτυξη των ομάδων ΠΦ, μέσω των οποίων έχει προοδεύ-σει η διεπιστημονική και τεκμηριωμένη διαχείριση των πολύπλοκων και χρόνιων νόσων.



Οι Έλληνες ασθενείς δηλώνουν πιο ικανοποιημένοι με τη συνέχεια της ΠΦ από τους Ολλανδούς.14 Τα στοιχεία από τη συγκεκριμένη μελέτη, που αφορούν στους Βρε-

τανούς, δεν διατίθενται, αλλά τα επίπεδα ικανοποίησής τους είναι γενικά υψηλά.23 Ελλάδα και Ην. Βασίλειο, εξαι-ρουμένης της ηλεκτρονικής συνταγογράφησης, υστερούν

Πίνακας 2. O'Donnell CA, Burns N, Mair FS, Dowrick C, Clissmann C, van den Muijsenbergh M et al. RESTORE Team. Reducing the health care burden for marginalised migrants: The potential role for primary care in Europe. Hlth Policy 2016, 120:495–508.

Χώρα

Αριθμός/10.000πληθυσμό

Νοσ

οκομ

ειακ

ές

κλίν

ες/1

0.00

0

Χαρακτηριστικά του συστήματος ΠΦ

Εξειδικευμένοι ιατροία

ΓΙβ ΓΙγ Εγγραφή σε ΓΙ

Επιλογή ΓΙ

ΑμοιβήΓΙ

Ισχύςτου συστήματος

Ελλάδα 36,3 3,0 3,0 48 Ελεύθερη Ελεύθερη Κατά πράξη και περίπτωση

Μικρή

Ολλανδία 17,4 14,0 7,3 47 Απαιτητή Ελεύθερη Φόρος Μεγάλη

Ην. Βασίλειο 19,4 8,1 8,1 29 Απαιτητή Περιορισμένη Φόρος+ κατά πράξη και περίπτωση

Μεγάλη

(α) Περιλαμβάνει ιατρούς παθολογικής και χειρουργικής ειδικότητας, παιδιάτρους, ψυχιάτρους.(β) Περιλαμβάνει εξειδικευμένους ιατρούς, οικογενειακούς ιατρούς, ΓΙ σε νοσοκομειακές δομές.(γ) Περιλαμβάνει οικογενειακούς ιατρούς, ΓΙ σε συνοικιακές δομές.

Πίνακας 3. Διαστάσεις της ΠΦ σε Ελλάδα, Η. Βασίλειο και Ολλανδία το 2015 ή πιο πρόσφατο έτος.

Χώρα

Διαστάσεις δομής ΠΦ Διαστάσεις διαδικασίας

ΠΦ

Διαστάσεις εκροών ΠΦ

Οικονομικές συνθήκες

Εργασιακό δυναμικό

Πρόσβαση Ποιότητα Απόδοση

Συνο

λικέ

ς Δ

απάν

ες υ

γεία

ς ω

ς (%

) ΑΕΠ

Ιατρ

οί/1

.000

πλη

θυσμ

ό

ΓΙ/1

.000

πλη

θυσμ

ό1

Νοσ

ηλευ

τές/

1.00

0 πλ

ηθυσ

μό1 "Out-of-pocket"

πληρωμές (ως ποσοστότων εξόδων των νοικοκυριών)4

Υιοθ

έτησ

η πρ

ακτι

κών

"eH

ealt

h"

Εξετ

άσει

ς ΜRI

/1.0

00 π

ληθυ

σμό

Ελλάδα 8,2 6,3 0,39 3,20 4,0 1,6 67,9

Ην. Βασίλειο 9,8 2,8 0,80 8,20 1,5 2,1 40,42

Ολλανδία 10,8 3,4 0,80 10,0 3,1 2,2 51,23

1 WHO Regional Office for Europe. European Health For All Database. 2014. Διαθέσιμο στο http://data.euro.who.int/hfadb/ Ανάκτηση στις 27/11/2016.

2Δεν συμπεριλαμβάνονται οι εξετάσεις εκτός νοσοκομείων.3Δεν συμπεριλαμβάνονται οι ιδιωτικά χρηματοδοτούμενες εξετάσεις.4Το 2014 ή πιο πρόσφατο έτος Πηγή: OECD/EU. Health at a Glance: Europe 2016: State of Health in the EU Cycle, Paris, OECD Publishing, 2016



σημαντικά στη μηχανογράφηση και την υιοθέτηση των ηλεκτρονικών ιατρικών φακέλων, έναντι των Ολλανδών.

Και οι τρεις χώρες υστερούν από άποψη συντονισμού ΠΦ, με την Ολλανδία να έχει σημειώσει τη μεγαλύτερη πρόοδο σε αυτόν τον τομέα και την Ελλάδα τη μικρό-τερη.

Στο Ην. Βασίλειο και την Ολλανδία υφίστανται στρατη-γικές βελτίωσης της ποιότητας (πίνακας 3). Στην Ελλάδα, έχει σημειωθεί μικρή πρόοδος εξασφάλισής της, όμως η ανάπτυξη κατευθυντήριων οδηγιών και η υιοθέτηση πρακτικών “eHealth” παραμένει περιορισμένη.

Η Ολλανδία παρουσιάζει υψηλή αποδοτικότητα, ενώ το Ην. Βασίλειο μέτρια.38 Στην Ελλάδα η αποδοτικότητα είναι χαμηλή (πίνακας 3).

Στο Ην. Βασίλειο υφίστανται ανισότητες στην υγεία ανάλογα με το εισόδημα (τα ανώτερα κοινωνικοοικο-νομικά στρώματα ευνοούνται), ενώ στην Ολλανδία ανά-λογα με το κοινωνικό και εκπαιδευτικό επίπεδο. Στην Ελλάδα οι ανισότητες υφίστανται σε μεγαλύτερο βαθμό από τον ΜΟ των ευρωπαϊκών χωρών.39

Οι τρεις χώρες παρουσιάζουν παρόμοιο προσδό-κιμο επιβίωσης. Οι Ολλανδοί, αισθάνονται πιο υγιείς. Ακολουθούν Έλληνες και Βρετανοί. Η Ελλάδα υστερεί στον αριθμό εξιτηρίων από νοσοκομεία, αντικατοπτρί-ζοντας χειρότερη υγεία του πληθυσμού και ανεπαρκή αποδοτικότητα του συστήματος ΠΦ. Τέλος, οι Ολλανδοί ελέγχουν καλύτερα τους καθοριστές υγείας. Ακολου-θούν οι Έλληνες, ελέγχοντας καλύτερα την κατανάλωση αλκοόλ και οι Βρετανοί, υπερτερώντας στον έλεγχο του καπνίσματος.


Η Ελλάδα δεν πάσχει από χαμηλή αποτελεσματικό-τητα, αλλά από χαμηλή αποδοτικότητα. Διαθέτει αν-θρώπινο δυναμικό με προοπτικές που, υπό κατάλληλες συνθήκες και προϋποθέσεις, μπορεί να αποδώσει τα μέγιστα στην ΠΦ. Είναι θέμα πολιτικής βούλησης και χάραξης σωστής στρατηγικής να κινητοποιηθούν οι εθνικές πηγές και να αξιοποιηθούν οι εξωτερικές, ώστε να θεμελιωθεί ένα στιβαρό σύστημα ΠΦ. Το Ην. Βασί-λειο αποτελεί καλό παράδειγμα για να εντοπισθούν τα θετικά και αρνητικά αποτελέσματα μιας αποκεντρωτικής πολιτικής. Η Ολλανδία αποτελεί πρότυπο πολιτικής που σκοπεύει στη συγκράτηση των ροών σε πρωτοβάθμιο επίπεδο, την υιοθέτηση πρακτικών διασφάλισης ποιότη-τας και την ελεγχόμενη εισαγωγή των όρων της αγοράς στον τομέα της υγείας. Και τα τρία συστήματα ΠΦ πρέπει να αυξήσουν τη χρήση των πληροφοριακών και τηλεπι-κοινωνιακών τεχνολογιών, καθώς έρευνες δείχνουν ότι η χρήση τους ελαττώνει το κόστος των ΥΥ, ενώ αυξάνει την ποιότητα και την ισότητα στην πρόσβαση.40

Ο στρατηγικός σχεδιασμός και των τριών χωρών για την υγεία πρέπει να θέσει ως προτεραιότητα την υλο-ποίηση του οράματος που έθεσε η ευρωπαϊκή περιφέ-ρεια του ΠΟΥ με το «Υγεία 2020» (“Health 2020”). Αυτό συνοψίζεται στη βελτίωση της υγείας και ευημερίας των πληθυσμών, τη μείωση των ανισοτήτων στον τομέα της υγείας, την ενίσχυση της δημόσιας υγείας και τη δια-σφάλιση καθολικών, δίκαιων, βιώσιμων και ποιοτικών συστημάτων υγείας με επίκεντρο τον άνθρωπο.15

ABSTRACT

Primary Health Care in Greece Compared to the United Kingdom and the Netherlands

Theano Kalaouzi,1 Ηelen Kornarou2

1RN, MSc, Nephrology Nurse, Dialysis Unit, 401 Army General Hospital of Athens, 2Associate Professor, Department of Public Health Policies, School of Public Health, University of West Attica, Greece

Introduction: Since the early 20th century, investigation was developed and health strategy was set, based on pro-viding well-organized Primary Care (PC) systems. Purpose: The purpose of this review is to compare Primary Health Care (PHC) among Greece, the United Kingdom and the Netherlands, by analyzing its structure, process and outcome, according to the approach suggested by Kringos DS et al, (Kringos DS et al 2010). Material and Method: The meth-odology was online systematic literature review using PUBMED and official international, European and national data sources that was conducted between September and December 2016. Keywords were Primary Health Care, Greece, the UK, England and the Netherlands. Criteria for selecting a study for the review were the correlation with the issue and its publication within the last five years. Finally, the size of the sample amounted to 130 articles and books. Re-sults: In Greece, after the recent ineffective health care reform, governance of health, in general, and PC, in particular,



is fragmented. General economic condition is difficult. PC is inefficient in all its dimensions. However, the current period might be the appropriate to launch an ambitious reform, which will be also directed towards the improvement of PC. In the United Kingdom, health systems, after their reforms, which were completed in late 2014 - early 2015, seem to work quite well, given their low funding. They are based on gate-keeping by General Practitioners (GPs). Their innova-tions are nurses’ empowerment and GP commissioning. Ιn the Netherlands, several reforms have also taken place, in recent years. Innovations were added to the traditional term of GPs and their gate-keeping, such as global social health private insurance, PC groups, the adoption of evidence-based guidelines based on the use of modern technol-ogy and digitized information. As a result, a strong, qualitative and efficient PC was built. Conclusion: In general, the Netherlands and the United Kingdom are characterized by strong PC systems and can provide valuable experience and extensive expertise for Greece, whose PC is elementary.

Key-words: Primary care, Greece, United Kingdom, England, Netherlands.

Corresponding Author: Theano Kalaouzi, 24 Anapafseos street, GR-151 26 Marousi, Attica, Greece, Tel: (+30) 6937 469 129, e-mail: [email protected]

Βιβλιογραφία1. Saltman R, Rico A, Boerma W. Primary Care in the Driver’s seat?

Organizational reform in European primary care. England, Open University Press, 2006

2. WHO. Global Strategy for Health for All by the year 2000. Health for All Series No 3. Geneva, 1989

3. Kringos DS, Boerma WG, Hutchinson A, van der Zee J, Groe-newegen PP. The breadth of primary care: a systematic lit-erature review of its core dimensions. BMC Health Serv Res 2010, 10:65

4. WHO. Primary Care Evaluation Tool. 2010. Available at http://www.euro.who.int/en/health-topics/Health-systems/prima-ry-healthcare/publications/2010/primary-care-evaluation-tool-pcet Assessed October 25, 2016

5. Cramm JM, Nieboer AP. Chronically ill patients' self-manage-ment abilities to maintain overall well-being: what is needed to take the next step in the primary care setting? BMC Fam Pract 2015, 16:123

6. Groenewegen PP, Jurgutis A. A future for primary care for the Greek population. Qual Prim Care 2013, 21:369–378

7. Kondilis E, Giannakopoulos S, Gavana M, Ierodiakonou I, Waitzkin H, Benos A. Economic crisis, restrictive policies, and the population's health and health care: the Greek case. Am J Public Health 2013, 103:973–979

8. OECD/EU. Health at a Glance: Europe 2016: State of Health in the EU Cycle. Paris, OECD Publishing, 2016

9. Kousoulis AA, Symvoulakis EK, Lionis C. What Greece can learn from UK primary care experience and empirical re-search. Br J Gen Pract 2012, 62:543

10. Simou E, Karamagioli E, Roumeliotou A. Reinventing primary health care in the Greece of austerity: the role of health-care workers. Prim Health Care Res Dev 2015, 16:5–13

11. Oikonomou N, Tountas Y, Mariolis A, Souliotis K, Athanasa-kis K, Kyriopoulos J. Measuring the efficiency of the Greek rural primary health care using a restricted DEA model; the

case of southern and western Greece. Hlth Care Manag Sci 2016, 19:313325

12. Economou C. Greece: Health system review. Hlth System Transit 2010, 12:1–180

13. Sbarouni V, Tsimtsiou Z, Symvoulakis E, Kamekis A, Petelos E, Saridaki A et al. Perceptions of primary care professionals on quality of services in rural Greece: a qualitative study. Rural Rem Hlth 2012, 12:2156

14. Lionis C, Tedeschi P, Saridaki A. Greece. In: Kringos DS, Boer-ma WGW, Hutchinson A, Saltman RB (eds) Building Primary Care in a changing Europe. Case studies. UK, WHO Regional Office for Europe Publications, 2015:103

15. Schäfer WL, Boerma WG, Murante AM, Sixma HJ, Schellevis FG, Groenewegen PP. Assessing the potential for improve-ment of primary care in 34 countries: a cross-sectional sur-vey. Bull World Health Organ 2015, 93:161–168

16. Economou M, Madianos M, Peppou LE, Theleritis C, Patelakis A, Stefanis C. Suicidal ideation and reported suicide attempts in Greece during the economic crisis. World Psychiatry 2013, 12:53–59

17. Kontaxakis V, Papaslanis T, Havaki-Kontaxaki B, Tsouvelas G, Giotakos O, Papadimitriou GΝ. Suicide in Greece: 2001–2011. Psychiatriki 2013, 24:1704

18. Simou E, Koutsogeorgou E. Effects of the economic crisis on health and healthcare in Greece in the literature from 2009 to 2013: a systematic review. Hlth Policy 2014, 115:111–119

19. Boyle S. United Kingdom (England): Health system review. Hlth System Transit 2011, 13:1–486

20. Cylus J, Richardson E, Findley L, Longley M, O’Neill C, Steel D. United Kingdom: Health system review. Hlth System Transit 2015, 17:1–125

21. BMA. Focus on the global sum allocation formula (Car–Hill Formula), England, 2015

22. WHO Regional Office for Europe. European Health For All Database. 2014, Available at http://data.euro.who.int/hfadb/ Assessed November 27, 2016



23. Wilson A. United Kingdom. In: Kringos DS, Boerma WGW, Hutchinson A, Saltman RB (eds) Building Primary Care in a changing Europe. Case studies. UK, WHO Regional Office for Europe Publications, 2015:99–300

24. Popplewell NTA, Rechel BP, Abel GA. How do adults with physical disability experience primary care? A nationwide cross-sectional survey of access among patients in England. BMJ Open 2014, 4:e004714

25. Lluch M. Incentives for teleHealthcare deployment that sup-port integrated care: a comparative analysis across eight European countries. Int J Integr Care 2013, 13:e042

26. Newbould J, Burt J, Bower P, Blakeman T, Kennedy A, Rog-ers A et al. Experiences of care planning in England: inter-views with patients with long term conditions. BMC Fam Pract 2012, 13:71

27. van Loenen T, van den Berg MJ, Heinemann S, Baker R, Fa-ber MJ, Westert GP. Trends towards stronger primary care in three western European countries; 2006–2012. BMC Fam Pract 2016, 17:59

28. Sutcliffe D, Lester H, Hutton J, Stokes T. NICE and the Qual-ity and Outcomes Framework (QOF) 2009-2011. Qual Prim Care 2012, 20:47–55

29. Paddison CA, Saunders CL, Abel GA, Payne RA, Campbell JL, Roland M. Why do patients with multimorbidity in England report worse experiences in primary care? Evidence from the General Practice Patient Survey. BMJ Open 2015, 5:e006172

30. Wilson T. At the heart of change: what primary care needs to address to support the NHS at 75. Qual Prim Care 2013, 21:329–331

31. Rafnsson SB, Bhopal RS, Agyemang C, Fagot-Campagna A, Harding S, Hammar N et al. Sizable variations in circula-

tory disease mortality by region and country of birth in six European countries. Eur J Publ Hlth 2013, po23:594–605

32. Kroneman M, Boerma W, van den Berg M, Groenewegen P, de Jong J, van Ginneken E. The Netherlands: health system review. Hlth System Transit 2016, 18:1–239

33. WHO Regional Office for Europe. European Health For All Database. 2015. Available at http://data.euro.who.int/hfadb/ Assessed November 18, 2016

34. Statistics Netherlands StatLine. 2016. Available at http://statline.cbs.nl/Statweb/?LA=en Assessed November 18, 2016

35. van Dijk-de Vries A, Moser A, Mertens VC, van der Linden J, van der Weijden T, van Eijk JT. The ideal of biopsychoso-cial chronic care: how to make it real? A qualitative study among Dutch stakeholders. BMC Fam Pract 2012, 13:14

36. van Weel,C, Schers H, Timmermans A. Health care in the Netherlands. J Am Board Fam Med 2012, 25(Suppl):S12–S17

37. Kousoulis AA, Angelopoulou KE, Lionis C. Exploring health care reform in a changing Europe: lessons from Greece. Eur J Gen Pract 2013, 3:194–199

38. Pelone F, Kringos DS, Spreeuwenberg P, De Belvis AG, Groenewegen PP. How to achieve optimal organization of primary care service delivery at system level: lessons from Europe. Int J Qual Hlth Care 2013, 25:381–393

39. Asgeirsdóttir TL, Ragnarsdóttir DO. Determinants of rela-tive and absolute concentration indices: evidence from 26 European countries. Int J Equity Health 2013, 12:53

40. De Rosis S, Seghieri C. Basic ICT adoption and use by general practitioners: an analysis of primary care sys-tems in 31 European countries. BMC Med Inform Decis Mak 2015, 15:70

ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ - NARRATIVE REVIEWΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2020, 59(1): 47–52 • HELLENIC JOURNAL OF NURSING 2020, 59(1): 47–52

Κλίμακες Eκτίμησης Aυτοκτονικής Συμπεριφοράς

Σουλτάνα Γεωργιάδου,1 Κωνσταντίνος Πιτσαλίδης2

Scales in Suicide Risk Assessment


1 Ψυχολόγος, MSc, MSc, Med, Eπιστημονική Συνεργάτις Γ ’ Ψυχιατρικής Kλινικής ΑΧΕΠΑ,

2 Ψυχίατρος, Ψυχοθεραπευτής, Επιστημονικός Συνεργάτης Γ’ Ψυχιατρικής Κλινικής ΑΧΕΠΑ

Υπεύθυνος αλληλογραφίας:Σουλτάνα Γεωργιάδου Γ’ Ψυχιατρική κλινική ΑΧΕΠΑΤηλ: (+30) 6979 631 468e-mail: [email protected]

Εισαγωγή: Η αυτοκτονία και οι αυτοκτονικές απόπειρες παραμένουν πρό-κληση για τον τομέα της υγείας και κυρίως για την ψυχική υγεία. Οι αυτο-κτονικές συμπεριφορές αποτελούν σημαντικό πρόβλημα για το σύστημα υγείας αφενός λόγω της θνησιμότητας που μπορεί να επέλθει και αφετέ-ρου λόγω της συννοσηρότητας που σημειώνεται. Αν και έχουν αναπτυχθεί διάφορες κλίμακες ανίχνευσης και πρόληψης της αυτοκτονικής συμπερι-φοράς, ορισμένες κλίμακες φαίνεται να παρουσιάζουν σχεδιαστικά λάθη. Σκοπός: Η παρούσα εργασία στοχεύει στην καταγραφή και παρουσίαση των κλιμάκων εκτίμησης της αυτοκτονικής συμπεριφοράς. Υλικό και Mέθοδος: Για την παρούσα μελέτη ανασκόπησης χρησιμοποιήθηκαν συνολικά 39 μελέτες που αφορούσαν τις κλίμακες εκτίμησης αυτοκτονι-κότητας. Η αναζήτηση έγινε μέσω των ηλεκτρονικών βάσεων PsycINFO, Expanded Academic, Web of Science, PubMed και συμπεριλήφθηκαν πρόσφατες μελέτες. Χρησιμοποιήθηκαν οι ακόλουθοι όροι αναζήτησης: «αυτοκτονία», «απόπειρες αυτοκτονίας» και «κλίμακες αυτοκτονικότη-τας». Τα κριτήρια συμπερίληψης των μελετών ήταν τα ακόλουθα: (α) να είναι δημοσιευμένες σε περιοδικά με κρίση διπλά τυφλή, (β) η πρωτότυπη μορφή τους να είναι δημοσιευμένη στα Αγγλικά, (γ) να περιλαμβάνουν τις απαραίτητες στατιστικές και μεθοδολογικές πληροφορίες, ώστε η μελέτη να μπορεί να επαναληφθεί επιβεβαιωτικά. Αποτελέσματα: Μέσω της βιβλιογραφικής ανασκόπησης καταγράφηκαν συνολικά 16 κλίμακες εκτίμησης για την αυτοκτονικότητα και για τις οποίες αναφέρθηκαν τα κύρια σημεία. Επιπλέον παρουσιάζονται 8 κλίμακες αυτοκτονικότητας με τον βαθμό αξιοπιστίας τους κατά Cronbach’s alfha. Οι προσπάθειες ανάπτυξης και σχεδίασης κλιμάκων αυτοκτονικότητας φαίνεται να είναι παραγωγικές αφού κατάφεραν να εντοπίσουν και να ταξινομήσουν τους κυριότερους παράγοντες κινδύνου αυτοκτονικότητας, ωστόσο όμως το φάσμα αυτό φαίνεται να μην καλύφθηκε πλήρως. Συμπεράσματα: Οι κλί-μακες αυτοκτονικότητας αποτελούν χρήσιμα εργαλεία για την ανίχνευση αυτοκτονικών συμπεριφορών. Ωφέλιμο είναι να χρησιμοποιούνται από


ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ - NARRATIVE REVIEW ΚΛΊΜΑΚΕΣ ΑΥΤΟΚΤΟΝΊΚΟΤΗΤΑΣ


Εισαγωγή

Τον τομέα της υγείας φαίνεται να απασχολούν σε ση-μαντικό βαθμό οι αυτοκτονίες και οι απόπειρες αυτο-κτονίας καθώς αποτελούν κύρια προβλήματα ψυχικής υγείας και χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης και πρόληψης. Πρόσφατα στατιστικά στοιχεία έχουν δείξει ότι η ιατρική αντιμετώπιση των αποπειρών αυτοκτονίας ανέρχεται περίπου στο 3% και 2% για τον γυναικείο και ανδρι-κό πληθυσμό αντίστοιχα.1 Όσον αφορά στα στατιστικά στοιχεία επιπολασμού των αυτοκτονιών που σημειώνο-νται στη χώρα μας ο αριθμός των αυτοκτονιών ανέρχεται 5,5/100.000.2 Οι αυτοκτονίες και οι απόπειρες αυτοκτο-νίας αποτελούν ζωτικής σημασίας προβλήματα για τον τομέα της υγείας αφενός λόγω της αυξημένης ψυχολο-γικής και συναισθηματικής επιβάρυνσης τόσο για ίδιο το άτομο όσο και για το οικογενειακό περιβάλλον και αφετέρου για το υψηλό κοινωνικό κόστος της ιατρικής φροντίδας που απαιτείται.

Οι αυτοκτονίες και οι απόπειρες αυτοκτονίας αποτε-λούν πρόκληση για τον τομέα της ψυχιατρικής. Προηγού-μενες έρευνες έδειξαν ότι συναισθηματικές διαταραχές όπως η μείζων κατάθλιψη σε συννοσηρότητα με άλλες ψυχικές διαταραχές (αγχώδεις διαταραχές και διαταραχές χρήσης ουσιών) αποτελεί υψηλό παράγοντα κινδύνου αυτοκτονικότητας.3,4 Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός, ότι παρά τη συχνή παρακολούθηση των ασθενών από τις ια-τρικές υπηρεσίες, πριν το συμβάν της αυτοκτονίας, σε μια μικρή μόνο μερίδα θυμάτων που έπασχαν από κατάθλι-ψη, είχε γίνει ορθή διάγνωση και χορηγήθηκε κατάλληλη αντικαταθλιπτική φαρμακευτική αγωγή.4,5

Η αυτοκτονία και οι απόπειρες αυτοκτονίας χαρα-κτηρίζονται ως ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο αφού φαίνεται να εμπλέκονται διάφοροι παράγοντες κινδύνου όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση, τα ψυχιατρικά προβλήμα-τα, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες κ.λπ. Να σημειωθεί ωστόσο ότι η πλήρης σκιαγράφηση των παραγόντων κινδύνου, που εμπλέκονται στην αυτοκτονικότητα, δεν έχει ολοκληρωθεί μέχρι στιγμής.6 Ως κύριος παράγοντας

κινδύνου έχει ταυτοποιηθεί η απελπισία, που αφορά στις προσδοκίες για τα μελλοντικά γεγονότα ζωής ή τις αρ-νητικές στάσεις,7–10 η οποία φαίνεται να αποτελεί πηγή θετικής και αρνητικής σκέψης.9,11,12 Εξίσου σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η ελπίδα, η οποία σχετίζεται με θε-τικά μελλοντικά γεγονότα της ζωής του ατόμου. Σε περι-πτώσεις όπου η ελπίδα εκλείπει ο αυτοκτονικός ιδεασμός εντείνεται.13–15 Ο αυτοκτονικός ιδεασμός, ο αυτοκτονικός μηρυκασμός και η επιθυμία θανάτου αποτελούν βασικά πεδία εκτίμησης των ασθενών.16,17

Η καταγραφή των παραγόντων κινδύνου της αυτοκτο-νικότητας φαίνεται να έχει εξασφαλίσει έως ένα σημείο την άμεση πρόληψη και την αντιμετώπιση της αυτοκτο-νικότητας. Επομένως είναι αναγκαίο να εκτιμηθούν και να εξεταστούν όσο το δυνατόν καλύτερα οι ποικίλοι παράγοντες κινδύνου για την καλύτερη πρόγνωση και πορεία της ψυχικής υγείας του ασθενούς. Η εκτίμηση αυτών των παραγόντων τόσο σε κλινικό όσο και σε ερευ-νητικό επίπεδο μπορεί να γίνει με τη χρήση έγκυρων και αξιόπιστων εργαλείων εκτίμησης.

Σκοπός

Σκοπός της παρούσας ανασκόπησης είναι η κατα-γραφή και η παρουσίαση των κλιμάκων εκτίμησης της αυτοκτονικότητας που χρησιμοποιούνται παγκοσμίως για τις αυτοκτονικές συμπεριφορές.


Για την παρούσα εργασία χρησιμοποιήθηκαν συνολικά 39 μελέτες που αφορούσαν στις κλίμακες εκτίμησης αυτο-κτονικότητας. Η αναζήτηση έγινε μέσω των ηλεκ τρονικών βάσεων (PsycINFO, Expanded Academic, Web of Science, PubMed) και συμπεριλήφθηκαν πρόσφατες μελέτες. Χρη-σιμοποιήθηκαν οι ακόλουθοι όροι αναζήτησης: «αυτοκτο-νία», «απόπειρες αυτοκτονίας» και «κλίμακες αυτοκτονι-κότητας». Τα κριτήρια συμπερίληψης των μελετών ήταν τα ακόλουθα: (α) να είναι δημοσιευμένες σε περιοδικά με

τους επαγγελματίες υγείας την κατάλληλη χρονική στιγμή. Εντούτοις, η πρόγνωση της αυτοκτονικής συμπεριφοράς δεν μπορεί να είναι πάντα προβλέψιμη.

Λέξεις-ευρετηρίου: Aυτοκτονία, απόπειρες αυτοκτονίας, κλίμακες αυτοκτονικό-τητας.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ - NARRATIVE REVIEW Γεωργιάδου Σ και Πιτσαλίδης Κ


κρίση διπλά τυφλή, (β) η πρωτότυπη μορφή τους να εί-ναι δημοσιευμένη στα Αγγλικά, (γ) να περιλαμβάνουν τις απαραίτητες στατιστικές και μεθοδολογικές πληροφορίες, ώστε η μελέτη να μπορεί να επαναληφθεί επιβεβαιωτικά.


Αρκετές προσπάθειες έγιναν μέχρι στιγμής για την τα-ξινόμηση και τον εντοπισμό των διαφορετικών παραγό-ντων κινδύνου αυτοκτονικότητας με απώτερο στόχο να επιτευχθεί θετική πρόγνωση της αυτοκτονικής συμπερι-φοράς. Αρκετές κλίμακες αυτοκτονικότητας εμφανίζουν σημαντικά προβλήματα όσον αφορά στη δυνατότητα πρόβλεψης της συμπεριφοράς. Το παραπάνω πρόβλη-μα είναι απόρροια αφενός ότι οι αυτοκτονικές σκέψεις δεν οδηγούν πάντα σε αυτοκτονική συμπεριφορά18 και αφετέρου ότι τα αυστηρά βαθμολογικά όρια (cut-off ) από τις διαγνωστικές κλίμακες δεν είναι πάντοτε αξιό-πιστα και δεν πρέπει να θεωρούνται βάση για τον τύπο της παρέμβασης που θα ακολουθήσει.8 Ωστόσο να ση-μειωθεί ότι οι περισσότερες από τις ήδη υπάρχουσες κλίμακες εκτίμησης της αυτοκτονικότητας σημειώνουν ικανοποιητική αξιοπιστία. Στον πίνακα 1 αναφέρονται ορισμένες κλίμακες εκτίμησης της αυτοκτονικότητας και ο συντελεστής Cronbach’s alpha που παρουσιάζουν ενώ στον πίνακα 2 περιγράφονται κάποια από τα βασικά σημεία κλίμακων αυτοκτονικότητας ξεχωριστά και οι παράγοντες κινδύνου που εξετάζονται από αυτές.

Πίνακας 1. Κλίμακες εκτίμησης αυτοκτονικότητας με τον συντε-λεστή Cronbach’s alpha.

• Deliberate Self-Harm Inventory και η Self-Harm Questionnaire παρουσιάζουν Cronbach’s alpha=0,81–0,9619

• Depression and Suicide Screen (DSS) σημειώνει Cronbach’s alpha=0,6220

• Herth Hope Index (HHI) παρουσιάζει Cronbach’s alpha=0,9714

• Nowotny Hope Scale για ασθενείς με καρκίνο έχει Cronbach’s alpha =0,9013

• Suicidal Trigger Scale (STS)-2 παρουσιάζει Cronbach’s alpha= 0,9521

• Positive and Negative Suicide Ideation (PANSI) Inventory η οποία περιλαμβάνει 2 παράγοντες (Positive και Negative Ideation) σημειώνει Cronbach’s alpha=0,96 και 0,89 για τον PANSI-Negative και PANSI-Positive αντίστοιχα11,30

• Η κλίμακα Risk Assessment of Suicidality Scale (RASS) έχει Cronbach’s alpha=0,8022

• Suicide Resilience Inventory-25 έχει Cronbach’s alpha 0,90–0,9523

Πίνακας 2. Κλίμακες αυτοκτονικότητας.

• Η Beck’s Hopelessness Scale24 εξετάζει έναν μόνο παράγοντα κινδύνου. Ο σημαντικότερος παράγοντας κινδύνου της αυ-τοκτονικότητας θεωρείται η απελπισία, ο οποίος εξετάζεται από την Beck Hopelessness Scale10

• Η Nowotny Hope Scale σχεδιασμένη για ασθενείς με καρκίνο αποτελείται από 6 υποκλίμακες για την ελπίδα: «εμπιστοσύ-νη στο αποτέλεσμα», «πιθανότητα για ένα μέλλον», «σχετί-ζεται με άλλους», «πνευματικές πεποιθήσεις», «προέρχεται από μέσα» και «ενεργή συμμετοχή»13

• Η κλίμακα Herth Hope Index (HHI) διαχωρίζεται σε δύο πα-ράγοντες: τη θετική ετοιμότητα και προσδοκία και τη δια-συνδετικότητα14

• Η κλίμακα Risk Assessment of Suicidality Scale (RASS) απο-τελεί παγκοσμίως τη μοναδική κλίμακα που αναπτύχθηκε με βάση τη μελέτη του γενικού πληθυσμού. Απαρτίζεται από 12 ερωτήσεις που εξετάζουν την αυτοκτονική συμπεριφορά. Αναδείχθηκαν 3 διαφορετικοί παράγοντες: Πρόθεση, Στάση απέναντι στη Ζωή και Ιστορικό22

• Η Suicide Intent Scale (SIS) (κινεζική έκδοση) αποτελείται από 3 παράγοντες: Προφυλάξεις, Σχεδιασμός και Σοβαρό-τητα.25

• Η Suicide Attempt Self-Injury Interview (SASII) εξετάζει τη μέθοδο, την πιθανότητα της διάσωσης, τη φονικότητα και την παρορμητικότητα της πράξης, την αυτοκτονική πρόθεση ή αμφιθυμία, τις συνέπειες και τους αυτοτραυματισμούς26

• Η Geriatric Suicide Ideation Scale (GSIS) περιλαμβάνει 4 πα-ράγοντες με υποκλίμακες που σχετίζονται με: την Απώλεια των Προσωπικών και Κοινωνικών Αξιών, τον Αυτοκτονικό Ιδεασμό, τις Σκέψεις Θανάτου, και το Αντιλαμβανόμενο Νό-ημα της Ζωής27

• Η Children’s Hope Scale15

• Η κλίμακα University of Texas at San Antonio Future Disposition Inventory (UTSA FDI) εκτιμά μελλοντικές αυτο-κτονικές συμπεριφορές12

• Η Life Attitudes Schedule (LAS) εξετάζει συμπεριφορές (θε-τικές και αρνητικές) σχετικές με τον θάνατο, την υγεία, τον τραυματισμό και τον εαυτό28

• Η Suicide Resilience Inventory-25 αποτελείται από 3 υποκλί-μακες: τον Εσωτερικό Προστατευτισμό, τη Συναισθηματική Σταθερότητα και τον Εξωτερικό Προστατευτισμό23

• Η Trinity Inventory of Precursors to Suicide (TIPS)29

• Η Positive and Negative Suicide Ideation (PANSI) Inventory αποτελείται από ένα δίπολο: τον Θετικό Ιδεασμό (Positive Ideation) και τον Αρνητικό Ιδεασμό (Negative Ideation)30

• Η Suicidal Trigger Scale (STS)-2 διαχωρίζεται στους ακό-λουθους παράγοντες (σχεδόν ψυχωτική σωματοποίηση και μηρυκαστική πλημμύρα, και απελπισία)21

• Το εργαλείο Iowa Model of Evidence-Based Practice to Promote Quality Care31

• Ως περαιτέρω κλίμακες εκτίμησης της αυτοκτονικότητας μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι 6 ερωτήσεις του ΜMPI-2 (ερωτήσεις: 150, 303, 506, 520, 524 και 530)32



Συζήτηση

Ευτυχές είναι το γεγονός ότι τα ποσοστά αυτοκτονίας στην Ελλάδα είναι χαμηλά σε σύγκριση με άλλες χώρες. Εκτιμάται ότι το ποσοστό αυτοκτονίας στη χώρα μας ανέρχεται στο 5,5/100.000.2 Η αυτοκτονία και οι από-πειρες αυτοκτονίας είναι απόρροια πολλών και ποικίλων παραγόντων κινδύνου. Έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες για τον εντοπισμό και την ταξινόμηση των παραγόντων κινδύνου για την αυτοκτονία και τους κατηγοριοποίησαν σε πρωτογενείς, δευτερογενείς και τριτογενείς παράγο-ντες κινδύνου.

Οι πρωτογενείς παράγοντες κινδύνου αφορούν στην παρουσία ψυχιατρικών και σωματικών παθήσεων και των προηγούμενων αποπειρών αυτοκτονίας. Να σημειωθεί ότι η πλειοψηφία των θυμάτων αυτοκτονίας πεθαίνουν κατά την πρώτη απόπειρα,3 γεγονός που ελαχιστοποιεί την προγνωστική αξία του ιστορικού προηγούμενων αποπειρών.

Στους δευτερογενείς παράγοντες κινδύνου συμπε-ριλαμβάνονται οι αντίξοες περιστάσεις ζωής και οι ψυ-χοκοινωνικοί παράγοντες. Σε ορισμένες περιπτώσεις η αυτοκτονική συμπεριφορά δεν φαίνεται να συσχετίζεται με το οικογενειακό περιβάλλον.16

Τέλος στους τριτογενείς παράγοντες κινδύνου ανή-κουν οι δημογραφικοί παράγοντες όπως το φύλο και η ηλικία. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διαφορά φύλου στα πο-σοστά αυτοκτονικότητας αναδεικνύει μια υπεροχή του ανδρικού πληθυσμού.3 Η παρουσία κυρίως πρωτογενών παραγόντων κινδύνου καθιστά την πρόγνωση αρνητική. Εξίσου αρνητική είναι η πρόγνωση όταν είναι έκδηλοι δευτερογενείς ή τριτογενείς παράγοντες κινδύνου με ταυτόχρονη παρουσία των πρωτογενών παραγόντων.3,4

Εκτός από τους προαναφερθέντες παράγοντες κιν-δύνου έχουν μελετηθεί και άλλοι παράγοντες κινδύνου όπως η απελπισία,33 το περιεχόμενο σκέψης, η στάση απέναντι στη ζωή και τον θάνατο, η βαρύτητα της κα-τάθλιψης κ.λπ.34 Αξίζει να σημειωθεί ότι τα αυτοκτονικά άτομα παρουσιάζουν έντονη απελπισία για το μέλλον γεγονός που φαίνεται να οφείλεται περισσότερο στη μειωμένη θετική μελλοντική σκέψη παρά στην παρουσία αρνητικής μελλοντικής σκέψης.9

Σε κλινικό επίπεδο, οι πιο ισχυροί προγνωστικοί πα-ράγοντες αυτοκτονικότητας είναι η απελπισία, η ενοχή και η σχετική προηγούμενη αυτοκτονική συμπεριφο-ρά.3,35,36 Επιπλέον οι αυτοκτονίες και οι απόπειρες αυτο-κτονίας μπορεί να σημειωθούν με την παρουσία μικτών συμπτωμάτων (ψευδο-μονοπολική κατάθλιψη) ή και δι-έγερσης).4,37,38,39 Παρά την ταξινόμηση και τη συσχέτιση

των παραγόντων κινδύνου αυτοκτονικότητας η πρόγνω-ση δεν είναι πάντα θετική. Ωστόσο η αφύπνιση για τους παράγοντες κινδύνου είναι σημαντική για την πρόληψη και την αντιμετώπιση.

Εμπειρικά δεδομένα δείχνουν ότι μια μεγάλη μερίδα αυτοκτονικών ασθενών εκδηλώνουν την αυτοκτονική τους πρόθεση σε δομές ψυχιατρικής φροντίδας, συνή-θως, έναν μήνα πριν το συμβάν. Όσον αφορά στη φαρ-μακευτική αγωγή που χορηγείται στα άτομα αυτά, στην πλειοψηφία τους λαμβάνουν αντικαταθλιπτικά φάρμα-κα.5 Ενδιαφέρον εύρημα αποτελεί το γεγονός ότι αν και η κατάθλιψη φαίνεται να αποτελεί τον ισχυρότερο πα-ράγοντα κινδύνου αυτοκτονικότητας, πάνω από τα 2/3 των καταθλιπτικών ασθενών δεν έχουν σημειώσει από-πειρα αυτοκτονίας. Το παραπάνω εύρημα ενδέχεται να υποδηλώνει την ύπαρξη άλλων ειδικών και μη ειδικών παραγόντων κινδύνου αυτοκτονικότητας.

Όσον αφορά στην επιλογή του τρόπου απόπειρας οι ψυχωτικοί ασθενείς επιλέγουν πιο βίαιους τρόπους αυτοκτονίας, όπως όπλα και απαγχονισμό σημειώνο-ντας επομένως μεγαλύτερο ποσοστό αυτοκτονιών.5 Μια συστηματική ανασκόπηση για την εφηβική αυτοκτονι-κότητα έδειξε ότι περίπου το 9,7% των εφήβων έκανε απόπειρα σε κάποια δεδομένη στιγμή της ζωής τους, ενώ σε τριπλάσιο περίπου ποσοστό (29,9%) βρίσκεται η μερίδα των εφήβων που σκέφτηκαν την αυτοκτονία σε κάποια χρονική περίοδο της ζωής τους αλλά δεν προέ-βησαν σε απόπειρα.

