Ενότητα 7η (Β 6, 4-8) - wordpress.com€¦ · web viewΑν πάρουμε μια...
TRANSCRIPT
Ενότητα 7η (Β 6 4-8) Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα
Θέμα ο προσδιορισμός της έννοιας της μεσότηταςΔομή Το πολύ και το λίγο Το μέσον
Τα κριτήρια διαίρεσης των πραγμάτων
Η laquoμεσότηταraquoμε αντικειμενικά laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo και υποκειμενικά κριτήριαlaquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Παραδείγματα για αντικειμενικό και υποκειμενικό μέσο (αριθμητικό μέσο ποσότητα φαγητού)
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Σε καθετί βέβαια που παρουσιάζει συνέχεια και μπορεί να διαιρεθεί είναι δυνατό να πάρουμε άλλοτε ένα κομμάτι μεγαλύτερο άλλοτε ένα κομμάτι μικρότερο και άλλοτε ένα κομμάτι ίσο και αυτά σε σχέση είτε με το ίδιο το πράγμα είτε σε σχέση με εμάςhellip Και ονομάζω μέσον σε σχέση με το πράγμα αυτό που απέχει εξίσου από καθένα από τα δύο άκρα (του) το οποίο είναι ένα και το ίδιο για όλους ενώ (μέσον) σε σχέση με εμάς αυτό που δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγοmiddot και αυτό δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους Για παράδειγμα εάν τα δέκα είναι πολλά και τα δύο λίγα μέσο σε σχέση με το πράγμα παίρνουν (ή θεωρούν) το έξιmiddot γιατί αυτό υπερέχει και υπερέχεται κατά τον ίδιο αριθμό μονάδωνmiddot και αυτό είναι μέσον σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής Το μέσον όμως σε σχέση με εμάς δεν πρέπει να το προσδιορίζουμε έτσιmiddot γιατί αν για κάποιον είναι πολύ το φαγητό των δέκα μνων και λίγο των δύο ο προπονητής δεν θα ορίσει έξι μερίδεςmiddot γιατί και αυτή η ποσότητα ίσως είναι μεγάλη γιrsquo αυτόν που θα την πάρει ή μικρήmiddot δηλαδή για ένα Μίλωνα είναι μικρή ενώ γιrsquo αυτόν που αρχίζει τις γυμναστικές ασκήσεις μεγάλη Το ίδιο ισχύει και στο τρέξιμο και στην πάλη Έτσι λοιπόν κάθε ειδικός αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη και επιζητεί το μέσον και αυτό επιλέγειmiddot και το μέσον όχι σε σχέση με το πράγμα αλλά με εμάς
44
ΣΧΟΛΙΑΣτην έβδομη ενότητα ασχολείται με αυτό που προανήγγειλε στο τέλος της προηγούμενης ενότητας με τη φύση της αρετής Θα μας πει πως η αρετή είναι μεσότητα και θα καθορίσει ταδύο κριτήρια με τα οποία μπορούμε να λάβουμε το μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να διευκρινίσει την έννοια της μεσότητας προκειμένου στη συνέχεια να τη συσχετίσει με την ηθική αρετή
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟlaquoμναῖraquo η laquoμνᾶraquo ήταν νομισματική μονάδα ισοδύναμη με 100 δραχμές Όμως αποτελούσε και μονάδα βάρους και μrsquo αυτή τη σημασία χρησιμοποιείται στο κείμενό μας( περίπου 435 γραμμάρια) αλλά από εποχή σε εποχή και από πόλη σε πόλη το βάρος της διαφοροποιούνταν Εδώ πρόκειται για την laquoἀττικὴ μνᾶraquo της εποχής του Αριστοτέλη laquoΜίλωνraquo μεγάλος αθλητής από τον Κρότωνα ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας του 6ο πΧ αιώνα Η αρχαιότητα μιλούσε με θαυμασμό για τη μεγάλη του δύναμη και τις ποσότητες φαγητού που κατανάλωνε laquoἐπὶ δρόμου καὶ πάληςraquo εννοούνται συνεκδοχικά οι δρομείς και οι παλαιστές laquoπᾶς ἐπιστήμωνraquo ο όρος έχει παρόμοια σημασία με τον όρο laquoτεχνῖταιraquo που θα δούμε στην επόμενη ενότητα Δεν εννοούνται δηλαδή εδώ αυτοί που ασχολούνται με κάποια επιστήμη όπως τα μαθηματικά γιατί αυτοί εξετάζουν το αντικειμενικό μέσο Αντίθετα εδώ εννοούνται αυτοί που έχοντας κάποιο λογικό κριτήριο επιδιώκουν το υποκειμενικό μέσον
o Σε καθετί συνεχές και διαιρετό υπάρχει το μέσονΑν λοιπόν πάρουμε ένα μέγεθος αβ που μπορεί να διαιρείται επrsquo άπειρον μπορούμε όπως διδάσκει ο Αριστοτέλης να χωρίσουμε ένα κομμάτι γβ ένα κομμάτι αγ και ένα κομμάτι αδ Το γβ είναι κομμάτι μεγαλύτερο από το αγ (laquoτὸ μὲν πλεῖονraquo) το αγ είναι μικρότερο από το γβ (laquoτὸ δrsquo ἔλαττονraquo) και το αδ είναι ένα κομμάτι ίσο με το δβ (laquoτὸ δrsquo ἴσονraquo) Μέσον λοιπόν δεν είναι ούτε το μεγαλύτερο ούτε το μικρότερο κομμάτι αλλά το σημείο που χωρίζει δύο ίσα μέρη