Συμπέρασμα

Η αυτοκτονία και οι απόπειρες αυτοκτονίας αποτε-λούν σημαντική πρόκληση για τον τομέα της υγείας και ειδικότερα για τον τομέα της ψυχικής υγείας. Οι επαγ-γελματίες ψυχικής υγείας οφείλουν να είναι πολύ προ-σεκτικοί στην εκτίμηση της αυτοκτονικής συμπεριφο-ράς των ατόμων. Οι κλίμακες αυτοκτονικότητας είναι αξιόπιστα εργαλεία τα οποία συνεισφέρουν στη σωστή εκτίμηση της κατάστασης και είναι ορθό να χορηγούνται στις κατάλληλες περιπτώσεις. Το φάσμα των παραγό-ντων κινδύνου αυτοκτονικότητας ως έναν μεγάλο βαθμό έχει αναγνωριστεί και ταξινομηθεί, ωστόσο ενδέχεται να υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που δεν έχουν ταξινο-μηθεί μέχρι στιγμής.

Ευχαριστίες: Iδιαίτερες ευχαριστίες απονέμονται στους καθηγητές Ψυχιατρικής του ΑΠΘ κ. Νηματούδη Ιωάννη και κ. Φουντουλάκη Κωνσταντίνο για την καθο-δήγηση και την επίβλεψη της εργασίας.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ - NARRATIVE REVIEW Γεωργιάδου Σ και Πιτσαλίδης Κ


ABSTRACT

Scales in Suicide Risk Assessment

Soultana Georgiadou,1 Konstantinos Pitsalidis2

1Psychologist, MSc, MSc, Med, Research Associate, 3rd Psychiatric Deparment, AXEPA, 2Psychiatrist, Psychotherapist, Research Associate 3rd Psychiatric Deparment, AXEPA, Greece

Introduction: Suicide and suicide attempts remain a challenge for the health system and especially for mental health system. Suicidal behaviors are a major problem due to the mortality and the co-morbidity that can be present. Although scales for recognizing suicidal behavior have been developed, some scales are not quite enough to predict suicidal behavior. Aim: The purpose of this study is to present the scales in suicide risk assessment. Material and Method: The current review examines the research findings from 39 empirical studies, which analyze the suicidal behavior and the scales in suicide risk assessment. The following inclusion criteria were used: (a) publications only in peer-reviewed journals, (b) original articles should be written in English, (c) provision of sufficient statistical and methodological in-formation in order to allow replication. The research was conducted via data bases (PsycINFO, Expanded Academic, Web of Science, PubMed). The following key-words were used: "suicide", "suicide attempts" and "scales in suicide risk assessment". Results: Totally 16 scales in suicide risk assessment were recorded and 8 scales for suicide with their alpha Cronbach were presented. Suicide scales have been able to identify and classify the majority of major risk fac-tors for suicide but there are still some suicide risk factors unidentified. Conclusion: Suicide scales are useful tools for suicidal behaviors assessment and it is beneficial to be used at the right time. However, in some cases the prediction of suicidal behavior may be uncertain.

Key-words: Suicide, suicide attempts, scales in suicide risk assessment.

Corresponding Author: Soultana Georgiadou, 3rd Psychiatric Deparment, AXEPA, Greece, Tel: (+30) 6979 631 468, e-mail: [email protected]

Βιβλιογραφία1. Schmidtke A, Bille-Brahe U, DeLeo D, Kerkhof A, Bjerke T, Crep-

et P et al. Attempted suicide in Europe: rates, trends and so-ciodemographic characteristics of suicide attempters during the period 1989-1992. Results of the WHO/EURO Multicentre Study on Parasuicide. Acta Psychiatr Scand 1996, 93:327–338

2. WHO. Suicide Rates (per 100,000), by country, year, and gender. 2011. Available from: http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide/suiciderates/en/

3. Rihmer Z, Belso N, Kiss K. Strategies for suicide prevention. Curr Opin Psychiat 2002, 15:83–87

4. Rihmer Z. Suicide risk in mood disorders. Curr Opin Psychiatry 2007, 20:17–22

5. Isometsa ET, Aro HM, Henriksson MM, Heikkinen ME, Lon-nqvist JK. Suicide in major depression in different treatment settings. J Clin Psychiatry 1994, 55:523–527

6. Beautrais AL, Joyce PR, Mulder RT. Risk factors for serious suicide attempts among youths aged 13 through 24 years. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1996, 35:1174–1182

7. Beck AT. Hopelessness as a predictor of eventual suicide. Ann N Y Acad Sci 1986, 487:90–96

8. Cochrane-Brink KA, Lofchy JS, Sakinofsky I. Clinical rating scales in suicide risk assessment. Gen Hosp Psychiatry 2000, 22:445–551

9. MacLeod AK, Tata P, Tyrer P, Schmidt U, Davidson K, Thomp-son S. Hopelessness and positive and negative future think-ing in parasuicide. Br J Clin Psychol 2005, 44:495–504

10. McMillan D, Gilbody S, Beresford E, Neilly L. Can we predict suicide and non-fatal self-harm with the Beck Hopelessness Scale? A meta-analysis. Psychol Med 2007, 37:769–778

11. Osman A, Barrios FX, Gutierrez PM, Wrangham JJ, Kopper BA, Truelove RS et al. The Positive and Negative Suicide Ideation (PANSI) inventory: psychometric evaluation with adolescent psychiatric inpatient samples. J Pers Assess 2002, 79:512–530

12. Osman A, Gutierrez PM, Barrios F, Wong JL, Freedenthal S, Lozano G. Development and initial psychometric properties of the University of Texas at San Antonio Future Disposition Inventory. J Clin Psychol 2010, 66:410–429

13. Nowotny ML. Assessment of hope in patients with cancer: development of an instrument. Oncol Nurs Forum 1989, 16:57–61

14. Herth K. Abbreviated instrument to measure hope: devel-opment and psychometric evaluation. J Adv Nurs 1992, 17:1251–1259

15. Snyder CR, Hoza B, Pelham WE, Rapoff M, Ware L, Danovsky M et al. The development and validation of the Children's Hope Scale. J Pediatr Psychol 1997, 22:399–421



16. Spirito A, Valeri S, Boergers J, Donaldson D. Predictors of continued suicidal behavior in adolescents follow-ing a suicide attempt. J Clin Child Adolesc Psychol 2003, 32:284–289

17. Evans E, Hawton K, Rodham K, Deeks J. The prevalence of suicidal phenomena in adolescents: a systematic review of population-based studies. Suicide Life Threat Behav 2005, 35:239–250

18. Burk F, Kurz A, Moller HJ. Suicide risk scales: do they help to predict suicidal behaviour? Eur Arch Psychiatry Neurol Sci 1985, 35:153–157

19. Fliege H, Kocalevent RD, Walter OB, Beck S, Gratz KL, Gutier-rez PM et al. Three assessment tools for deliberate self-harm and suicide behavior: evaluation and psychopathological correlates. J Psychosom Res 2006, 61:113–121

20. Fujisawa D, Tanaka E, Sakamoto S, Neichi K, Nakagawa A, Ono Y. The development of a brief screening instrument for depression and suicidal ideation for elderly: the De-pression and Suicide Screen. Psychiatry Clin Neurosci 2005, 59:634–638

21. Yaseen Z, Katz C, Johnson MS, Eisenberg D, Cohen LJ, Gal-ynker II. Construct development: The Suicide Trigger Scale (STS-2), a measure of a hypothesized suicide trigger state. BMC Psychiatry 2010, 10:110

22. Fountoulakis KN, Pantoula E, Siamouli M, Moutou K, Gonda X, Rihmer Z et al. Development of the Risk Assessment Suicid-ality Scale (RASS): a population-based study. J Affect Disord 2012, 138:449–457

23. Osman A, Gutierrez PM, Muehlenkamp JJ, Dix-Richardson F, Barrios FX, Kopper BA. Suicide Resilience Inventory-25: de-velopment and preliminary psychometric properties. Psychol Rep 2004, 94:1349–1360

24. Lennings CJ. Suicide and time perspective: an examination of Beck and Yufit's suicide-risk indicators. J Clin Psychol 1992, 48:510–516

25. Gau SS, Chen CH, Lee CT, Chang JC, Cheng AT. Development of a Chinese version of the Suicide Intent Scale. Suicide Life Threat Behav 2009, 39:332–342

26. Linehan MM, Comtois KA, Brown MZ, Heard HL, Wagner A. Suicide Attempt Self-Injury Interview (SASII): development, reliability, and validity of a scale to assess suicide attempts and intentional self-injury. Psychol Assess 2006, 18:303–312

27. Heisel MJ, Flett GL. The development and initial validation of the geriatric suicide ideation scale. Am J Geriatr Psychiatry 2006, 14:742–751

28. Lewinsohn PM, Langhinrichsen-Rohling J, Langford R, Rohde P, Seeley JR, Chapman J. The life attitudes schedule: a scale to assess adolescent life-enhancing and life-threatening behaviors. Suicide Life Threat Behav 1995, 25:458–474

29. Smyth CL, MacLachlan M. Confirmatory factor analysis of the Trinity Inventory of Precursors to Suicide (TIPS) and its relationship to hopelessness and depression. Death Studies 2005, 29:333–350

30. Osman A, Gutierrez PM, Kopper BA, Barrios FX, Chiros CE. The positive and negative suicide ideation inventory: develop-ment and validation. Psychol Rep 1998, 82:783–793

31. Hermes B, Deakin K, Lee K, Robinson S. Suicide risk assess-ment: 6 steps to a better instrument. J Psychosoc Nurs Ment Health Serv 2009, 47:44–49

32. Glassmire DM, Stolberg RA, Greene RL, Bongar B. The util-ity of MMPI-2 suicide items for assessing suicidal potential: development of a Suicidal Potential Scale. Assessment 2001, 8:281–290

33. Bjerkeset O, Romundstad P, Evans J, Gunnell D. Association of adult body mass index and height with anxiety, depression, and suicide in the general population: the HUNT study. Am J Epidemiol 2008, 167:193–202

34. Dinya E, Csorba J, Sorfozo Z, Steiner P, Ficsor B, Horvath A. Profiles of suicidality and clusters of Hungarian adolescent outpatients suffering from suicidal behaviour. Psychopathol-ogy 2009, 42:299–310

35. Valtonen H, Suominen K, Mantere O, Leppamaki S, Arvilommi P, Isometsa ET. Suicidal ideation and attempts in bipolar I and II disorders. J Clin Psychiatry. 2005;66(11):1456-62

36. Williams JM, Crane C, Barnhofer T, Van der Does AJ, Segal ZV. Recurrence of suicidal ideation across depressive episodes. J Affect Disord 2006, 91:189–194

37. kiskal HS, Benazzi F, Perugi G, Rihmer Z. Agitated "unipolar" depression re-conceptualized as a depressive mixed state: implications for the antidepressant-suicide controversy. J Affect Disord 2005, 85:245–258

38. Balazs J, Benazzi F, Rihmer Z, Rihmer A, Akiskal KK, Akiskal HS. The close link between suicide attempts and mixed (bipo-lar) depression: implications for suicide prevention. J Affect Disord 2006, 91:133–138

39. Rihmer Z, Akiskal H. Do antidepressants t(h)reat(en) de-pressives? Toward a clinically judicious formulation of the antidepressant-suicidality FDA advisory in light of declin-ing national suicide statistics from many countries. J Affect Disord. 2006;94:3-13

EΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - ORIGINAL PAPERΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2020, 59(1): 53–63 • HELLENIC JOURNAL OF NURSING 2020, 59(1): 53–63

Σωματικός Πόνος και Ψυχική Καταπόνηση Ασθενών

με Ορθοπεδικά ΠροβλήματαΙωάννα Β. Παπαθανασίου,1,2 Φωτεινή Καμπέρη,3 Σοφία Καστανίδου,4

Φωτεινή Μάλλη,1 Γεώργιος Ζακυνθινός,5 Κωνσταντίνος Τσάρας,6 Δημήτριος Παπαγιάννης,7,2 Ευάγγελος Φραδέλος8,2

Βody Pain and Psychological Distress in Patients with Orthopedic Problems


1 Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας,

2 Εργαστήριο Κοινοτικής Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας,

3 Νοσηλεύτρια MSc, Γενικό Νοσοκομείο Γρεβενών,

4 PhD, Med, European School Luxembourg II, Luxembourg,

5 Ιατρός, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας,

6 Αναπληρωτής Καθηγητής, Γενικό Τμήμα, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας,

7 Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας,

8 Νοσηλευτής, PhD, Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών «Η Σωτηρία»

Υπεύθυνος αλληλογραφίας:Ιωάννα Β. ΠαπαθανασίουΕργαστήριο Κοινοτικής Νοσηλευτικής, Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Περιοχή Γαιόπολις, Περιφερειακή Οδός Λάρισας-Τρικάλων, 415 00 ΛάρισαΤηλ: (+30) 6977 637 933, 2410-684 446e-mail: [email protected], [email protected]

Εισαγωγή: Ο πόνος είναι θεμελιώδους σημασίας για τον άνθρωπο, είναι ένα σύστημα προειδοποίησης. Η πρόοδος στην ιατρική αλλά και στη νο-σηλευτική, έχει προσφέρει μία πιο ενδελεχή γνώση και αντίληψη της όλης διάστασης του πόνου. Σκοπός: H διερεύνηση της επίδρασης του σωμα-τικού πόνου στην ψυχική κατάσταση των ασθενών με ορθοπεδικά προ-βλήματα, καθώς και της σχέσης του με τα χαρακτηριστικά των ασθενών. Υλικό και Μέθοδος: Πραγματοποιήθηκε συγχρονική μελέτη στην οποία συμμετείχαν 103 ασθενείς με μυοσκελετικές παθήσεις που νοσηλεύονταν σε Ορθοπεδική Κλινική Γενικού Νοσοκομείου. Για τη συλλογή των δεδο-μένων χρησιμοποιήθηκε ανώνυμο ερωτηματολόγιο, αποτελούμενο από τρεις ενότητες ερωτήσεων (α) Ερωτήσεις δημογραφικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών, υγείας και λειτουργικότητας, (β) Το Ερωτηματολόγιο Δι-ερεύνησης του Πόνου SFMPQ, γ. Η Κλίμακα Κατάθλιψης, Άγχους και Στρες DASS-21. Για τη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων χρησιμοποιήθη-καν παραμετρικές δοκιμασίες. Το επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας ορίσθηκε σε p<0,05. Αποτελέσματα: Από τους 103 ασθενείς, το 67,0% ήταν γυναίκες και το 33,0% άνδρες. Η ηλικία κυμαινόταν από 26 έως 89 έτη, με μέση τιμή τα 63,81 έτη. Το φύλο, η ηλικία, ο αριθμός παιδιών, το επίπεδο εκπαίδευσης και το επάγγελμα σχετίζεται με την κατάθλιψη, το στρες και τη συνολική ψυχική καταπόνηση. Όλες οι διαστάσεις του πό-νου (ένταση παρόντος πόνου, αισθητηριακός πόνος, συναισθηματικός πόνος, συνολική αίσθηση του πόνου) παρουσιάζουν θετική συσχέτιση με την ένταση του άγχους (p<0,001), της κατάθλιψης (p<0,001) και του στρες (p<0,001). Συμπεράσματα: Ο πόνος είναι ένα κοινό πρόβλημα στους ασθενείς με ορθοπεδικά προβλήματα υγείας που σχετίζεται με την ψυχική τους κατάσταση. Η θεραπευτική αντιμετώπισή του πρέπει να είναι προ-σανατολισμένη στον ασθενή, στο πλαίσιο μιας ολιστικής προσέγγισης. Λέξεις-ευρετηρίου: Πόνος, κατάθλιψη, ψυχική καταπόνηση, ορθοπεδικά προβλήματα.


EΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - ORIGINAL PAPER ΣΩΜΑΤΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΝΗΣΗ


Eισαγωγή“Hurting bodies and suffering minds often require the

same treatment.” – HippocratesΟι Μυοσκελετικές παθήσεις (ΜΣΠ) αποτελούν ένα αυ-

ξανόμενο ζήτημα υγειονομικής περίθαλψης παγκοσμίως, αποτελώντας τη δεύτερη κύρια αιτία αναπηρίας. Για πα-ράδειγμα, στις ΗΠΑ υπήρχαν περισσότερα από 16 εκατομ-μύρια άτομα με ορθοπεδικά προβλήματα σε θεραπεία το 2004, ενώ το συνολικό κόστος για τη θεραπεία των ΜΣΠ εκτιμάται ότι υπερβαίνει τα 125 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Το 2006, περίπου το 14,3% του καναδικού πληθυ-σμού ζούσε με αναπηρία, ενώ σχεδόν το ήμισυ οφειλόταν σε ΜΣΠ.1 Οι ΜΣΠ μπορούν να επηρεάσουν πολλά δια-φορετικά τμήματα του σώματος, συμπεριλαμβανομένης της άνω και κάτω ράχης, του αυχένα, των ώμων και των άκρων. Παραδείγματα ΜΣΠ περιλαμβάνουν σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα, επικονδυλίτιδα, τενοντίτιδα, οσφυαλ-γία, σύνδρομο έντασης αυχένα και σύνδρομο κραδασμού χεριού-βραχίονα.2

Οι ΜΣΠ προκαλούνται από το βιομηχανικό φορτίο, το οποίο ορίζεται ως η δύναμη που πρέπει να εφαρμοστεί για την εκτέλεση των καθηκόντων, η διάρκεια της εφαρμοζό-μενης δύναμης και η συχνότητα με την οποία εκτελούνται οι εργασίες. Οι δραστηριότητες που συνεπάγονται βαριά φορτία μπορούν να οδηγήσουν σε οξεία βλάβη, αλλά οι περισσότερες ασθένειες που σχετίζονται με την εργα-σία προέρχονται από κινήσεις που είναι επαναλαμβανό-μενες ή από τη διατήρηση μιας στατικής θέσης. Ακόμη και οι δραστηριότητες που δεν απαιτούν μεγάλη δύνα-μη μπορούν να προκαλέσουν βλάβη στους μύες, εάν η δραστηριότητα επαναληφθεί αρκετά συχνά σε σύντομα χρονικά διαστήματα. Οι παράγοντες κινδύνου ΜΣΠ πε-ριλαμβάνουν την εκτέλεση εργασιών με μεγάλη δύναμη και επανάληψη ή διατήρηση μιας μη μητρικής στάσης. Ιδιαίτερη ανησυχία αποτελεί ο συνδυασμός βαρύ φορτίου με επανάληψη. Αν και η κακή στάση του σώματος συχνά κατηγορείται για πόνο στην πλάτη, μια συστηματική ανα-σκόπηση της βιβλιογραφίας απέτυχε να βρει μια συνεπή σύνδεση.3 Οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς την τάση τους να υπόκεινται σε ΜΣΠ. Το φύλο είναι ένας παράγοντας, με τις γυναίκες να έχουν υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης ΜΣΠ από τους άνδρες. Η παχυσαρκία είναι επίσης ένας παράγοντας, με τα υπέρβαρα άτομα να έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να εμφανίσουν κάποια ΜΣΠ, συγκεκριμένα της κάτω ράχης.4 Υπάρχει αυξανόμενη συναίνεση ότι οι ψυ-χοκοινωνικοί παράγοντες είναι μια άλλη αιτία ορισμένων ΜΣΠ. Ορισμένες θεωρίες γι’ αυτήν την αιτιώδη σχέση που έχει βρεθεί από πολλούς ερευνητές περιλαμβάνουν αυ-ξημένη μυϊκή τάση, αυξημένη πίεση αίματος και υγρού, μείωση των λειτουργιών ανάπτυξης και μείωση ευαισθη-σίας στον πόνο. Παρόλο που δεν υπάρχει συναίνεση αυτή

τη στιγμή, μερικοί από τους αγχώδεις παράγοντες που εντοπίζονται στο εργασιακό περιβάλλον και συσχετίζο-νται με τις ΜΣΠ στον εργασιακό χώρο, περιλαμβάνουν υψηλές απαιτήσεις εργασίας, χαμηλή κοινωνική στήριξη και συνολική πίεση εργασίας. Οι ερευνητές έχουν εντοπί-σει συστηματικά τις αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ της δυσα-ρέσκειας από την εργασία και των ΜΣΠ. Για παράδειγμα, η βελτίωση του επιπέδου ικανοποίησης από την εργασία μπορεί να μειώσει το 17–69% των διαταραχών της πλάτης που σχετίζονται με την εργασία και η βελτίωση του ελέγ-χου της απασχόλησης μπορεί να μειώσει το 37–84% των καρδιακών διαταραχών που σχετίζονται με την εργασία.4

Επειδή οι εργαζόμενοι διατηρούν την ίδια στάση κατά τη διάρκεια πολλών εργάσιμων ημερών και συχνά για αρκετά χρόνια, ακόμη και οι φυσικές στάσεις μπορούν να οδηγήσουν σε ΜΣΠ όπως ο πόνος στην πλάτη. Οι στάσεις που είναι λιγότερο φυσικές, όπως η συστροφή ή η τάση στο άνω μέρος του σώματος, συνεισφέρουν τυπικά στην ανάπτυξη των ΜΣΠ εξαιτίας του αφύσικου εμβιομηχανι-κού φορτίου αυτών των στάσεων. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η στάση του σώματος συμβάλλει στις ΜΣΠ του αυχένα, του ώμου και της πλάτης. Η επαναλαμβανόμενη κίνηση είναι ένας άλλος παράγοντας κινδύνου για τις ΜΣΠ επαγ-γελματικής προέλευσης, επειδή οι εργαζόμενοι μπορούν να εκτελούν τις ίδιες κινήσεις επανειλημμένα για μεγάλα χρονικά διαστήματα (π.χ. δακτυλογραφήσεις που οδη-γούν σε σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα), οι οποίες δύνα-ται να αφορούν σε αρθρώσεις και μύες που εμπλέκονται στην εν λόγω κίνηση. Οι εργαζόμενοι που κάνουν επα-ναλαμβανόμενες κινήσεις σε υψηλό ρυθμό εργασίας με μικρό χρόνο ανάκτησης και οι εργαζόμενοι με ελάχιστο ή καθόλου έλεγχο της χρονικής στιγμής των κινήσεων (π.χ. εργαζόμενοι σε γραμμές συναρμολόγησης) είναι επί-σης επιρρεπείς σε ΜΣΠ λόγω της συνεχούς κίνησης στο έργο τους. Η δύναμη που απαιτείται για την εκτέλεση ενεργειών στην εργασία μπορεί επίσης να συσχετιστεί με υψηλότερο κίνδυνο ΜΣΠ στους εργαζόμενους, επειδή οι κινήσεις που απαιτούν περισσότερη δύναμη μπορούν να καταστρέψουν τους μύες γρηγορότερα, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε τραυματισμό ή/και πόνο. Επιπλέ-ον, η έκθεση σε κραδασμούς (που βιώνουν π.χ. οι οδηγοί φορτηγών ή οι κατασκευαστές) και σε εξαιρετικά υψηλές θερμοκρασίες μπορεί να επηρεάσει την ικανότητα του εργαζόμενου να κρίνει τη δύναμη και να οδηγήσει στην ανάπτυξη των ΜΣΠ. Η έκθεση σε δόνηση σχετίζεται επί-σης με το σύνδρομο κραδασμών χειρός και βραχίονα, το οποίο παρουσιάζει συμπτώματα έλλειψης κυκλοφορίας αίματος στα δάκτυλα, συμπίεση νεύρων, και αιμωδίες.5

Η αξιολόγηση των ΜΣΠ βασίζεται σε αυτοαναφορές συμπτωμάτων και πόνου, καθώς και σε φυσική εξέταση από γιατρό. Οι γιατροί βασίζονται στο ιατρικό ιστορικό,

EΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - ORIGINAL PAPER Παπαθανασίου ΙΒ και συν


στους ψυχαγωγικούς και επαγγελματικούς κινδύνους, στην ένταση του πόνου, στη φυσική εξέταση για τον εντοπισμό της πηγής του πόνου, και μερικές φορές στις εργαστηριακές εξετάσεις, στις ακτινογραφίες ή σε μια μαγνητική τομογραφία. Οι γιατροί αναζητούν ειδικά κρι-τήρια για τη διάγνωση κάθε διαφορετικής μυοσκελετικής διαταραχής, με βάση την τοποθεσία, τον τύπο και την ένταση του πόνου, καθώς και το είδος της περιορισμένης ή οδυνηρής κίνησης που βιώνει ένας ασθενής. Ένα δημο-φιλές μέτρο αξιολόγησης των ΜΣΠ είναι το σκανδιναβικό ερωτηματολόγιο που έχει μια εικόνα του σώματος με δι-άφορες περιοχές που έχουν επισημανθεί και ζητάει από το άτομο να υποδείξει σε ποιους τομείς έχει βιώσει πόνο και σε ποιους τομείς ο πόνος παρεμβαίνει στην κανονική δραστηριότητα.5

Ο πόνος που συχνά συνοδεύει τις ΜΣΠ επιδρά στην ψυχική κατάσταση των ασθενών με πολλούς από τους ασθενείς να πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια για διατα-ραχές άγχους και διαταραχές της διάθεσης όπως η κατά-θλιψη. Παρά τα αυξημένα ποσοστά ανάρρωσης, πολλοί ασθενείς παρουσιάζουν σημαντικές συννοσηρότητες, συμπεριλαμβανομένης της μειωμένης ποιότητας ζωής, επίμονου πόνου και αυξημένου κινδύνου για ψυχικές δια-ταραχές.6 Σε μια πρόσφατη μελέτη στην Αιθιοπία στην οποία αξιολογήθηκαν 417 ορθοπεδικοί ασθενείς, βρέθηκε ότι το 36,1% αντιμετώπιζε υψηλά επίπεδα άγχους, ενώ το 39,8% υψηλά επίπεδα κατάθλιψης. Μάλιστα βρέθηκε ότι η παρουσία αυτών των δύο διαταραχών σχετίζεται με το γυναικείο φύλο, την ύπαρξη επίμονου πόνου και την έλ-λειψη κοινωνικής στήριξης.7 Σε άλλη μελέτη που καταδει-κνύει τα υψηλά ποσοστά ψυχικής καταπόνησης ανάμεσα σε ορθοπεδικούς ασθενείς, μελετήθηκαν 363 ασθενείς με σοβαρό ορθοπεδικό τραύμα και διαπιστώθηκε ότι το 14% από αυτούς παρουσίασε ψυχική διαταραχή.8

Πιο συγκεκριμένα η αγχώδης διαταραχή, η οποία είναι μια πάρα πολύ κοινή διαταραχή που συνυπάρχει τόσο με ψυχιατρικά αλλά και σωματικά προβλήματα, έχει βρεθεί να παρουσιάζεται και σε μεγάλο ποσοστό ασθενών με ΜΣΠ. Έχουν διεξαχθεί πολυάριθμες μελέτες για τη εξέτα-ση της σχέσης μεταξύ άγχους, διαταραχής μετατραυματι-κού στρες (ΔΜΣ) και πόνου.9 Επιπρόσθετα, η κατάθλιψη της οποίας ο επιπολασμός κυμαίνεται παγκοσμίως στο 17%, είναι μια ψυχική κατάσταση, η οποία είναι συνυφα-σμένη και με άλλες ιατρικές και ψυχιατρικές παθήσεις.10 Στις ΜΣΠ η παρουσία της κατάθλιψης είναι τόσο συχνή, ώστε οι ερευνητές να μιλάνε για συννοσηρότητα. Συγκε-κριμένα, η κατάθλιψη μαζί με τη ΔΜΣ φαίνεται να συνυ-πάρχουν πολύ συχνά σε ΜΣΠ σε ποσοστό που φτάνει και ώς 53%. Ενώ η εμφάνιση μόνο της κατάθλιψη σε ΜΣΠ κυμαίνεται από 9 έως και 56%.11

Παρά το έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον παγκοσμί-ως, στον ελληνικό χώρο τα ερευνητικά δεδομένα για τη σχέση του σωματικού πόνου με την ψυχική καταπόνηση σε ορθοπεδικούς ασθενείς είναι περιορισμένα και αντι-κρουόμενα, δίνοντας έναυσμα για περαιτέρω μελέτη. Σε μελέτη, η οποία πραγματοποιήθηκε στην ευρύτερη περιοχή των Ιωάννινων και στην οποία συμμετείχαν 293 ασθενείς με ΜΣΠ αξιολογήθηκε ο πόνος και η ψυχιατρική συμπτωματολογία. Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής έδειξαν την ύπαρξη θετικής σχέσης μεταξύ πόνου και ψυχιατρικών συμπτωμάτων, με τις γυναίκες να βιώνουν μεγαλύτερης έντασης σωματικό πόνο και περισσότερα ψυχιατρικά συμ πτώματα.12 Τα αποτελέσματα αυτά έρχο-νται σε αντίθεση με παλαιότερη μελέτη που αφορούσε σε ασθενείς οι οποίοι διέμεναν στην Αττική και αντιμετώπι-ζαν χρόνια οσφυαλγία. Στη συγκεκριμένη μελέτη βρέθηκε ότι δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ του επιπέδου κατάθλιψης και άγχους με την ένταση του σω-ματικού πόνου. Στη μελέτη αυτή βρέθηκε ότι σημαντικοί επιβαρυντικοί παράγοντες για την ένταση του πόνου εί-ναι η νεαρή ηλικία και το υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο.13

Σκοπός

Η παρούσα ερευνητική μελέτη έχει ως σκοπό τη δι-ερεύνηση της ύπαρξης πιθανής σχέσης ανάμεσα στον σωματικό πόνο με τα κοινωνικά και δημογραφικά χα-ρακτηριστικά των ασθενών με ΜΣΠ, όπως επίσης και με την υγεία και λειτουργικότητα αυτών των ασθενών. Βασι-κός στόχος της εργασίας είναι επίσης να διερευνηθεί εάν υπάρχει σχέση ανάμεσα στον σωματικό πόνο και στην ψυχική καταπόνηση των ασθενών με ΜΣΠ.


Σχεδιασμός μελέτης

Διενεργήθηκε περιγραφική μελέτη συσχέτισης και ο σχεδιασμός της ήταν συγχρονικού τύπου. Τον Πληθυσμό Στόχο της έρευνας αποτελούν οι ασθενείς με ορθοπεδικά προβλήματα υγείας. Το δείγμα της μελέτης αποτέλεσαν 103 ασθενείς με μυοσκελετικές διαταραχές ανεξαρτήτως διάγνωσης νόσου που νοσηλεύονταν στην Ορθοπεδική Κλινική του Γενικού Νοσοκομείου Γρεβενών ή προσήλθαν στα Εξωτερικά Ιατρεία της. Η δειγματοληψία ήταν ευκολί-ας και ως κριτήριο αποκλεισμού ήταν μόνο αυτό της μη συνεργασιμότητας και της συγκατάθεσης συμμετοχής στην έρευνα.

Συλλογή δεδομένων και ερευνητικά εργαλεία

Η συλλογή του εμπειρικού υλικού της έρευνας έγινε στο Γενικό Νοσοκομείο Γρεβενών και ειδικότερα στην



Ορθοπεδική Κλινική και τα Εξωτερικά Ιατρεία της, κατά το χρονικό διάστημα του μηνός Απριλίου του 2019. Η διεξαγωγή της έρευνας πραγματοποιήθηκε αφού προ-ηγουμένως χορηγήθηκε σχετική άδεια από τη διοίκηση του Νοσοκομείου. Η συμμετοχή των ασθενών ήταν εθε-λοντική αφού προηγήθηκε ενημέρωση για τον σκοπό της έρευνας και χορηγήθηκαν οι απαραίτητες πληροφορίες διεξαγωγής της.

Για τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε ένα ανώνυμο, πλήρως δομημένο και αυτοσυμπληρούμενο από τους συμμετέχοντες ερωτηματολόγιο. Ειδικότερα το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε απαρτιζόταν από τρεις ενότητες, τις εξής:α. Ερωτηματολόγιο κοινωνικο-δημογραφικών χαρακτη-

ριστικών, υγείας και λειτουργικότητας. Περιελάβανε έντεκα κλειστού τύπου ερωτήσεις σχετικά με τα κοι-νωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά των ασθενών (φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, αριθμός παι-διών, επίπεδο εκπαίδευσης, επάγγελμα, τόπος μόνιμης κατοικίας, διαμονή με άλλους) καθώς και τα χαρακτη-ριστικά υγείας τους (καπνιστική συνήθεια, αυτοαξιολό-γηση βάρους, διάγνωση ορθοπεδικού προβλήματος).

β. Ερωτηματολόγιο Κατάθλιψης, Άγχους και Στρες (DASS21). Για την εκτίμηση της αρνητικής συναισθη-ματικής κατάστασης χρησιμοποιήθηκε η Κλίμακα Κα-τάθλιψης, Άγχους και Στρες (Depression Anxiety Stress Scale, DASS) των Lovibond & Lovibond (Lovibond & Lovibond 1995), η οποία αξιολογεί παραμέτρους της ψυχικής υγείας που χαρακτηρίζουν αρνητική συναι-σθηματική κατάσταση δηλαδή της κατάθλιψης, του άγχους και του στρες. Η προσαρμοσμένη για την Ελ-λάδα εκδοχή της Κλίμακας DASS, η οποία χρησιμοποι-ήθηκε στην παρούσα ερευνητική εργασία, έγινε από τους Λυράκο και συν (2011).14 Σύμφωνα με τους συγ-γραφείς η Κλίμακα DASS διαθέτει καλή εγκυρότητα περιεχομένου και εννοιολογικής κατασκευής, ενώ η αξιοπιστία εσωτερικής συνέπειας και η αξιοπιστία των δύο ημίσεων είναι ικανοποιητική. Η Κλίμακα DASS είναι ένα ερωτηματολόγιο αυτοαναφοράς που έχει χρησιμο-ποιηθεί σε πλήθος ερευνών ως εργαλείο μέτρησης της αρνητικής συναισθηματικής διάστασης της κατάθλι-ψης, του άγχους και του στρες. Η Κλίμακα αποτελείται από συνολικά 21 δηλώσεις - προτάσεις και διακρίνεται σε τρεις επιμέρους Υποκλίμακες: (α) «Κατάθλιψη» που περιλαμβάνει 7 προτάσεις, (β) «Άγχος» που περιλαμ-βάνει 7 προτάσεις και )γ) «Στρες» που περιλαμβάνει 7 προτάσεις. Οι απαντήσεις δίνονται σε 4-βαθμη κλίμακα τύπου Likert με διαβάθμιση από «0=Δεν ίσχυε καθόλου για μένα» έως «3=Ίσχυε για μένα πάρα πολύ, ή τις πε-ρισσότερες φορές». Η συνολική βαθμολογία (συνολικό σκορ) της Κλίμακας και των Υποκλιμάκων εξάγεται από

το άθροισμα των απαντήσεων στις επιμέρους προτά-σεις πολλαπλασιαζόμενο επί 2. Ως εκ τούτου το συνο-λικό σκορ κάθε Υποκλίμακας κυμαίνεται από 0 έως 42, ενώ το συνολικό σκορ της Κλίμακας κυμαίνεται από 0 έως 126. Το υψηλότερο σκορ δηλώνει και υψηλότερα επίπεδα αρνητικής συναισθηματικής κατάστασης και ψυχικής καταπόνησης του ερωτώμενου.

γ. Ερωτηματολόγιο Πόνου (SFMPQ). Για την αξιολόγηση του σωματικού πόνου χρησιμοποιήθηκε η σταθμισμέ-νη στα Ελληνικά , σύντομη εκδοχή του Ερωτηματολο-γίου Πόνου του McGill (Short Form of the McGill Pain Questionnaire, SFMPQ).15 Το Ερωτηματολόγιο Πόνου SFMPQ είναι ένα ευρέως χρησιμοποιούμενο εργαλείο για την αξιολόγηση της ποιότητας του πόνου. Το Ερω-τηματολόγιο SFMPQ περιλαμβάνει μια κλίμακα βαθ-μολόγησης έξι σημείων, από το σημείο «0=καθόλου πόνος» έως το σημείο «5=αφόρητος πόνος», η οποία περιγράφει την ένταση του παρόντος πόνου κατά τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου (δείκτης έντασης παρόντος πόνου). Επίσης περιλαμβάνει δεκαπέντε πε-ριγραφικά επίθετα της αίσθησης (εντύπωσης) που προ-καλεί ο πόνος, τα οποία βαθμολογούνται σε μια κλίμακα τεσσάρων σημείων, από το σημείο «0=καθόλου πόνος» έως το σημείο «3=έντονος πόνος». Η κλίμακα έχει δύο διαστάσεις. Οι έντεκα χαρακτηρισμοί περιγράφουν την αισθητηριακή εντύπωση του πόνου, από την άθροιση των οποίων προκύπτει ο δείκτης αισθητηριακού πόνου. Οι τέσσερεις εναπομείναντες χαρακτηρισμοί περιγρά-φουν την συναισθηματική εντύπωση του πόνου, από την άθροιση των οποίων προκύπτει ο δείκτης συναι-σθηματικού πόνου. Από την άθροιση των δύο δεικτών προκύπτει ο δείκτης συνολικής αίσθησης πόνου.

Στατιστική ανάλυση δεδομένων

Η στατιστική ανάλυση των δεδομένων της έρευνας έγινε με τη χρήση του στατιστικού πακέτου “SPSS 22.0 for Windows”, εφαρμόζοντας τις μεθόδους της Περιγρα-φικής και της Επαγωγικής Στατιστικής. Η Περιγραφική ανάλυση περιελάμβανε την κατανομή συχνοτήτων των ποιοτικών μεταβλητών (απόλυτη και σχετική % συχνότη-τα) και εκτιμήσεις των παραμέτρων θέσης και διασποράς των ποσοτικών μεταβλητών (μέση τιμή, σταθερή απόκλι-ση, ελάχιστη και μέγιστη τιμή). Η διερεύνηση πιθανών συσχετίσεων έγινε με την Επαγωγική ανάλυση, η οποία περιελάμβανε τον συντελεστή συσχέτισης του Pearson (r), τον έλεγχο t-test για ανεξάρτητα δείγματα και την ανάλυση διακύμανσης κατά έναν παράγοντα (one-way ANOVA). Τα επίπεδα σημαντικότητας ήταν αμφίπλευρα και το αποδεκτό επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας τέθηκε στο 5% (p value<0,05).




Χαρακτηριστικά του δείγματος

Το 67,0% των ασθενών του δείγματος ήταν γυναίκες και το 33,0% άνδρες. Η ηλικία τους κυμαινόταν από 26 έως 89 έτη με μέση τιμή τα 63,81 έτη. Το 77,7% των ασθε-νών ήταν έγγαμοι και η πλειονότητα (56,3%) είχε 1 έως 2 παιδιά. Το 44,7% είχε πρωτοβάθμια εκπαίδευση και το 35,9% δευτεροβάθμια. Η πλειονότητα (54,4) δεν εργα-ζόταν καθώς ήταν συνταξιούχοι ή άνεργοι. Όσον αφορά στη διαβίωση το 84,5% ζούσε μαζί με άλλους και το 69,9% κατοικούσε σε μη αστική περιοχή (πίνακας 1).

Μη καπνιστές ή πρώην καπνιστές ήταν το 74,7% των ασθενών του δείγματος. Ως φυσιολογικό αυτοαξιολο-γούσε το βάρος του το 68,9% των ασθενών. Σχετικά με

Πίνακας 1. Δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των ασθενών (n=103).

Δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά

n (%)

Φύλο

Άνδρας 34 33,0Γυναίκα 69 67,0Ηλικία (έτη)mean ± SD 63,81 ± 15,88min – max 26 – 89

Οικογενειακή κατάστασηΈγγαμος 80 77,7Μη έγγαμος 23 22,3

Αριθμός παιδιών0 11 10,71-2 58 56,3≥3 34 33,0

Επίπεδο εκπαίδευσηςΠρωτοβάθμια 46 44,7Δευτεροβάθμια 37 35,9Τριτοβάθμια 20 19,4

ΕπάγγελμαΔημόσιος υπάλληλος 30 29,1Ιδιωτικός υπάλληλος 10 9,7Ελεύθερος επαγγελματίας 7 6,8Άνεργος/Συνταξιούχος 56 54,4

ΔιαβίωσηΜόνος 16 15,5Με άλλους 87 84,5Περιοχή μόνιμης κατοικίαςΑστική 31 30,1

Μη αστική 72 69,9

τα μυοσκελετικά προβλήματα υγείας το 36,9% αφορούσε σε ισχιαλγία/οσφυαλγία, το 17,5% αρθρίτιδα, το 15,5% κάταγμα άνω/κάτω άκρου, το 7,8% οστεοπόρωση και το 22,3% άλλες διαγνώσεις (πίνακας 2).

Κλίμακα κατάθλιψης, άγχους και στρες

Η αξιοπιστία εσωτερικής συνοχής της Κλίμακας Κατά-θλιψης, Άγχους και Στρες (DASS21), προσδιοριζόμενη με τον συντελεστή Cronbach’s Alpha, ήταν για τη συνολική Κλίμακα DASS α=0,98 ενώ στις τρεις επιμέρους Υποκλί-μακες: α=0,95 για την Κατάθλιψη, α=0,96 για το Άγχος και α=0,95 για το Στρες. Το γεγονός ότι οι συντελεστές α είχαν τιμές >0,70 δείχνει την πολύ καλή αξιοπιστία εσω-τερικής συνοχής των ερωτήσεων όλων των διαστάσεων της Κλίμακας (πίνακας 3).

Τα περιγραφικά στατιστικά μέτρα της Κλίμακας Κα-τάθλιψης, Άγχους και Στρες (DASS21) παρουσιάζονται στον πίνακα 3. Το σκορ για τη συνολική Κλίμακα DASS κυμαινόταν από 0 έως 122 με μέση τιμή 43,75. Η μέση τιμή του συνολικού σκορ της Κλίμακας DASS21 ήταν κάτω της τιμής 63 (μεσαίο σημείο της κλίμακας μέτρησης των απαντήσεων) γεγονός που δείχνει ότι η πλειονότητα των ασθενών του δείγματος εμφάνιζε σχετικά χαμηλές τιμές συνολικής ψυχικής καταπόνησης.

Στις επιμέρους διαστάσεις της Κλίμακας DASS το σκορ για την Κατάθλιψη κυμαινόταν από 0 έως 42 με μέση τιμή 14,12, το σκορ για το Άγχος κυμαινόταν από 0 έως 40 με μέση τιμή 12,50 και το σκορ για το Στρες κυμαινόταν από 0 έως 42 με μέση τιμή 17,13. Με βάση τη μέση τιμή το μεγαλύτερο σκορ εμφάνιζε το Στρες, έπεται η Κατάθλιψη και τέλος το Άγχος.

Πίνακας 2. Χαρακτηριστικά υγείας των ασθενών (n=103).

Χαρακτηριστικά υγείας n (%)

Καπνιστική συνήθειαΚαπνιστής 26 25,2Μη καπνιστής 54 52,4Πρώην καπνιστής 23 22,3

Αξιολόγηση σωματικού βάρουςΚάτω του φυσιολογικού 6 5,8Φυσιολογικό 71 68,9Άνω του φυσιολογικού 26 25,2

Διάγνωση ΝόσουΙσχιαλγία/Οσφυαλγία 38 36,9Κάταγμα άνω/κάτω άκρου 16 15,5Αρθρίτιδα 18 17,5Οστεοπόρωση 8 7,8

Άλλο 23 22,3



Κλίμακα πόνου

Η αξιοπιστία εσωτερικής συνοχής της Κλίμακας Πόνου (SFMPQ), προσδιοριζόμενη με τον συντελεστή Cronbach’s Alpha, ήταν για τη συνολική Κλίμακα SFMPQ α=0,97 ενώ στις δύο επιμέρους Υποκλίμακες: α=0,95 για τον δείκτη αισθητηριακού πόνου και α=0,92 για τον δείκτη συναι-σθηματικού πόνου. Το γεγονός ότι οι συντελεστές α είχαν τιμές >0,70 δείχνει την πολύ καλή αξιοπιστία εσωτερικής συνοχής των ερωτήσεων όλων των διαστάσεων της Κλί-μακας (πίνακας 4).

Τα περιγραφικά στατιστικά μέτρα της Κλίμακας Πό-νου (SFMPQ) παρουσιάζονται στον πίνακα 4. Η βαθ-μολόγηση του δείκτη έντασης του παρόντος πόνου κυμαινόταν από 0 έως 5 με μέση τιμή 2,17. Η μέση τιμή του δείκτη βρίσκεται περίπου στο μέσο της κλίμακας αξιολόγησης, δηλαδή μεταξύ του σημείου 2 (ενοχλη-τικός πόνος) και του σημείου 3 (οδυνηρός πόνος), γε-γονός που φανερώνει ότι οι ασθενείς του δείγματος ισομεράζονταν μεταξύ χαμηλών και υψηλών τιμών έντασης παρόντος πόνου.

Αναφορικά με την εκτίμηση της αίσθησης (εντύπωσης) του πόνου, το σκορ του δείκτη συνολικής αίσθησης πόνου κυμαινόταν από 0 ως 45 με μέση τιμή 17,04 που αντι-στοιχεί στην κλίμακα αξιολόγησης κάτω από το μέτριο επίπεδο. Στις δύο διαστάσεις του η μέση τιμή ήταν 12,52 για το σκορ του δείκτη αισθητηριακού πόνου (αντιστοι-χεί κάτω από το μέτριο επίπεδο) και 4,51 για το σκορ του δείκτη συναισθηματικού πόνου (αντιστοιχεί κάτω από το μέτριο επίπεδο).

Πίνακας 3. Κλίμακα κατάθλιψης, άγχους και στρες (DASS21).

Κλίμακα DASS21 Cronbach’s alpha Mean ± SD Min – Max

Κατάθλιψη 0,95 14,12±13,31 0–42

Άγχος 0,96 12,50±13,38 0–40

Στρες 0,95 17,13±12,99 0–42

Συνολική ψυχική καταπόνηση 0,98 43,75±38,46 0–122

Σχέση ψυχικής καταπόνησης και χαρακτηριστικών των ασθενών

Το φύλο σχετιζόταν με την κατάθλιψη (p=0,085), το στρες (p=0,018) και τη συνολική ψυχική καταπόνηση (p=0,050). Ειδικότερα οι άνδρες εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές κατάθλιψης, στρες και συνολικής ψυχικής καταπόνη-σης από τις γυναίκες. Η ηλικία σχετιζόταν θετικά με την κα-τάθλιψη (p<0,001), το άγχος (p<0,001), το στρες (p=0,001) και τη συνολική ψυχική καταπόνηση (p<0,001). Ειδικότερα όσο αυξανόταν η ηλικία των ασθενών τόσο αυξάνονταν τα επίπεδα κατάθλιψης, άγχους, στρες και συνολικής ψυ-χικής καταπόνησης. Ο αριθμός παιδιών σχετιζόταν θετι-κά με την κατάθλιψη (p=0,037), το άγχος (p=0,043) και τη συνολική ψυχική καταπόνηση (p=0,085). Ειδικότερα όσο αυξανόταν ο αριθμός παιδιών των ασθενών τόσο αυξά-νονταν τα επίπεδα κατάθλιψης, άγχους και συνολικής ψυ-χικής καταπόνησης. Το επίπεδο εκπαίδευσης σχετιζόταν με την κατάθλιψη (p=0,001), το άγχος (p=0,003), το στρες (p=0,002) και τη συνολική ψυχική καταπόνηση (p=0,001). Ειδικότερα οι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμι-ας εκπαίδευσης εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές κατάθλιψης, άγχους, στρες και συνολικής ψυχικής καταπόνησης από τους απόφοιτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Το επάγγελμα σχετιζόταν με την κατάθλιψη (p=0,015), το άγχος (p=0,024), το στρες (p=0,021) και τη συνολική ψυχική καταπόνηση (p=0,016). Ειδικότερα οι άνεργοι/συνταξιούχοι εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές κατάθλιψης, άγχους, στρες και συνολικής ψυχικής καταπόνησης από τους δημόσιους υπαλλήλους. Η διάγνωση του μυοσκελετικού προβλήματος υγείας σχε-τιζόταν με την κατάθλιψη (p<0,001), το άγχος (p=0,001),

Πίνακας 4. Κλίμακα Πόνου (SFMPQ).

Κλίμακα SFMPQ Cronbach’s alpha Mean ± SD Min – Max

Αισθητηριακός πόνος 0,95 12,52±9,99 0–33

Συναισθηματικός πόνος 0,92 4,51±4,23 0–12

Συνολική αίσθηση πόνου 0,97 17,04±13,99 0–45

Ένταση παρόντος πόνου – 2,17±1,21 0–5



το στρες (p<0,001) και τη συνολική ψυχική καταπόνηση (p<0,001). Ειδικότερα οι ασθενείς με κάταγμα άνω/κάτω άκρου και οι ασθενείς με αρθρίτιδα εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές κατάθλιψης, άγχους, στρες και συνολικής ψυχικής καταπόνησης από τους ασθενείς με άλλα μυοσκελετικά προβλήματα υγείας.

Σχέση σωματικού πόνου και χαρακτηριστικών των ασθενών

Το φύλο σχετιζόταν με τον αισθητηριακό πόνο (p=0,004), τον συναισθηματικό πόνο (p=0,021) και τη συνολική αίσθηση του πόνου (p=0,005). Ειδικότερα οι άνδρες εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές αισθητηριακού πό-νου, συναισθηματικού πόνου και συνολικής αίσθησης του πόνου από τις γυναίκες. Η ηλικία σχετιζόταν θετικά με τον αισθητηριακό πόνο (p<0,001), τον συναισθηματικό πόνο (p=0,007) και τη συνολική αίσθηση του πόνου (p=0,001). Ειδικότερα όσο αυξανόταν η ηλικία των ασθενών τόσο αυξάνονταν τα επίπεδα αισθητηριακού πόνου, συναι-σθηματικού πόνου και συνολικής αίσθησης του πόνου. Ο αριθμός παιδιών οριακά σχετιζόταν θετικά με τον αι-σθητηριακό πόνο (p=0,081) και τη συνολική αίσθηση του πόνου (p=0,090). Ειδικότερα όσο αυξανόταν ο αριθμός παιδιών των ασθενών τόσο αυξάνονταν τα επίπεδα αι-σθητηριακού πόνου και συνολικής αίσθησης του πόνου. Το επίπεδο εκπαίδευσης σχετιζόταν με τον αισθητηριακό πόνο (p<0,001), τον συναισθηματικό πόνο (p=0,003) και τη συνολική αίσθηση του πόνου (p=0,001). Ειδικότερα οι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευ-σης εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές αισθητηριακού πόνου, συναισθηματικού πόνου και συνολικής αίσθησης του πό-νου από τους απόφοιτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Το επάγγελμα σχετιζόταν με τον αισθητηριακό πόνο (p=0,015) και τη συνολική αίσθηση του πόνου (p=0,032). Ειδικότερα οι άνεργοι/συνταξιούχοι εμφάνιζαν υψηλότε-ρες τιμές αισθητηριακού πόνου και συνολικής αίσθησης του πόνου από τους δημόσιους υπαλλήλους.

Η περιοχή μόνιμη κατοικίας σχετιζόταν με τον αισθητη-ριακό πόνο (p=0,049) και τη συνολική αίσθηση του πόνου (p=0,090). Ειδικότερα οι διαμένοντες σε μη αστική περι-οχή εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές αισθητηριακού πόνου και συνολικής αίσθησης του πόνου από τους διαμένοντες σε αστική περιοχή. Η διάγνωση του μυοσκελετικού προ-βλήματος υγείας σχετιζόταν με τον αισθητηριακό πόνο (p<0,001), τον συναισθηματικό πόνο (p<0,001) και τη συνολική αίσθηση του πόνου (p<0,001). Ειδικότερα οι ασθενείς με κάταγμα άνω/κάτω άκρου και οι ασθενείς με αρθρίτιδα εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές αισθητηριακού πόνου, συναισθηματικού πόνου και συνολικής αίσθη-σης του πόνου από τους ασθενείς με άλλα μυοσκελετικά προβλήματα υγείας.

Σχέση ψυχικής καταπόνησης και σωματικού πόνου

Σύμφωνα με τον πίνακα 5 διαπιστώθηκε ότι ο σωμα-τικός πόνος επιδρούσε θετικά, αυξάνοντας την ψυχική καταπόνηση των ασθενών με ορθοπεδικά προβλήματα υγείας σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p< 0,001 σε όλες τις διαστάσεις του.

Συζήτηση

Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση της ψυχικής καταπόνησης και του πόνου ασθενών με ΜΣΠ και της πιθανής μεταξύ τους σχέσης. Επιπλέον στόχο της μελέτης αποτέλεσε και η διερεύνηση της επίδρασης που πιθανόν έχουν τα κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά και τα χαρακτηριστικά υγείας των ασθενών αυτών στα επί-πεδα τόσο της ψυχικής καταπόνησης, όσο και του πόνου.

Στην έρευνα που διερευνήθηκε οι περισσότεροι ασθε-νείς ανέφεραν ότι πονούσαν σε τουλάχιστον ένα σημείο του μυοσκελετικού τους συστήματος, με συχνότερη εντόπιση την ΟΜΣΣ και τις αρθρώσεις των κάτω και άνω άκρων. To εύρημα είναι σύμφωνο με την ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία που αναφέρει υψηλά ποσοστά επικράτη-σης του εντοπισμού αυτού του πόνου σε αρκετές ομά-δες πληθυσμού όπως αθλητές, ηλικιωμένους αλλά και νοσηλευτές.16–18

Από τα αποτελέσματα της έρευνας διαπιστώθηκε ότι σημαντικοί παράγοντες που σχετίζονται με τη συνολική ψυχική καταπόνηση των ασθενών και τις υποκλίμακες αυτής είναι το φύλο, η ηλικία, ο αριθμός παιδιών και το επάγγελμα. Οι άνδρες παρουσίασαν υψηλότερες τιμές κατάθλιψης, στρες και συνολικής ψυχικής καταπόνησης από τις γυναίκες, ενώ όσο αυξανόταν η ηλικία των ασθε-νών, τόσο αυξάνονταν τα επίπεδα κατάθλιψης, ανησυχίας, στρες και συνολικής ψυχικής καταπόνησης. Ο μεγαλύτε-ρος αριθμός παιδιών παρουσίασε στατιστικά σημαντική θετική συσχέτιση με υψηλότερο βαθμό κατάθλιψης, άγ-χους και συνολικής ψυχικής καταπόνησης, ενώ οι άνερ-γοι και οι συνταξιούχοι ασθενείς εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές από τους δημόσιους υπαλλήλους. Επιπρόσθετα η κατηγορία διάγνωσης φάνηκε να σχετίζεται σημαντικά τόσο με τη συνολική ψυχική καταπόνηση, όσο και με την κατάθλιψη, την ανησυχία και το στρες. Ειδικότερα οι ασθενείς με κάταγμα άνω/κάτω άκρου και οι ασθε-νείς με αρθρίτιδα εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές από τους ασθενείς με άλλα μυοσκελετικά προβλήματα υγείας. Το επίπεδο εκπαίδευσης παρουσίασε στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις μόνο με το επίπεδο κατάθλιψης, καθώς οι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευ-σης εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές από τους απόφοιτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.



Η κατάθλιψη περιπλέκει τη φροντίδα και διαχείριση των ορθοπεδικών ασθενών με πόνο, καθώς μελέτες κα-ταδεικνύουν σημαντική αλληλοεπικάλυψη μεταξύ των συμπτωμάτων τους, γεγονός που έχει επιπτώσεις στα θεραπευτικά αποτελέσματα. Οι ορθοπεδικοί ασθενείς που παρουσιάζουν και υψηλά επίπεδα κατάθλιψης προ-βαίνουν σε συχνότερες αναφορές στον πόνο τους και δηλώνουν μεγαλύτερη ένταση πόνου, με σημαντικές επι-πτώσεις στην κοινωνική, επαγγελματική και προσωπική τους ζωή.19,20

Ο πόνος και η κατάθλιψη συνυπάρχουν συχνά, γεγο-νός που καθιστά πολύ σημαντική τη συνεχή αξιολόγηση και θεραπεία και των δύο αυτών καταστάσεων. Σε προ-γενέστερες μελέτες ο παράγοντας φύλο έχει αξιολογηθεί ως ένας σημαντικός δημογραφικός παράγοντας που επι-δρά τόσο στο επίπεδο του πόνου που βιώνεται, όσο και στη συνυπάρχουσα κατάσταση κατάθλιψης. Οι γυναίκες είναι εκείνες που αναζητούν πιο συχνά υπηρεσίες υγει-ονομικής περίθαλψης και είναι πιο πρόθυμες από τους άνδρες να αναφέρουν πόνο σε διάφορες επιδημιολογι-κές μελέτες. Οι διαφορές που απορρέουν από το φύλο, όπως διαφορές οικογενειακού και κοινωνικού ρόλου ή πολιτισμικές διαφορές, συμπεριλαμβανομένων και των προσδοκιών που απορρέουν από το φύλο, φαίνεται πως είναι οι διαμεσολαβητικοί παράγοντες που επιδρούν στο επίπεδο του αυτο-αναφερόμενου επιπέδου πόνου και κατάθλιψης.21,22

Το άγχος, η κατάθλιψη, η καταστροφολογία, η τάση να μεγεθύνεται η αξία και η απειλή του ερεθίσματος του πόνου και η αίσθηση έλλειψης βοήθειας στα πλαίσια του πόνου, αποτελούν γνωστικούς και συμπεριφορικούς πα-ράγοντες, οι οποίοι θεωρείται πως συμβάλλουν στις δι-αφορετικές αντιδράσεις των δύο φύλων απέναντι στον πόνο.23 Η αρνητική επίδραση του πόνου στην ψυχολογία

Πίνακας 5. Συσχέτιση της Κλίμακας Κατάθλιψης, Άγχους και Στρες (DASS21) με την Κλίμακα Πόνου (SFMPQ) των ασθενών με ορθοπε-δικά προβλήματα υγείας.

Κλίμακα DASS21

Κλίμακα SFMPQ

Ένταση παρόντος πόνου

Αισθητηριακός πόνος

Συναισθηματικός πόνος

Συνολική αίσθηση πόνου

Κατάθλιψη r 0,497 0,796 0,804 0,812

p <0,001 <0,001 <0,001 <0,001

Άγχος r 0,470 0,765 0,739 0,770

p <0,001 <0,001 <0,001 <0,001

Στρες r 0,527 0,797 0,788 0,808

p <0,001 <0,001 <0,001 <0,001

Συνολική ψυχική καταπόνηση r 0,514 0,811 0,802 0,822

p <0,001 <0,001 <0,001 <0,001

του ασθενούς και η εμφάνιση κατάθλιψης μπορούν να ερμηνευθούν από το γεγονός ότι η κατάθλιψη και ο πό-νος μοιράζονται τις ίδιες βιολογικές οδούς και τους ίδιους νευροδιαβιβαστές.24,25

Σε πρόσφατη μελέτη που διεξήχθη στην Κορέα και στην οποία συμμετείχαν 1.295 άνδρες και 1.658 γυναίκες άνω τον 50 ετών, εξετάσθηκαν η παρουσία και η ένταση του πόνου στην άρθρωση του γόνατος ως παράγοντες κινδύνου για χαμηλό επίπεδο ποιότητας ζωής. Στη μελέτη αυτή για τη διερεύνηση της ποιότητας ζωής χρησιμοποι-ήθηκε το ΕQ-5D. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η γήρανση, το γυναικείο φύλο, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, η χει-ρωνακτική εργασία, η παχυσαρκία και η οστεοαρθρίτιδα αποτελούν σημαντικούς παράγοντες κινδύνου για την παρουσία πόνου στην άρθρωση του γόνατος, ενώ τα άτο-μα που βίωναν πόνο στο γόνατο, δήλωσαν χαμηλότερη ποιότητα ζωής από τα άτομα χωρίς πόνο, γεγονός που καταδεικνύει ότι είναι σημαντικές οι πρώιμες επεμβατικές προσεγγίσεις για τη μείωση της ιατρικής, κοινωνικής και οικονομικής επιβάρυνσης του πόνου.26

Ο χρόνιος πόνος στην περιοχή της πλάτης (CLBP) συν-δέεται με σημαντική αναπηρία και εκπτώσεις στη σωμα-τική λειτουργικότητα και την ποιότητα ζωής, γεγονός που μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τη συνολική λειτουργία και παραγωγικότητα. Στους ασθενείς που βιώνουν CLBP η κατάθλιψη είναι συχνά παρούσα. Ωστόσο δεν έχει κα-τανοηθεί πλήρως ποιες είναι οι επιπτώσεις της παρουσίας κατάθλιψης ή συμπτωμάτων κατάθλιψης σε ασθενείς με CLBP. Σε μελέτη που διεξήχθη στην Ιαπωνία σε δείγμα τέτοιων ασθενών έγινε προσπάθεια να διερευνηθούν οι επιπτώσεις της κατάθλιψης στη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής, καθώς και οι επιπτώσεις της στην επαγγελ-ματική απόδοση και τη συχνότητα χρήσης των υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης.



Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης έδειξαν ότι η πα-ρουσία κατάθλιψης συνδέεται σημαντικά με υψηλότερα επίπεδα πόνου, μειωμένα επίπεδα ποιότητας ζωής, μειωμέ-νη παραγωγικότητα στην εργασία και αυξημένη συχνότητα χρήσης υπηρεσιών υγείας. Για τον λόγο αυτόν συνίσταται στους θεράποντες να διερευνούν πάντοτε σε ασθενείς με CLBP την ύπαρξη ή μη συνυπάρχουσας κατάθλιψης.27

Περιορισμοί της μελέτης

Η παρούσα ερευνητική μελέτη παρουσιάζει περιορι-σμούς, οι οποίοι καθιστούν δύσκολη την εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων, όπως είναι το μικρό δείγμα. Η δειγμα-τοληψία ήταν ευκολίας σε συγκεκριμένο νοσοκομείο με συνέπεια από τα 103 άτομα του δείγματος ο αριθμός των ηλικιωμένων ατόμων να είναι σχετικά μικρός. Αρκετοί ηλικιωμένοι αντιμετώπισαν δυσκολίες στη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου, λόγω προβλημάτων υγείας ή λόγω χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Αρκετοί επίσης ήταν και οι ασθενείς που αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στη συμ-πλήρωση του ερωτηματολογίου. Αυτό είχε ως αποτέλε-σμα το δείγμα των ασθενών που συμμετείχαν στη μελέτη να είναι σχετικά μικρό, γεγονός που καθιστά αβέβαιη και επισφαλή τη διατύπωση γενικεύσιμων συμπερασμάτων.

Ωστόσο παρά τους παραπάνω περιορισμούς και λαμ-βάνοντας υπόψη ότι τα αποτελέσματα της παρούσας με-λέτης είναι σε συμφωνία με τα αποτελέσματα ανάλογων μελετών, κυρίως του εξωτερικού, τα ευρήματα κρίνονται από τους ερευνητές ως αξιόπιστα και ασφαλή, τόσο συνο-λικά, όσο και στις επιμέρους μεταβλητές και ενδείκνυται να χρησιμοποιηθούν στον ελληνικό χώρο, αλλά και διε-

θνώς, συμβάλλοντας στην ενδεδειγμένη και αποτελεσμα-τική αξιολόγηση του σωματικού πόνου και στη συσχέτισή του με την κατάθλιψη και την ψυχική καταπόνηση.

Βέβαια κρίνεται αναγκαίο να πραγματοποιηθούν παρό-μοιες μελέτες σε μεγαλύτερο αριθμό συμμετεχόντων, σε περισσότερα νοσοκομεία και με τυχαία δειγματοληψία ώστε να εξαχθούν αποτελέσματα με μεγαλύτερη εγκυρότητα.


Συνοψίζοντας, η μελέτη έδειξε ότι η γήρανση, το γυ-ναικείο φύλο, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, η χειρωνα-κτική εργασία, η παχυσαρκία και η οστεοαρθρίτιδα ήταν παράγοντες κινδύνου για τον σωματικό πόνο και τα άτομα αυτά βιώνουν υψηλή ψυχική καταπόνηση. Η ισχυρή στα-τιστική συσχέτιση μεταξύ πόνου και ψυχικής καταπόνη-σης αναδεικνύει σχέση μεταξύ σωματικού πόνου και της αρνητικής συναισθηματικής κατάστασης των ασθενών με ορθοπεδικά προβλήματα υγείας. Γίνεται λοιπόν αντι-ληπτή η αναγκαιότητα μιας ολιστικής προσέγγισης στη θεραπεία του πόνου σε άτομα με ορθοπεδικά προβλή-ματα, όπου θα περιλαμβάνονται τόσο παρεμβάσεις που θα στοχεύουν στην αντιμετώπιση του σωματικού πόνου, όσο και παρεμβάσεις που στοχεύουν στην αντιμετώπιση της ψυχικής καταπόνησης και στην ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας των ασθενών αυτών. Τέλος τα ευρήματα της παρούσας μελέτη αποτελούν έναυσμα για περαιτέρω ερευνητικές προσπάθειες με διαχρονικό σχεδιασμό, ώστε να προσδιοριστούν καλύτερα οι σχέσεις που εντοπίστη-καν μεταξύ σωματικού πόνου, ψυχικής καταπόνησης και δημογραφικών και χαρακτηριστικών υγείας των ασθενών.

ABSTRACT

Βody Pain and Psychological Distress in Patients with Orthopedic Problems

Ioanna V. Papathanasiou,1,2 Foteini Kaberi,3 Sophia Kastanidou,4 Foteini Malli,1 Georgios Zakynthinos,5 Konstantinos Tsaras,6 Dimitrios Papagiannis,7,2 Evangelos C. Fradelos8,2

1Associate Professor, Nursing Department, University of Thessaly, 2Community Nursing Lab, Nursing Department, University of Thessaly,

3RN, MSc, General Hospital of Grevena, 4PhD, Med, European School Luxembourg II, Luxembourg,

5MD, Nursing Department, University of Thessaly, 6Associate Professor, General Department, University of Thessaly, 7Assistant Professor, Nursing Department, University of Thessaly,

8RN, MSc, PhD, “Sotiria” Athens General Hospital for Chest Diseases, Athens, Greece

Introduction: Pain is of fundamental importance to humans, it is a warning system. Advances in medicine and nurs-ing have provided a more in-depth knowledge and understanding of the whole dimension of pain. Objective: To investigate the effect of physical pain on the mental health of patients with orthopedic problems, as well as their relationship with the characteristics of patients. Material and Method: A cross-sectional study was contacted in which 103 patients with musculoskeletal disorders hospitalized in an Orthopedic General Hospital Clinic, participated.




1. Eisenberger NI, Lieberman M. Why it hurts to be left out: The neurocognitive overlap between physical and social pain, The Social Outcast: Ostracism, Social Exclusion, Rejection, & Bullying (Sydney Symposium of Social Psychology), East Sussex: Psychology Press 2005, p. 210

2. Breivik H, Borchgrevink PC, Allen SM, Rosseland LA, Romundstad L, Hals EK, Kvarstein G, Stubhaug A. As-sessment of pain. British Journal of Aneasthesia 2008, 101:17–24. Διαθέσιμο στο: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18487245

3. Bresin K, Kling L, Verona E. The effect of acute physical pain on subsequent negative emotional affect: A meta-analysis. Personality Disorders: Theory, Research, and Treatment 2018, 9:273–283. Διαθέσιμο στο: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/28368146

4. Bruehl S, Burns JW, Chung OY, Chont M. Pain-related effects of trait anger expression: neural substrates and the role of endogenous opioid mechanisms. Neuroscience and Biobe-havioral Reviews 2009, 33:475–491. Διαθέσιμο στο: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19146872

5. Coda BA, Bonica JJ. General considerations of acute pain. In: Panswick CC, Main CJ (eds) Pain management: an inter-disciplinary approach. Edinburgh: Churchill Livingstone, 2000. Διαθέσιμο στο: https://books.google.gr/books?id=r9FWvgAACAAJ&dq=978044305683%203&hl=el&sa=X&ved=0ahUKEwjyx72e2sPiAhXKGewKHUwIAWMQ6AEIJzAA

6. Rosenbloom BN, Khan S, McCartney C, Katz J. Systematic review of persistent pain and psychological outcomes fol-lowing traumatic musculoskeletal injury. J Pain Res 2013, 6:39-51, https://doi.org/10.2147/JPR.S38878

7. Srahbzu M, Yigizaw N, Fanta T, Assefa D, Tirfeneh E. Preva-lence of Depression and Anxiety and Associated Factors

among Patients Visiting Orthopedic Outpatient Clinic at Tikur Anbessa Specialized Hospital, Addis Ababa, Ethio-pia, 2017. J Psychiatry 2018, 21:450, doi: 10.4172/2378-5756.1000450

8. O’donnell ML, Creamer M, Elliott P, Atkin C, Kossmann T. Determinants of quality of life and role-related disability after injury: impact of acute psychological responses. J Trauma 2005, 59:1328-1335

9. Craig KD. Emotions and psychobiology. In: McMahon S, Koltzenburg M (eds) Wall and Melzack’s Textbook of Pain. Churchill Livingstone, Elsevier, 2005:72 Forrest

10. Organization WH. The Global Burden of Disease: 2004 Up-date. In: Department of Health Statistics and Informatics IEaRC (ed) Geneva, Switzerland, World Heatlh Organiza-tion, 2008

11. Patten SB, Williams JV, Lavorato DH, Eliasziw M. Major de-pression and injury risk. Canadian journal of psychiatry. Rev Can Depsychiatr 2010, 55:313–318

12. Κόλλια Κ, Δαμίγος Δ, Μαυρέας Β, Γκούβα Μ. Συγκριτική με-λέτη ψυχοπαθολογίας, εχθρότητας και φύλου σε ασθενείς με χρόνιο πόνο. Interscient Hlth Care 2011, 3:30–37

13. Σαράφης Π, Αρβανίτη Μ, Ξένου Ε, Μήτσιου Κ, Ρόκα Β, Γαϊ-τάνου Κ και συν. Χρόνια Οσφυαλγία: Προκαταρκτικά απο-τελέσματα για το άγχος και την κατάθλιψη σε ασθενείς που πάσχουν από χρόνια οσφυαλγία. Ελλην Περιοδ Νοσηλευτ Επιστ 2008, 1:23–32

14. Lyrakos GN, Arvaniti C, Smyrnioti M, Kostopanagiotou G. Translation and validation study of the depression anxi-ety stress scale in the Greek general population and in a psychiatric patient’s sample. Eur Psychiatry 2011, 26:1731

15. Georgoudis G, Watson PJ, Oldham JA. The development and validation of a Greek version of the short-form McGill Pain Questionnaire. Eur J Pain 2000, 4:275–281, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10985871

An anonymous questionnaire consisting of three question sections was used to collect the data, (a) Questions of demographic and social characteristics, health and functionality, (b) The SFMPQ Pain Investigation Questionnaire, (c) The DASS-21 Depression, Anxiety and Stress Scale. Parametric tests were used for statistical data processing. The level of statistical significance was set at p<0.05. Results: Of the 103 patients, 67.0% were women and 33.0% were men. The age ranged from 26 to 89 years, with an average of 63.81 years. Gender, age, number of children, level of education and occupation are associated with depression, stress and overall mental stress. All dimensions of pain (intensity of present pain, sensory pain, emotional pain, total pain sensation) were positively correlated with stress intensity (p<0.001), depression (p<0.001) and stress (p<0.001). Conclusions: Pain is a common problem in patients with orthopedic health problems related to their mental health. The treatment must be patient-centered, under an holistic approach.

Key-words: Pain, depression, psychological distress, orthopedic problems. Corresponding Author: Ioanna V. Papathanasiou, Community Nursing Lab, Nursing Department, Univer-sity of Thessaly, Gaiopolis Campus, Larissa-Trikala Ring Road, GR-415 00 Larissa, Greece, Tel: (+30) 6977 637 933, 2410-684 446, e-mail: [email protected] , [email protected]



16. Hoy D, March L, Brooks P, Woolf A, Blyth F, Vos T, Buchbind-er R. Measuring the global burden of low back pain. Best Pract Res Clin Rheumatol 2010, 24:155–165, doi: 10.1016/j.berh.2009.11.002

17. Αρμένης Η, Καραγκούνης Π, Πριονάς Γ, Πεφάνης Ν, Μπαλ-τόπουλος Π. Αίτια πρόκλησης οσφυαλγίας σε αθλητές και μη αθλητές φοιτητές. Αναδρομική μελέτη 4 ετών. Ιατρ Χρον 2008, 21:347–352

18. Ρίκος Ν, Περδικάρης Π, Αλμυράκη Α, Θεοδωράκη Α, Κατσα-ράκη Α, Λιναρδάκης Μ και συν. Καταγραφή της συχνότητας εμφάνισης μυοσκελετικών προβλημάτων στο νοσηλευτικό προσωπικό στα νοσοκομεία Χανίων και Ηρακλείου. Νοση-λευτική 2008, 54:375–386

19. Pinheiro MB, Ferreira ML, Refshauge K, Maher CG, Ordo-ñana JR, Andrade TB et al. Symptoms of depression as a prognostic factor for low back pain: a systematic review. Spine J 2016, 16:105–116

20. Bean DJ, Johnson MH, Kydd RR. Relationships between psychological factors, pain, and disability in complex re-gional pain syndrome and low back pain. Clin J Pain 2014, 30:647–653

21. Fillingim RB. Sex, gender, and pain. In: Principles of Gender-Specific Medicine. Academic Press, 2017

22. Snekkevik H, Eriksen HR, Tangen T, Chalder T, Reme SE. Fa-tigue and depression in sick-listed chronic low back pain patients. Pain Med 2014, 15:1163–1170

23. de Moraes Vieira ÉB, de Góes Salvetti M, Damiani LP, de Mat-tos Pimenta CA. Self-efficacy and fear avoidance beliefs in chronic low back pain patients: coexistence and associated factors. Pain Managem Nurs 2014, 15:593–602

24. Tsuji T, Matsudaira K, Sato H, Vietri J. The impact of depres-sion among chronic low back pain patients in Japan. BMC Musculoskeletal Disorders 2016, 17:447

25. Han C, Pae CU. Pain and depression: a neurobiological per-spective of their relationship. Psychiatry Investig 2015, 12:1

26. Kim W, Jin YS, Lee CS, Bin SI, Lee SY, Choi KH. Influence of knee pain and low back pain on the quality of life in adults older than 50 years of age. PM & R 2015, 7:955–961

27. Tsuji T, Matsudaira K, Sato H, Vietri J. The impact of depres-sion among chronic low back pain patients in Japan. BMC Musculoskeletal Disorders 2016, 17:447

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - RESEARCH ARTICLEΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2020, 59(1): 64–77 • HELLENIC JOURNAL OF NURSING 2020, 59(1): 64–77

Διερεύνηση Υγειονομικών Ανισοτήτων

στους Παιδικούς Εμβολιασμούς της Μειονότητας των Ρομά

στην Ελλάδα της ΚρίσηςΓεώργιος Πάνας,1 Χρήστος Γκρος,2 Μιχάλης Τάλιας3

Investigation of Health Inequalities in Childhood Vaccinations of the Roma Minority in Greece of the Crisis


1 BScN, MSc Διοίκηση Μονάδων Υγείας, Σχολή Επιστημών και Διοίκησης, Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Κύπρου,

2 Επίκουρος Καθηγητής,Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος,3 Επίκουρος Καθηγητής, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Υπεύθυνος αλληλογραφίας:Γεώργιος Πάνας, Τιμοθέου Χρονίδου 48, 250 02 Βραχνέικα Αχαΐας, ΑχαΐαΤηλ: (+30) 6977 170 584e-mail: [email protected]

Εισαγωγή: Η ύπαρξη ανισοτήτων στους παιδικούς εμβολιασμούς αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι πολίτες όλων των χωρών, σύμφωνα με τα ευρήματα της διεθνούς βιβλιογραφίας. Οι Ρομά διεθνώς, αλλά και στην Ελλάδα έρχονται αντιμέτωποι με οξείες κοινωνικές ανισότητες, με συνέπεια τα χαμηλότερα ποσοστά εμβολια-σμών των παιδιών τους σε σύγκριση με αυτά των Ελληνόπουλων. Σκοπός: Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η διερεύνηση των υγειονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων που βιώνουν οι Ρομά ως προς την παιδική ανο-σοποίηση, καθώς και η εκτίμηση των ποσοστών εμβολιασμών (βάσει του Εθνικού Προγράμματος Εμβολιασμών) μεταξύ Ελληνόπουλων και Ελληνό-πουλων Ρομά, στην ευρύτερη περιοχή της νοτιοδυτικής Ελλάδας. Υλικό και Μέθοδος: Διενεργήθηκε συγχρονική έρευνα (cross-sectional study) απλής τυχαίας δειγματοληψίας σωρού-διαστρωμάτωσης σε δημόσιες Υγειονομικές Μονάδες και σε ιατρεία ιδιωτών παιδιάτρων. Συμμετείχαν 204 Ελληνόπουλα και Ελληνόπουλα Ρομά, ηλικίας 2–14 ετών, με ποσοστό απόκρισης 85%. Συμπληρώθηκε ένα ειδικά διαμορφωμένο ερωτηματο-λόγιο στην ελληνική γλώσσα, με συμπληρωματική λήψη στοιχείων από το «Βιβλιάριο Υγείας του Παιδιού». Τα ερωτηματολόγια κωδικοποιήθηκαν και ακολούθως καταχωρήθηκαν στο λογισμικό με σκοπό την ανάλυση των δεδομένων και την εξαγωγή συμπερασμάτων. Ορίστηκαν αμφίπλευρα επίπεδα σημαντικότητας και η στατιστική σημαντικότητα τέθηκε στο 0,05. Για την ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό


ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - RESEARCH ARTICLE Πάνας Γ και συν


Εισαγωγή

Μία από τις πτυχές των κοινωνικών ανισοτήτων στην υγεία εντοπίζεται στο πεδίο των παιδικών εμβολιασμών, οι οποίοι συνιστούν μία από τις καθοριστικότερες προ-ληπτικές μεθόδους της ιατρικής ενάντια σε πολλές νό-σους.1 Τα οφέλη των εμβολιασμών εκτός από ατομικά (μέσω της ενεργητικής ανοσοποίησης), απαντώνται και στις θετικές εξωτερικές επιπτώσεις που προσφέρουν στην κοινωνία, μέσω της συλλογικής ανοσίας (herd immunity).2 Έτσι ένας από τους στόχους που έχει θέσει ο WHO είναι η επέκταση των εμβολιασμών στα παιδιά όλων των μειονοτικών ομάδων κάθε χώρας.