45
o Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι κάθε πράγμα που είναι ενιαίο και υπόκειται σε διαίρεση μπορεί να διαιρεθεί
1 α) σε άνισα μέρη (πλεῖον ἔλαττον) β) σε ίσα μέρη (ἴσον)
2 α) Με αντικειμενικά κριτήρια (κατά τὸ πρᾶγμα) το μέσον είναι ένα και το ίδιο για όλους Η έννοια του μέσου στα πράγματα ορίζεται αντικειμενικά πρόκειται δηλαδή για ένα αριθμητικό μέσο με δύο βασικά γνωρίσματα πρώτο ότι το μέσο αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί αμετάβλητο και δεύτερο ότι το μέσον αφού οριστεί είναι το ίδιο = ισχύει για όλα τα πράγματα το ίδιο Είναι αυτό που ισαπέχει από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση γιατί ορίζεται αντικειμενικά με βάση αριθμητικά δεδομένα
β) Με υποκειμενικά κριτήρια (πρὸς ἡμᾶς) το μέσον είναι διαφορετικό ανάλογα με την περίπτωση
Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση
o Η κάθε αρετή είναι για τον Αριστοτέλη μεσότης δηλαδή το μέσον ανάμεσα στα δύο άκρα την υπερβολή και την έλλειψη που έχουν και τα δύο αρνητικό χαρακτήραΈτσι ο ανδρείος βρίσκεται στο μέσον ενώ στο ένα άκρο-της υπερβολής- βρίσκεται ο θρασύς και στο άλλο άκρο-της έλλειψης- βρίσκεται ο δειλός
o Κάθε ειδικός (ἐπιστήμων) επιδιώκει το μέσον αποφεύγονταςτην υπερβολή και την έλλειψη
o Το μέσον πρὸς ἡμᾶς εξαρτάται από σωματικές και ψυχικές ανάγκες την περίσταση τις δυνατότητες του το χρόνο κτλ
46
o Όπως στον αθλητισμό ειδικός είναι ο προπονητής που θακαθορίσει τις μερίδες φαγητού των αθλητών έτσι κι ο καθένας είναι ειδικός (ἐπιστήμων) για τον εαυτό του και πρέπει να έχει τογνῶθι σαυτόν να γνωρίζει δηλαδή καλά τον εαυτό του τα άκρα του για να μπορέσει να καθορίσει και το μέσον(κι άρα να επιτύχει την αρετή αφού η αρετή είναι μεσότητα)
Αυτό παραπέμπει στον σχετικισμό των σοφιστών Όμως η αρετή δεν είναι σχετικιστική είναι σχετική γιατί σχετίζεται με την πόλη και τη λογική
Έλλειψις μεσότητα υπερβολήΔειλία ανδρεία θρασύτηςΑναισθησία σωφροσύνη ακολασία
Αοργησία πραότης οργιλότης
Φιλαργυρία οικονομία σπατάλη
Το έλλατον το ίσον το πλείονΟλίγον του πράγματος μέσον πολύ
Υπερέχεται το ίσον απέχον υπερέχει αφrsquoεκατέρου των άκρων
Ελλείπει μήτε πλεονάζει μήτε ελλείπει
πλεονάζει
o αντικειμενικός ndash υποκειμενικός Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη και ήταν δικές του επινοήσεις αφού βρέθηκε στην ανάγκη να εκφράσει αυτές τις δύο έννοιες Μπροστά σε ανάλογο πρόβλημα βρέθηκε πολλές φορές ο φιλόσοφος στη διάρκεια των θεωρητικών του ενασχολήσεων εφόσον ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με κάποιους επιστημονικούς κλάδους ή πρώτος αυτός αντιμετώπισε με ένα καινούργιο σε σχέση με άλλους στοχαστές τρόπο κάποιους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και γνώσης Έτσι για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα τοῦ πράγματος κατά τὸ πρᾶγμα ενώ για τον όρο υποκειμενικός χρησιμοποιεί έναν όρο
47
πρὸς ἡμᾶς Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι ενώ για τον όρο υποκειμενικός έχεικατασταλάξει για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους που δείχνει ότι δεν έχει κατασταλάξει για το πώς ακριβώς θα αποδώσει αυτή την έννοια
o laquoΟἷον εἰ τὰ δέκαhellip καὶ πάληςraquoΠαραδείγματα
Ο Αριστοτέλης προκειμένου να στηρίξει τις θέσεις του θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό
α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10 το δύο είναι το λίγο το 10 είναι το πολύ ενώ μέσο είναι το 6 γιατί σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής απέχει ίση απόσταση 4 δηλαδή μονάδες τόσο από το 2 όσο και από το 10 από τα δύο δηλαδή άκρα Σrsquo αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό
β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ τότε ο προπονητής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων που αντικειμενικά είναι η μεσότητα γιατί γιrsquo αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή Για το Μίλωνα που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού είναι λίγο ενώ για κάποιον που τώρα αρχίζει να γυμνάζεται είναι πολύ Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου ή της πάλης Παρατηρούμε δηλαδή ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια και μεταβλητούς παράγοντες όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος
48
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Πολυσύνδετα σχήματα
- laquoτὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquo ἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςraquoχρησιμοποιούνται στην προσπάθεια του Αριστοτέλη να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας και να διακρίνει τα δύο διαφορετικά κριτήρια προσδιορισμού της
- laquoμήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπειraquo Τονίζονται τα χαρακτηριστικά του υποκειμενικού μέσου
Αντιθέσεις
laquoΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον hellip πρὸς ἡμᾶς δὲ hellipraquoτονίζονται τα αντίθετα χαρακτηριστικά του αντικειμενικού και υποκειμενικού μέσου
laquoπλεονάζει ne ἐλλείπειraquo laquoπολλὰ ne ὀλίγαraquo laquoπολύ ne ὀλίγονraquoτονίζονται οι αντιθετικές έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης των δύο άκρων ανάμεσα στα οποία βρίσκεται η μεσότητα
laquoὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ne μέσονraquo laquoφεύγει ne ζητεῖ αἱρεῖταιraquo αντιπαρατίθεται η μεσότητα με την υπερβολή και την έλλειψη οι οποίες αποτελούν τα δύο άκρα της και πρέπει να αποφεύγονται γιατί μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή Αντίθετα μόνο αν επιδιώκουμε τη μεσότητα μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑσυνεχεῖ ἀπέχον ὑπερέχει ὑπερέχεται lt ἔχω ακάθεκτος αλληλουχία ανακωχή ανεκτικός ανέχεια ανοχή άσχετος διπλωματούχος έξη εξής εξοχή εποχή ευεξία ευωχία εχεμύθεια ζαχαρούχος κατοχή καχεκτικός καχεξία κληρουχία οχυρός οχύρωση παροχή περιέκτης περιεκτικός προεξοχή προνομιούχος προσεκτικός πτυχιούχος σοκολατούχος συμβασιούχος συνέχεια συνοχή σχέδιο σχεδόν σχέση σχετικός σχήμα σχολείο τροπαιούχοςλαβεῖν λαμβάνουσι ληπτέον ληψομένῳ lt λαμβάνω ακατάληπτος αμεροληψία ανεπανάληπτος ανεπίληπτος αντιλαβή αντίληψη απολαβή ασύλληπτος
49
δικολάβος εικονολήπτης επανάληψη επιληψία εργολάβος εύληπτος ευυπόληπτος ηχολήπτης ηχοληψία θρησκόληπτος θρησκοληψία καταληπτός κατάληψη λαβή λαβίδα λάφυρο λήμμα λήψη μεροληψία μετάληψη παραλαβή παραλήπτης περίληψη προκατάληψη πρόσληψη συλλαβή σύλληψη υπόληψη χειρολαβήἐλλείπει ἔλλειψιν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειμματικός ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπο λειψανδρία λείψανο λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιποςφαγεῖν lt ἔφαγον lt τρώγω έδεσμα εδωδιμοπωλείο εδώδιμος παμφάγος φαγητό φαγώσιμοἀλείπτης lt ἀλείφω άλειμμα αλοιφή απαλοιφή εξάλειψη επάλειψη πασάλειμμαπροστάξει lt πρὸς + τάττ(σσ)ω ανακατάταξη ανάταξη ανυπότακτος απότακτος αρχισυντάκτης ασύντακτος άτακτος αταξία διαταγή διάταγμα ένταξη επιταγή επιτακτικός επίταξη μετάταξη νομοταγής παράταξη προσταγή πρόσταγμα προστακτική πρόταξη συνταγή σύνταγμα συνταγματικός συντάκτης συντακτικό σύνταξη τάγμα ταγματάρχης ταγός τακτικός τακτός τάξη ταξίδι τάξιμο υποταγήἀρχομένῳ lt ἄρχομαι αναρχικός άναρχος αρχαίος αρχή αρχικός άρχων γυμνασίαρχος έναρξη έπαρχος ναυαρχίδα ναύαρχος ταξίαρχος υπαρκτός ύπαρχοςἐπιστήμων lt ἐπίσταμαι επιστήμη επιστημολογία επιστήμονας επιστημονικός επιστημονισμός επιστημοσύνη επιστητόὑπερβολὴν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αναβλητικός αναβολή απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός έμβλημα έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος κεραυνοβόλος λιθοβολισμός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικόςφεύγει lt φεύγω αναπόφευκτος άφευκτος καταφύγιο
50