Όπως στις περισσότερες χώρες έτσι και στην Ελλά-δα, μελέτες που έχουν διεξαχθεί κυρίως την πενταετία 1996–2000, το 2001, το 2006, το 2012 και το 2017 απο-σκοπώντας στον προσδιορισμό του μεγέθους της εμβο-λιαστικής κάλυψης, καταδεικνύουν πως η συχνότητα των εμβολιασμών των παιδιών Ρομά κυμαίνεται από μέτρια έως χαμηλή. Ενδεικτικά, το 2012 η κάλυψη με δύο δό-σεις εμβολίου MMR (ιλαρά-ερυθρά-παρωτίτιδα) κρίθηκε ως ανεπαρκής σε σχέση με το σχετικό στόχο του ΠΟΥ

(≥95%), με ποσοστό 83% για το σύνολο των παιδιών της Α΄ Δημοτικού και ακόμα χαμηλότερη για τα παιδιά των Ελλήνων Ρομά.3

Γενικότερα στοιχεία καταδεικνύουν, όσον αφορά εν-δεικτικά την ασθένεια της ιλαράς, ότι περίπου το 30% (μη εμβολιασμένων) κρουσμάτων (ηλικίας <5 ετών) εμ-φανίζουν επιπλοκές κυρίως στο αναπνευστικό-πεπτικό σύστημα, οξεία εγκεφαλίτιδα και ιογενή-μικροβιακή πνευμονία, όπου σε αρκετές περιπτώσεις οδηγούν ακό-μα και στο θάνατο.4 Η θνησιμότητα στις αναπτυγμένες χώρες αγγίζει το 1–2‰ ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες το 25%.5

Κυριότερες αιτίες ανεπαρκούς εμβολιαστικής κάλυ-ψης συνιστούν οι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες,6 η αντίληψη-εκπαιδευτικό επίπεδο των γονέων,7,8 το κόστος εμβολίων-ιατρικών επισκέψεων, η ανεπαρκής ενημέρω-ση-πληροφόρηση9 και οι φόβοι εμφάνισης παρενερ-γειών. Επιπλέον ο ελλιπής κρατικός συντονισμός και η ανεπαρκής προσβασιμότητα στις υπηρεσίες υγείας από τους Ρομά αποτελούν τροχοπέδη ενάντια στην επίτευ-ξη υψηλών εμβολιαστικών επιπέδων. Το 2013 ο τότε

πρόγραμμα SPSS 22.0. Αποτελέσματα: Το 47,5% ήταν Ελληνόπουλα Ρομά, ενώ αγόρια ήταν το 54,2% των Ελληνόπουλων και το 63,9% των Ρομά. Για τους Ρομά ανευρέθηκαν δυσμενέστερες συνθήκες ως προς τη διαβίωση, την εκπαίδευση, αλλά και ως προς την ενημέρωσή τους σχετικά με τη διε-νέργεια των εμβολιασμών (p<0,001). Οι Έλληνες παρουσίασαν σημαντικά υψηλότερα ποσοστά ασφάλισης (99,1%) και κατοχής ατομικού βιβλιαρίου υγείας (98,1%), όπως και συχνότερη επισκεψιμότητα στον παιδίατρο, συ-γκριτικά με τους Ρομά (p<0,001). Σε υψηλότερο ποσοστό οι Έλληνες Ρομά (18,6%) εξέφρασαν απόψεις όπως ότι η γενικότερη οικονομική κατάστα-ση στην Ελλάδα έχει αρνητικό αντίκτυπο στους εμβολιασμούς και πως η πρόσβασή τους στα ιατρεία εμβολιασμών δεν είναι εύκολη (p<0,001). Τα συνολικά επίπεδα ανοσοποίησης του μειονοτικού πληθυσμού βρέθηκαν πολύ χαμηλότερα από αυτά των Ελληνόπουλων, με διαφορές από 20 έως 70% για το κάθε εμβόλιο. Συμπεράσματα: Οι Ρομά συγκριτικά με τον γενικό πληθυσμό βιώνουν ανισότητες ως προς τις συνθήκες διαβίωσης και της εν γένει ενημέρωσής τους σχετικά με ζητήματα των εμβολιασμών και επιπρόσθετα γίνονται συχνότερα αποδέκτες ρατσιστικών συμπερι-φορών από το υγειονομικό προσωπικό. Παρά την ύπαρξη μέτρων, όπως της δωρεάν παροχής ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης στις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες από τις δημόσιες υγειονομικές δομές, οι Ρομά φαίνε-ται να βιώνουν εντονότερα τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα. Άμεση συνέπεια όλων αυτών των συνθηκών είναι τα χαμηλότερα ποσοστά ανοσοποίησης των παιδιών τους σε σχέση με τα Ελληνόπουλα.

Λέξεις-ευρετηρίου: Ανισότητες, παιδικοί εμβολιασμοί, Ρομά, οικονομική κρίση.

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - RESEARCH ARTICLE ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΡΟΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ


υπουργός Δικαιοσύνης είχε αναφερθεί στο στόχο της Ελληνικής κυβέρνησης περί πάταξης των διακρίσεων εις βάρος των Ρομά και επίτευξης επαρκούς εκμετάλλευ-σης αντίστοιχων υγειονομικών προγραμμάτων ΕΣΠΑ.10 Παρόλ’ αυτά αξίζει να αναφερθεί πως αν και αμφιλεγό-μενο, στην Ελλάδα και σε αντίθεση με άλλες χώρες,11 οι εμβολιασμοί διενεργούνται σύμφωνα με τις υποδείξεις του «Εθνικού Προγράμματος Εμβολιασμών» (ΕΠΕ), σε παιδιά ηλικίας έως 14 ετών.

Η επιλογή της Ελλάδας ως πεδίο έρευνας για τους παιδικούς εμβολιασμούς και τα συμπεράσματα που μπο-ρούν να προκύψουν δύνανται να κριθούν ως ιδιάζουσας σημασίας, εξαιτίας της δυσμενούς κοινωνικής και οικο-νομικής κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει η χώρα.

Σκοπός

Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί στη διερεύνηση των υγειονομικών ανισοτήτων που βιώνουν οι Ρομά ως προς τη διενέργεια των παιδικών εμβολιασμών, καθώς και στην εκτίμηση των ποσοστών εμβολιασμών μεταξύ Ελ-ληνόπουλων και Ελληνόπουλων Ρομά για όσα εμβόλια συστήνει το ΕΠΕ, στην ευρύτερη περιοχή της νοτιο-δυτικής Ελλάδας. Η επίτευξη του σκοπού της έρευνας συντελείται μέσω ενός δομημένου ερωτηματολογίου συλλογής πρωτογενών δεδομένων, συνδυαστικά με τη λήψη πληροφοριών από το «Βιβλιάριο Υγείας Παιδιού».

Η μελέτη χρησιμοποιώντας, περιγράφοντας και συ-γκρίνοντας ποιοτικές-ποσοτικές μεταβλητές επιχειρεί να απαντήσει στα εξής ερευνητικά ερωτήματα: α. Υπάρχει διαφορά στα ποσοστά εμβολιασμών μεταξύ

των δύο υπό εξέταση πληθυσμών και ποια είναι αυτά τα ποσοστά;

β. Είναι σημαντική αυτή η διαφορά ώστε να προκύπτουν ανισότητες;

γ. Εφόσον υπάρχει διαφορά στα ποσοστά, ποιοι είναι οι παράγοντες που ευθύνονται για την ύπαρξη ανι-σοτήτων;


Διενεργήθηκε συγχρονική έρευνα, απλής τυχαίας δειγματοληψίας σωρού-διαστρωμάτωσης. Για την ανά-δειξη των αποτελεσμάτων επιλέχθηκαν ποιοτικές-ποσο-τικές μεταβλητές. Κύριο μέλημα της έρευνας αποτέλεσε η εξασφάλιση της αντιπροσωπευτικότητας του δείγμα-τος των παιδιών, μέσω διανεμηθέντων ερωτηματολο-γίων στις δημόσιες υγειονομικές Μονάδες του ΓΝΠΠ

«ΚΑΡΑΜΑΝΔΑΝΕΙΟ», του ΚΥ ΑΝΩ ΠΟΛΗΣ ΠΑΤΡΩΝ, αλλά και σε ιδιωτικά ιατρεία παιδιάτρων.

Ερευνητικός σχεδιασμός της μελέτης

Η μελέτη σχεδιάστηκε ως συγχρονική έρευνα, καθώς μετρήθηκαν παράμετροι συγκεκριμένων υπό μελέτη πληθυσμών σε μία δεδομένη χρονική στιγμή. Χρησι-μοποιήθηκε ως ερευνητικό εργαλείο συλλογής πρωτο-γενών ποιοτικών και ποσοτικών δεδομένων, ένα ειδικά διαμορφωμένο ερωτηματολόγιο στην Ελληνική γλώσσα. Το ερωτηματολόγιο δημιουργήθηκε κατόπιν συλλογής δεδομένων-πληροφοριών μέσω ατομικών συνεντεύξε-ων με γονείς, αλλά και από στοιχεία Εθνικών μελετών, όπως αυτών του 2006 και 2012 οι οποίες διερεύνησαν το παιδικό εμβολιαστικό επίπεδο.3

Επιλέχθηκε η χρήση ερωτηματολογίου καθώς συνιστά κύριο εργαλείο μέτρησης, αλλά και ένα καλά δομημένο όργανο συνέντευξης. Στο πρώτο μέρος του ερωτηματο-λογίου καταγράφηκαν δημογραφικά-κοινωνικά στοιχεία, ενώ το δεύτερο μέρος αποτελείτο από κλειστές-ανοικτές ερωτήσεις και διατάξιμες απαντήσεις κλίμακας Likert πέντε σημείων, εστιασμένες στα ζητήματα των ανισοτή-των στους εμβολιασμούς. Τα δεδομένα που αντλήθηκαν μέσω του ερωτηματολογίου αφορούσαν οικογενειακά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων, στοιχεία σχετικά με την ασφάλιση των παιδιών, απόψεις των γονέων για τους παιδικούς εμβολιασμούς, στοιχεία του ατομικού ιατρικού ιστορικού κάθε παιδιού και δυσχέρειες-προ-βλήματα που αντιμετωπίζουν οι γονείς ως προς τη διε-νέργεια των εμβολιασμών.

Συμπληρωματικά με το ερωτηματολόγιο χρησιμοποι-ήθηκε το «Βιβλιάριο Υγείας του Παιδιού» (167 παιδιών), ώστε να συλλεχθούν στοιχεία ως προς την εμβολιαστι-κή κάλυψη των παιδιών. Τα στοιχεία από το Βιβλιάριο Υγείας πάρθηκαν κατόπιν προφορικής συγκατάθεσης των γονέων.

Χρονική Περίοδος συγκέντρωσης δεδομένων

Συλλέχθηκαν επίκαιρα-στοχευμένα πρωτογενή δεδο-μένα μέσω μεθόδων αυτοαναφοράς, με ερωτώμενους τους γονείς των παιδιών, από το ΓΝΠΠ «ΚΑΡΑΜΑΝΔΑ-ΝΕΙΟ», το ΚΥ ΆΝΩ ΠΟΛΗΣ ΠΑΤΡΩΝ και από ιατρεία ιδιω-τών παιδιάτρων της ευρύτερης περιοχής της πόλης των Πατρών, εκκινώντας από την 1η Ιανουαρίου 2019 έως την 20η Φεβρουαρίου 2019.

Το δείγμα αποτέλεσαν παιδιά και των δύο φύλων, ηλικίας 2–14 ετών, τα οποία νοσηλεύθηκαν ή επισκέφθη-



καν τις προαναφερθείσες δημόσιες υγειονομικές δομές και τα ιατρεία ιδιωτών παιδιάτρων. Οι τρείς αυτές πηγές λήψης του δείγματος αποτέλεσαν και τις συστάδες. Στη συνέχεια κατόπιν διαστρωμάτωσης σε δύο ομάδες, Ελ-ληνόπουλων και Ελληνόπουλων Ρομά επιλέχθηκαν τα παιδιά μέσω απλής τυχαίας δειγματοληψίας.

Η επιλογή του συγκεκριμένου ηλικιακού εύρους κα-θορίστηκε βάσει του ΕΠΕ, καθώς στα παιδιά ηλικίας 2 ετών έχει χορηγηθεί το βασικό κύμα εμβολιασμών, ενώ στην ηλικία των 14 ετών έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί οι εμβολιασμοί. Διανεμήθηκαν 240 ερωτηματολόγια εκ των οποίων απαντήθηκαν τα 204. Αποκλείστηκαν 4 παιδιά πρόωρων τοκετών, 7 παιδιά τα οποία αντιμετώπιζαν ανοσοποιητικές διαταραχές και επιβλήθηκε διακοπή συμμετοχής στη μελέτη σε 2 παιδιά, τα οποία ταυτόχρο-να συμμετείχαν σε άλλες έρευνες.

Μεθοδολογία συλλογής δεδομένων

Τα ερωτηματολόγια συνοδεύτηκαν από έντυπο συγκατάθεσης, αποσκοπώντας στην τήρηση των δε-οντολογικών διαδικασιών και στην εξασφάλιση της εθελοντικής συμμετοχής των υποκειμένων. Επιπρόσθε-τα το έντυπο εμπεριείχε γενικές πληροφορίες για τον ερευνητή, τα στοιχεία επικοινωνίας του, αλλά και όλες τις απαραίτητες διευκρινίσεις για τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων.

Επιπρόσθετα οι γονείς ενημερώθηκαν μέσω του εντύ-που πως τα ατομικά τους οφέλη από την έρευνα θα εστι-αστούν στο πεδίο της ενημέρωσής τους για ζητήματα των εμβολιασμών και πως η συμμετοχή τους δυνητικά μπορεί να συνδράμει στη βελτίωση του επιπέδου της υγείας της κοινότητας. Τους ζητήθηκε να απαντούν με ειλικρίνεια, να διαβάζουν προσεκτικά τις οδηγίες πριν από κάθε απάντηση και ενημερώθηκαν πως έχουν τη δυνατότητα να διακόψουν τη συμμετοχή τους οποια-δήποτε στιγμή επιθυμούν. Από τη συμμετοχή τους στην

έρευνα δεν επωφελήθηκαν κάποιου χρηματικού ποσού, όπως επίσης δεν επιβαρύνθηκαν με οποιασδήποτε μορ-φής εξόδων. Ο μέσος χρόνος συμπλήρωσης κάθε ερω-τηματολόγιο ανήλθε στα 15–20 λεπτά.

Τα ερωτηματολόγια διανεμήθηκαν, όπως επίσης και συλλέχθηκαν από τον ερευνητή. Οι απαντήσεις στα ερω-τηματολόγια συμπληρώθηκαν από τους γονείς, αλλά υπήρξαν και εξαιρέσεις όπου συμπληρώθηκαν από τον ερευνητή (π.χ αναλφάβητοι γονείς).

Εργαλείο συλλογής των δεδομένων - Ποσοστό Ανταπόκρισης - Διαδικασία Στάθμισης

Διανεμήθηκαν συνολικά 240 ερωτηματολόγια (εικόνα 1) με ποσοστό απόκρισης 85% (πίνακας 1). Συμπληρω-ματικά του ερωτηματολογίου, ως προς τη συλλογή των δεδομένων, χρησιμοποιήθηκε το «Βιβλιάριο Υγείας του Παιδιού». Η πιλοτική εφαρμογή του ερωτηματολογίου με περίπου 30 συμμετέχοντες κρίθηκε απαραίτητη, ώστε να εξακριβωθεί ο χρόνος συμπλήρωσης, η ακρίβεια, ο βαθμός αξιοπιστίας-εγκυρότητας του, η διόρθωση τυ-χουσών ελλείψεων-λαθών και ακολούθως διανεμήθηκε στους συμμετέχοντες.

Στατιστική ανάλυση

Οι μέσες τιμές, οι τυπικές αποκλίσεις, οι διάμεσοι και τα ενδοτεταρτημοριακά εύρη χρησιμοποιήθηκαν για την περιγραφή των ποσοτικών μεταβλητών. Οι απόλυτες

Εικόνα 1. Διανεμηθέντα ερωτηματολόγια ανά τομέα.

Πίνακας 1. Συνολική απόκριση μελέτης.

Τόπος διανομής ερωτηματολογίων Διανεμηθέντα ερωτηματολόγια Απόκριση Απόκριση (%)

ΓΝΠ «ΚΑΡΑΜΑΝΔΑΝΕΙΟ» 100 83 83,0%

Κ.Υ. ΑΝΩ ΠΟΛΗΣ ΠΑΤΡΩΝ 50 43 86,0%

Ιδιώτες παιδίατροι 90 78 86,67%

Σύνολο 240 204 85,0%



και οι σχετικές συχνότητες χρησιμοποιήθηκαν για την περιγραφή των ποιοτικών μεταβλητών. Για τη σύγκριση αναλογιών χρησιμοποιήθηκε η επαγωγική στατιστική, όπως το Pearson’s x2 test ή το Fisher's exact test. Για τη σύγκριση ποσοτικών μεταβλητών μεταξύ δυο ομάδων χρησιμοποιήθηκε το Student’s t-test ή το μη παραμετρι-κό κριτήριο Mann-Whitney. Τα επίπεδα σημαντικότητας είναι αμφίπλευρα και η στατιστική σημαντικότητα τέθη-κε στο 0,05. Για την ανάλυση των δεδομένων χρησιμο-ποιήθηκε το στατιστικό πρόγραμμα SPSS 22.0.

Ηθική και δεοντολογία

Προτού διανεμηθούν τα ερωτηματολόγια εδόθησαν γραπτές άδειες για τη διεξαγωγή της έρευνας, από τα επιστημονικά συμβούλια της Διοίκησης της 6ης Υγειο-νομικής Περιφέρειας και του ΓΝΠΠ «ΚΑΡΑΜΑΝΔΑΝΕΙΟ». Αποσκοπώντας στην προστασία των συμμετεχόντων από παντός τύπου έκθεση, αλλά και τη διασφάλιση-προ-στασία της πνευματικής ιδιοκτησίας των άλλων ερευνη-τών, πάρθηκαν μέτρα ηθικής–δεοντολογίας, βασιζόμενα κυρίως στη διακήρυξη του Ελσίνκι.12 Οι συμμετέχοντες στην έρευνα ενημερώθηκαν για τον εθελοντικό χαρα-κτήρα της έρευνας και πως θα προστατευτεί αυστηρά η ανωνυμία τους.


Το δείγμα αποτελείτο από γονείς 204 παιδιών, εκ των οποίων οι 107 (52,5%) ήταν Έλληνες και οι 97 (47,5%) Έλληνες Ρομά. Η πλειοψηφία των παιδιών και στις δύο ομάδες ήταν αγόρια με τα ποσοστά να είναι 54,2% για τους Έλληνες και 63,9% για τους Ρομά (πίνακας 2). Η μέση ηλικία των Ελληνόπουλων ήταν 9,0 έτη (SD=3,3 έτη), ενώ των Ελληνόπουλων Ρομά ήταν σημαντικά χα-μηλότερη και ίση με 6,5 έτη (SD=3,2 έτη) (εικόνα 2). Το 86,8% των Ελληνόπουλων είχαν έγγαμους γονείς, όπως και το 77,3% των Ρομά. Αναφορικά με το εκπαιδευτικό επίπεδο των γονέων, τα Ελληνόπουλα είχαν γονείς με σημαντικά υψηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο. Το 81,4% των Ρομά είχε γονείς χωρίς καμία εκπαίδευση, ενώ το 92,5% των Ελλήνων είχε γονείς που ήταν το λιγότερο απόφοιτοι λυκείου/ΤΕΕ/ΙΕΚ (εικόνα 3). Στην πλειοψηφία και των δύο ομάδων το ερωτηματολόγιο συμπληρώθηκε από τη μητέρα του παιδιού (78,1% για τους Έλληνες και 71,1% για τους Ρομά) (πίνακας 2).

Ο τόπος διαμονής του γονέα ήταν παρόμοιος στις δύο ομάδες, καθώς το 52,8% των Ελλήνων και το 50,0% των Ρομά έμενε σε πόλη. Ο αριθμός των ατόμων που έμενε μαζί με τα παιδιά στο ίδιο σπίτι ήταν σημαντικά

Πίνακας 2. Δημογραφικά – οικογενειακά στοιχεία Ελληνόπουλων και Ελληνόπουλων Ρομά.

ΟμάδαP Pearson’s

x2 testΈλληνες Έλληνες Ρομά

Ν (%) Ν (%)

Φύλο παιδιούΑγόρι 58 54,2 62 63,9

0,159Κορίτσι 49 45,8 35 36,1

Ηλικία παιδιού (σε έτη), μέση τιμή (SD) 9,0 (3,3) 6,5 (3,2) <0,001++

Οικογενειακή κατάσταση γονέα

Έγγαμος 92 86,8 75 77,3

0,065+Άγαμος 1 0,9 7 7,2

Χωρισμένος/η 11 10,4 10 10,3

Χήρος/α 2 1,9 5 5,2

Εκπαιδευτικό επίπεδο γονέα

Χωρίς εκπαίδευση 0 0,0 79 81,4

<0,001

Απόφοιτος/η δημοτικού 0 0,0 14 14,4

Απόφοιτος/η γυμνασίου 8 7,5 4 4,1

Απόφοιτος/η Λυκείου/ΤΕΕ/ΙΕΚ 41 38,3 0 0,0

Απόφοιτος/η ΤΕΙ 28 26,2 0 0,0

Απόφοιτος/η ΑΕΙ 21 19,6 0 0,0

Μεταπτυχιακό 9 8,4 0 0,0

+Fisher’s exact test, ++Student’s t-test



υψηλότερος στην ομάδα των Ρομά, όπως και το ποσοστό εκείνων που κατοικούσαν σε επικίνδυνο περιβάλλον.

Η πλειοψηφία των Ελλήνων (58,9%) είχε απευθυνθεί σε ιδιώτη παιδίατρο, ενώ η πλειοψηφία των Ρομά (59,8%) είχε απευθυνθεί στο Καραμανδάνειο Νοσοκομείο. Οι Έλληνες είχαν σε σημαντικά υψηλότερο ποσοστό ασφά-λισης υγείας (99,1%), καθώς και ατομικό βιβλιάριο υγείας (98,1%), σε σύγκριση με τους Έλληνες Ρομά.

Σημαντικά υψηλότερη ήταν η συμφωνία των Ελλή-νων με την πρόταση «Θεωρείτε ότι είναι σημαντικοί για την προστασία της υγείας του παιδιού σας οι παιδικοί εμβολιασμοί» (48,1%), συγκριτικά με τους Ρομά (7,2%). Οι γονείς των Ελληνόπουλων γνώριζαν σε σημαντικά υψηλότερο ποσοστό πως: οι πρώτοι εμβολιασμοί δι-ενεργούνται από τη στιγμή της γέννησης του παιδιού τους (88,8%), πως οι παιδικοί εμβολιασμοί σχεδόν ολο-

Εικόνα 2. Ηλικία Ελληνόπουλων και Ελληνόπουλων Ρομά.

Εικόνα 3. Εκπαιδευτικό επίπεδο γονέων Ελληνόπουλων και Ελληνόπουλων Ρομά.



κληρώνονται στα 14 έτη (94,4%), πότε γίνονται οι πρώ-τοι εμβολιασμοί για την καθεμία ασθένεια ξεχωριστά (71,0%), καθώς και πότε γίνονται οι αναμνηστικές δόσεις των εμβολίων για καθεμία ασθένεια ξεχωριστά (63,2%), σε σύγκριση με τους Ρομά γονείς.

Για την ενημέρωσή τους για τους εμβολιασμούς οι Έλληνες εμπιστεύονταν σε απόλυτο ποσοστό (100,0%) τον ιατρό που εμβολιάζει το παιδί τους, ενώ οι Ρομά εμπι-στεύονταν σε υψηλότερο ποσοστό τα μέσα μαζικής επι-κοινωνίας (Ρομά 4,1%, Έλληνες 0,0%). Το ποσοστό των γονέων που δεν γνώριζαν εάν έχει παρουσιάσει το παιδί τους αλλεργία ή κάποια άλλη ανεπιθύμητη ενέργεια σε κάποιο εμβόλιο, ήταν σημαντικά υψηλότερο στην ομάδα των Ρομά (38,1%), σε σύγκριση με τους Έλληνες (0,0%).

Μεγάλες διαφορές υπήρξαν μεταξύ των δύο ομάδων ως προς το γεγονός ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων εμ-βολίαζε το παιδί τους σε ιδιώτη παιδίατρο (76,6%), ενώ η πλειοψηφία των Ρομά διεξήγαγε τους εμβολιασμούς στις δημόσιες δομές (80,2%). Τα Ελληνόπουλα ήταν εμ-βολιασμένα σε σημαντικά υψηλότερα ποσοστά σε σύ-γκριση με τα παιδιά των Ρομά, ανεξαιρέτως για όλα τα εμβόλια (εικόνα 4).

Στον πίνακα 3 δίνονται στοιχεία για τον ελλιπή εμβο-λιασμό των παιδιών, ξεχωριστά για κάθε ομάδα. Υπήρ-ξαν σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο πληθυσμών

σχετικά με το αν υπήρχε κάποιο εμβόλιο που δεν έγινε η 1η δόση στην κατάλληλη ηλικία (p<0,001) και με το αν υπήρχε κάποιο εμβόλιο που δεν έχουν γίνει οι αναμνη-στικές δόσεις στην κατάλληλη ηλικία (p<0,001). Συγκε-κριμένα, τα ποσοστά των ατόμων που δεν γνώριζαν αν υπήρχε κάποιο εμβόλιο που δεν έγινε η 1η δόση στην κατάλληλη ηλικία ήταν σημαντικά υψηλότερο στην ομά-δα των Ρομά (72,2% έναντι 8,4% των Ελλήνων), καθώς και το ποσοστό των ατόμων που δεν γνώριζε αν υπήρχε κάποιο εμβόλιο που δεν έχουν γίνει οι αναμνηστικές δόσεις στην κατάλληλη ηλικία (70,1% έναντι 0,9% των Ελλήνων). Στην εικόνα 5 απεικονίζεται η σημαντικά συ-χνότερη επισκεψιμότητα των Ελλήνων στον παιδίατρο στις ημερομηνίες που τους έχει υποδείξει, σε σύγκριση με τους Έλληνες Ρομά.

Οι Έλληνες διαφωνούσαν σε σημαντικά υψηλότερο βαθμό με τις προτάσεις «Το κράτος αντιμετωπίζει όλους τους πολίτες του ισάξια», «Είναι ικανοποιητικές οι υπη-ρεσίες υγείας που σας παρέχει το κράτος» και «Θεωρείτε πως η γενικότερη οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα έχει διαδραματίσει ρόλο στο να μην κάνετε ή να καθυ-στερήσετε κάποια εμβόλια στο παιδί σας», σε σύγκρι-ση με τους Ρομά. Αντίθετα, οι Έλληνες συμφωνούσαν σε σημαντικά υψηλότερο βαθμό με τις προτάσεις «Το κράτος σάς καλύπτει τις δαπάνες για τον εμβολιασμό

Εικόνα 4. Εμβολιασμοί Ελληνόπουλων και Ελληνόπουλων Ρομά.



του παιδιού σας», «Είναι εύκολη η πρόσβαση στα ια-τρεία εμβολιασμού», «Η οικονομική σας κατάσταση σάς επιτρέπει να μετακινηθείτε στο ιατρείο εμβολιασμού» και «Μπορείτε να πληρώσετε το οικονομικό κόστος του εμβολίου» σε σύγκριση με τους Ρομά (πίνακας 4).

Στον πίνακα 5 δίνονται οι απόψεις των γονέων σχε-τικά με το πώς τους αντιμετώπισε το προσωπικό του ιατρείου εμβολιασμού. Μεγαλύτερη ικανοποίηση από το προσωπικό του ιατρείου εμβολιασμού εξέφρασαν οι Έλληνες σε σύγκριση με τους Έλληνες Ρομά (p<0,001).

Συζήτηση - Συμπεράσματα

Η εν λόγω μελέτη αποπειράθηκε να αποτυπώσει τα ποσοστά εμβολιασμών των Ελληνόπουλων και των Ελλη-νόπουλων Ρομά, στα πλαίσια της διερεύνησης των κοι-νωνικοοικονομικών ανισοτήτων, συμπεριλαμβάνοντας παιδιά για τα οποία είχε γίνει έστω η 1η δόση από κάθε εμβόλιο. Η μειονότητα των Ρομά βρέθηκε να υστερεί σημαντικά έναντι των Ελλήνων σε όλους τους τομείς οι οποίοι επηρεάζουν την εμβολιαστική κάλυψή τους, όπως της εκπαίδευσης, της ασφαλιστικής ικανότητας και της

Πίνακας 3. Στοιχεία ελλιπούς εμβολιασμού Ελληνόπουλων και Ελληνόπουλων Ρομά.

Ομάδα

Έλληνες Έλληνες Ρομά

Ν (%) Ν (%)

Υπάρχει κάποιο εμβόλιο που δεν έχει γίνει η 1η δόση στην κατάλληλη ηλικία

Όχι 97 90,7 23 23,7

Ναι 1 0,9 4 4,1

Δεν γνωρίζω 9 8,4 70 72,2

Αν ναι:

Ποιο/α εμβόλιο/α δεν έχει/ουν γίνει

Αιμόφιλου ινφλουέντζας 0 0,0 1 1,0

Διεφθερίτιδα-Τετάνου-Κοκκύτη 0 0,0 1 1,0

Ηπατίτιδας Β 0 0,0 1 1,0

Πνευμονιόκοκκου 1 0,9 0 0,0

Της Διεφθερίτιδας 0 0,0 1 1,0

Αρρώστησε το παιδί σας από την/τις ασθένεια/ες για την οποία/ες δεν εμβολιάστηκε

Όχι 1 100,0 3 75,0

Ναι 0 0,0 1 25,0

Αν ναι:

Τι προβλήματα υγείας παρουσίασε Πύον στις αμυγδαλές,πονόλαιμο 0 0,0 1 1,0

Έμεινε έστω και για ένα βράδυ στο νοσοκομείοΌχι 0 0,0 0 0,0

Ναι 0 0,0 1 100,0

Υπάρχει κάποιο εμβόλιο που δεν έχουν γίνει οι ανα-μνηστικές δόσεις στην κατάλληλη ηλικία

Όχι 105 99,1 23 23,7

Ναι 0 0,0 6 6,2


Αν ναι:

Ποιες αναμνηστικές δόσεις και ποιων εμβολίων δεν έχουν γίνει

2η δόση Ανεμοβλογιάς 0 0,0 2 2,0

2η δόση Ιλαρά-Ερυθρά-Παρωτίτιδα 0 0,0 3 3,0

Η 2η δόση της Ηπατίτιδας Β 0 0,0 1 1,0

Αρρώστησε το παιδί σας από την/τις ασθένεια/ες για την οποία/ες δεν έγιναν οι αναμνηστικές δόσεις των εμβολίων

Όχι 0 0,0 5 83,3

Ναι 0 0,0 1 16,7


Αν ναι:

Τι προβλήματα υγείας παρουσίασε Σπυράκια 0 0,0 1 1,0

Έμεινε έστω και για ένα βράδυ μέσα σε νοσοκομείο Όχι 0 0,0 1 100,0



προσβασιμότητας στις υγειονομικές Μονάδες. Επίσης τα επίπεδα ανοσοποίησης του μειονοτικού πληθυσμού βρέθηκαν συγκριτικά πολύ χαμηλότερα από αυτά των Ελληνόπουλων, για όλα τα εμβόλια που συστήνει το ΕΠΕ, καθιστώντας σαφή την ύπαρξη ανισοτήτων. Τα ευρήματα της έρευνας συμβαδίζουν με αυτά της Εθνικής μελέτης του 2006,13 αλλά και με άλλων πανευρωπαϊκών μελετών,14 όπου επιβεβαιώνουν το πολύ χαμηλό επίπεδο ανοσοποί-ησης των παιδιών Ρομά συγκριτικά με τις μη μειονοτικές ομάδες.

Η μελέτη εντόπισε εμβόλια για τα οποία υπήρξαν πολύ μεγάλες αποκλίσεις μεταξύ των δύο ομάδων, όπως αυτά του εμβολίου του αιμόφιλου της ινφλουέντζας, της ανε-μοβλογιάς, του MMR, του BCG, της ηπατίτιδας Α, της πο-λιομυελίτιδας, όπου οι διαφορές κυμαίνονταν μεταξύ 20 και 70%, συμβαδίζοντας και με όσα ευρήματα εντοπίζο-νται σε μελέτη που διεξήχθη σε 12 χώρες της κεντρικής και νοτιοανατολικής Ευρώπης.15 Η μεγαλύτερη απόκλιση εντοπίστηκε στο εμβόλιο της ηπατίτιδας Α, όπου η δια-φορά ανήλθε στο 66,4%. Αυτή η απόκλιση ίσως μπορεί να δικαιολογηθεί και από το γεγονός πως η 1η δόση του εμβολίου διενεργείται από τον 12ο μήνα και έπειτα, όπου το ενδιαφέρον των Ρομά δεν φαίνεται να χαρακτηρίζεται από την ίδια ένταση για τους εμβολιασμούς, όπως ισχύει κατά τους πρώτους μήνες γέννησης των παιδιών τους.

Ως προς τους Ρομά η έρευνα ανέδειξε υψηλότερα επί-πεδα εμβολιασμών έναντι της ηπατίτιδας Β (81,4%), σε σύ-γκριση με μελέτη του 2002 η οποία διενεργήθηκε σε υπο-βαθμισμένες περιοχές της Αθήνας και η οποία εντόπισε

ποσοστό παιδιών μόλις στο 14% με δείκτες παρελθόντος εμβολιασμού [anti-HBs(+), anti-HBc(−)].16 Για το εμβόλιο της διφθερίτιδας-τετάνου-ακυτταρικού κοκκύτη (DTP) εντοπίστηκε σχετικά μικρή διαφορά μεταξύ των δύο ομά-δων (Ρομά: 82,5% - Ελληνόπουλα: 99,1%), σε αντιδιαστολή με πανελλαδική μελέτη της περιόδου 2012–2013, όπου παρουσιάζει ποσοστό απόκλισης μεταξύ των ομάδων στο 54% για την 1η δόση.17 Αρκετά χαμηλά ανευρέθηκαν τα ποσοστά εμβολιασμού των Ρομά έναντι του αιμόφιλου της ινφλουέντζας, απόρροια ίσως της ανεπαρκούς ενη-μέρωσής τους σχετικά με έναν ιό του οποίου ίσως να μη γνωρίζουν ούτε καν την ονομασία του.

Παρόμοια εμβολιαστική κάλυψη των Ρομά (62%) βρέθηκε για τον ιό της πολιομυελίτιδας και από έρευνα που διεξήχθη σε χώρες των Βαλκανίων μεταξύ 2011 και 2014. Ως προς τον πνευμονιόκοκκο, τα ευρήματα της μελέτης ανέδειξαν ποσοστό εμβολιασμένων Ρομά ύψους 71,1%, και Ελληνόπουλων 87,9%. Για το εμβόλιο του μηνιγγιτιδόκοκκου καταγράφεται επίσης μεγάλη δι-αφορά μεταξύ των δύο ομάδων, η οποία αποτυπώνεται στο 37%. Το ποσοστό των Ρομά ανέρχεται στο 44,3%, το οποίο συμβαδίζει και με την εθνική μελέτη του 2012 (42% για την 1η δόση).3

Υψηλή εμβολιαστική κάλυψη παρουσιάζουν και οι δύο ομάδες ως προς το εμβόλιο της ιλαράς-παρωτίτι-δας-ερυθράς, μία συνθήκη η οποία επιβεβαιώνεται και από άλλες μελέτες.18 Το εύρημα αυτό ίσως επεξηγείται και από το γεγονός της κινητοποίησης και ανησυχίας των γονέων εξαιτίας της επιδημίας ιλαράς, όπου από τον Μάιο

Εικόνα 5. Συχνότητα με την οποία επισκέπτονται τον παιδίατρο οι γονείς τού υπό μελέτη πληθυσμού στις ημερομηνίες που τους έχει υποδείξει



Πίνακας 4. Απόψεις των συμμετεχόντων στη μελέτη σχετικά με την κοινωνική οργάνωση.

Ομάδα

P Pearson’s x2 test


Ν (%) Ν (%)

Το κράτος αντιμετωπίζει όλους τους πολίτες του ισάξια

Διαφωνώ τελείως 8 7,5 2 2,1

<0,001

Διαφωνώ 39 36,4 18 18,6

Ούτε διαφωνώ/Ούτε συμφωνώ 23 21,5 54 55,7

Συμφωνώ 22 20,6 23 23,7

Συμφωνώ τελείως 15 14,0 0 0,0

Είναι ικανοποιητικές οι υπηρεσίες υγείας που σας παρέχει το κράτος


0,026+

Διαφωνώ 29 27,1 21 21,6


Συμφωνώ 28 26,2 20 20,6


Το κράτος σας καλύπτει τις δαπά-νες για τον εμβολιασμό του παι-διού σας


0,003+

Διαφωνώ 7 6,5 13 13,4


Συμφωνώ 60 56,1 39 40,2


Είναι εύκολη η πρόσβαση στα ια-τρεία εμβολιασμού (λ.χ βρίσκε-ται σε μακρινή απόσταση από το σπίτι σας)


<0,001+

Διαφωνώ 11 10,4 24 24,7


Συμφωνώ 61 57,5 25 25,8


Η οικονομική σας κατάσταση σάς επιτρέπει να μετακινηθείτε στο ιατρείο εμβολιασμού


<0,001+

Διαφωνώ 4 3,8 22 22,7


Συμφωνώ 69 65,1 18 18,6


Μπορείτε να πληρώσετε το οικονο-μικό κόστος του εμβολίου


<0,001+

Διαφωνώ 13 12,1 25 25,8


Συμφωνώ 58 54,2 13 13,4


Θεωρείτε πως η γενικότερη οικο-νομική κατάσταση στην Ελλάδα έχει διαδραματίσει ρόλο στο να μην κάνετε ή να καθυστερήσετε κάποια εμβόλια στο παιδί σας


<0,001

Διαφωνώ 43 41,0 3 3,1


Συμφωνώ 34 32,4 33 34,0


+Fisher’s exact test



του 2017 έχει εκδηλωθεί στην Ελλάδα, προσβάλλοντας κατά κύριο λόγο την κοινωνική ομάδα των Ρομά. Αξιοση-μείωτο εύρημα αποτελεί το γεγονός πως για το εμβόλιο του ιού των ανθρωπίνων θηλωμάτων δεν βρέθηκε κανένα εμβολιασμένο παιδί Ρομά. Αυτό πιθανόν οφείλεται και στην ανεπαρκή κρατική προώθηση του εμβολίου, καθώς αποτελεί ένα από τα πιο πρόσφατα ενταγμένα στο ΕΠΕ.

Ως προς τους παράγοντες που συμβάλλουν στην ύπαρ-ξη ανισοτήτων και συγκεκριμένα ως προς το εκπαιδευτικό επίπεδο των γονέων, τα Ελληνόπουλα είχαν γονείς με ση-μαντικά υψηλότερο επίπεδο μόρφωσης έναντι των Ρομά, οι οποίοι στις περισσότερες των περιπτώσεων δεν είχαν καμία εκπαίδευση. Γονείς με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο είναι περισσότερο ευάλωτοι απέναντι σε φήμες και κακή πληροφόρηση σχετικά με τους εμβολιασμούς, με απόρ-ροια τα χαμηλά εμβολιαστικά επίπεδα των παιδιών τους.

Σημαντικά υψηλότερη ήταν η απόλυτη συμφωνία των Ελλήνων με την πρόταση «Θεωρείτε ότι είναι σημαντικοί για την προστασία της υγείας του παιδιού σας οι παιδικοί εμβολιασμοί» σε σύγκριση με τους Ρομά, όπου εν μέρει μπορεί να δικαιολογήσει και τα χαμηλά επίπεδα ανοσο-ποίησής τους. Συνεπώς με γνώμονα το στοιχείο αυτό, οι στρατηγικές ανάτασης των χαμηλών εμβολιαστικών επιπέδων ίσως θα πρέπει να εστιάσουν στο πεδίο της ενημέρωσης.

Ο αντίκτυπος της σωστής-αξιόπιστης ενημέρωσης ενάντια στις ανισότητες, διαφαίνεται και από το γεγονός πως οι Έλληνες παρουσίαζαν υψηλότερα ποσοστά ανο-σοποίησης, καθώς εμπιστεύονταν τον παιδίατρο τους ώστε να ενημερώνονται για ζητήματα των εμβολιασμών. Αντίθετα οι Ρομά εμπιστεύονταν σε σημαντικά υψηλότε-

ρο ποσοστό τα ΜΜΕ και τους άλλους γονείς. Γενικότερα για τους Ρομά η πρόληψη μέσω εμβολιασμών δεν απο-τελεί προτεραιότητα και αυτό επιβεβαιώνεται και από τα υψηλότερα ποσοστά άγνοιας σε ερωτήσεις όπως: «υπάρχει κάποιο εμβόλιο που δεν έγινε η 1η δόση στην κατάλληλη ηλικία;»

Οι Έλληνες Ρομά εξέφρασαν σε σημαντικά υψηλότερο βαθμό απόψεις όπως ότι «η γενικότερη οικονομική κατά-σταση στην Ελλάδα έχει διαδραματίσει ρόλο στο να μην κάνουν ή να καθυστερήσουν κάποια εμβόλια στα παιδιά τους» και πως «δεν είναι εύκολη η πρόσβασή τους στα ια-τρεία εμβολιασμών», σε σύγκριση με τους Έλληνες, ευρή-ματα τα οποία απαντώνται και σε άλλες μελέτες.19 Οι Ρομά δεν είναι διατεθειμένοι να δαπανούν τα μικρά εισοδήματά τους σε επιλογές που δεν αποτελούν προτεραιότητα για αυτούς. Αυτή η πραγματικότητα επιβεβαιώνεται και από ένα ακόμα εύρημα της μελέτης, αυτού της σημαντικά χα-μηλότερης επισκεψιμότητάς τους στον παιδίατρο. Το γε-γονός πως η υπάρχουσα οικονομική κατάσταση στην Ελ-λάδα έχει ήδη αφήσει το στίγμα της στους εμβολιασμούς των Ρομά, θα πρέπει να κινητοποιήσει τους κρατικούς φορείς προς τη λήψη περαιτέρω μέτρων, αποσκοπώντας στη θωράκιση της δημόσιας υγείας.

Η ασφαλιστική ικανότητα και η κατοχή ατομικού βιβλι-αρίου υγείας βρέθηκαν σε πολύ υψηλότερα ποσοστά για τους Έλληνες. Η έλλειψη ασφάλισης θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα εμπόδια πρόσβασης στην υγεία.20 Είναι σημαντικό να τονιστεί πως η αρνητική επίδραση από τα χαμηλά ποσοστά ασφάλισης των Ρομά είναι πολύ πιθανό να είχε επιφέρει δυσμενέστερες συνέπειες ως προς τους εμβολιασμούς, εάν δεν είχε θεσπιστεί ο νόμος του 2016 (Ν. 4368/2016) περί ελεύθερης πρόσβασης των ανασφά-λιστων και ευάλωτων κοινωνικών ομάδων στις δημόσιες δομές υγείας. Τα υποδεέστερα ποσοστά κατοχής βιβλια-ρίου υγείας των Ρομά αποτελούν έναν ακόμα δυνητικό παράγοντα σύστασης ανισοτήτων. Η απουσία βιβλιαρίου εμβολιασμών αυτομάτως συσχετίζεται με ελλιπές ατομικό ιατρικό ιστορικό των παιδιών, δημιουργώντας περιορι-σμούς στην ομαλή συνέχιση των εμβολιασμών.

Όσον αφορά στον τόπο διεξαγωγής των εμβολιασμών η πλειοψηφία των Ρομά απευθύνθηκε σε δημόσιες Μο-νάδες Υγείας (80,2%), υποδηλώνοντας έτσι την αδυναμία τους να καταβάλουν το οικονομικό αντίτιμο της επίσκε-ψης στον ιδιώτη παιδίατρο. Η οικονομική αυτή ανισότη-τα αποτελεί εμπόδιο ενάντια στην ανοσοποίηση, καθώς σύμφωνα και με τα πορίσματα εθνικής μελέτης του 2006 η επιλογή των ιδιωτών παιδιάτρων υπερτερεί έναντι των

Πίνακας 5. Απόψεις των γονέων τού υπό μελέτη πληθυσμού σχε-τικά με την αντιμετώπισή τους από το προσωπικό των ιατρείων εμβολιασμών.

Το προσωπικό του ια-τρείου εμβολιασμού σάς συμπεριφέρεται καλά

Ομάδα


Ν (%) Ν (%)

Άριστα 11 10,3 0 0,0

Πολύ καλά 9 8,4 4 4,1

Αρκετά καλά 5 4,7 0 0,0

Καλά 25 23,4 55 56,7

Κάποιες φορές καλά 0 0,0 24 24,7

Όχι καλά 0 0,0 5 5,2

Δεν απαντώ 57 53,3 9 9,3



άλλων φορέων ως προς τη διενέργεια ολοκληρωμένων εμβολιασμών.13

Ο βαθμός ικανοποίησης από τη συμπεριφορά του προ-σωπικού των ιατρείων εμβολιασμού ήταν μεγαλύτερος στους Έλληνες, σε σύγκριση με τους Ρομά (p<0,001). Δι-εθνείς δημοσιεύσεις αναφέρουν πως οι φυλετικές δια-κρίσεις λειτουργούν αποτρεπτικά για τους Ρομά ώστε να επισκέπτονται τις δομές υγείας.21

Περιορισμοί της μελέτης

Η παρούσα μελέτη αποτελεί τοπική μελέτη και όχι εθνι-κού επιπέδου. Η έρευνα επικεντρώθηκε στη διερεύνηση των ανισοτήτων και δεν αποπειράθηκε να αποτυπώσει τον αριθμό των δόσεων για κάθε εμβόλιο ξεχωριστά, συ-μπεριλαμβάνοντας έτσι τα παιδιά στα οποία είχε διενεργη-θεί έστω η 1η δόση κάθε εμβολίου. Το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο κάποιων συμμετεχόντων ενδέχεται να διαδρα-μάτισε ρόλο στη συλλογή αξιόπιστων στοιχείων. Κατά τη διάρκεια δόμησης της μελέτης τροποποιήθηκαν τα ηλικιακά όρια των παιδιών που εξετάζονται από τους παι-διάτρους, από τα 14 στα 16 έτη, επηρεάζοντας το εύρος των ηλικιών των παιδιών που συμμετείχαν στην έρευνα.


Οι Ρομά συγκριτικά με τον γενικό πληθυσμό βιώνουν ανισότητες ως προς τις συνθήκες διαβίωσης και της εν γένει ενημέρωσής τους σχετικά με ζητήματα των εμβο-λιασμών και επιπρόσθετα γίνονται συχνότερα αποδέκτες ρατσιστικών συμπεριφορών από το υγειονομικό προσω-πικό. Παρά την ύπαρξη μέτρων, όπως της δωρεάν πα-ροχής ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης στις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες από τις δημόσιες υγειονομικές δομές,

οι Ρομά φαίνεται να βιώνουν εντονότερα τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα. Άμεση συνέπεια όλων αυτών των συνθηκών είναι τα χαμηλότερα ποσο-στά ανοσοποίησης των παιδιών τους σε σχέση με τα Ελ-ληνόπουλα.

Προτάσεις

Ως σημαντικά μέτρα για τον περιορισμό των ανισο-τήτων που βιώνουν οι Ρομά μπορούν να θεωρηθούν οι στοχευμένες-συντονισμένες προσπάθειες για τη σωστή και αξιόπιστη ενημέρωσή τους,22 παρακάμπτοντας έτσι εμπόδια προερχόμενα από το χαμηλό μορφωτικό τους επίπεδο. Αποβλέποντας στη διενέργεια συνεχιζόμενων εμβολιασμών κρίνεται απαραίτητη η ενίσχυση των δη-μόσιων εμβολιαστικών κέντρων, καθώς αυτά τείνουν να καλύπτουν τις αυξανόμενες ανάγκες των ευάλωτων κοι-νωνικών ομάδων, ελέω οικονομικής κρίσης.

Η λεπτομερής καταγραφή των εμβολιασμών από όλες τις δημόσιες υγειονομικές δομές, η διενέργεια εθνικών ποιοτικών-ποσοτικών μελετών για την κατανόηση της νοοτροπίας των Ρομά και οι προσπάθειες για την ακριβή μέτρηση του πληθυσμιακού μεγέθους τους, μπορούν να συνεισφέρουν στη χάραξη ορθολογικών πολιτικών υγεί-ας ενάντια σε οποιασδήποτε μορφής ανισότητας στους εμβολιασμούς.

Για την πάταξη των ανισοτήτων είναι επιτακτική η συν-δυαστική κρατική παρέμβαση σε όλους συνολικά τους τομείς, της εκπαίδευσης, της στέγασης και της υγείας, λαμβάνοντας δραστικά και ουσιώδη μέτρα. Το σύνθετο ζήτημα των ανισοτήτων στους εμβολιασμούς απαιτεί ευ-ρύτερη και συστηματικότερη μελέτη, καθιστώντας ανα-γκαία την περαιτέρω έρευνα.

ABSTRACT

Investigation of Health Inequalities in Childhood Vaccinations of the Roma Minority in Greece of the Crisis

Georgios Panas,1 Christos Gros,2 Michalis Talias3

1BScN, MSc Healthcare Management, Faculty of Economics and Management, Open University of Cyprus, 2Assistant Professor, International University of Greece,

3Assistant Professor, Open University of Cyprus

Introduction: The existence of inequalities in childhood vaccinations is one of the major problems faced by citizens of all countries, according to the findings of international literature. Roma internationally, but also in Greece, face acute social inequalities, resulting in lower rates of vaccination of their children compared to those of Greeks. Aim: The purpose of this study is to investigate the sanitary and social inequalities experienced by Roma in terms of child-hood immunization, as well as to estimate the vaccination rates (based on the National Vaccination Program) between Greeks and Greeks Roma children, in the southwestern Greek region. Material and Method: A cross-sectional study



was conducted on simple stratified random sampling in public health units and private pediatric clinics. 204 Greek and Greek Roma, aged 2-14 years, participated with an 85% response rate. A specially designed questionnaire in Greek was completed, with additional data from the "Child Health Booklet". The questionnaires were coded and then entered into the software for data analysis and inference. Bilateral significance levels were set and statistical significance was set at 0.05. The statistic program SPSS 22.0 was used for data analysis. Results: 47.5% were Greek-speaking Roma, while boys were 54.2% of Greek and 63.9% of Roma. Roma were found to have more adverse conditions in living, education and information on vaccinations (p<0.001). Greeks reported significantly higher rates of insurance (99.1%) and possession of a personal health book (98.1%), as well as more frequent visits to the pediatrician compared to Roma (p <0.001). A higher percentage of Greek Roma (18.6%) expressed the view that the general economic situation in Greece has a negative impact on vaccination and that access to vaccination clinics is not easy (p<0.001). The overall immunization levels of the minority population were found to be much lower than those of Greeks, with differences between 20 and 70% for each vaccine. Conclusions: Compared to the general population, Roma are experiencing disparities in their living conditions and general information on vaccination issues and in addition they are more frequently targeted by health professionals. Despite measures such as the free provision of health care to vulnerable social groups by public health structures, Roma seem to be experiencing the effects of the economic crisis in Greece more strongly. The im-mediate consequence of all these conditions is the lower immunization rates of their children compared to Greeks.

Key-words: Inequalities, childhood vaccinations, Roma, financial crisis.

Corresponding Author: Georgios Panas, 48 Timotheou Chronidou street, GR-250 02 Vrachneika Achaias, Achaia, Greece, Tel: (+30) 6977 170 584, e-mail: [email protected]

Βιβλιογραφία1. Weisberg SS. Vaccine Preventable Diseases: Current Perspec-

tives in Historical Context, Part I. Dis Mon 2007, 53:422–4662. Anderson R, May R. Immunisation and Herd Immunity. Lancet

1990, 35:641–6453. Παναγιωτόπουλος Τ, Παπαμιχαήλ Δ, Σταύρου Δ, Λάγγας Δ,

Γαβανά Μ, Σαλονικιώτη Α και συν. Έκθεση Εθνική Μελέτη Κατάστασης Εμβολιασμού των Παιδιών στην Ελλάδα, 2012. Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Αθήνα, 2013

4. Kliegman R, Behrman R, Jenson H, Stanton B. Nelson Text-book of Pediatrics. Saunders Elsevier 18th edition, Philadel-phia, 2007

5. Atkinson W, Wolfe S, Hamborsky J. Epidemiology and Pre-vention of Vaccine-Preventable Diseases. CDC The Pink Book, Washington DC, 2011

6. Bates A, Wolinsky F. Personal Financial and Structural Barri-ers to Immunization in Socio-Economically Disadvantaged Urban Children. Pediatrics 1998, 101:591–596

7. Gust DA, Strine TW, Maurice E, Smith, P, Yusuf H, Wilkinson M. Underimmunization Among Children: Effects of Vaccine Safety Concerns on Immunization Status. Pubmed Pediatrics 2004, 114:16–22

8. Jheeta M, Newell J. Childhood Vaccination in Africa and Asia: the Effects of Parents' Knowledge and Attitudes. Bull World Health Organ 2008, 86:419–420

9. Τούντας Γ. Η Σημασία της Πρόληψης στα Παιδιά και στους Εφήβους. Κέντρο Μελετών Υπηρεσιών Υγείας. Ιατρική Σχολή Εργαστήριο Υγιεινής, Επιδημιολογίας και Ιατρικής Στατιστι-

κής Πανεπιστήμιο Αθηνών Πανελλήνια Έρευνα Υγείας Hellas Health V, Ινστιτούτο Κοινωνικής & Προληπτικής Ιατρικής, Αθήνα, 2014

10. Τσέλιου Ε, Τσόκα Κ. Εκπαίδευση των Παιδιών Ρομά. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Φιλοσοφική Σχολή Κέντρο Διαπολιτισμικής Αγωγής Πρόγραμμα, Αθήνα, 2014

11. Manissero D, Lopalco PL, Levy-Bruhl D, Ciofi ML, Giesecke J. Assessing the Impact of Different BCG Vaccination Strategies on Severe Childhood TB in Low-Intermediate Prevalence Settings. Vaccine 2008, 26:2253–2259

12. Τζαβέλα Φ. Δεοντολογικά Προβλήματα στην Κλινική Έρευνα Το Έντυπο Συγκατάθεσης. Αρχ Ελλην Ιατρ 2010, 27:230–238

13. Παναγιωτόπουλος Τ, Γεωργακοπούλου Θ, Σταύρου Δ, Ντάνης Κ, Λάγγας Δ, Γεωργιάδου Λ και συν. Έκθεση Εθνική Μελέ-τη Κατάστασης Εμβολιασμού και Συχνότητας Φυματικής Λοίμωξης στα Παιδιά. Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας 2006, Αθήνα, 2009

14. Kraigher A, Vidovic M, Kustec T, Skaza A. Vaccination Cover-age in Hard to Reach Roma Children in Slovenia. Coll Antropol 2006, 30:789–794

15. Duval L, Wolff FC, McKee M, Roberts B. The Roma Vaccina-tion Gap: Evidence from Twelve Countries in Central and SouthEast Europe. Vaccine 2016, 34:5524–5530

16. Michos A, Terzidis A, Kalampoki V, Pantelakis K, Spanos Th, Petridou E. Seroprevalence and Risk Factors for Hepa-titis A, B, and C Among Roma and Non-Roma Children in a Deprived Area of Athens, Greece. J Med Virol 2008, 80:791–797



17. Παπαμιχαήλ Δ. Εκτίμηση Εμβολιαστικής Κάλυψης του Παιδι-κού Πληθυσμού των Τσιγγάνων στην Ελλάδα και Διερεύνηση Εμποδίων Εμβολιασμού. Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2018

18. Theeten H, Hutse V, Hens N, Yanuz Y, Hoppenbrouwers K, Beutels P et al. Are We Hitting Immunity Targets? The 2006 Age-Specific Seroprevalence of measles, mumps, rubella, diphtheria and tetanus in Belgium. Epidemiol Infect 2011, 139:494–504

19. Danis K, Georgakopoulou T, Stavrou T, Laggas D, Panagi-otopoulos T. Socioeconomic Factors Play a More Important Role in Childhood Vaccination Coverage Than Parental Per-

ceptions: A Cross-Sectional Study in Greece. Vaccine 2010, 28:1861–1869

20. Zeman CL, Depken DE, Senchina DS. Roma Health Issues: a Review of the Literature and Discussion. Ethn Health 2003, 8:223–249

21. Földes ME, Covaci A. Research on Roma Health and Access to Healthcare: State of the Art and Future Challenges. Int J Publ Hlth 2012, 57:37–39

22. Smith D, Newton P. Structural Barriers to Measles, Mumps and Rubella (MMR) Immunisation Uptake in Gypsy, Roma and Traveller Communities in the United Kingdom. J Crit Publ Hlth 2016, 27: 238–247

EΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - ORIGINAL PAPERΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2020, 59(1): 78–85 • HELLENIC JOURNAL OF NURSING 2020, 59(1): 78–85

Προγράμματα Διδασκαλίας Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού: Επιπτώσεις στην Ποιότητα Ζωής

Γυναικών που Επιβίωσαν από Καρκίνο του Μαστού

Φίλιππος Φιλίππου,1 Στέλλα Ρόκκα,2 Γεώργιος Σίββας,3 Αθηνά Πίτση,4 Ευάγγελος Μπεμπέτσος,5 Αικατερίνη Κούπανη,6

Γρηγόριος Μασάδης,7 Ελένη Σαμαρά8

Greek Traditional Dance Teaching Programs: Effects on the Quality of Life of Women who Survived Breast Cancer


1Αναπληρωτής Καθηγητής, ΤΕΦΑΑ/ΔΠΘ,2Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, ΤΕΦΑΑ/ΔΠΘ,3MSc στη Φυσική Αγωγή, ΤΕΦΑΑ/ΔΠΘ,4PhD στη Φυσική Αγωγή, ΤΕΦΑΑ/ΔΠΘ,5Καθηγητής, ΤΕΦΑΑ/ΔΠΘ,6 MSc στη Φυσική Αγωγή/ Υποψήφια Διδάκτωρ, ΤΕΦΑΑ/ΔΠΘ,

7 MSc στη Φυσική Αγωγή/ Υποψήφιος Διδάκτωρ, ΤΕΦΑΑ/ΔΠΘ,

8 MSc στις Επιστήμες της Αγωγής, 5ο Γυμνάσιο Κατερίνης

Υπεύθυνος αλληλογραφίας:Φίλιππος Φιλίππου ΤΕΦΑΑ, Πανεπιστημιούπολη, 691 32 ΚομοτηνήΤηλ: (+30) 6988 688 515e-mail: [email protected]

Εισαγωγή: Τόσο στις αναπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες ο καρκίνος του μαστού αποτελεί αντικείμενο έρευνας που αφορά στην πρόληψη, τη διάγνωση και τη θεραπεία, καθώς και την μετανοσοκομει-ακή περίθαλψη των ασθενών. Η ποιότητα ζωής των γυναικών που έχουν διαγνωστεί με καρκίνο του μαστού κατά τη διάρκεια και μετά τη θεραπεία της αποτέλεσε σημαντικό θέμα επιστημονικών μελετών που σχετίζονται τόσο με τη φυσική όσο και με την ψυχολογική ανάκαμψη των γυναικών αυτών. Προηγούμενες έρευνες ανέφεραν τη θετική επίδραση της σωμα-τικής άσκησης και του χορού στη φυσική κατάσταση και τη λειτουργι-κότητα, τη μείωση του πόνου και της κόπωσης, καθώς και στη βελτίωση διαφόρων δεικτών ποιότητας ζωής των ασθενών με καρκίνο του μαστού. Σκοπός: Σκοπός της έρευνας ήταν να διερευνήσει αν η συμμετοχή σε ένα πρόγραμμα ελληνικών παραδοσιακών χορών μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα ζωής γυναικών που επιβίωσαν από καρκίνο του μαστού. Υλικό και Μέθοδος: Στην έρευνα συμμετείχαν 30 γυναίκες που επιβίωσαν από καρκίνο του μαστού ηλικίας 48–59 (ΜΟ 53,97 έτη). Μετά από κλήρωση, 20 από αυτές αποτέλεσαν την πειραματική ομάδα και 10 την ομάδα ελέγ-χου. Οι γυναίκες της πειραματικής ομάδας παρακολούθησαν μαθήματα διδασκαλίας ελληνικών παραδοσιακών χορών ενώ η ομάδα ελέγχου δεν συμμετείχε σε καμία φυσική δραστηριότητα. Για τη συλλογή των δεδο-μένων της έρευνας χρησιμοποιήθηκε η ελληνική έκδοση του EuroQol 5 Dimensions 5 Levels (EQ-5D-5L). Οι στατιστικές αναλύσεις που πραγματο-ποιήθηκαν ήταν: t-test για ανεξάρτητα δείγματα και ανάλυση διακύμαν-σης επαναλαμβανόμενων μετρήσεων. Αποτελέσματα: Από τη στατιστική


EΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - ORIGINAL PAPER Φιλίππου Φ και συν


Εισαγωγή

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, ο καρ-κίνος του μαστού είναι ο πλέον διαδεδομένος τύπος καρ-κίνου μεταξύ των γυναικών με τα ποσοστά της εμφάνισής του να αυξάνονται διαρκώς και παράλληλα με την αύξηση του προσδόκιμου ορίου ζωής, την αστικοποίηση και την υιοθέτηση του δυτικού τρόπου ζωής.1,2 Τόσο η διάγνωση του καρκίνου του μαστού όσο και η θεραπευτική διαδι-κασία που ακολουθεί έχουν σημαντικές επιπτώσεις στη γυναίκα στην οποία διαγνώσθηκε καρκίνος του μαστού. Επηρεάζει αρνητικά την κοινωνικότητά της, τον συναισθη-ματικό/ψυχολογικό της κόσμο, τη σεξουαλικότητά της.3 Αν και οι μέθοδοι θεραπείας του καρκίνου του μαστού βελτιώθηκαν σημαντικά αυτό δεν ήταν αρκετό ώστε να ξεπεραστούν οι παρενέργειες της μαστεκτομής, της ακτι-νοθεραπείας και της χημειοθεραπείας. Δυσφορία, πόνος, μειωμένη λειτουργική ικανότητα, άγχος, θλίψη, αγωνία, φόβος και κόπωση είναι κάποιες από τις παρενέργειες που παρατηρούνται σε γυναίκες που επιβίωσαν από τον καρκίνο του μαστού με αποτέλεσμα η ποιότητα ζωής των γυναικών να βρίσκεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα.4–7

Το ότι η άσκηση συμβάλλει θετικά στη βελτίωση τόσο των σωματικών όσο και των ψυχικών προβλημάτων που παρουσιάζονται σε γυναίκες με καρκίνο του μαστού έχει αποδειχθεί από πολλές έρευνες. Έρευνες έχουν δείξει ότι η συμμετοχή σε φυσικές δραστηριότητες αφενός είναι ασφαλής και αφετέρου επιφέρει βελτιώσεις στην ποιότητα ζωής και σε ψυχοφυσιολογικές λειτουργίες.8,9 Βελτιώσεις, επίσης παρατηρούνται και στα επίπεδα της

κατάθλιψης, του άγχους, της αερόβιας ικανότητας και της μυϊκής λειτουργίας.10

Ο χορός, οποιασδήποτε μορφής, αποτελεί αναμφισβή-τητα μια μορφή άσκησης αλλά και αναψυχής. Είναι φυ-σικό, λοιπόν, να έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλές έρευνες για να διαπιστωθούν τα αποτελέσματα που επιφέρει η συμμετοχή σε προγράμματα χορού. Έτσι από την έρευνα των Kaltsatou, Mameletzi, Douka, οι οποίες εφάρμοσαν πρόγραμμα με ελληνικό παραδοσιακό χορό διάρκειας 24 εβδομάδων, διαπιστώθηκαν θετικές επιπτώσεις στη φυ-σική λειτουργία, τη δύναμη και την ψυχολογική κατάστα-ση γυναικών που επιβίωσαν από καρκίνο του μαστού.11 Σύμφωνα με τους Rainbow, Phyllis και Mai η συμμετοχή γυναικών σε πρόγραμμα χοροθεραπείας, κατά τη διάρ-κεια της ακτινοθεραπείας, συνέβαλε ώστε να βελτιώσουν αφενός την ψυχική τους ευεξία και αφετέρου τη συνολική λειτουργικότητά τους συμβάλλοντας έτσι στο να επανα-κτήσουν μια κανονική ζωή.12

Σκοπός

Σκοπός της μελέτης ήταν να διερευνήσει αν η συμμε-τοχή σε ένα πρόγραμμα ελληνικών παραδοσιακών χορών μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα ζωής γυναικών που επι-βίωσαν από καρκίνο του μαστού. Πιο συγκεκριμένα, στό-χος της έρευνας ήταν να διαπιστώσει εάν η συμμετοχή σε ένα πρόγραμμα διδασκαλίας ελληνικών παραδοσιακών χορών θα μπορούσε βελτιώσει τα επίπεδα ποιότητας της ζωής που σχετίζονται με την υγεία γυναικών οι οποίες όχι μόνο διεγνώσθησαν ότι πάσχουν από καρκίνο του μαστού

επεξεργασία των δεδομένων παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική βελ-τίωση σε όλους τους παράγοντες που συνθέτουν την έννοια «ποιότητα ζωής»: «κινητικότητα»: αρχική μέτρηση ΜΟ=3,15, ΤΑ=0,37, p<0,001 και τελική μέτρηση: ΜΟ=2,00, ΤΑ=0,32, p<0,001, «αυτοεξυπηρέτηση»: αρχι-κή μέτρηση ΜΟ=3,50, ΤΑ=0,37, p<0,001 και τελική μέτρηση: ΜΟ=1,75, ΤΑ=0,3,2, p<0,001, «συνήθεις δραστηριότητες»: αρχική μέτρηση ΜΟ=3,50, ΤΑ=0,51, p<0,001 και τελική μέτρηση: ΜΟ=2,10, ΤΑ=0,52, p<0,001, «πόνο/δυσφορία»: αρχική μέτρηση ΜΟ=3,60, ΤΑ=0,50, p<0,001 και τελική μέ-τρηση: ΜΟ=2,05, ΤΑ=0,48, p<0,001, «άγχος/κατάθλιψη»: αρχική μέτρη-ση ΜΟ=3,35, ΤΑ=0,49, p<0,001 και τελική μέτρηση: ΜΟ=1,40, ΤΑ=0,51, p<0,001 και «προφίλ υγείας» αρχική μέτρηση ΜΟ=16,75, ΤΑ=1,71 p<0,001 και τελική μέτρηση: ΜΟ=9,30, ΤΑ=1,66, p<0,001 ενώ για την ομάδα ελέγ-χου δεν παρατηρήθηκε καμία σημαντική βελτίωση. Συμπεράσματα: Η συμμετοχή σε παρεμβατικά προγράμματα διδασκαλίας παραδοσιακού χορού συμβάλλει θετικά στη μείωση των επιπέδων όλων των παραγόντων που απαρτίζουν την ποιότητα ζωής που σχετίζεται με την υγεία. Λέξεις-ευρετηρίου: Kαρκίνος μαστού, ποιότητα ζωής, φυσική δραστηριότητα, πα-ραδοσιακός χορός.

EΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - ORIGINAL PAPER ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΧΟΡΟΣ...


αλλά έχουν υποστεί χειρουργική επέμβαση, μαστεκτομή, ακτινοβολίες και χημειοθεραπεία.

Υλικό και Μέθοδος Στην έρευνα συμμετείχαν 30 γυναίκες που επιβίωσαν

από καρκίνο του μαστού ηλικίας 48–59 (ΜΟ 53,97 έτη). Μετά από κλήρωση, 20 γυναίκες αποτέλεσαν την πειρα-ματική ομάδα και 10 την ομάδα ελέγχου. Ο χρόνος επιβί-ωσης των γυναικών του δείγματος είναι 4±3 έτη μετά το τέλος της θεραπευτικής τους αγωγής η οποία περιελάμβα-νε εκτός της μαστεκτομής, ακτινοβολία, χημειοθεραπεία και φαρμακευτική αγωγή. Οι γυναίκες της πειραματικής ομάδας συμμετείχαν σε πρόγραμμα διδασκαλίας ελλη-νικών παραδοσιακών χορών ενώ η ομάδα ελέγχου δεν συμμετείχε σε καμία φυσική δραστηριότητα. Οι γυναίκες του δείγματος, κατά η διάρκεια του παρεμβατικού προ-γράμματος, βρίσκονταν υπό ιατρική παρακολούθηση.

Οι γυναίκες της πειραματικής ομάδας παρακολούθη-σαν μαθήματα διδασκαλίας ελληνικών παραδοσιακών χορών. Πραγματοποιήθηκαν τρία εκπαιδευτικά μαθήματα ανά εβδομάδα, διάρκειας 50 min το καθένα. Στα πλαί-σια του τρίμηνου προγράμματος πραγματοποιήθηκαν 36 μαθήματα και διδάχθηκαν ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί από όλες τις πολιτισμικές ομάδες και τις γεωγρα-φικές περιοχές της Ελλάδας. Το ζητούμενο της έρευνας δεν ήταν η διδασκαλία μεγάλου αριθμού χορών αλλά η δημιουργία καλού και χαρούμενου κλίματος κατά τη διάρκεια των μαθημάτων.

Υπήρξε συνεργασία με τους θεράποντες ιατρούς για την επιλογή των χορών που θα διδάσκονταν. Οι χοροί έπρεπε να είναι κατάλληλοι από πλευράς έντασης και διάρκειας/επιβάρυνσης για τη φυσική κατάσταση των γυ-ναικών και ταυτόχρονα να συμβάλουν στη βελτίωση της φυσικής και ψυχικής τους κατάστασης. Έτσι, διδάχθηκαν χοροί των οποίων το tempo (ρυθμική αγωγή) δεν υπερέ-βαινε τα 120 bit/min και η διάρκειά τους ήταν 2,30 min. Το πρώτο μάθημα κάθε εβδομάδας περιελάμβανε την εκμά-θηση της κινητικής φόρμας των χορών και στα επόμενα δύο πραγματοποιείτο επανάληψη όλων των χορών. Κατά τη διάρκεια των δύο αυτών μαθημάτων, υπήρχε διάλειμ-μα 2 min μετά την εκτέλεση δύο χορών. Δηλαδή, κάθε 5 min λεπτά χορού ακολουθούσαν 2 min διάλειμμα. Κατά τη διάρκεια του διαλείμματος οι γυναίκες διατηρούσαν την κινητική τους δραστηριότητα σε χαμηλότερη ένταση.

Τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από τις γυναίκες της πειραματικής ομάδας στο 1ο και στο 36ο μάθημα και από τις γυναίκες της ομάδας ελέγχου στις δύο συναντή-σεις που πραγματοποιήθηκαν στην έναρξη και στη λήξη του προγράμματος.

Για τη συλλογή των δεδομένων της έρευνας χρησιμο-ποιήθηκε η ελληνική έκδοση13 του EuroQol 5 Dimensions

5 Levels14 (EQ-5D-5L) το οποίο αντικατέστησε την προη-γούμενη έκδοση EQ-5D.15 Το EQ-5D-5L αξιολογεί περι-γραφικά την ποιότητα ζωής που σχετίζεται με την υγεία όπως την αντιλαμβάνονται οι ίδιοι οι ασθενείς.

Η κλίμακα αποτελείται από δύο μέρη από τα οποία το πρώτο αποτελεί το περιγραφικό σύστημα της κλίμακας και διερευνά τις πέντε (5) διαστάσεις της, σχετιζόμενης με την ποιότητα ζωής, αντιλαμβανόμενης υγείας και οι οποίες είναι: (α) «κινητικότητα», (β) «αυτοεξυπηρέτηση», (γ) «συνήθεις δραστηριότητες», (δ) «πόνος/δυσφορία» και (ε) «άγχος/κατάθλιψη». Τα επίπεδα διαβάθμισης της υγείας στην κλίμακα είναι: πρώτο επίπεδο «δεν έχω κα-νένα πρόβλημα», δεύτερο επίπεδο «έχω μικρά προβλή-ματα», τρίτο επίπεδο «έχω μέτρια προβλήματα», τέταρτο επίπεδο «έχω σοβαρά προβλήματα» και πέμπτο επίπεδο «είμαι ανίκανος/η».

Σε αντίθεση με τις 243 πιθανές περιπτώσεις κατάστα-σης υγείας του EQ-5D, οι πιθανές περιπτώσεις με το EQ-5D-5L ανέρχονται σε 3.125. Κάθε περίπτωση απαρτίζε-ται από έναν μοναδικό πενταψήφιο κωδικό και με αυτόν γίνεται η αναφορά στην κατάσταση υγείας. Ο κωδικός αυτός σχηματίζεται από τον συνδυασμό ενός επιπέδου από κάθε μία από τις πέντε διαστάσεις. Ο κωδικός 11111 δείχνει ότι δεν υπάρχει κανέναν πρόβλημα σε καμιά από τις κατευθύνσεις. Αντίθετα, ο κωδικός 55555 δείχνει ότι ο/η ερωτώμενος/η αντιμετωπίζει προβλήματα στον υπέρ-τατο βαθμό που τον/την καθιστούν ανίκανο/η σε όλες τις διαστάσεις ενώ ο κωδικός 12345 δείχνει ότι δεν υπάρ-χουν προβλήματα στη διάσταση «κινητικότητα», μικρά προβλήματα στη διάσταση «αυτοεξυπηρέτηση», μέτρια προβλήματα στη διάσταση «συνηθισμένες δραστηριό-τητες», σοβαρά προβλήματα στη διάσταση «πόνος/ δυ-σφορία» και παρουσία υπερβολικού άγχους στη διάσταση «άγχος/ θλίψη».

Τόσο το EQ-5D-3L όσο και το EQ-5D-5L εφαρμόστη-καν με μεγάλη επιτυχία σε πολλές χώρες και σε διάφορα δείγματα όπως σε υγιή πληθυσμό, σε πληθυσμούς με διάφορες μορφές καρκίνου, σε ασθενείς με ζαχαρώδη διαβήτη.16–20

Το δεύτερο μέρος αποτελείται από την οπτική απεικό-νιση της κλίμακας (VAS-visuall analogue scale). Οι ερω-τώμενοι καλούνται να τραβήξουν ένα Χ στο σημείο που επιθυμούν και ταυτόχρονα τους ζητείται να γράψουν σε ένα τετραγωνάκι τον αριθμό που αντιστοιχεί στο Χ.

Η εξεύρεση των γυναικών που συμμετείχαν στην έρευ-να πραγματοποιήθηκε μέσω του συλλόγου «Άλμα Ζωής». Η άδεια για να επιτραπεί η είσοδος των ερευνητών στους χώρους του συλλόγου δόθηκε από το διοικητικό συμβού-λιο του συλλόγου αφού προηγουμένως υπήρξε ενημέρω-ση των υπευθύνων για τον σκοπό και τη διαδικασία της έρευνας. Δόθηκε η διαβεβαίωση ότι τόσο τα προσωπικά



δεδομένα όσο και οι απαντήσεις των γυναικών που θα συμμετείχαν στο πρόγραμμα θα χρησιμοποιούντο αυστη-ρά και μόνον για ερευνητικούς σκοπούς. Τέλος, τονίσθη-κε, ιδιαίτερα, ότι τα ερωτηματολόγια θα είναι ανώνυμα και κανείς άλλος εκτός από τους ερευνητές δεν θα έχει πρόσβαση σε αυτά.

Σε συνάντηση με τα μέλη του συλλόγου, πραγματοποι-ήθηκε ενημέρωσή τους όσον αφορά στις προϋποθέσεις και τους όρους για συμμετοχή στην έρευνα. Τους εξηγή-θηκε ότι η συμμετοχή είναι εθελοντική και ότι είχαν τη δυνατότητα αποχώρησης από την έρευνα οποιαδήποτε στιγμή θα το επιθυμούσαν. Οι προϋποθέσεις που τέθη-καν ήταν αφενός οι γυναίκες να μην έχουν συμμετάσχει σε κάποιο αντίστοιχο πρόγραμμα και αφετέρου κατά τη διάρκεια της έρευνας να μην παρακολουθήσουν κάποιο άλλο πρόγραμμα διδασκαλίας ελληνικών παραδοσιακών χορών ή να μη συμμετάσχουν σε καμία άλλη μορφή αθλη-τικής δραστηριότητας.

Το πρόγραμμα διήρκησε τρεις μήνες και πραγματοποι-ήθηκαν συνολικά 36 μαθήματα διδασκαλίας ελληνικού παραδοσιακού χορού διάρκειας 50 min το καθένα. Διδά-χθηκαν χοροί από την Ήπειρο, τη Θράκη, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, την Πελοπόννησο και τον Πόντο. Συνολικά διδάχθηκαν 20 χοροί.

Οι χοροί, που διδάχθηκαν, επιλέχθηκαν σε συνεργασία με τους θεράποντες ιατρούς ώστε να είναι αφενός κατάλ-ληλοι από πλευράς έντασης και διάρκειας/επιβάρυνσης για τη φυσική κατάσταση των γυναικών και αφετέρου να συμβάλουν στη βελτίωση της φυσικής και ψυχικής τους κατάστασης. Έτσι, διδάχθηκαν χοροί των οποίων το tempo (ρυθμική αγωγή) δεν υπερέβαινε τα 120 bit/min και η διάρκειά τους ήταν 2,30 λεπτά. Το πρώτο μά-θημα κάθε εβδομάδας περιελάμβανε την εκμάθηση της κινητικής φόρμας των χορών και στα επόμενα δύο πραγ-ματοποιείτο επανάληψη όλων των χορών. Κατά τη διάρ-κεια των δύο αυτών μαθημάτων, υπήρχε διάλειμμα δύο λεπτών μετά την εκτέλεση δύο χορών, δηλαδή κάθε πέντε λεπτά χορού ακολουθούσε ένα διάλειμμα δύο λεπτών. Κατά τη διάρκεια του διαλείμματος οι γυναίκες διατη-ρούσαν την κινητική τους δραστηριότητα σε χαμηλότερη ένταση.

Η εκπόνηση του παρεμβατικού προγράμματος πραγ-ματοποιήθηκε σε συνεννόηση με τους θεράποντες ια-τρούς των γυναικών. Η ρυθμική αγωγή/ένταση της μου-σικής και η διάρκεια των χορών ήταν οι δύο βασικοί παράγοντες που λήφθηκαν υπόψη για τη διαμόρφωση όχι μόνο του κάθε μαθήματος αλλά και όλου του προ-γράμματος. ώστε οι χοροί να είναι αφενός κατάλληλοι από πλευράς έντασης και διάρκειας/επιβάρυνσης για τη φυσική κατάσταση των γυναικών και αφετέρου να συμ-βάλουν στη βελτίωση της φυσικής και ψυχικής τους κα-

τάστασης. Έτσι, διδάχθηκαν χοροί των οποίων το tempo (ρυθμική αγωγή) δεν υπερέβαινε τα 120 bit/min και η διάρκειά τους ήταν 2,30 λεπτά. Το μάθημα ξεκινούσε με χορούς χαμηλής έντασης και προχωρούσε με σταδιακά με χορούς υψηλότερης έντασης. Η ένταση των χορών καθοριζόταν ορισμένες φορές και από την ανταπόκρι-ση των γυναικών σε κάθε διδακτική ενότητα. Βασικός παράγοντας ήταν τόσο η αερόβια όσο και η αναερόβια άσκηση των γυναικών μέσω του προγράμματος, για την επίτευξη της βελτίωσης της φυσικής κατάστασης των συμμετεχουσών.

Οι στατιστικές αναλύσεις που πραγματοποιήθηκαν ήταν: t-test για ανεξάρτητα δείγμα και ανάλυση διακύ-μανσης επαναλαμβανόμενων μετρήσεων (Repeated Measures Anova Analysis). Το επίπεδο σημαντικότητας ορίστηκε στο p<0,05.


Αρχικά, για τη διερεύνηση ύπαρξης στατιστικά σημα-ντικών διαφορών μεταξύ της πειραματικής ομάδας και της ομάδας ελέγχου στους παράγοντες του ερωτηματο-λογίου και τη VAS πραγματοποιήθηκαν 7 t-test για ανε-ξάρτητα δείγματα. Από τα αποτελέσματα διαπιστώνεται ότι δεν υφίστανται στατιστικά σημαντικές διαφορές για κανέναν από τους παράγοντες του ερωτηματολογίου (πίνακας 1).

Για να διαπιστωθεί αν υφίστανται στατιστικά σημα-ντικές διαφορές μεταξύ των δύο ομάδων (πειραματική – ελέγχου) για όλους τους παράγοντες του ερωτηματο-λογίου πραγματοποιήθηκε ανάλυση επαναλαμβανόμε-νων μετρήσεων Repeated Measures Anova. Το μοντέλο ανάλυσης (2Χ2) περιελάμβανε τον παράγοντα «μέτρηση» (αρχική – τελική) ως επαναλαμβανόμενο παράγοντα και τον παράγοντα «ομάδα» (πειραματική – ελέγχου) ως ανε-ξάρτητο παράγοντα.

Από τα αποτελέσματα, παρατηρήθηκε στατιστικά ση-μαντική αλληλεπίδραση μεταξύ των παραγόντων «μέ-τρηση» και «ομάδα» για τον παράγοντα «κινητικότητα» [F(1,28) =37,69; p<0,001]. Από την ανάλυση της αλλη-λεπίδρασης, με το τεστ πολλαπλών συγκρίσεων (Post Hoc Bonferroni), προέκυψε ότι η πειραματική ομάδα βελτίωσε στατιστικά σημαντικά τον μέσο όρο του πα-ράγοντα «κινητικότητα» μετά τη λήξη του παρεμβατικού προγράμματος, ενώ αντίθετα στην ομάδα ελέγχου δεν παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά. Ανάλογα ήταν και τα αποτελέσματα για τους παράγοντες «αυ-τοεξυπηρέτηση» [F(1,28) =41,58, p<0,001], «συνήθεις δραστηριότητες» [F(1,28) =33,88, p<0,001], «πόνο/δυ-σφορία» [F(1,28) =50,11, p<0,001], και «άγχος/κατάθλι-ψη» [F(1,28)=50,11, p<0,001] καθώς από την ανάλυση της αλληλεπίδρασης με το τεστ πολλαπλών συγκρίσεων



(Post Hoc Bonferroni) προέκυψε ότι η πειραματική ομά-δα βελτίωσε στατιστικά σημαντικά τον μέσο όρο στους παράγοντες που αναφέρθηκαν ενώ η ομάδα ελέγχου παρέμεινε σταθερή (πίνακας 2).

Παρόμοια ήταν τα αποτελέσματα και για την «Κλίμακα Οπτικής Απεικόνισης» σύμφωνα με τα οποία παρατηρή-θηκε στατιστικά σημαντική αλληλεπίδραση μεταξύ των παραγόντων «μέτρηση» και «ομάδα» [F(1,28) =31,70, p <0,001]. Από την ανάλυση της αλληλεπίδρασης, με το τεστ πολλαπλών συγκρίσεων (Post Hoc Bonferroni), προ-έκυψε ότι η πειραματική ομάδα βελτίωσε (μειώνοντας τις τιμές της κόπωσης) στατιστικά σημαντικά τον μέσο όρο της «Κλίμακας Οπτικής Απεικόνισης» μετά τη λήξη του παρεμβατικού προγράμματος, ενώ αντίθετα στην ομάδα ελέγχου δεν παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά (πίνακας 3).

Συζήτηση

Παρόλες τις βελτιώσεις που παρατηρούνται στη θερα-πευτική αγωγή, που ακολουθεί τη διάγνωση του καρκίνου μαστού, οι αρνητικές επιπτώσεις είναι πολλές και επώδυ-νες. Ψυχολογικές αλλαγές, πόνος και σωματική κόπωση είναι κάποιες από αυτές οι οποίες επηρεάζουν αρνητικά, εκτός των άλλων, και την ποιότητα ζωής των γυναικών αυτών.21,22

Οι ευεργετικές επιπτώσεις της φυσικής δραστηριό-τητας τόσο στην πρόληψη όσο και κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής αγωγής και της μετεγχειρητικής περιόδου έχουν διαπιστωθεί από έρευνες.23,24 Ο χορός οποιασδή-ποτε μορφής αποτελεί αναμφισβήτητα φυσική δραστη-ριότητα.25 Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός έχει χρησι-μοποιηθεί σε έρευνες για να διαπιστωθεί η επίδρασή του αφενός στη λειτουργία του μυϊκού συστήματος και στη

Πίνακας 1. Μέσος όρος – τυπική απόκλιση και τιμές T-test μεταξύ των παραγόντων του ερωτηματολογίου κατά την αρχική μέτρηση μεταξύ των ομάδων.

Παράγοντες Πειραματική Ελέγχου

t df pΜΟ ΤΑ ΜΟ ΤΑ

Κινητικότητα 3,15 0,37 3,10 0,56 –0,520 28 >0,05

Αυτοεξυπηρέτηση 3,50 0,37 3,45 0,64 0,000 28 >0,05

Συνήθεις δραστηριότητες 3,50 0,51 3,40 0,31 –0,206 28 >0,05

Πόνος/δυσφορία 3,60 0,50 3,70 0,22 –1,028 28 >0,05

Άγχος/κατάθλιψη 3,35 0,49 3,45 0,50 0,701 28 >0,05

Οπτική απεικόνιση 60,50 12,97 61,50 11,8 –0,449 28 >0,05

Πίνακας 2. EQ-5D-5L: Μέσος όρος – τυπική απόκλιση στην αρχική και τελική μέτρηση.

Παράγοντες Ομάδα

ΜέτρησηΑλληλεπίδραση

μέτρησης Αρχική Τελική

ΜΟ ΤΑ ΜΟ ΤΑ

Κινητικότητα Πειραματική 3,15 0,37 2,00 0,32 F(1,28)=37,69

p<0,001Ελέγχου 3,10 0,56 3,10 0,32

Αυτοεξυπηρέτηση Πειραματική 3,50 0,37 1,75 0,32 F(1,28)=41,58

p<0,01Ελέγχου 3,45 0,64 3,44 0,58

Συνήθεις δραστηριότητεςΠειραματική 3,50 0,51 2,10 0,52 F(1,28)=33,88

p<00,001Ελέγχου 3,40 0,31 3,40 0,52

Πόνος/δυσφορία Πειραματική 3,60 0,50 2,05 0,48 F(1,28)=50,11

p<0,001Ελέγχου 3,70 0,22 3,70 0,48

Άγχος/κατάθλιψη Πειραματική 3,35 0,49 1,40 0,51 F(1,28)=102,13

p<0,001Ελέγχου 3,45 0,50 3,50 0,52



φυσική κατάσταση ηλικιωμένων ατόμων και αφετέρου στον βαθμό κατάθλιψης γυναικών στις οποίες έχει δια-γνωσθεί καρκίνος του μαστού.26 Τα αποτελέσματα και στις δύο έρευνες ήταν άκρως ενθαρρυντικά. Έτσι, σκοπός της εργασίας αυτής ήταν να διερευνηθεί αν η συμμετο-χή σε ένα πρόγραμμα ελληνικών παραδοσιακών χορών παρέχει τη δυνατότητα βελτίωσης της ποιότητας ζωής γυναικών που επιβίωσαν από καρκίνο του μαστού μέσω της διαδρομής χειρουργική επέμβαση-μαστεκτομή-ακτι-νοθεραπεία-χημειοθεραπεία.

Οι γυναίκες της πειραματικής ομάδας πριν την έναρξη του προγράμματος διακατέχονταν από σχετικά έντονο αίσθημα πόνου και δυσφορίας, σχετική αδυναμία να αυ-τοεξυπηρετηθούν και να εκτελέσουν τις συνήθεις καθημε-ρινές δραστηριότητές τους ενώ η κινητικότητά τους ήταν σχετικά μειωμένη και το άγχος του όχι ιδιαίτερα υψηλό. Οι τιμές αυτές ανταποκρίνονται και στην τιμή που σημεί-ωσαν στην οπτική απεικόνιση της ποιότητας ζωής τους.

Από τα αποτελέσματα που παρατέθηκαν παραπάνω εύκολα διαπιστώνει κάποιος τις θετικές επιπτώσεις που αποκόμισαν οι γυναίκες της πειραματικής ομάδας από τη συμμετοχή τους στο παρεμβατικό πρόγραμμα. Οι τιμές όλων των παραγόντων που συνθέτουν την έννοια «ποιό-τητα ζωής» μειώθηκαν δραστικά γεγονός που δείχνει ότι το πρόγραμμα είχε θετική επίδραση βελτιώνοντας την κινητικότητα των γυναικών συμβάλλοντας έτσι να αυξηθεί ο βαθμός της αυτοεξυπηρέτησης και της πραγματοποί-ησης των καθημερινών δραστηριοτήτων τους. Όμως, το πρόγραμμα επηρέασε σε μεγάλο βαθμό και τα επίπεδα του άγχους/κατάθλιψης των γυναικών. Οι απαιτήσεις του ελληνικού χορού για ομαδικότητα και τη συνεργασία δη-μιούργησε τέτοιο κλίμα που συνέβαλε στην κοινωνικοποί-ηση των γυναικών. Οι γυναίκες τόσο κατά τη διάρκεια του προγράμματος όσο και μετά το τέλος του προγράμματος βρίσκονταν και εκτός των χώρων του προγράμματος.

Τα αποτελέσματα της έρευνας συμφωνούν και με τα αποτελέσματα άλλων ερευνών, που χρησιμοποίησαν διά-φορες μορφές χορού μέσα από τα οποία διαπιστώθηκε η θετική επίδραση που είχε στην ποιότητα ζωής η συμμετο-χή σε παρεμβατικά προγράμματα που περιείχαν διάφορες μορφές χορού.27–29 Έτσι και γυναίκες της πειραματικής ομάδας μετά το τέλος του προγράμματος δήλωσαν ότι ο πόνος και το άγχος/κατάθλιψη πλέον είναι σε χαμηλά επίπεδα, ενώ αυξήθηκε η κινητικότητά τους γεγονός που

τις επιτρέπει να αυτοεξυπηρετούνται καλύτερα και να πραγματοποιούν της συνήθεις/καθημερινές δραστηρι-ότητες πιο εύκολα και καλύτερα.

Τα παραπάνω αποτελέσματα αντικατοπτρίζονται και στην οπτική απεικόνιση της αντιλαμβανόμενης υγείας. Και εδώ παρατηρείται το γεγονός οι γυναίκες της πει-ραματικής ομάδας να δηλώνουν ότι αισθάνονται πολύ καλύτερα στην υγεία τους μετά από τη συμμετοχή τους στο πρόγραμμα ισχυρή ένδειξη της συμβολής του στη βελτίωση αυτή.


Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα της έρευνας κα-θώς και τη συζήτηση που ακολούθησε, τα συμπεράσματα που εξάγονται είναι: Η συμμετοχή σε παρεμβατικά προ-γράμματα διδασκαλίας παραδοσιακού χορού συμβάλλει θετικά στη μείωση των επιπέδων όλων των παραγόντων που απαρτίζουν την ποιότητα ζωής που σχετίζεται με την υγεία.

Προτάσεις για πρακτικές εφαρμογές

Όπως έχει αποδειχθεί και από άλλες έρευνες, η συμμε-τοχή σε φυσικές δραστηριότητες και μάλιστα σε χορευ-τικές δραστηριότητες συμβάλλουν θετικά στη βελτίωση του επιπέδου της ποιότητας ζωής που σχετίζεται με την υγεία. Για τον λόγο αυτόν προτείνεται η εκπόνηση ανάλο-γων προγραμμάτων και η πραγματοποίησή τους όχι μόνο σε δημόσιες υπηρεσίες όπως δήμους, ΚΑΠΗ ή εξειδικευ-μένους συλλόγους αλλά και μέσα στα νοσοκομεία ώστε να υπάρχει αφενός η ελεύθερη συμμετοχή των καρκινο-παθών και αφετέρου ο καλύτερος έλεγχος εκπόνησης και πραγματοποίησης των προγραμμάτων.

Προτάσεις για μελλοντικές έρευνες

α. Προτείνεται η εφαρμογή του προγράμματος με τη συμ-μετοχή μεγαλύτερου δείγματος για την επιβεβαίωση ή μη του προγράμματος.

β. Προτείνεται η εκπόνηση αντίστοιχων προγραμμάτων και για άλλες μορφές καρκίνου.

γ. Προτείνεται η εφαρμογή του προγράμματος για τον έλεγχο της επίδρασής του σε άλλες ψυχολογικές πα-θήσεις όπως στρες και κατάθλιψη.

Πίνακας 3. Οπτική απεικόνιση: ΜΟ και ΤΑ κατά την αρχική και τελική μέτρηση.

Αρχική μέτρηση Τελική μέτρηση

Πειραματική ομάδα Ομάδα ελέγχου Πειραματική ομάδα Ομάδα ελέγχου

ΜΟ ΤΑ ΜΟ ΤΑ ΜΟ ΤΑ ΜΟ ΤΑ

60,50 12,97 61,50 11,8 85,50 4,26 61,7 11,13



ABSTRACT

Greek Traditional Dance Teaching Programs: Effects on the Quality of Life of Women who Survived Breast Cancer

Filippos Filippou,1 Stella Rokka,2 George Sivvas,3 Athena Pitsi,4 Evangelos Bebetsos,5 Aikaterini Koupani,6 Grigorios Masadis,7 Eleni Samara8

1Associate Prof, DPESS/Democritus University of Thrace, 2Assοciate Prof, DPESS/Democritus University of Thrace,

3Sc in Physical Education, DPESS/Democritus University of Thrace, 4PhD in Physical Education, DPESS/Democritus University of Thrace,

5Professor, DPESS/Democritus University of Thrace, 6MSc in Physical Education/PhD student, DPESS/Democritus University of Thrace, 7MSc in Physical Education/PhD student, DPESS/Democritus University of Thrace,

8MSc in Education Sciences, 5th High School of Katerini, Greece

Introduction: Both in developed and developing countries breast cancer is a major research subject concerning prolepsis, diagnosis and treatment, as well as post-hospital care of the patients. The life quality of the women diag-nosed with breast cancer during and after its treatment has become an important issue of scientific studies relating both to the physical and the psychological recovery. Previous researches have mentioned the positive influence of physical exercise and dance on the physical condition and functionality, reduction of pain and fatigue, as well as on the improvement of various life quality indexes of breast cancer patients. Objective: The purpose of the study was to investigate whether participation in an intervention program of Greek traditional dances could improve the quality of life of women who survived breast cancer. Material and Method: The participants of the research were 30 women aged 48-59 (Μ =53.97 years) who survived breast cancer. After drawing lots, 20 of them became the experimental group and the remaining 10 the control group. The women of the experimental group partici-pated in Greek traditional dance lessons, while the women of the control group did not participate in any kind of organized physical activity. The data collection was carried out using the Greek version of EuroQol 5 Dimensions 5 Levels (EQ-5D-5L). The statistical analyses undertaken in this study were: a. t-test for independent sample and b. Repeated Measures ANOVA. Results: The analysis of the results revealed a significant statistical improvement in the quality of life level: “mobility”: initial measurement M=3.15, SD=0.37, p<0.001 and final measurement: Μ=2.00, SD =0.32, p<0.001, “self-care”: initial measurement M=3.50, SD=0.37, p<0.001 and final measurement: Μ=1.75, SD=0.32, p<0.001, “usual activities”: initial measurement M=3.50, SD=0.51, p<0.001 and final measurement: Μ=2.10, SD=0.52, p<0.001, “pain/discomfort”: initial measurement M=3.60, SD=0.50, p<0.001 and final measurement: Μ=2.05, SD=0.48, p<0.001, “anxiety/depression”: initial measurement M=3.35, SD=0.49, p<0.001 and final measurement: Μ=1.40, SD=0.51, p<0.001, while the control group did not show any important improvement. Conclusion: Participating in interventional traditional dance lessons contributes positively to reducing the levels of all the factors that synthesize the quality of life related to health. The results of the study indicate that breast cancer patients may benefit from the traditional dance exercise interventions.

Key-words: Breast cancer, quality of life, physical activity, traditional dance. Corresponding Author: Filippos Filippou, DPESS, Campus, GR-691 32 Komotini, Greece, Tel: (+30) 6988 688 515, e-mail: [email protected]


1. Chopra I, Kamal K. A systematic review of quality of life in-struments in long-term breast cancer survivors. Health Qual Life Outcomes 2012, 10:14

2. Boing L, Rafael AD, Braga H, Sperandio FF, Moraes AJP, Gui-marães ACA. Dance as treatment therapy in breast cancer patients – a systematic review. Rev Bras Ativ Fís Saúde 2017, 22:319–331

3. Conde DM, Pinto-Neto AM, de Freitas RJ, Aldrighi JM. Qual-ity of life in breast cancer survivors. Rev Bras Ginecol Obstet 2006, 28:195–204

4. Avci IA, Kumcagiz H, Altinel B, Caloglu A. Turkish Female Aca-demician Self-Esteem and Health Beliefs for Breast Cancer Screening. Asian Pac J Cancer Prev 2014, 15:155–160

5. Ha EH, Cho YK. The Mediating Effects of Self-Esteem and Optimism on the Relationship between Quality of Life and



Depressive Symptoms of Breast Cancer Patients. Psychiatry Investig 2014, 22:437–5

6. Luz ND, Lima ACG. Physical therapy resource in post-mas-tectomy lymphedema: a review of the literature. Fisioter Mov 2011, 24:191–200

7. Vidor C, Leroyer A, Christophe V, Seillier M, Foncel J, Maele JV, et al. Decrease social inequalities return-to-work: devel-opment and design of a randomized controlled trial among women with breast cancer. BMC Cancer 2014, 14:1–9

8. La Voy E, Fagundes C, Dantzer R. Exercise, inflammation, and fatigue in cancer survivors. ExercImmunol Rev 2016, 22:82–93

9. Van Vulpen J, Peeters P, Velthuis M, Van der Wall E, May A Ef-fects of physical exercise during adjuvant breast cancer treat-ment on physical αnd psychosocial dimensions of cancer-related fatigue: A meta-analysis. Maturitas 2016, 85:104–111

10. Speck RM, Courneya KS, Mâsse LC, Duval S, Schmitz KH. An update of controlled physical activity trials in cancer survi-vors: a systematic review and meta-analysis. J Cancer Surviv 2010, 4:87–100

11. Kaltsatou A, Mameletzi D, Douka S. Physical and psycho-logical benefits of a 24-week traditional dance program in breast cancer survivors. J Body Mov Ther 2011, 15:162–167

12. Ηο RT. Effects of dance movement therapy on Chinese cancer patients: A pilot study in Hong Kong. Art Psychother 2005, 32:337–345

13. Yfantopoulos NJ, Chantzaras EA. Validation and comparison of the psychometric properties of the EQ-5D-3L and EQ-5D-5L instruments in Greece. Eur J Health Econ 2017, 18:519–531

14. EuroQol Group: Instruments. https://euroqol.org/eq-5d-instruments/eq-5d-5l-about.

15. Yfantopoulos J, Chanztaras A. Validation and comparison of the psychometric properties of the EQ-5D-3L and EQ-5D-5L instruments in Greece. Eur J Health Econ 2016, June: 1–13

16. Endarti D, Riewpaiboon A, Thavorncharoensap M, Pradit-sitthikorn N, Hutubessy R, Kristina A. Evaluation of Health-Related Quality of Life among Patients with Cervical Cancer in Indonesia. Asian Pac J Cancer Prev 2015, 16:3345–3350

17. Θεοδώρου Μ, Καϊτελίδου Δ, Γαλάνης Π, Μίτλεττον Ν, Θεο-δώρου Π, Σταφυλάς Π et al. Μέτρηση της ποιότητας ζωής σε ασθενείς με υπέρταση στην Κύπρο. Ελλην Καρδιολ Επιθ 2011, 52:196–205

18. Herdman M, Gudex C, Lloyd A, Janssen MF, Kind P, Parkin P, Bonsel G, Badia X. Development and preliminary testing of

the new five level version of EQ-5D (EQ-5D-5L). Qual Life Res 2011, 20:1727–1736

19. Janssen MF, Pickard S, Golicki D, Gudex C, Niewada M, Scalone L et al. Measurement properties of the EQ- 5D-5L compared to the EQ-5D-3L across eight patient groups: a multi-country study. Qual Life Res 2013, 22:1717–1727

20. van Hout B, Janssen MF, Y Feng YS, Kohlmann T, Busschbach J, Golicki D et al. Interim Scoring for the EQ-5D-5L: Mapping the EQ-5D-5L to EQ-5D-3L Value Sets. Value Health 2012, 15:708–715

21. Hsiao FH, Kuo WH, Jow GM, Wang MW, Chang KJ, Lai YM et al. The changes of quality of life and their correlations with psychosocial factors following surgery among women with breast cancer from the post-surgery to post-treatment sur-vivorship. Breast 2019, 44:59–65

22. Sheikhalipour Z, Ghahramanian A, Fateh A, Ghiahi R, Onyeka TC. Quality of Life in Women with Cancer and Its Influencing Factors. J Caring Sci 2019, 8: 9–15

23. Adraskela Κ, Veisaki Ε, Koutsilieris Μ, Philippou Α. Physical Exercise Positively Influences Breast Cancer Evolution. Clin Breast Cancer 2017, 17:408–417

24. Spei ME, Samoli E, Bravi F, Vecchia C, Bamia C, Benetou V. Physical activity in breast cancer survivors: A systematic re-view and meta- analysis on overall and breast cancer sur-vival. Breast 2019, 44:144–152

25. Hwang PW, Braun KL. The effectiveness of dance interven-tions to improve older adults’ health: a systematic literature review. Altern Ther Health 2015, 21:64–70

26. Douka S, Zilidou VI, Lilou O, Tsolaki M. Greek Traditional Danc-es: A Way to Support Intellectual, Psychological, and Motor Functions in Senior Citizens at Risk of Neurodegeneration. Front. Aging Neurosci 2019, 11:6

27. Crane-Okada R, Kiger H, Sugerman F, Uman G, Shapiro S, Wyman-McGinty W et al. Mindful Movement Program for Older Breast Cancer Survivors, A Pilot Study. Cancer Nurs 2012, 35:1–13

28. Schmidt Th, Rudolph I, Wozniak T, Ruetters D, Van Mack-elenbegh M, Huebenr J. Effect of ballroom dancing on the wellbeing of cancer patients: Report of a pilot project. Mol Clin Oncol 2018, 9:342–346

29. Sturm Ι, Baak J, Storek Β, Traore Α, Thuss-Patience P. Effect of dance on cancer-related fatigue and quality of life. Support Care Cancer 2014, 22:2241–2249

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - RESEARCH ARTICLEΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2020, 59(1): 86–96 • HELLENIC JOURNAL OF NURSING 2020, 59(1): 86–96

Η Επίδραση του Ελληνικού Παραδοσιακού

Χορού στην Ποιότητα Ζωής Ασθενών με Καρκίνο

Ιωάννα Καραθάνου,1 Ευάγγελος Μπεμπέτσος,2 Φίλιππος Φιλίππου,3 Αμάντα Ψυρρή,4 Ιωάννης Κόνας5

The Effect of Greek Traditional Dance on the Quality of Life of Cancer Patients


1 MSc, Υποψήφια Διδάκτωρ, Σχολή Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή,

2 MSc, PhD, Καθηγητής, Σχολή Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή,

3 MSc, PhD, Αναπληρωτής Καθηγητής Σχολής Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή,

4 MD, PhD, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ογκολογίας, Ιατρική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ογκολογική Μονάδα, Β΄ Παθολογική Κλινική, Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο «ΑΤΤΙΚΟ», Αθήνα,

5 Οικονομολόγος Υγείας, BSc Οικονομικών Επιστημών, MSc Διοίκηση Μονάδων Υγείας, MSc Οικονομική Αξιολόγηση Διοίκησης Υπηρεσιών Υγείας

Υπεύθυνος αλληλογραφίας:Ιωάννα Καραθάνου, Πελοποννήσου 115, 164 51 ΑργυρούποληΤηλ: (+30) 6979 577 107, 211-40 78 468e-mail: [email protected]

Εισαγωγή: Ο καρκίνος είναι ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα υγεί-ας που παρατηρείται σήμερα και αποτελεί τη δεύτερη συχνότερη αιτία θανάτου. Οι συνέπειες της νόσου που βιώνουν οι ασθενείς συμβάλλουν σημαντικά στη μείωση της ποιότητας ζωής τους. Στην προσπάθεια διατή-ρησης ενός ικανοποιητικού επιπέδου υγείας, αλλά και πρόληψης εμφάνι-σης πιθανών μελλοντικών ασθενειών, η άσκηση και συγκεκριμένα ο χορός είναι ένα ισχυρό και επωφελές εργαλείο. Σκοπός: Στην παρούσα μελέτη εξετάζεται η επίδραση ενός προγράμματος ελληνικών παραδοσιακών χορών στη βελτίωση της ποιότητας ζωής ασθενών με καρκίνο όλων των μορφών, τόσο κατά τη διάρκεια όσο και μετά τη θεραπευτική τους αγωγή. Υλικό και Μέθοδος: Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τον Ιανουάριο του 2017 έως τον Νοέμβριο 2019 με τη συμμετοχή 300 ασθενών με καρκίνο προερχομένων από νοσοκομειακές μονάδες του νομού Αττικής και μη κερδοσκοπικών οργανώσεων καρκινοπαθών. Διαχωρίστηκαν τυχαία σε δύο ομάδες· 150 από αυτούς εντάχθηκαν στην πειραματική ομάδα και 150 στην ομάδα ελέγχου. Οι συμμετέχοντες της πειραματικής ομάδας παρακο-λούθησαν ένα πρόγραμμα διδασκαλίας ελληνικών παραδοσιακών χορών, με συχνότητα δύο εκπαιδευτικών μαθημάτων ανά εβδομάδα, διάρκειας 60 min το καθένα, για 8 εβδομάδες, ενώ η ομάδα ελέγχου δεν συμμετείχε σε κάποια φυσική δραστηριότητα. Η συλλογή των δεδομένων πραγματο-ποιήθηκε με τη χρήση του ερωτηματολογίου EORTC QLQ-C30 (ελληνική έκδοση 3.0), το οποίο είναι ένα εργαλείο μέτρησης της ποιότητας ζωής ασθενών με καρκίνο. Οι στατιστικές αναλύσεις που εφαρμόσθηκαν ήταν ανάλυση αξιοπιστίας (α του Cronbach) και ανάλυση διακύμανσης για εξαρτημένες μετρήσεις ως προς έναν επαναλαμβανόμενο παράγοντα (One-way repeated). Αποτελέσματα: Βρέθηκε στατιστικά σημαντική βελ-τίωση σε όλους τους παράγοντες ποιότητας ζωής στους ασθενείς της


ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - RESEARCH ARTICLE Καραθάνου Ι και συν


Εισαγωγή

Ο καρκίνος είναι ένα από τα σοβαρότερα προβλή-ματα υγείας που παρατηρείται σήμερα και αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου μετά τις καρδιακές παθήσεις.1 Σε κλινικό επίπεδο, ο όρος καρκίνος χρησιμοποιείται στις περιπτώσεις που παρατηρείται ένας όγκος ή ένα νεόπλα-σμα σε οποιοδήποτε σημείο του ανθρωπίνου σώματος.2 Βασικό χαρακτηριστικό του καρκίνου είναι η παρουσία ταχέως πολλαπλασιαζόμενων κυττάρων που καταστέλ-λουν τον φυσιολογικό μηχανισμό της απόπτωσης.3 Σύμ-φωνα με το Cancer Research UK υπάρχουν περίπου 200 διαφορετικά είδη καρκίνου.4 Οι πιο συχνά διαγνωσμένοι τύποι καρκίνου κατά φθίνουσα σειρά εμφάνισης είναι ο μαστός, ο πνεύμονας, ο προστάτης και ο καρκίνος του παχέος εντέρου.5

Οι συνέπειες της νόσου, που βιώνουν οι ασθενείς, συμβάλλουν σημαντικά στη μείωση της ποιότητας ζωής τους. Η ποιότητα ζωής είναι μία πολυδιάστατη έννοια, η οποία αφορά τόσο στη σωματική όσο και στην ψυχι-κή υγεία των ατόμων, όπως επίσης και την κοινωνική τους λειτουργικότητα.6 Η μειωμένη ποιότητα ζωής έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχολογία των ασθενών,

ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύει με τον πιο σαφή τρόπο τη σπουδαιότητα της παροχής σωματικής αλλά και ψυχο-κοινωνικής υποστήριξης των ασθενών.7

Στην προσπάθεια διατήρησης ενός ικανοποιητικού επιπέδου υγείας, αλλά και πρόληψης εμφάνισης πιθανών μελλοντικών ασθενειών, η άσκηση είναι ένα ισχυρό και επωφελές εργαλείο που μπορεί να ενεργήσει και ως φάρ-μακο σε ένα ευρύ φάσμα μη μεταδιδομένων ασθενειών.8 Μια παγκόσμια πρωτοβουλία υγείας που ξεκίνησε στις Ηνωμένες Πολιτείες, "Exercise Ιs Medicine" (ΕΙΜ), δηλαδή «η άσκηση είναι φάρμακο», αποτελεί μια παγκόσμια προ-σπάθεια ενημέρωσης περί της αναγκαιότητας ένταξης της άσκησης σε όλα τα συστήματα υγείας ως αναπό-σπαστο μέρος της παρεχόμενης ιατρικής περίθαλψης.9

Η άσκηση έχει αναδειχθεί ως μια ασφαλή και αποτελε-σματική παρέμβαση αντιμετώπισης των ανεπιθύμητων σωματικών και ψυχολογικών επιπτώσεων του καρκίνου και της θεραπευτικής του αγωγής. Παράλληλα, μέσω της άσκησης βελτιώνεται η φυσική λειτουργία (αερό-βια άσκηση, μυϊκή δύναμη και λειτουργική ικανότητα) καθώς και διάφοροι δείκτες ποιότητας ζωής, μειώνε-ται η κόπωση και επιπρόσθετα οι καρκινοπαθείς ανα-

πειραματικής ομάδας, πλην εκείνου της “Ναυτίας-Εμέτου”. Συγκεκριμένα, παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά στη σωματική λειτουργία (F=1559,851, p<0,001), στη λειτουργία ρόλου (F=537,958, p<0,001), στη συναισθηματική λειτουργία (F=1954,652, p<0,001), στη γνωστική λει-τουργία (F=1055,667, p<0,001), στην κοινωνική λειτουργία (F=920,005, p<0,001), στην κόπωση (F=2016,463, p<0,001), στον πόνο (F=797,666, p<0,001), στη δύσπνοια (F=412,962, p<0,001), στις διαταραχές ύπνου (F=542,641, p<0,001), στην απώλεια όρεξης (F=278,861, p<0,001), στη δυσκοιλιότητα (F=160,037, p<0,001), στη διάρροια (F=154,197, p<0,001), στις οικονομικές επιπτώσεις (F=177,628, p<0,001) και στη συνολική ποι-ότητα υγείας (F=1102,049, p<0,001). Αντιθέτως, τα αποτελέσματα στην ομάδα ελέγχου ανέδειξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μόνο στη συναισθηματική λειτουργία (F=3,789, p=0,025), στη γνωστική λειτουρ-γία (F=3,355, p=0,038), στις οικονομικές επιπτώσεις (F=13,728, p<0,001) και στη συνολική ποιότητα υγείας (F=26,615, p<0,001). Συμπεράσματα: Η συμμετοχή σε ένα πρόγραμμα ελληνικών παραδοσιακών χορών, μια ευχάριστη μορφή αερόβιας φυσικής δραστηριότητας, δύναται να βελτι-ώσει τους παράγοντες που συνθέτουν την ποιότητα ζωής των ασθενών με καρκίνο και να αποτελέσει μέρος της αναγκαίας ψυχοκοινωνικής τους υποστήριξης.

Λέξεις-ευρετηρίου: Καρκίνος, ποιότητα ζωής, ελληνικός παραδοσιακός χορός.

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ - RESEARCH ARTICLE ΕΛΛΗΝΙΚΌΣ ΠΑΡΑΔΌΣΙΑΚΌΣ ΧΌΡΌΣ ΚΑΙ ΚΑΡΚΙΝΌΣ


κουφίζονται από τις διάφορες ψυχολογικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν.10 Συνεπώς, η άσκηση συνιστά μια κατάλληλη ευκαιρία για ενδυνάμωση και μείωση των παρενεργειών της θεραπείας με απώτερο αποτέλεσμα τη σταδιακή βελτίωση των επιπέδων της σωματικής δραστηριότητας των ασθενών με καρκίνο.11 Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι η θετική συμβολή της τακτικής άσκησης πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από τη θερα-πευτική αγωγή του καρκίνου, μειώνει σημαντικά τον κίνδυνο εμφάνισης νέων μορφών καρκίνων, καθώς και ασθενειών όπως είναι οι καρδιοπάθειες, ο διαβήτης και η οστεοπόρωση.2

Σχεδόν όλα τα ερευνητικά δεδομένα σχετικά με τη σωματική δραστηριότητα, την επιβίωση από τον καρκί-νο, αλλά και τον κίνδυνο υποτροπής αυτού, επικεντρώ-νονται στη σημαντική συμβολή της αεροβικής δραστη-ριότητας.12 Ειδικότερα, αναφέρεται η περίπτωση της χοροθεραπείας, τα οφέλη της οποίας έχουν ευρέως με-λετηθεί σε ασθενείς με καρκίνο, αποδεικνύοντας ότι επιδρά θετικά τόσο στη σωματική και ψυχική υγεία, όσο και στην ποιότητα ζωής των ασθενών με καρκίνο.13,14 Ο χορός βοηθά με πολλούς τρόπους στη διατήρηση και στη βελτίωση της ανθρώπινης υγείας, τόσο της σωματι-κής υγείας, διατηρώντας τη φυσική κατάσταση σε καλό επίπεδο, όσο και της ψυχικής υγείας.5,15 Η δημιουργική προσέγγιση του χορού ως θεραπεία ή η ίδια η χοροθε-ραπεία φαίνεται να βελτιώνει σημαντικές ψυχικές και σωματικές παραμέτρους.16

Επομένως, ο χορός, ως μορφή τακτικής αεροβικής άσκησης, έχει αποδεχθεί πως έχει θετικό αντίκτυπο στη γενική σωματική και ψυχική υγεία, ενώ παράλληλα συ-νιστά και μια δραστηριότητα αναψυχής.10 Η αερόβια άσκηση με ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς μπορεί να μειώσει το άγχος και τον πόνο, καθώς και να αυξήσει την κινητικότητα και την αυτοεξυπηρέτηση, αλλά και να επιδράσει θετικά στη γενική κατάσταση υγείας των γυναικών που επιβίωσαν από καρκίνο του μαστού, ενώ σημαντικά οφέλη προκύπτουν για τη φυσική λειτουρ-γία, τη δύναμη και την ψυχολογική τους κατάσταση.17 Ειδικότερα, σύμφωνα με τη μελέτη ενός παρεμβατικού προγράμματος διδασκαλίας ελληνικών παραδοσιακών χορών σε γυναίκες που επέζησαν από τον καρκίνο του μαστού αποδείχθηκε ότι συμβάλλει τόσο στη μείωση της κόπωσης, όσο και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους, που σχετίζεται με την υγεία τους.18

Σκοπός

Ο σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση της επίδρασης ενός παρεμβατικού προγράμματος διδα-σκαλίας ελληνικών παραδοσιακών χορών, στη βελτίωση των επιπέδων της ποιότητας ζωής ασθενών με καρκίνο, είτε αυτοί βρίσκονται σε θεραπευτική αγωγή είτε σε στάδιο παρακολούθησης.


Δείγμα μελέτης

Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τον Ιανουάριο του 2017 έως τον Νοέμβριο 2019 σε δείγμα 300 ασθενών με καρκίνο ηλικίας 36–77 ετών προερχόμενοι από νοσοκο-μειακές μονάδες του νομού Αττικής και μη κερδοσκοπι-κές οργανώσεις καρκινοπαθών (τόσο κατά τη διάρκεια, όσο και μετά τη θεραπευτική τους αγωγή). Διαχωρίστη-καν τυχαία σε δύο ομάδες, 150 από αυτούς εντάχθηκαν στην πειραματική ομάδα και 150 στην ομάδα ελέγχου.

Όπως φαίνεται στον πίνακα 1 σχετικά με τα δημο-γραφικά χαρακτηριστικά της ομάδας παρέμβασης, το 80% (Ν=120) ήταν γυναίκες και -το 20% (Ν=30) άνδρες. Η μέση ηλικία του δείγματος για την πειραματική ομά-δα ήταν 58,12 (±8,32) και για την ομάδα ελέγχου 58,28 (±9,11).

Η πειραματική ομάδα ακολούθησε το παρεμβατικό πρόγραμμα διδασκαλίας ελληνικών παραδοσιακών χο-ρών, ενώ η ομάδα ελέγχου δεν είχε κάποια συμμετοχή σε ανάλογη χορευτική ή αθλητική δραστηριότητα. Μετά την υλοποίηση του προγράμματος, πραγματοποιήθη-κε κατάλληλο τεστ διατήρησης των παρατηρούμενων αποτελεσμάτων.

Μεθοδολογία

Οι συμμετέχοντες της πειραματικής ομάδας διδάχθη-καν ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς σε δύο εκπαι-δευτικά μαθήματα ανά εβδομάδα, διάρκειας 60 min το καθένα. Στο πλαίσιο των οκτώ εβδομάδων, διδάχθη-καν ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς από όλες τις πολιτισμικές ομάδες και τις γεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας. Το ζητούμενο της έρευνας δεν ήταν μόνο η διδασκαλία μεγάλου αριθμού χορών, αλλά η δημιουργία ευχάριστου και χαρούμενου κλίματος κατά τη διάρκεια των μαθημάτων.

Οι χοροί επιλέχθηκαν σε συνεργασία με τους θερά-ποντες ιατρούς, ώστε να είναι κατάλληλοι από πλευ-



ράς έντασης. Στην αρχή διδάχτηκαν χοροί χαμηλής και στη συνέχεια μέτριας έντασης, των οποίων η ρυθμική αγωγή (tempo) δεν υπερέβαινε τα 120 bit/min, ενώ η διάρκεια του κάθε χορού ήταν 2–3 min. Το πρώτο μά-θημα κάθε εβδομάδας περιελάμβανε την εκμάθηση της κινητικής φόρμας των χορών. Στο επόμενο μάθημα πραγματοποιείτο επανάληψη όλων των χορών. Κατά τη διάρκεια των μαθημάτων υπήρχε διάλειμμα 1 min μετά την εκτέλεση δύο χορών, ενώ το ενδιάμεσο της διδακτικής ώρας πραγματοποιείτο διάλειμμα 2–3 min κατά τη διάρκεια του οποίου οι συμμετέχοντες διατη-ρούσαν την κινητική τους δραστηριότητα σε χαμηλό-τερη ένταση.

Το ερωτηματολόγιο συμπληρώθηκε για τους συμ-μετέχοντες της πειραματικής ομάδας στο 1ο μάθημα (πριν την έναρξη) και στο 16ο μάθημα (μετά τη λήξη), καθώς και στην προγραμματισμένη συνάντηση μετά τη λήξη του προγράμματος (16η εβδομάδα). Για την ομάδα ελέγχου, συμπληρώθηκε στις αντίστοιχες τρεις συναντήσεις που πραγματοποιήθηκαν και για την πει-ραματική ομάδα.

Τα εργαλεία της έρευνας

Για τη συλλογή των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η ελληνική έκδοση του ερωτηματολογίου της σχετι-ζόμενης με την υγεία ποιότητα ζωής EORTC QLQ-C30 (Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Έρευνα και Θεραπεία του Καρκίνου - version 3.0). Σύμφωνα με τους Μυστα-

κίδου και συν το 2012, οι οποίοι μετέφρασαν και προ-σάρμοσαν το χρησιμοποιούμενο ερωτηματολόγιο στην ελληνική γλώσσα, η μέτρηση της αξιοπιστίας του ήταν πολύ καλή, ιδιαίτερα για την κλίμακα λειτουργικότη-τας.19 Αναλυτικότερα η εσωτερική συνοχή των κλιμά-κων ελέγχθηκε και διαπιστώθηκε πως οι συντελεστές Cronbach’s α κατά τη χορήγηση του ερωτηματολογί-ου κυμάνθηκαν από 0,57 έως 0,79 και κατά τη επανα-λαμβανόμενη χορήγηση αυτού από 0,56 έως 0,75.19 Η εγκυρότητα του ερωτηματολογίου έχει δοκιμαστεί ευρέως και έχει αποδειχθεί ότι είναι αποδεκτή.20 Το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο θεωρείται έγκυρο για την αξιολόγηση της ποιότητας ζωής των ασθενών που λαμβάνουν αγωγή καθώς και ευρέως για την αξιολόγη-ση των Ελλήνων ασθενών με καρκίνο. Έχει μεταφραστεί και επικυρωθεί σε 81 γλώσσες, μεταξύ των οποίων και η Ελληνική, έχει χρησιμοποιηθεί σε περισσότερες από 3.000 μελέτες σε όλο τον κόσμο.

Επί του παρόντος, το QLQ-C30 έκδοση 3.0 είναι η τελευταία αναθεωρημένη έκδοση του συγκεκριμένου ερωτηματολογίου για την ποιότητα ζωής ασθενών με καρκίνο σε ελληνικό πληθυσμό. Αποτελείται από 30 ερωτήσεις, οι οποίες διακρίνονται σε δύο μεγάλες κλίμακες: κλίμακα λειτουργικότητας και κλίμακα συ-μπτωμάτων. Η καθεμία από αυτές τις κλίμακες χωρί-ζεται στις υποκλίμακες. Για την ακρίβεια, η κλίμακα λειτουργικότητας χωρίζεται σε 5 πολυπαραγοντικές υποκλίμακες: φυσικής κατάστασης (5 ερωτήσεις), δια-μόρφωσης ρόλου (2 ερωτήσεις), κοινωνικής κατάστα-σης (2 ερωτήσεις), συναισθηματικής κατάστασης (4 ερωτήσεις), γνωστικής κατάστασης (2 ερωτήσεις), ενώ η κλίμακα συμπτωμάτων διακρίνεται στις υποκλίμακες: κόπωσης (3 ερωτήσεις), ναυτίας-εμέτου (2 ερωτήσεις), πόνου (2 ερωτήσεις), δύσπνοιας (1 ερώτηση), απώλειας όρεξης (1 ερώτηση), διαταραχών ύπνου (1 ερώτηση), δυσκοιλιότητας (1 ερώτηση), διάρροιας (1 ερώτηση) και οικονομικών συνεπειών (1 ερώτηση). Παράλληλα, υπάρχουν στο τέλος του ερωτηματολογίου ακόμα 2 σφαιρικές κλίμακες στοιχείων (2 ερωτήσεις) αναφορικά με τη συνολική ποιότητα ζωής.

Οι απαντήσεις δίνονταν σε τετραβάθμια κλίμακα Likert από 1=καθόλου έως 4=πάρα πολύ, καθώς χρη-σιμοποιείται και η γραμμική αναλογική κλίμακα επτά σημείων, που κυμαίνεται από 1=πολύ κακή έως 7=άρι-στη, η οποία συνιστά μια εξαίρεση στον γενικό κανόνα της κλίμακας Likert. Οι πρώτες 28 ερωτήσεις είναι σε

Πίνακας 1. Δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος.

Δημογραφικά

Ομάδα Παρέμβασης

Ομάδα Ελέγχου

Ν f% Ν f%

Φύλο Γυναίκα

Άνδρας

120

30

80

20

120

30

80

20

Καρκίνος Μαστού

Προστάτη

Πνεύμονα

Π. Εντέρου

120

15

10

5

80

10

6,7

3,3

120

15

10

5

80

10

6,7

3,3

Ηλικία 26–38

39–51

52–64

65–77

6

64

47

33

4,0

42,7

31,3

22,0

1

28

74

47

0,7

18,7

49,3

31,3



κλίμακα Likert scale και οι ερωτήσεις 29 και 30 είναι σε γραμμική αναλογική κλίμακα επτά σημείων 1–7. Ιδιαίτε-ρα τονίζεται ότι επαναληπτικές δοκιμές της αξιοπιστίας και της εγκυρότητας του ερωτηματολογίου έχουν γίνει σε μεγάλες ομάδες ασθενών με καρκίνο σε μια ευρεία ποικιλία μορφών καρκίνου, συμπεριλαμβανομένου του μαστού, του τραχήλου της μήτρας, του ενδομητρίου, των ωοθηκών και καρκίνων του πνεύμονα.19

Ηθικά θέματα

Αρχικά, για τη χρησιμοποίηση του συγκεκριμένου εργαλείου (ερωτηματολόγιο EORTC) στη μελέτη ζητή-θηκε η αντίστοιχη άδεια από τους κατασκευαστές τους ή τους αρμόδιους διαχειριστές τους μέσω ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Συγκεκριμένα, για την κλίμακα QLQ-C30 (version 3) δόθηκε σχετική άδεια από τον οργανισμό "European Organisation for Research and Treatment of Cancer" καθώς και η ελληνική της μετάφραση.

Εν συνεχεία, πραγματοποιήθηκε επικοινωνία με το επιστημονικό, αλλά και το διοικητικό συμβούλιο των νοσοκομείων (251 Γενικό Νοσοκομείο Αεροπορίας, Γε-νικό Ογκολογικό Νοσοκομείο Κηφισιάς «Οι Άγιοι Ανάρ-γυροι» και Γενικό Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Αθηνών «Η Σωτηρία»), καθώς και του Πανελληνίου Συλ-λόγου Γυναικών με Καρκίνο Μαστού «Άλμα ζωής» προ-κειμένου να ζητηθούν οι σχετικές άδειες διεξαγωγής της μελέτης, οι οποίες και εγκρίθηκαν με τις υπ.αριθμ. Φ.076/ΑΔ.21616/Σ.4909/29-11-2016/251 ΓΝΑ, 28/13-07-2017/ΓΟΝΚ «Οι Άγιοι Ανάργυροι» και 6924/26-06-2019/ΓΝΝΘΑ «Η Σωτηρία» αποφάσεις αντιστοίχως. Πραγματοποιήθηκε ενημέρωση των υπευθύνων για τον σκοπό και τη διαδικασία της έρευνας και τους γνω-στοποιήθηκε ότι τόσο τα προσωπικά δεδομένα όσο και οι απαντήσεις των ασθενών, που θα συμμετάσχουν στο πρόγραμμα, θα χρησιμοποιηθούν αυστηρά και μόνο για ερευνητικούς σκοπούς. Τονίστηκε ιδιαίτερα, ότι τα ερωτηματολόγια θα είναι ανώνυμα και κανένας άλλος εκτός από τους ερευνητές, δεν θα έχει πρόσβα-ση σε αυτά.

Στη συνέχεια, ακολούθησαν οι απαραίτητες ενέργει-ες, ώστε να ενημερωθούν οι ασθενείς, που πληρούσαν τις προϋποθέσεις για να συμμετάσχουν στην έρευνα και ήταν πρόθυμοι να συμμετάσχουν εθελοντικά. Οι προϋποθέσεις που τέθηκαν ήταν οι συμμετέχοντες να μην έχουν συμμετάσχει σε κάποιο αντίστοιχο πρό-γραμμα καθώς επίσης, κατά τη διάρκεια της έρευνας,

να μην παρακολουθήσουν κάποιο άλλο πρόγραμμα διδασκαλίας ελληνικών παραδοσιακών χορών ή να μη συμμετάσχουν σε καμία αθλητική δραστηριότητα άλ-λης μορφής.

Παρεμβατικό πρόγραμμα

Η διάρκεια του παρεμβατικού προγράμματος ήταν 8 εβδομάδες. Η διαδικασία εκμάθησης και ολοκλήρω-σης των χορών πραγματοποιήθηκε με βάση τη ρυθμική ένταση του εκάστοτε χορού, αρχίζοντας με χορούς χα-μηλής έντασης και προχωρώντας σταδιακά σε χορούς υψηλότερης έντασης. Βασικός παράγοντας ήταν τόσο η αερόβια, όσο και η αναερόβια άσκηση των ασθενών μέσω του προγράμματος, για την επίτευξη της βελτίωσης της φυσικής κατάστασης των συμμετεχόντων. Πιο συγκε-κριμένα, οι χοροί που διδάχθηκαν ήταν οι: (α) «Ρουμπα-λιά», (β) «Τέσσερα μάτια δυο καρδιές», (γ) «Χασάπικο», (δ) «Καλαματιανό», (ε) «Τσάμικο», (στ) «Ζάραμο», (ζ), «Ζωναράδικο», (η) «Συρτό Μακεδονίας», (θ) «Συρτό Χα-νιώτικο», (ι) «Συρτό Νησιώτικο», (κ) «Ικαριώτικο» και (λ) «Απτάλικο». Στο τελευταίο μάθημα πραγματοποιήθηκε μια επανάληψη όλων των χορών που διδάχθηκαν κατά τη διάρκεια του προγράμματος, ώστε να ολοκληρώ-σουν οι συμμετέχοντες όλους τους χορούς διδασκαλίας που κλήθηκαν να φέρουν σε πέρας τους δύο μήνες του προγράμματος.

Στατιστική ανάλυση

Η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων πραγμα-τοποιήθηκε με τη χρήση του λογισμικού προγράμματος Statistical Package for Social Sciences (SPSS 24.0). Για την ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιήθηκε ανά-λυση εσωτερικής συνοχής με τη χρήση του δείκτη α του Cronbach, για τον έλεγχο της εσωτερικής συνέπειας των παραγόντων του ερωτηματολογίου, καθώς και ανάλυση διακύμανσης για εξαρτημένες μετρήσεις ως προς έναν επαναλαμβανόμενο παράγοντα (One – Way Repeated), για την εξέταση πιθανών διαφορών εντός και μεταξύ των ομάδων από μέτρηση σε μέτρηση, καθώς και την εξέταση πιθανών διαφορών στον μέσο όρο των μετρή-σεων, μεταξύ της ομάδας πειραματικής και ελέγχου. Ως επίπεδο σημαντικότητας ορίστηκε το p<0,05.


Με την παρούσα έρευνα διαπιστώθηκε ότι η εσωτε-ρική συνοχή των παραγόντων του ερωτηματολογίου



κυμάνθηκε σε υψηλά επίπεδα και στις τρεις μετρήσεις (πίνακας 2). Αναφορικά με την πειραματική ομάδα, τα αποτελέσματα της ανάλυσης αξιοπιστίας των παραγό-ντων κυμάνθηκαν για κάθε παράγοντα σε αποδεκτά επίπεδα p≥0,620 (λαμβάνοντας υπόψη τον μεγάλο όγκο του δείγματος), εκτός από τον παράγοντα ναυτία-έμε-τος που εξαιρέθηκε από την ανάλυση. Στο σύνολο των μετρήσεων η εσωτερική συνοχή όλων των παραγόντων κυμάνθηκε σε υψηλά επίπεδα p≥0,895. Σχετικά με την ομάδα ελέγχου, η εσωτερική συνοχή κυμάνθηκε για κάθε περίπτωση σε αποδεκτά επίπεδα p≥0,605 (λαμ-βάνοντας υπόψη τον μεγάλο όγκο του δείγματος), ενώ στο σύνολο των μετρήσεων, η εσωτερική συνοχή όλων των παραγόντων κυμάνθηκε σε υψηλό επίπεδο p≥0,927 (πίνακας 2).

Λόγω της ικανοποιητικής αξιοπιστίας, οι ερωτήσεις σε κάθε κλίμακα ομαδοποιήθηκαν σε κλίμακα 0-100 με χρήση του τύπου Score= 100 * [(xi-xmin)/R(xmax-xmin)]. Ειδικότερα, πρέπει να επισημανθεί ότι οι ερωτήσεις των λειτουργιών αντιστράφηκαν, έτσι ώστε αυξημένο ποσο-στό να υποδηλώνει αυξημένη λειτουργικότητα.

Από τα αποτελέσματα, παρατηρήθηκε στην πειρα-ματική ομάδα στατιστικά σημαντική διαφορά στη σω-ματική λειτουργία (F=1559,851, p<0,001), στη λειτουρ-γία ρόλου (F=537,958, p<0,001), στη συναισθηματική λειτουργία (F=1954,652, p<0,001), στη γνωστική λει-

τουργία (F=1055,667, p<0,001), στην κοινωνική λειτουρ-γία (F=920,005, p<0,001), στην κόπωση (F=2016,463, p<0,001), στον πόνο (F=797,666, p<0,001), στη δύ-σπνοια (F=412,962, p<0,001), στις διαταραχές ύπνου (F=542,001, p<0,001), στη δυσκοιλιότητα (F=160,037, p<0,001), στη διάρροια (F=154,197, p<0,001), στις οι-κονομικές επιπτώσεις (F=177,628, p<0,001) και στη συ-νολική ποιότητα υγείας (F=1102,049, p<0,001).

Τέλος, αναφορικά με την ομάδα ελέγχου στατιστικά σημαντικές διαφορές σημειώθηκαν μόνο στη συναισθη-ματική λειτουργία (F=3,789, p=0,025), στη γνωστική λει-τουργία (F=3,355, p=0,038), στις οικονομικές επιπτώσεις (F=13,728, p<0,001) και στη συνολική ποιότητα υγείας (F=26,615, p<0,001) (πίνακας 3).

Συζήτηση

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, εμφανίζεται μεγαλύ-τερη επιδείνωση των περισσότερων διαστάσεων της ποιότητας ζωής σε ασθενείς με καρκίνο, αμέσως μετά την έναρξη της θεραπευτικής τους αγωγής.20 Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, να εμφανίζονται ανεπιθύμητα συμπτώ-ματα από τη θεραπεία, όπως χαμηλή λειτουργικότητα σε καθημερινές τους δραστηριότητες.21

Οι φαρμακολογικές παρεμβάσεις έχουν περιορισμέ-νη επιτυχία για την ανακούφιση αυτών των συμπτω-μάτων και απαιτείται μια σειρά εναλλακτικών και πιο

Πίνακας 2. Ανάλυση αξιοπιστίας Cronbach’s α του EORTCQLQ C-30 στις 3 μετρήσεις στο σύνολο του δείγματος.

Πειραματική Ομάδα Ομάδα ελέγχου

Παράγοντας 1η 2η 3η 1η 2η 3η

Σωματική λειτουργία 0,787 0,753 0,768 0,823 0,723 0,854

Λειτουργία ρόλου 0,771 0,723 0,788 0,771 0,806 0,779

Συναισθηματική λειτουργία 0,753 0,774 0,792 0,744 0,752 0,755

Γνωστική λειτουργία 0,748 0,756 0,761 0,605 0,645 0,655

Κοινωνική λειτουργία 0,620 0,632 0,676 0,670 0,644 0,605

Κόπωση 0,759 0,743 0,791 0,797 0,816 0,843

Ναυτία-έμετος 0,535 0,466 0,652 0,661 0,609 0,610

Πόνος 0,676 0,682 0,688 0,628 0,634 0,611

Συνολική Ποιότητα Υγείας 0,771 0,783 0,800 0,756 0,712 0,689

Σύνολο 0,895 0,904 0,935 0,927 0,929 0,933

* Οι υποκλίμακες συμπτωμάτων (δύσπνοια, απώλεια όρεξης, διαταραχές ύπνου, δυσκοιλιότητα, διάρροια και οικονοµικές συνέ-πειες) δεν εξετάσθηκαν μεμονωμένα ως προς την εσωτερική τους συνοχή διότι εμπεριείχαν μόνο 1 ερώτηση.



Πίνακας 3. One- Way Repeated Anova για την ποιότητα ζωής στις 3 μετρήσεις στο σύνολο του δείγματος.

Παράγοντες Πειραματική Ομάδα Ομάδα ελέγχου

Μετρήσεις Mean SD F p Mean SD F p

Σωματική λειτουργία 1η 51,24 ±13,31 1559,851 <0,001 46,93 ±15,35 0,170 0,844

2η 95,69 ±7,99 46,58 ±14,45

3η 83,60 ±11,55 46,80 ±16,06

Ρόλου λειτουργία 1η 37,56 ±17,82 537,958 <0,001 18,00 ±17,11 2,782 0,065

2η 95,11 ±10,32 17,00 ±16,09

3η 81,11 ±16,23 19,11 ±16,88

Συναισθηματική λειτουργία 1η 45,78 ±13,16 1954,652 <0,001 39,28 ±12,82 3,789 0,0252η 97,50 ±6,74 41,28 ±13,46

3η 78,44 ±13,83 39,72 ±12,97

Γνωστική λειτουργία 1η 51,89 ±16,45 1055,667 <0,001 50,33 ±14,25 3,355 0,0382η 97,22 ±8,29 49,33 ±14,04

3η 81,11 ±15,77 51,33 ±14,77

Κοινωνική λειτουργία 1η 49,00 ±15,35 920,005 <0,001 44,33 ±14,03 2,726 0,069

2η 96,56 ±8,70 43,44 ±13,78

3η 77,67 ±15,06 45,00 ±14,02

Κόπωση 1η 63,70 ±14,14 2016,463 <0,001 76,30 ±17,16 0,247 0,781

2η 4,67 ±9,40 75,78 ±17,42

3η 24,52 ±14,35 75,85 ±17,78

Πόνος 1η 45,44 ±15,07 797,666 <0,001 42,67 ±13,72 2,141 0,121

2η 2,11 ±7,04 43,78 ±13,03

3η 18,56 ±15,27 42,89 ±13,56

Δύσπνοια 1η 57,78 ±18,39 412,962 <0,001 68,22 ±22,63 2,334 0,100

2η 8,22 ±14,42 66,67 ±20,44

3η 20,22 ±18,88 69,56 ±22,16

Διαταραχές ύπνου 1η 58,44 ±18,09 542,641 <0,001 56,44 ±20,05 0,690 0,503

2η 3,33 ±10,03 57,78 ±20,68

3η 18,44 ±17,50 56,89 ±20,63

Απώλεια όρεξης 1η 49,78 ±17,16 278,861 <0,001 56,22 ±15,99 1,935 0,148

2η 10,44 ±15,51 58,44 ±17,24

3η 19,33 ±17,39 56,67 ±15,81

Δυσκοιλιότητα 1η 33,33 ±18,92 160,037 <0,001 18,00 ±20,30 2,821 0,063

2η 2,89 ±9,41 20,89 ±18,74

3η 14,67 ±17,90 18,22 ±19,91

Διάρροια 1η 25,33 ±14,28 154,197 <0,001 16,22 ±16,72 0,634 0,532

2η 2,00 ±7,94 14,67 ±16,60

3η 13,33 ±16,38 15,33 ±16,67

Οικονομικές επιπτώσεις 1η 37,11 ±19,52 177,628 <0,001 27,11 ±19,84 13,728 <0,0012η 7,11 ±13,70 34,67 ±18,87

3η 15,78 ±16,70 31,56 ±16,29

Συνολική Ποιότητα Υγείας 1η 56,61 ±10,28 1102,049 <0,001 51,44 ±9,04 26,615 <0,0012η 44,72 ±4,14 52,28 ±7,53

3η 74,72 ±9,72 54,33 ±6,94

*Mean=μέση τιμή, SD=τυπική απόκλιση



φυσικών παρεμβάσεων που δύναται να συμβάλουν καθοριστικά και αποτελεσματικά στη στήριξη των ατό-μων με διάγνωση καρκίνου. H αξία και η συμβολή των δραστηριοτήτων που βασίζονται στην απόδοση των τεχνών, ενισχύουν την περίθαλψη ασθενών με καρκί-νο.22 Παράλληλα, κλινικοί ιατροί συστήνουν την άσκηση στους ασθενείς με καρκίνο και τους παραπέμπουν σε εποπτευόμενο ειδικό θεραπευτικό πρόγραμμα, προ-κειμένου να βελτιώσουν την ψυχική τους ευεξία και να επωφεληθούν από την παρεχόμενη κοινωνική υποστή-ριξη και αλληλεπίδραση.23

Ειδικότερα, ορίζεται ότι η άσκηση ως δομημένη, προσχεδιασμένη και επαναλαμβανόμενη σωματική δραστηριότητα μπορεί να οδηγήσει στη βελτίωση της φυσικής κατάστασης του ανθρωπίνου σώματος.8 Οι παρεμβάσεις άσκησης είναι μερικές από τις πιο επι-τυχημένες θεραπευτικές επιλογές, καθώς βελτιώνουν την ποιότητα ζωής (δείκτες που σχετίζονται με την υγεία), τη φυσική ικανότητα και μειώνουν την κόπω-ση σε ασθενείς με καρκίνο, όπως επίσης μπορεί να βελτιώσουν την καρδιοαναπνευστική ικανότητα και την ευημερία των ασθενών με καρκίνο.24,25

Από τη στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμά-των διαπιστώθηκε σαφής βελτίωση όλων των παρα-γόντων της ποιότητας ζωής στην πειραματική ομάδα, συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου. Συγκεκριμένα, στην πειραματική ομάδα μετά το παρεμβατικό πρόγραμμα, παρατηρήθηκε ότι σε όλες τις λειτουργίες υπήρχαν υψηλότερα επίπεδα στη 2η μέτρηση και έπειτα στην 3η, ενώ χαμηλότερα στην 1η μέτρηση. Σχετικά με την κόπωση, τον πόνο, τη δύσπνοια, τις διαταραχές ύπνου, την απώλεια όρεξης, τη δυσκοιλιότητα, τη διάρροια και τις οικονομικές επιπτώσεις, παρατηρήθηκαν χα-μηλότερα επίπεδα στη 2η μέτρηση, έπειτα στην 3η, ενώ τα υψηλότερα στην 1η μέτρηση. Από τα παραπά-νω είναι φανερό πως η συμμετοχή στο παρεμβατικό πρόγραμμα ελληνικών παραδοσιακών χορών αύξησε την κινητικότητά τους, την αυτοεξυπηρέτησή τους και γενικά επέδρασε θετικά στην κατάσταση υγείας των ασθενών με καρκίνο. Από τα παραπάνω καθίσταται εμφανές ότι η συμμετοχή στο πρόγραμμα των παραδο-σιακών χορών είχε ως αποτέλεσμα τη θετική επίδραση σε πολλούς τομείς της ποιότητας ζωής τους, όπως τη φυσική δραστηριότητα, τη συναισθηματική και ψυχική κατάσταση, καθώς και τη γενικότερη κατάσταση υγείας των ασθενών.

Περιορισμοί έρευνας

Σε όλες τις έρευνες που χρησιμοποιούν ως μέθοδο συλλογής πληροφοριών ερωτηματολόγια υπάρχει ο κίν-δυνος οι συνεντευξιαζόμενοι να απαντούν υποκειμενι-κά και με τρόπο «κοινωνικά αποδεκτό». Ως εκ τούτου, όλες οι απαντήσεις των ερωτώμενων θεωρούνται εκ των προτέρων ειλικρινείς. Επιπλέον, η έρευνα αφορά σε ασθενείς με καρκίνο συγκεκριμένης γεωγραφικής και πολιτισμικής περιοχής. Παράλληλα, θεωρείται δεδομένο ότι κατά τη διάρκεια του προγράμματος οι συμμετέχο-ντες ασθενείς στο πρόγραμμα δεν παρακολούθησαν άλλες χορευτικές ή αθλητικές δραστηριότητες.


Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας, παρατηρήθηκε βελτίωση στην ποιότητα ζωής, όπως αναφέρεται και σε ανάλογες έρευνες.26 Παρεμβατικά προγράμματα διαφόρων μορφών χορού, βελτίωσαν την ποιότητα ζωής ασθενών με καρκίνο.25,27–29 Ένα σωστά δομημένο πρωτόκολλο χορού για διατήρηση της αν-θρώπινης υγείας, έχει θετικά αποτελέσματα τόσο στην ψυχολογική ευεξία, όσο και σε διάφορες φυσιολογικές παραμέτρους, βελτιώνοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής των ασθενών με καρκίνο. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργούνται οι κατάλληλες προϋποθέσεις, για την εκπόνηση ενός πρωτοποριακού πρωτοκόλλου χορού για ασθενείς με καρκίνο, ως νέα αποτελεσματική πρακτική αποκατάστασης των συγκεκριμένων ασθενών, μετά την ολοκλήρωση της θεραπευτικής τους αγωγής.30

Προτάσεις για εφαρμογή των αποτελεσμάτων της έρευνας

Η χρήση της αυθόρμητης κίνησης και της ρυθμικής δράσης, μέσα από ευχάριστες και γνωστές μουσικές των ελληνικών παραδοσιακών χορών, στο πλαίσιο της εφαρμογής ενός παρεμβατικού προγράμματος δίνει τη δυνατότητα στους συμμετέχοντες να χαλαρώνουν και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους ελεύθερα και μη λεκτικά,31 επιτρέποντας συγχρόνως την απελευθέρωση της ψυχολογικής τους έντασης, με τελικό αποτέλεσμα τη σημαντική και αξιοσημείωτη βελτίωση των επιπέδων της ποιότητας ζωής. Επίσης, προτείνεται οι ασθενείς να συμμετέχουν σε ανάλογες χορευτικές δραστηριότητες, για να επωφεληθούν από τις πολυδιάστατες επιδράσεις της συγκεκριμένης άσκησης.



ABSTRACT

The Effect of Greek Traditional Dance on the Quality of Life of Cancer Patients

Ioanna Karathanou,1 Evangelos Bebetsos,2 Philippos Philippou,3

Amanda Psyrri,1 Ioannis Konas2

1MSc, PhD candidate, School of Physical Education and Sport Sciences, Democritus University of Thrace, Komotini, 2MSc, Phd, Professor of School of Physical Education and Sport Science, Democritus University of Thrace, Komotini,

3MSc, Phd, Associate Professor of School of Physical Education and Sport Science, Democritus University of Thrace, Komotini,

4MD, Phd, Associate Professor Oncology, School of Medicine, National and Kapodistrian University of Athens, Oncology Unit, 2nd Pathology Clinic, University General Hospital "ATTIKO", Athens,

5Health Economist, BSc Economics, MSc Health Care Management, MSc Financial Evaluation Health Services Administration

Introduction: Cancer is one of the most serious health problems today and is the second most common cause of death. The consequences of the disease experienced by patients greatly contribute to the reduction of their quality of life. In an effort to maintain a satisfactory level of health, but also to prevent possible future illnesses, exercise, and in particu-lar dance, is potentially a powerful and beneficial tool. Purpose: Study of the effect of a program of Greek traditional dances on the quality of life in cancer patients of all forms regardless of being under or after their treatment. Material and Method: The research program was conducted from January 2017 to November 2019 with the participation of 300 cancer patients from Attica hospitals and non-profit cancer patients' organizations. They were randomly divided into two groups, 150 of them in the experimental group and the remaining 150 in the control group. Participants in the experimental group attended a program of teaching Greek traditional dances with two lessons per week, 60 min each, for 8 weeks, while the control group did not participate in any physical activity. Data collection was performed using the EORTC QLQ-C30 Quality of Life Questionnaire (Greek version 3.0) which assess the quality of life of cancer patients. The statistical analyses used were: a reliability analysis (Cronbach's α) and a Deviation-Dependent Analysis (One-Way Repeated). Results: A statistically significant improvement in all factors of quality of life was found in patients of the experimental group (except that of "Nausea-Vomiting"). Specifically, there was a statistically significant differ-ence in physical function (F=1559.851, p<0.001), role function (F=537.958, p<0.001), emotional function (F=1954.652, p<0.001), and cognitive function (F=1055.667, p<0.001), social function (F=920.005, p<0.001), fatigue (F=2016.463, p<0.001), pain (F=797.666, p<0.001), dyspnea (F=412.962, p<0.001), sleep disturbances (F=542.641, p<0.001), loss of appetite (F=278.861, p<0.001), constipation (F=160.037, p<0.001), diarrhea (F=154.197, p<0.001), financial impact (F=177.628, p<0.001), and overall quality of health (F=1102.049, p<0.001). On the contrary, the results in the control group showed statistically significant differences only in emotional function (F=3.789, p=0.025), cognitive function (F=3.355, p=0.038), and financial impact (F=13.728, p<0.01), and in general health (F=26.615, p<0.001). Conclusions: Participation in a program of Greek traditional dances, a pleasant form of aerobic physical activity, can improve the indicators of quality of life for cancer patients and be part of their necessary psychosocial support.

Key-words: Cancer, quality of life, greek traditional dance.

Corresponding Author: Ioanna Karathanou, 115 Peloponnisou street, GR-164 51 Argyroupoli, Athens, Greece, Tel: (+30) 6979 577 107, 211-40 78 468, e-mail: [email protected]

Βιβλιογραφία1. Miller K, Siegel R, Lin C, Mariotto A, Kramer J, Rowland J et

al. Cancer treatment and survivorship statistics. CA-Cancer J Clin 2016, 66:271–289

2. Sherman M, Thoester M, Hoadley K, Anderson W. Morpho-logical and Molecular Classification of Human Cancer. In:

Thun MJ et al (eds) Cancer Epidemiology and Prevention. New York, Oxford University Press, 2017:19-42

3. Cancer Council Australia. Cancer: An overview. A guide for managers and human resource professionals. 2017. Ανακτήθηκε στις 11/07/2019 από: https://www.cancerwa.asn.au/resources/2017-05-09-cancer-an overview.pdf?f



bclid=IwAR02yH9AzJeV2hcQgEM6VYnk_7BaTvI18zE_SLazx25Jhw1B0aiZXORY5u8

4. Cancer Research UK. Our research by cancer type. 2019. Ανακτήθηκε στις 31/05/2019 από: https://www.cancer-researchuk.org/our-research-by-cancer-type

5. Siegel R, Miller K, Jemal A. Cancer statistics 2018. CA - Cancer J Clin 2019, 68:7–30

6. Kim Y, Van Ryn M, Jensen R, Griffin J, Potosky A, Rowland J. Effects of gender and depressive symptoms on quality of life among colorectal and lung cancer patients and their family caregivers. Psycho-Oncol 2015, 24:95–105

7. Polanski J, Jankowska-Polanska B, Rosinczuk J, Chabowski M, Szymanska-Chabowska A. Quality of life of patients with lung cancer. Onco Targets Ther 2016, 29:1023–1028

8. Raven P, Wasserman D, Squires W, Murray T. Physiology of Exercise: A Holistic Approach. Athens, Dimitrios Lagos Medi-cal Press, 2016:33–37

9. Schmitz KH, Campbell AM, Stuiver MM, Pinto BM, Schwartz AL, Morris GS et al. Exercise is medicine in oncology:Engaging clinicians to help patients move through cancer. CA-Cancer J Clin 2019, 69:468–484

10. Bellocco R, Marrone G, Ye W, Nyren O, Adami H, Mariosa D et al. A prospective cohort study of the combined effects of physical activity and anthropometric measures on the risk of post-menopausal breast cancer. Eur J Epidemiol 2016, 31:395–404

11. Karvinen KH, Vallance J, Walker PR. Newly diagnosed lung cancer patients' preferences for and beliefs about physical activity prior to chemotherapy. Psychol Health Med 2016, 21:593–600

12. Newton R, Kenfield S, Hart N, Chan J, Courneya K, Catto J et al. Intense Exercise for Survival among Men with Meta-static Castrate-Resistant Prostate Cancer (INTERVAL-GAP4): a multicentre, randomised, controlled phase III study pro-tocol. BMJ Open 2018, 8:e022899

13. Boehm K, Cramer H, Staroszynski T, Ostermann T. Arts Ther-apies for Anxiety, Depression and Quality of Life in Breast Cancer Patients: A systematic review and meta-analysis. Evid Based Complement Alternat Med 2014, 2014:103297

14. Blázquez A, Nierga J, Javierre C. Dance movement therapy and women with breast cancer: The psychophysical impact of the empathic process. Psicooncología 2011, 8:31-43

15. Bradt J, Shim M, Goodill SW. Dance/movement therapy for improving psychological and physical outcomes in cancer patients. Cochrane Database Syst Rev 2015, 7:CD007103

16. Arts Council Of England. Dance and health: The benefits for peo-ple of all ages. National Health System UK 2014. Ανακτήθηκε στις 19/12/2018 από: https://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20160204123145/http://www.artscouncil.org.uk/advice-and-guidance/browse-advice-and-guidance/dance-and-health-the-benefits-for-people-of-all-ages

17. Kaltsatou A, Mameletzi D, Douka S. Physical and psy-chological benefits of a 24-week traditional dance pro-gram in breast cancer survivors. J Body Mov Ther 2011, 15:162-167

18. Σίββας Γ, Φιλίππου Φ, Μπεμπέτσος E, Φατούρος I. Οριοθέ-τηση ποιότητας ζωής και κόπωσης γυναικών που επιβίωσαν από καρκίνο του μαστού. Σχολή Επιστήμης Φυσικής Αγωγής & Αθλητισμού, ΤΕΦΑΑ, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θρά-κης. Πρακτικά 24ου Διεθνούς Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, 2017. Ανακτήθηκε στις 25/06/2018 από: http://www.phyed.duth.gr/undergraduate/images/files/congress/2016/spaper16.pdf.

19. Mystakidou K, Tsilika E, Parpa E, Kalaidopoulou O, Smyrni-otis V, Vlahos L. The EORTC Core Quality of life Question-naire (QLQ-C30, Version 3.0) in terminally ill cancer patients under palliative care: validity and reliability in a hellenic sample. Int J Cancer 2001, 94:135–139

20. Farthmann J, Hanjalic-Beck A, Veit J, Rautenberg B, Stick-eler E, Erbes T et al. The impact of chemotherapy for breast cancer on sexual function and health-related quality of life. Support Care Cancer 2016, 24:2603-2609

21. Stanton AL, Rowland JH, Ganz PA. Life after diagnosis and treatment of cancer in adulthood: contributions from psy-chosocial oncology research. Am Psychol 2015, 70:159–174

22. Ennis G, Kirshbaum M, Waheed N. The energy-enhancing potential of participatory performance-based arts activi-ties in the care of people with a diagnosis of cancer: an integrative review. Arts Health 2019, 11:87–103

23. Hamilton K, Chambers SK, Legg M, Oliffe JL, Cormie P. Sexu-ality and exercise in men undergoing androgen depriva-tion therapy for prostate cancer. Support Care Cancer 2015, 23:133–142

24. Lavoy EC, Fagundes CP, Dantzer R. Exercise, inflammation, and fatigue in cancer survivors. Exerc Immunol Rev 2016, 22:82–93

25. Aaronson M, Ahmedzai S, Bergman B, Bullinger M, Cull A, Duez NJ et al. The European Organization for Research and Treatment of Cancer QLQ-C30: a quality of life instru-ment for use In international clinical trials in oncology. J Nat Cancer Instit 1993, 85:365-375

26. Sturm I, Baak J, Storek B, Traore A, Thuss-Patience P. Effect of dance on cancer-related fatigue and quality of life. Sup-port Care Cancer 2014, 22:2241–2249

27. Crane-Okada R, Kiger H, Sugerman F, Uman G, Shapiro S, Wyman-Mc Ginty W et al. Mindful Movement Program for Older Breast Cancer Survivors: A Pilot Study. Cancer Nurs 2012, 35:Ε1–13

28. Puig A, Lee S, Goodwin L, Sherrard P. The efficacy of creative arts therapies to enhance emotional expression, spiritual-ity, and psychological well-being of newly diagnosed Stage



I and Stage II breast cancer patients: A preliminary study. Arts Psychother 2006, 33:218–228

29. Sandel S, Judge J, Landry N, Faria L, Ouellette R, Majczak M. Dance and movement program improves quality of life measures in breast cancer survivors. Cancer Nurs 2005, 4:301–309

30. Cerulli C, Parisi A, Sacchetti M, Tranchita E, Murri A, Min-ganti C et al. Dancing with health: a new dance protocol

to improve the quality of life of breast cancer survivors. Department of Movement, Human and Health Sciences, University of Rome “ForoItalico”. Medicinadello Sport 2019, 72:295–304

31. Dimeo F, Schwartz S, Wesel N, Voigt A, Thiel E. Effects of an endurance and resistance exercise program on persistent cancer-related fatigue after treatment. Ann Oncol 2008, 19:1495–1499

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ» ΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ


ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ»

Αναλυτικές Οδηγίες για τους Συγγραφείς (Επικαιροποίηση 2013)

1. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣΟ Διευθυντής Σύνταξης, οι Αναπληρωτές Διευθυντές Σύ-

νταξης και το Διοικητικό Συμβούλιο του Εθνικού Συνδέσμου Νοσηλευτών Ελλάδος (ΕΣΝΕ), έχουν τη συνολική ευθύνη, δι-αχείριση και εποπτεία του Περιοδικού. Το Περιοδικό «ΝΟΣΗ-ΛΕΥΤΙΚΗ» δέχεται μόνο κείμενα που έχουν γραφεί σύμφωνα με τις οδηγίες για τους συγγραφείς, οι οποίες υπάρχουν σε ηλε-κτρονική μορφή στην ιστοσελίδα του περιοδικού, στο www.hellenicjournalofnursing.gr

Στο Περιοδικό δημοσιεύονται άρθρα στην ελληνική και αγ-γλική γλώσσα. Οι οδηγίες για τους συγγραφείς στην αγγλική γλώσσα είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του περιοδικού.

1.2. Είδη ΔημοσιευμάτωνΣτη «ΝOΣΗΛΕYΤΙΚΗ» δημοσιεύονται κατ’ εξοχήν άρθρα με

περιεχόμενο που σχετίζεται με τη νοσηλευτική επιστήμη, κα-θώς και με άλλες επιστήμες υγείας με τις οποίες συνεργάζεται η «ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ».

Ειδικότερα:Άρθρα Σύνταξης. Σύντομα άρθρα που αναφέρονται σε επί-

καιρα θέματα ιδιαίτερης σημασίας. Γράφονται από τη Συντακτι-κή Επιτροπή ή από επιστήμονες αναγνωρισμένου κύρους ύστε-ρα από πρόσκληση της Συντακτικής Επιτροπής. Η έκταση του κειμένου και ο βιβλιογραφικός κατάλογος είναι περιορισμένα (500-800 λέξεις, 5-6 βιβλιογραφικές παραπομπές).

Ανασκοπήσεις/Μετα-αναλύσεις. Ολοκληρωμένες αναλύ-σεις κλινικών ή άλλων θεμάτων, βασισμένες σε σύγχρονες ελλη-νικές και διεθνείς βιβλιογραφικές πηγές. Η έκταση του κειμένου δεν πρέπει να υπερβαίνει τις 5.000 λέξεις. Επισημαίνεται ότι ο αριθμός των συγγραφέων της Περιγραφικής Ανασκόπησης μπορεί να είναι μέχρι και 2 (δύο). Σε περίπτωση Συστηματικής Ανασκόπησης τα ονόματα των συγγραφέων μπορούν να είναι μέχρι και 3 (τρία), ενώ για τη Μετα-ανάλυση μπορεί να είναι μέχρι 8 (οκτώ).

Ερευνητικά Άρθρα. Πρωτότυπες εργασίες, που πραγματο-ποιήθηκαν με βάση ερευνητικό πρωτόκολλο και παρουσιάζουν νέα και σημαντικά ευρήματα. Η έκταση του κειμένου δεν πρέ-πει να υπερβαίνει τις 5000 λέξεις. Επισημαίνεται ότι ο αριθμός συγγραφέων της Ερευνητικής Εργασίας μπορεί να είναι μέχρι και 8 (οκτώ).

Ενδιαφέρουσες Περιπτώσεις. Άρθρα, στα οποία περιγρά-φεται μία νέα ή σπάνια μέθοδος αντιμετώπισης νοσηλευτικού ή άλλου προβλήματος υγείας. Η έκταση του κειμένου δεν πρέπει να υπερβαίνει τις 1500 λέξεις.

Γενικά/Ειδικά Άρθρα. Σύντομη περιγραφή των τελευταίων απόψεων σε ένα συγκεκριμένο θέμα νοσηλευτικού ενδιαφέ-ροντος.

Επιστολές προς τη Σύνταξη. Περιλαμβάνουν σχόλια και κρίσεις για ήδη δημοσιευμένα άρθρα, παρατηρήσεις σε επίκαιρα κλινικά θέματα, πρόδρομα ερευνητικά αποτελέσματα, κλινικές παρατηρήσεις κ.λπ. Δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις 400 λέξεις.

Βραχείες Δημοσιεύσεις. Σύντομα άρθρα πρώιμων ερευνη-τικών αποτελεσμάτων. Προτείνεται η συντόμευση του άρθρου από τη συντακτική επιτροπή ή γράφεται εξ’ αρχής συνοπτικά από τον συγγραφέα. Η έκταση του κειμένου δεν πρέπει να υπερ-βαίνει τις 1500 λέξεις.

Άρθρα συνεχιζόμενης εκπαίδευσης. Περιγράφονται και αναλύονται νοσηλευτικά θέματα που παρουσιάζονται με βάση σύγχρονα τεκμηριωμένα ερευνητικά δεδομένα (evidence based practice).

2. ΥΠΟΒΟΛΗ ΑΡΘΡΟΥΤα άρθρα υποβάλλονται:2.1. Με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο στην ηλεκτρονική διεύ-

θυνση του Εθνικού Συνδέσμου Νοσηλευτών Ελλάδος (ΕΣΝΕ) www.esne.gr, υπόψη του Διευθυντή Σύνταξης.

Κάθε άρθρο πρέπει να συνοδεύεται από επιστολή του συγ-γραφέα. Στην επιστολή θα αναφέρονται τα ακόλουθα:• Διαβεβαίωση ότι η εργασία δεν έχει δημοσιευθεί ολόκληρη

ή μέρος αυτής σε άλλο περιοδικό.• Αναφορά του ρόλου κάθε μέλους της συγγραφικής ομάδας

στον σχεδιασμό, στην εκπόνηση και στη συγγραφή.• Δήλωση ότι το τελικό κείμενο της εργασίας αναγνώστηκε και

εγκρίθηκε από όλους τους συγγραφείς.• Δήλωση ότι όλοι οι συγγραφείς αποδέχονται την αποκλειστική

κυριότητα της εργασίας από το Περιοδικό «ΝOΣΗΛΕYΤΙΚΗ» μετά τη δημοσίευσή της σε αυτό.

• Επιβεβαίωση γραπτής άδειας (Αρ. πρωτοκόλλου έγκρισης) διεξαγωγής της μελέτης από την Επιτροπή Ηθικής & Δεοντο-λογίας του φορέα στον οποίο διεξήχθη η εν λόγω μελέτη.

• Το όνομα, την ταχυδρομική και ηλεκτρονική διεύθυνση καθώς και το τηλέφωνο του συγγραφέα που είναι υπεύθυνος για την αλληλογραφία.

Αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με τη διαδικασία ηλεκτρο-νικής υποβολής του άρθρου δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα www.hellenicjournalofnursing.gr

2.2. Με ταχυδρομείο. Το κείμενο θα συνοδεύεται από τους πίνακες, εικόνες, λεζάντες (3) αντίτυπα και σε ηλεκτρονική μορ-φή (CD). Η αποστολή γίνεται υπόψη του Εκδότη του Περιοδικού στην ταχυδρομική διεύθυνση:

Εθνικός Σύνδεσμος Νοσηλευτών ΕλλάδοςΠύργος Αθηνών, Γ’ κτήριο, 2ος όροφοςΛ. Μεσογείων 2, 115 27 ΑθήναΤηλ.: 210 7702861, Fax: 210-7790360



Η Γραμματεία του Περιοδικού ενημερώνει τον υπεύθυνο αλληλογραφίας για τη λήψη του άρθρου εντός χρονικού δια- στήματος μίας εβδομάδας χωρίς αυτό να σημαίνει και αποδοχή της εργασίας.

Κατά την παραλαβή τους, οι υποβαλλόμενες εργασίες χαρα-κτηρίζονται με κωδικό αριθμό που κοινοποιείται στους συγγρα-φείς και ο οποίος πρέπει να χρησιμοποιείται στο εξής σε κάθε επικοινωνία με το Περιοδικό.

Επισημαίνεται ότι η πιστή τήρηση των οδηγιών προς τους συγγραφείς του περιοδικού διευκολύνει τη διαδικασία κρίσης του άρθρου και παράλληλα συντομεύει τον χρόνο δημοσίευσης.

Σε περίπτωση επανυποβολής η άμεση ανταπόκριση των συγγραφέων θα επιταχύνει και τον χρόνο δημοσίευσης.

Επίσης για την καλύτερη ενημέρωσή σας σχετικά με το άρθρο που υποβάλλατε, μετά την ολοκλήρωση της αξιολόγησής του από τους κριτές θα λαμβάνετε άμεσα επιστολή e-mail όπου θα σας γνωστοποιείται το αποτέλεσμά της.

3. ΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

3.1. Προετοιμασία και σύνταξη του κειμένουΤο κείμενο και οι πίνακες θα πρέπει να είναι γραμμένα με

διπλό διάστιχο, με γραμματοσειρά Times New Roman ή Arial και μέγεθος 12, με περιθώρια τουλάχιστον 2,5 cm και στις 4 πλευρές της σελίδας μεγέθους Α4. Το κείμενο πρέπει να είναι γραμμένο με το πρόγραμμα «Microsoft Word» και οι σελίδες να είναι αριθμημένες, στην κάτω δεξιά γωνία.

Όλα τα άρθρα τα οποία υποβάλλονται υποχρεωτικά θα πρέ-πει να περιέχουν, κατά σειρά:

Σελίδα ΤίτλουΕλληνική περίληψηΛέξεις-ευρετηρίουΚείμενοΑγγλική περίληψηΒιβλιογραφικές παραπομπέςΠίνακεςΕικόνεςΛεζάντες εικόνων

3.2. Σελίδα Τίτλου: Η σελίδα αυτή θα πρέπει να περιέχει:α. Το είδος του άρθρου (π.χ. ανασκόπηση, ερευνητική εργα-

σία, κ.λπ.).β. Τον πλήρη τίτλο του άρθρου (μέχρι 250 χαρακτήρες) και έναν

σύντομο τίτλο (μέχρι 40 χαρακτήρες). Υπότιτλος μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εννοιολογικό συμπλήρωμα, ιδιαίτερα όταν ο κύριος τίτλος έχει περιοριστεί σε έκταση.

γ. Το πλήρες ονοματεπώνυμο κάθε συγγραφέα, με τη σειρά που εμφανίζεται στο άρθρο, γραμμένο με πεζά γράμματα στην ονομαστική. Παράλληλα, αναφέρονται οι σημαντικότεροι ακαδημαϊκοί-επαγγελματικοί τίτλοι τους. Τα ονόματα των συγγραφέων πρέπει να χωρίζονται μεταξύ τους με κόμμα. Τα στοιχεία των παραγράφων β και γ θα πρέπει να είναι γραμμένα και στα Αγγλικά.

δ. Την ημερομηνία υποβολής του άρθρου.ε. Το ίδρυμα, την κλινική, το εργαστήριο, τη σχολή ή το ερευ-

νητικό κέντρο από τα οποία προέρχεται η εργασία.

στ. Τυχόν διαφωνίες επιστημόνων της ερευνητικής ομάδας, χρη-ματοδοτήσεις ή ευχαριστίες.

ζ. Το όνομα, την ταχυδρομική και ηλεκτρονική (e-mail) διεύ-θυνση, το τηλέφωνο, τον αριθμό fax του υπεύθυνου για την αλληλογραφία συγγραφέα. Τονίζεται πως η αναφορά οποιου-δήποτε στοιχείου των συγγραφέων πρέπει να αποφεύγεται σε άλλο σημείο του κειμένου.3.3. Περίληψη: Γράφεται στην ελληνική και αγγλική γλώσσα

και η έκτασή της κυμαίνεται από 300 έως 400 λέξεις. Συντμή-σεις λέξεων ή φράσεων μπορούν να συμπεριλαμβάνονται, αρκεί να αναφέρονται σε παρένθεση, δίπλα στην πρώτη εμ-φάνιση των αντίστοιχων λέξεων ή φράσεων στην περίληψη. Δεν περιλαμβάνονται βιβλιογραφικές παραπομπές, εικόνες ή πίνακες.

Λέξεις ευρετηρίου: Στη σελίδα της περίληψης θα πρέπει να περιλαμβάνεται ο πλήρης τίτλος (όχι οι συγγραφείς) και 3-6 λέξεις ευρετηρίου. Οι λέξεις αυτές πρέπει να αντιστοιχούν στους διεθνείς όρους λεξικογράφησης που χρησιμοποιεί το Index Medicus (ελληνική μετάφραση MeSH).

3.3.1. Δομή περίληψης ερευνητικού άρθρου:Εισαγωγή: συνοψίζεται σε 1-2 προτάσεις η ανασκόπηση

της βιβλιογραφίας.Σκοπός: αναγράφονται με σαφήνεια το/α ερευνητικό/α ερώ-

τημα/ματα ή η υπόθεση της μελέτης σε 2-3 προτάσεις.Υλικό και Μέθοδος: αναφέρεται ο ερευνητικός σχεδιασμός,

ο χώρος διεξαγωγής (χωρίς σαφή ταυτότητα), ο χρόνος/διάστη-μα διεξαγωγής, το μέγεθος και η μέθοδος επιλογής του δείγ-ματος, η μεθοδολογία συλλογής των δεδομένων, το ποσοστό ανταπόκρισης, το είδος της στατιστικής ανάλυσης.

Αποτελέσματα: περιγραφή των κυριότερων αποτελεσμάτων τα οποία θα πρέπει να συνοδεύονται από διαστήματα εμπιστο-σύνης και ακριβείς τιμές στατιστικής σημαντικότητας (p).

Συμπεράσματα: Η σύνθεση των αποτελεσμάτων πραγματο-ποιείται με τρόπο που να οδηγεί συμπερασματικά στα βασικά σημεία διερεύνησης του θέματος.

3.3.2. Δομή περίληψης συστηματικής ανασκόπησηςΕισαγωγή: συνοψίζεται σε 1-2 προτάσεις η ανασκόπηση

της βιβλιογραφίας.Σκοπός: αναγράφονται με σαφήνεια το(α) ερευνητικό(ά)

ερώτημα(ματα) ή η υπόθεση της μελέτης σε 2-3 προτάσεις.Υλικό και Μέθοδος: αναφέρεται με σαφήνεια η μεθοδολογία

που χρησιμοποιήθηκε: βάσεις αναζήτησης, λέξεις-ευρετηρίου, χρονικό διάστημα αναζήτησης, κριτήρια εισαγωγής και απο-κλεισμού μιας μελέτης από την ανασκόπηση, χρήση εντύπου καταγραφής των βασικών στοιχείων μιας μελέτης, μέγεθος του δείγματος άρθρων που ανασκοπήθηκαν.

Αποτελέσματα: περιγραφή των κυριότερων αποτελεσμάτων της ανασκόπησης, εννοιολογικά ομαδοποιημένων και με τρόπο σύντομο και περιεκτικό.

Συμπεράσματα: αναφέρονται στη σύνθεση των αποτελε-σμάτων με τρόπο που να οδηγούν συμπερασματικά στα βασικά σημεία διερεύνησης του ερευνητικού ερωτήματος ή της υπό-θεσης της ανασκόπησης.



3.3.3. Δομή περίληψης περιγραφικής ανασκόπησηςΕισαγωγή: συνοψίζεται σε 1-2 προτάσεις η ανασκόπηση

της βιβλιογραφίας.Σκοπός: αναγράφονται με σαφήνεια ο στόχος της ανασκό-

πησης ή το(α) ερευνητικό(α) ερώτημα/ματα, σε 2-3 προτάσεις.Υλικό και Μέθοδος: αναφέρεται με σαφήνεια η μεθοδολογία

που χρησιμοποιήθηκε: πηγές πληροφοριών και βιβλιογραφίας, ηλεκτρονικές βάσεις αναζήτησης, λέξεις- ευρετηρίου, χρονικό διάστημα αναζήτησης, κριτήρια εισαγωγής και αποκλεισμού βιβλιογραφικών πηγών από την ανασκόπηση.

Αποτελέσματα: περιγραφή των κυριότερων αποτελεσμάτων της ανασκόπησης, εννοιολογικά ομαδοποιημένων και με τρόπο σύντομο και περιεκτικό.

Συμπεράσματα: αναφέρονται στη σύνθεση των αποτελε-σμάτων με τρόπο που να οδηγούν συμπερασματικά στα βασικά σημεία διερεύνησης του θέματος.

3.3.4. Δομή περίληψης μετα-ανάλυσηςΕισαγωγή: συνοψίζεται σε 1-2 προτάσεις η ανασκόπηση

της βιβλιογραφίας.Σκοπός: αναγράφονται με σαφήνεια το(α) ερευνητικό(ά)

ερώτημα(ματα) ή η υπόθεση της μελέτης σε 2-3 προτάσεις.Υλικό και Μέθοδος: αναφέρεται με σαφήνεια η μεθοδολογία

που χρησιμοποιήθηκε: βάσεις αναζήτησης, λέξεις-ευρετηρίου, χρονικό διάστημα αναζήτησης, κριτήρια εισαγωγής και απο-κλεισμού μιας μελέτης από τη μετα-ανάλυση, χρήση εντύπο καταγραφής των βασικών στοιχείων κάθε μελέτης, μέγεθος του δείγματος άρθρων που ανασκοπήθηκαν, στατιστική ανάλυση που χρησιμοποιήθηκε.

Αποτελέσματα: περιγραφή των κυριότερων αποτελεσμάτων τα οποία θα πρέπει να συνοδεύονται από διαστήματα εμπιστο-σύνης και τιμές στατιστικής σημαντικότητας (p).

Συμπεράσματα: αναφέρονται στη σύνθεση των αποτελε-σμάτων με τρόπο που να οδηγούν συμπερασματικά στα βασικά σημεία διερεύνησης του ερευνητικού ερωτήματος ή της υπό-θεσης της ανασκόπησης.

3.4. Κυρίως κείμενοΟι Aνασκοπήσεις, οι Μετα-αναλύσεις και τα άρθρα Συνε-

χιζόμενης Νοσηλευτικής Εκπαίδευσης κεφαλαιοποιούνται. Οι Ανασκοπήσεις πρέπει απαραίτητα να περιλαμβάνουν (α) Εισαγωγή, (β) Σκοπό, (γ) Υλικό & μέθοδο, (δ) Αποτελέσματα, (ε) Συζήτηση, (στ) Συμπεράσματα, και να ακολουθούν την ανάπτυ-ξη της περίληψης αλλά σε μεγαλύτερη έκταση. Στις συστηματι-κές ανασκοπήσεις και μετα-αναλύσεις θα πρέπει να παρατίθεται στο κεφάλαιο “Yλικό & μέθοδος”, το διάγραμμα ροής επιλογής δείγματος άρθρων της μελέτης. Τονίζεται ότι στη συζήτηση παρουσιάζεται ουσιαστική αντιπαράθεση των αποτελεσμάτων κάθε μελέτης και συγκρίνονται αυτά με διεθνή δεδομένα εφό-σον η ανασκόπηση αναφέρεται σε εθνικό επίπεδο. Σημαντική είναι σε αυτήν την ενότητα και η παράθεση της άποψης των συγγραφέων σχετικά με τα μειονεκτήματα και τους περιορι-σμούς των υπαρχόντων μελετών καθώς και η παρουσίαση των προτάσεών τους. Οι Μετα-αναλύσεις πρέπει να περιλαμβά-

νουν: (α) Εισαγωγή, (β) Υλικό και Μέθοδο, (γ) Αποτελέσματα, (δ) Συζήτηση, (ε) Περιορισμοί μελέτης και (στ) Συμπεράσματα και προτάσεις για εφαρμογή των αποτελεσμάτων στην κλινική πράξη. Τα άρθρα Συνεχιζόμενης Νοσηλευτικής Εκπαίδευσης πρέπει απαραίτητα να περιλαμβάνουν: (α) Εισαγωγή, (β) Σκοπό, όπου θα αναφέρονται 3–5 εκπαιδευτικοί στόχοι του άρθρου και (γ) Συμπεράσματα. Η παράθεση πληροφοριών που αφορούν στο κυρίως θέμα του άρθρου, θα γίνεται μεταξύ κεφαλαίων (β) και (γ). Το κείμενο θα πρέπει να περιλαμβάνει σύγχρονα, καινο-τόμα, έγκυρα και τεκμηριωμένα δεδομένα που αφορούν στην κλινική πρακτική ή στο νοσηλευτικό επάγγελμα γενικότερα. Μετά τον κατάλογο των βιβλιογραφικών παραπομπών και σε ξεχωριστή σελίδα θα πρέπει να παραθέτονται 10 ερωτήσεις με πολλαπλή επιλογή 3 (τριών) ή 4 (τεσσάρων) απαντήσεων, στις οποίες θα υποδεικνύεται η σωστή απάντηση. Τέλος, τα άρθρα συνεχιζόμενης εκπαίδευσης θα πρέπει να συνοδεύονται από επιστολή προς τον Διευθυντή Σύνταξης όπου θα τεκμηριώνε-ται η εμπειρογνωμοσύνη, του/των συγγραφέα/ων, σε σχέση με τη θεματολογία του άρθρου, όπως αυτή προκύπτει από την κλινική-επαγγελματική εμπειρία, την ακαδημαϊκή εκπαίδευση ή και τα δύο.

Οι Ερευνητικές Εργασίες θα πρέπει να ακολουθούν συγκε-κριμένη δομή όπως αυτή περιγράφεται στο σχετικό κεφάλαιο της αντίστοιχης περίληψης: (α) Εισαγωγή, (β) Υλικό και μέθοδος, (γ) Αποτελέσματα, (δ) Συζήτηση, (ε) Περιορισμοί μελέτης και (στ) Συμπεράσματα και προτάσεις για εφαρμογή των αποτελεσμά-των στην κλινική πράξη.

Στις ερευνητικές εργασίες πρέπει απαραιτήτως να αναφέρε-ται ο ερευνητικός σχεδιασμός της μελέτης, η χρονική περίοδος συγκέντρωσης των δεδομένων, η πηγή των δεδομένων, το μέ-γεθος και η μέθοδος επιλογής του δείγματος, η μεθοδολογία συλλογής των δεδομένων, το εργαλείο για τη συλλογή των δε-δομένων, η άδεια χρήσης αυτού, η διαδικασία στάθμισης αυτού (αξιοπιστία και εγκυρότητα), το ποσοστό ανταπόκρισης, το είδος της στατιστικής ανάλυσης που χρησιμοποιήθηκε. Τα αποτελέ-σματα θα πρέπει να συνοδεύουν διαστήματα εμπιστοσύνης και ακριβείς τιμές στατιστικής σημαντικότητας (p).

Το κείμενο, ανάλογα με το είδος του άρθρου, δεν θα πρέπει να ξεπερνά τα όρια λέξεων που αναγράφονται ανωτέρω (περι-λαμβανομένων των πινάκων και των λεζάντων των εικόνων). Ο Εκδότης/Διευθυντής Σύνταξης διατηρεί το δικαίωμα να προ-σαρμόζει το ύφος (στυλ) προκειμένου να εξασφαλίζονται οι κανόνες ομοιομορφίας.

Οι Ενδιαφέρουσες Περιπτώσεις διακρίνονται στα τμήμα-τα: (α) Εισαγωγή, (β) Περιγραφή περίπτωσης, (γ)Συζήτηση, (δ) Συμπεράσματα

Οι Βραχείες Δημοσιεύσεις διακρίνονται στα τμήματα: (α) Εισαγωγή, (β) Υλικό και μέθοδος, (γ) Αποτελέσματα, (δ) Συζή-τηση, (ε) Συμπεράσματα.

3.5. Ηθική & ΔεοντολογίαΟι συγγραφείς θα πρέπει να επιβεβαιώσουν ότι τα αποτελέ-

σματα των μελετών τους προέκυψαν από ερευνητικές εργασίες οι οποίες τήρησαν τον κώδικα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων



και τις αρχές δεοντολογίας για την έρευνα σε ανθρώπους και πειραματόζωα, όπως αυτές σαφώς διατυπώνονται από τη Δι-εθνή Επιτροπή Εκδοτών Ιατρικών Επιστημονικών Περιοδικών (International Committee of Medical Journal Editors, www.icmje. org) και τη Διακήρυξη του Ελσίνκι (World Medical Association Declaration of Helsinki, 1975 αναθεώρηση 2008) (www.wma. net/en/30publications/10policies/b3/).

Στο κεφάλαιο της Μεθόδου θα πρέπει να υπάρχει δήλωση των συγγραφέων ότι τηρήθηκε η ανωνυμία και ότι εξασφαλίστη-κε η πληροφορημένη συναίνεση και συγκατάθεση των συμμετε-χόντων και η ενυπόγραφη άδεια νοσοκομείων ή άλλων φορέων, καθώς και δημιουργών εργαλείων/ερωτηματολογίων κ.λπ.

3.6. Μονάδες μέτρησης: Μετρήσεις μήκους, ύψους, βά-ρους και όγκου πρέπει να αναφέρονται σε μετρικές μονάδες: “m”, και όχι “μέτρο”, “kg” και όχι “χιλιόγραμμο” κ.ά., σύμφωνα με τα διεθνώς αναγνωρισμένα σύμβολα. Οι θερμοκρασίες πρέπει να δίνονται σε βαθμούς Κελσίου. Οι αρτηριακές πιέσεις πρέπει να δίνονται σε χιλιοστά στήλης υδραργύρου. Όλες οι τιμές των αιματολογικών και βιοχημικών μετρήσεων πρέπει να αναφέρο-νται σύμφωνα με το σύστημα μονάδων SL ή άλλου.

3.7. Συντμήσεις λέξεων ή φράσεων επιτρέπονται αρκεί να αναφέρονται σε παρένθεση, δίπλα στην πρώτη εμφάνιση των αντίστοιχων λέξεων ή φράσεων στο κείμενο. Η επεξήγηση αυ-τών των συντμήσεων είναι απαραίτητη ακόμη και όταν ή ίδια επεξήγηση έχει γίνει στην περίληψη. Αντίθετα, οι συμβολισμοί που ισχύουν διεθνώς δεν χρειάζονται επεξήγηση π.χ. “IgG” και όχι “ανοσοσφαιρίνη G”. Η παράθεση αυτούσιων ξενόγλωσσων όρων, λέξεων μέσα στο κείμενο, πρέπει να περιορίζεται στους απαραίτητους (π.χ. “shock”) ενώ δεν επιτρέπεται η φωνητική τους απόδοση στα Ελληνικά (π.χ. “σοκ”). Σε περίπτωση που δεν υπάρχει παραδεκτή ελληνική απόδοση, ο ξενόγλωσσος όρος παρατίθεται αυτούσιος, σε παρένθεση, δίπλα στην πρώτη εμ-φάνιση απόδοσής του από τον συγγραφέα.

3.8. Δήλωση Αντικρουόμενων Συμφερόντων: Στο κείμενο, θα πρέπει να περιλαμβάνεται δήλωση των συγγραφέων που να επιβεβαιώνει ότι δεν υπάρχουν αντικρουόμενα συμφέροντα που δυνητικά θα μπορούσαν να επηρεάσουν την αξιολόγηση της εργασίας τους. Αντικρουόμενα συμφέροντα υφίστανται όταν κάποιος από τους συγγραφείς (ή το ίδρυμα προέλευσής τους) έχει οικονομικές ή διαπροσωπικές σχέσεις που μεροληπτικά μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά, τις διαδικασίες αξιολόγησης του άρθρου που έχει υποβληθεί για κρίση, όπως σχέσεις εργο-δότη-εργαζόμενου, οικονομικών επάθλων ή αμοιβών, ιδιοκτη-σίας περιουσίας, ακαδημαϊκού ανταγωνισμού κ.λπ. (Διεθνής Επιτροπή Εκδοτών Ιατρικών Περιοδικών, 2006).

3.9. Δήλωση Πηγών Χρηματοδότησης: Οι συγγραφείς θα πρέπει να δηλώσουν σαφώς τις πηγές χρηματοδότησης της με-λέτης τους, εφόσον υπάρχουν, αναφέροντας λεπτομερή στοιχεία (π.χ. εθνικές επιχορηγήσεις, υποτροφίες, εταιρείες, μη κερδοσκο-πικά ιδρύματα κ.λπ.). Συγκεκριμένα, θα πρέπει να αναφέρονται τα στοιχεία του φορέα χρηματοδότησης, η χρονική διάρκεια κ.λπ.

3.10. Ευχαριστίες: Εφόσον οι συγγραφείς επιθυμούν, μπο-ρούν να αναφέρουν τα ονόματα φυσικών προσώπων και τις

ιδιότητές τους καθώς και τους φορείς, που διευκόλυναν την εκπόνηση της εργασίας ή συνέβαλαν με οποιονδήποτε άλλο τρόπο στη διεξαγωγή και ολοκλήρωσή της.

3.11. Βιβλιογραφία: Οι βιβλιογραφικές παραπομπές δεν θα πρέπει να είναι περισσότερες από 40. Συνιστάται κάθε επιστημο-νική άποψη να μην υποστηρίζεται από περισσότερες από 3 ή 4 παραπομπές. Η καταχώρηση των βιβλιογραφικών παραπομπών είναι αριθμητική με τη σειρά εμφάνισης στο κείμενο (Σύστημα Vancouver). Ο κατάλογος βιβλιογραφικών παραπομπών τοποθε-τείται σε ξεχωριστή σελίδα στο τέλος του κειμένου της εργασίας.

Για τη σύνταξή του ακολουθούνται οι παρακάτω κατευθυντή-ριες οδηγίες: (Για περισσότερες πληροφορίες δείτε την ιστοσε-λίδα του περιοδικού www.hellenicjournalofnursing.gr).

Οι βιβλιογραφικές παραπομπές στο κείμενο, όπως και στους πίνακες και τις εικόνες με τους τίτλους τους, προσδιορίζονται με αραβικούς αριθμούς. Τελείες ή κόμματα σημειώνονται πριν από τη βιβλιογραφική παραπομπή. Η αρίθμηση των βιβλιογραφικών παραπομπών γίνεται κατά αύξοντα αριθμό και με τη σειρά που εμφανίζονται στο κείμενο. Όλες οι βιβλιογραφικές παραπομπές που αναφέρονται στο κείμενο (και μόνον αυτές) καταχωρούνται στον βιβλιογραφικό κατάλογο, που αρχίζει σε ιδιαίτερη σελίδα μετά το κείμενο. Πριν από κάθε βιβλιογραφική παραπομπή στον κατάλογο προηγείται o αντίστοιχος αριθμός που σημειώθηκε στο κείμενο και στον οποίο αντιστοιχεί η βιβλιογραφία.

Mόνο oι βιβλιογραφικές παραπομπές που αναφέρονται στους πίνακες ή στους τίτλους των εικόνων σημειώνονται κατά σειρά στo πλαίσιο αυτού του ιδιαίτερου κειμένου. Λεπτομερής παράθεση αυτών των παραπομπών γίνεται αμέσως μετά τη λήξη του τίτλου της εικόνας και σε υποσημείωση στους πίνακες. Πριν από την αναλυτική παράθεση της παραπομπής γράφεται o αντίστοιχος αριθμός που σημειώθηκε στον τίτλο της εικόνας ή στον πίνακα.

Οι βιβλιογραφικές παραπομπές που αναφέρονται σε άρθρα που δημοσιεύτηκαν στα Ελληνικά γράφονται με ελληνικούς χα-ρακτήρες και με τον ελληνικό τίτλο του άρθρου. Κατά τα άλλα, γράφονται σύμφωνα με τις υποδείξεις αυτού του υποκεφαλαίου. Οι συντμήσεις των τίτλων των περιοδικών πρέπει να γράφονται σύμφωνα με το Index Medicus, που δημοσιεύονται κάθε χρόνο, τον Ιανουάριο, σε χωριστό τεύχος (List of Journals Indexes in Index Medicus). Για τις συντμήσεις των ελληνικών περιοδικών υπάρχει o σχετικός κατάλογος του ΙΑΤΡOΤΕΚ, που συντάχθηκε σύμφωνα με τις υποδείξεις του ISO 4, 1972 (2). Πρέπει να απο-φεύγεται η χρησιμοποίηση περιλήψεων (abstracts) ως βιβλιο-γραφικών παραπομπών.

Επιπρόσθετα, «Αδημοσίευτες παρατηρήσεις» και «Προσω-πικές επικοινωνίες» δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως παρα-πομπές, αν όμως είναι γραπτή και όχι προφορική επικοινωνία μπορεί να αναφερθεί στο κείμενο (σε παρένθεση). Εργασίες που έχουν γίνει δεκτές για δημοσίευση, αλλά δεν δημοσιεύτη-καν ακόμη, μπορούν να αναφερθούν στη βιβλιογραφία. Στην περίπτωση αυτή σημειώνεται το περιοδικό και η φράση «υπό δημοσίευση» (σε παρένθεση). Κατά την αναφορά μιας τέτοιας εργασίας στο κείμενο σημειώνεται «Αδημοσίευτες παρατηρή-



σεις» (σε παρένθεση). Για τη σύνταξη του βιβλιογραφικού κα-ταλόγου ακολουθεί η αναφορά υποδείγματος σύμφωνα με τις προδιαγραφές της National Library of Medicine των ΗΠΑ και του Index Medicus:

Από επιστημονικά περιοδικάΤυπικό άρθρο περιοδικού. Αναφέρονται τα επώνυμα και τα

αρχικά των ονομάτων όλων των συγγραφέων μέχρι έξι (όταν εί-ναι περισσότεροι ακολουθεί η ένδειξη «et al», και για τα ελληνικά άρθρα «και συν.»), o τίτλος της εργασίας, η συντομογραφία του περιοδικού, το έτος, o τόμος, η πρώτη και η τελευταία σελίδα της δημοσίευσης. Π.χ. You CH, Lee KY, Chey WY, Mengury R. Electrogastrographic study of patients with unexplained nausea. Gastroenterology 1980,79:311–314.

Συλλογικό άρθρο (μεγάλη ομάδα συγγραφέων). The Royal Marsden Hospital Bone-Marrow Transplantation Team. Failure of synergistic bone-marrow graft without preconditioning in post-hepatitis marrow aplasia. Lancet 1977, 2:242–244.

Δεν αναφέρεται συγγραφέας. Anonymous (ανώνυμος για ελληνική δημοσίευση). Coffee drinking and cancer of the pancreas (Editorial). Br Med J 1981,283:628.

Συμπληρωματικό τεύχος περιοδικού. Frumin AM, Nussbaum J, Esposito M. Functional asplenia: demonstration of splenic activity by bone marrow scan. Blood 1979, 54 (Suppl 1):26a (Abstract)

Περιοδικό με χωριστή αρίθμηση σε κάθε τεύχος. Seaman WB. The case of the pancreatic pseudo cyst. Hosp Pract 1981, 16:24–25.

Από βιβλία και άλλες μονογραφίεςΈνας συγγραφέας. Eisen HN. Immunology: an introduction

to molecular and cellular principles of the immune response. 5th ed. New York, Harper & Row, 1974

Συντάκτης, Πρόεδρος Συμποσίου, Επιμελητής Έκδοσης (Πρόεδρος μιας ομάδας εργασίας ως συγγραφέας). Dausset J, Colombani J (eds) Histocompatibility testing 1972. Copenhagen, Mansard, 1973:12–18.

Κεφάλαιο σε ένα βιβλίο. Weinstein L, Swartz MN. Pathogenic properties of invading microorganisms. In: Sodeman WA Jr, Sodeman WA (eds) Pathologic physiology: mechanisms of disease. Philadelphia, WB Saunders, 1974: 457–472.

Δημοσίευση σε Πρακτικά. Du Pont B. Bone marrow transplantation in severe combined immunodeficiency with an unrelated combined compatible donor. In: White HJ, Smith R (eds) Proceedings of the third annual meeting of the International Society of Experimental Hematology. Houston, International Society for Experimental Hematology, 1974:44–46.

Μονογραφίες σε σειρά εκδόσεων. Hunnighake GW, Gadek JE, Szapile SV. The human alveolar macrophage. In: Harris CC (ed) Cultured human cells and tissues in biomedical research. New York, Academic Press, 1980: 54–56.

Διδακτορική διατριβή. Gairns RB. Infrared spectroscopic studies of solid oxygen. (Dissertation) Barkeley, California, University of California, 1965:156.

Άλλα άρθραΑδημοσίευτα άρθρα (γράφονται μέσα σε παρένθεση

στο κείμενο) (Scott CA, Nugen CA. Προσωπική επικοινωνία). (Lerner RA, Dixon FJ. The induction of acute glomerulonephritis in rats, υπό δημοσίευση). (Smith J. New agents for cancer chemotherapy. Presented at the Third Annual Meeting of the American Cancer Society, June 13, 1983, New York).

Παραπομπή από το διαδίκτυο: Αναφέρεται η συγγραφική ομάδα, ο τίτλος της παραπομπής και η ηλεκτρονική διεύθυνση της πηγής:

Anderson JL, Adams CD, Antman EM, Bridges CR, Califf RM, Casey DE, et al. ACC/AHA 2007 Guidelines for the Management of Patients with Unstable Angina / Non – ST - Elevation Myocardial Infarction. American College of Cardiology Web Site. Available at http://content.onlinejacc.org/cgi/content/full/50/7/e1. Assessed July 14, 2008.

3.12. Πίνακες: Θα πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο εάν τα στοιχεία που περιέχουν καλύπτουν μικρότερο χώρο από τον χώρο που θα κάλυπταν σε μορφή κειμένου, με σκοπό να τονί-σουν σημαντικά στοιχεία. Επισυνάπτονται ως ξεχωριστό αρχείο και δακτυλογραφούνται με διπλό διάστημα. Σε κάθε περίπτωση δεν θα πρέπει να ξεπερνούν τους 3–4 αναλόγως το μέγεθος του κειμένου. Θα πρέπει να περιέχουν έναν σύντομο τίτλο (λεζά-ντα), στο πάνω μέρος του πίνακα και να είναι αριθμημένοι με αραβικούς χαρακτήρες ανάλογα με τη σειρά αναφοράς τους στο κείμενο. Σε κάθε στήλη γράφεται σύντομη επικεφαλίδα. Αποφεύγονται οι κάθετες και οριζόντιες γραμμές.

Επεξηγηματικές πληροφορίες γράφονται σε υποσημείωση και όχι στον τίτλο. Στις υποσημειώσεις εξηγούνται όλες οι μη καθιε-ρωμένες συντμήσεις που χρησιμοποιούνται σε κάθε πίνακα. Στην Ελλάδα, οι αποδεκτές συντμήσεις είναι λίγες και καθιερώθηκαν με τον χρόνο (όπως ΤΚΕ, ΚΝΣ, ΕΝΥ), γι’ αυτό καλό είναι να γράφεται o όρος ή o ορισμός και σε παρένθεση η συντομογραφία. Στις υποσημειώσεις χρησιμοποιούνται τα παρακάτω σύμβολα, με την εξής σειρά:*, **,***, +, ++, §, §§. Επεξηγούνται τα στατιστικά σύμ-βολα, όπως SD (σταθερή απόκλιση) και SEM (σταθερό σφάλμα).

Εάν χρησιμοποιούνται στοιχεία από δημοσιευμένο ή μη υλικό, εξασφαλίζεται η άδεια και αναφέρεται σαφώς στις ευ-χαριστίες.

Πολλοί πίνακες σε κείμενο μικρής έκτασης μπορεί να προ-καλέσουν δυσκολίες στη σελιδοποίηση. O εκδότης, κατά την αποδοχή της εργασίας, μπορεί να ζητήσει για τους επιπλέον πίνακες, οι οποίοι περιέχουν πρόσθετα σημαντικά στοιχεία, που δεν μπορούν να δημοσιευθούν λόγω έλλειψης χώρου, να πα-ρέχονται από τους συγγραφείς σε όποιον ενδιαφέρεται να τους ζητήσει. Στην περίπτωση αυτή θα προστεθεί η σχετική δήλωση στο κείμενο. Οι πίνακες αυτοί υποβάλλονται μαζί με την εργασία.

3.13. Εικόνες: Όλα τα γραφήματα, εικόνες και φωτογραφίες θεωρούνται ως εικόνες. Οι εικόνες πρέπει να κατατίθενται και χωριστά σε αρχείο μορφής JPEG.

Υποβάλλεται o απαραίτητος αριθμός εικόνων (όχι περισσότε-ρες από 2-3, αναλόγως της έκτασης του κειμένου). Τα γράμματα, οι αριθμοί και τα σύμβολα πρέπει να είναι καθαρά, ομοιόμορφα,



κατάλληλου μεγέθους, ώστε στη σμίκρυνση για τη δημοσίευση να είναι ευανάγνωστα. Οι τίτλοι και οι επεξηγήσεις πρέπει να γράφονται στη σελίδα τίτλων των εικόνων και όχι επάνω τους.

Στο πίσω μέρος της εικόνας -εφόσον αποσταλεί το άρθρο τα-χυδρομικά- πρέπει να υπάρχει αυτοκόλλητο για να σημειώνεται ο αριθμός της εικόνας και το όνομα (του πρώτου) συγγραφέα και ένα βέλος να δείχνει το επάνω μέρος της.

Αντί των πρωτότυπων διαγραμμάτων, ακτινογραφιών κ.λπ., πρέπει να αποστέλλονται οι αντίστοιχες φωτογραφίες, σε αρ-χείο μορφής JPEG.

Εάν υπάρχουν φωτογραφίες ατόμων, θα πρέπει είτε να μη διακρίνονται τα πρόσωπά τους είτε να συνοδεύονται από γρα-πτή άδεια χρησιμοποίησης των φωτογραφιών τους ως έχουν.

Οι εικόνες να είναι αριθμημένες με αραβικούς χαρακτήρες ανάλογα με τη σειρά αναφοράς τους στο κείμενο. Εάν μια φω-τογραφία έχει δημοσιευθεί κάπου αλλού, σημειώνεται στις ευ-χαριστίες η πηγή προέλευσης και αποστέλλεται ταχυδρομικά η γραπτή άδεια του εκδότη που έχει την αποκλειστικότητα ανα-δημοσίευσης (copyright) της φωτογραφίας. Η άδεια χρειάζεται, ανεξάρτητα από το ποιος είναι o συγγραφέας ή o εκδότης, εκτός εάν το έγγραφο είναι δημόσιο.

Έγχρωμες φωτογραφίες δεν θα δημοσιεύονται, εκτός αν οι συγγραφείς αναλάβουν την επιπλέον δαπάνη της εκτύπωσής τους.

3.14. Τίτλοι των εικόνων (λεζάντες): Δακτυλογραφούνται οι τίτλοι των εικόνων σε διπλό διάστημα, σε χωριστή σελίδα και αριθμούνται με αραβικούς αριθμούς. Εάν χρησιμοποιού-νται σύμβολα, βέλη, αριθμοί ή γράμματα για να χαρακτηρίσουν τμήματα των εικόνων, σημειώνονται στους τίτλους και επεξη-γούνται με ακρίβεια.

4. ΚΡΙΣΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝΚάθε άρθρο κρίνεται ανεξάρτητα από δύο κριτές καθώς και

από στατιστικό, οι οποίοι επιλέγονται από τον Διευθυντή Σύντα-ξης, τους Αναπληρωτές Διευθυντές Σύνταξης και από τη Συντα-κτική Επιτροπή. Σε περίπτωση διαφωνίας, ορίζεται νέος κριτής. Ο Διευθυντής Σύνταξης διατηρεί το δικαίωμα της τελικής απόφασης της δημοσίευσης. Τα ονόματα των κρινόμενων συγγραφέων και των κριτών παραμένουν αμοιβαία αυστηρά απόρρητα.

Οι κριτές αποφαίνονται εάν το άρθρο είναι:

(α) Αποδεκτό για δημοσίευση χωρίς τροποποιήσεις• Στην περίπτωση αυτή, το άρθρο ικανοποιεί εξ’ αρχής τέσσερα

γενικά κριτήρια:• Έχει δομηθεί σε προϋπάρχουσα γνώση• Συνεισφέρει στη γνωστική βάση της Νοσηλευτικής• Είναι βασισμένο στα πρότυπα της ερευνητικής μεθοδολογίας

και γνώσης• Απευθύνεται σε ευρύ κοινό.

(β) Αποδεκτό για δημοσίευση με μικρές τροποποιήσειςΣτην περίπτωση αυτή αποστέλλεται στην ηλεκτρονική δι-

εύθυνση του συγγραφέα, που έχει ορισθεί ως υπεύθυνος αλ-ληλογραφίας, μία αριθμημένη λίστα υποδείξεων για διόρθωση και επανυποβολή.

(γ) Αποδεκτό για δημοσίευση κατόπιν σημαντικών τροποποιήσεωνΣτην περίπτωση αυτή αποστέλλεται στην ηλεκτρονική δι-

εύθυνση του συγγραφέα, που έχει ορισθεί ως υπεύθυνος αλ-ληλογραφίας, μία αριθμημένη λίστα υποδείξεων για διόρθωση και επανυποβολή. Ο συγγραφέας οφείλει να απαντήσει εάν ενδιαφέρεται να συνεχίσει και είναι διατεθειμένος να προβεί σε διορθώσεις.

(δ) Μη αποδεκτό για δημοσίευση στην παρούσα μορφήΣτην περίπτωση αυτή δεν αποστέλλεται λίστα διορθώσεων

στον συγγραφέα.

5. ΑΠΟΔΟΧΗ ΑΡΘΡΟΥ ΓΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ5.1. Παραχώρηση πνευματικών δικαιωμάτων

Η κατάθεση εργασίας προς δημοσίευση συνεπάγεται ότι η εργασία δεν έχει δημοσιευθεί ή δεν είναι υπό κρίση σε κάποιο άλλο επιστημονικό περιοδικό. Ενυπόγραφη άδεια παραχώρησης πνευματικών δικαιωμάτων από όλους τους συγγραφείς θα πρέ-πει να αποστέλλεται στον Εκδότη του περιοδικού πριν από τη δη-μοσίευση της εργασίας. Το έντυπο της άδειας αυτής ανευρίσκε-ται στην ηλεκτρονική διεύθυνση www.hellenicjournalofnursing.gr και θα πρέπει να αποστέλλεται ενυπόγραφη (σε πρωτότυπη μορφή) ταχυδρομικά μόνο στις περιπτώσεις που το άρθρο έχει γίνει αποδεκτό για δημοσίευση και εντός 10 ημερών από την τελική κρίση.

Όλες οι δημοσιευμένες εργασίες αποτελούν πνευματική ιδιο-κτησία του περιοδικού «ΝOΣΗΛΕYΤΙΚΗ». Οι συγγραφείς έχουν το δικαίωμα χρήσης του δικού τους υλικού για δημοσίευση σε άλλα περιοδικά, υπό τον όρο να αναφέρεται το Περιοδικό «ΝOΣΗ-ΛΕYΤΙΚΗ» ως πηγή και εφόσον έχει δοθεί γραπτή άδεια από τον Εκδότη/Διευθυντή Σύνταξης του περιοδικού «ΝOΣΗΛΕYΤΙΚΗ».

5.2. Τυπογραφική διόρθωσηΟι συγγραφείς υποχρεούνται σε μία τυπογραφική τελική

διόρθωση, πριν από τη δημοσίευση του άρθρου, στην οποία αποκλείεται η μεταβολή του κειμένου ή η προσθήκη εικόνων, σχημάτων κ.λπ., εκτός αν υπάρξει άδεια του Διευθυντή Σύντα-ξης. Η αποστολή του κειμένου προς τυπογραφική διόρθωση γίνεται ηλεκτρονικά ή ταχυδρομικά στον υπεύθυνο συγγραφέα για την αλληλογραφία. Η διόρθωση των δοκιμίων δεν θα πρέπει να καθυστερεί περισσότερο από 2–3 ημέρες.

5.3. Αποστολή ανατύπωνΟ υπεύθυνος για την αλληλογραφία συγγραφέας θα λάβει

ένα ηλεκτρονικό αρχείο σε μορφή pdf με την τελική μορφή του υπό δημοσίευση άρθρου (με τη μορφή που αυτό θα δημοσι-ευθεί). Η αποστολή έντυπων ανατύπων –μέγιστος συνολικός αριθμός 10 ανατύπων για όλους τους συγγραφείς– γίνεται ύστερα από αίτηση των συγγραφέων. Η δαπάνη εκτύπωσης επιπλέον ανατύπων από το προβλεπόμενο βαρύνει τους συγ-γραφείς.

The English version of the “Authors’ Guidelines” is available in the website of the “HELLENIC JOURNAL OF NURSING” (www.hellenicjournalofnursing.gr)

Τόμος 59, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Μάρτιος 2020 · 2020-05-08 · volume...

Documents