πρόσφυγας προσφυγικός φυγάς φυγή φυγόδικος φυγόκεντρος φυγόπονος φυγόστρατοςζητεῖ lt ζητέω-ῶ αζήτητος αναζήτηση ζήτημα ζήτηση ζητητής συζητήσιμος συζητητήςαἱρεῖται lt αἱρέομαι-οῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναιρετικός αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαιρετέος διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαιρετικός υπεξαίρεσηΕνότητα 8η (Β 6 9-10) Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
Δομή Ο ρόλος της μεσότητας (της υπερβολής και της έλλειψης ) στην ΤέχνηΣυσχετισμός αρετής ndash τέχνης ndash φύσηςΗθική αρετή και μεσότητα
1η προκείμενηΑν η τέχνη στοχεύει στο μέσον το οποίο διαφυλάσσει την τελειότητα των έργων
2η προκείμενη αν η αρετή υπερέχει από κάθε τέχνη
Συμπέρασμα Η αρετή ενδεχομένως στοχεύει στο μέσον
Η μεσότητα αφορά την ηθική αρετή όχι τη διανοητική
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΑν λοιπόν κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο έχοντας δηλαδή στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό τα έργα της (γιrsquo αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα ολοκληρωμένα έργα ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να (τους) προσθέσουμε τίποτα γιατί η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται όπως λέμε έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό)˙ από την άλλη πάλι αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη όπως ακριβώς και η φύση (τότε) θα μπορούσε να έχει για στόχο της το μέσον Και εννοώ την ηθική (αρετή)˙ γιατί αυτή σχετίζεται με
51
τα συναισθήματα και τις πράξεις και σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον
Σχόλια Θέμα Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να ταυτίσει με την ηθική αρετή με τη μεσότητα με κατάληξη πιθανολογική
o Υποθετικός συλλογισμός Αριστοτέλη Π1 Αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον (laquoΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸ μέσον βλέπουσαraquo) Π2 Αν η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη(laquoἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνωνἐστὶνraquo)Συμπέρασμα άρα και η αρετή στοχεύει στο μέσον(laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo)
laquo(ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγεινhellipπρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται)raquoΠαρενθετική πρόσθετη στήριξη της υποθετικής προκείμενηςΌταν η τέχνη - επιστήμη λειτουργεί σωστά επιδιώκει τη μεσότητα και γιrsquo αυτό τα έργα που δημιουργεί είναι τέλεια ολοκληρωμένα (laquoτοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοιςraquo) Με τον όρο laquoολοκληρωμένο έργοraquoεννοούμε αυτό που βρίσκεται στη μεσότητα που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη Γιrsquo αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι (laquoοὔτrsquo ἀφελεῖνraquo) γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την αφαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη ούτε να προσθέσουμε κάτι (laquoοὔτε προσθεῖναιraquo) γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή Επομένως γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του (laquoφθειρούσηςraquo) ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει (laquoσῳζούσηςraquo) Συγκεκριμένα ο
52
Αριστοτέλης αλλού αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo (Ποιητική 1450b 37-39) Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα laquoεἰώθασινraquo και laquoλέγομενraquo όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοσηα) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του μέτρου και επέφερε την τιμωρίαβ) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τουςγ) Στη φιλοσοφία Φαίνεται από μια άποψη σαν να ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του προσωκρατικού προβληματισμού του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου του Πυθαγόρα Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη διατήρηση της υγείαςΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο επιστημονικός συλλογισμός ακολουθεί την μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας με τη διατύπωση υποθέσεων Ο Αριστοτέλης δε μιλά ποτέ απόλυτα όσο βρίσκεται στην αναζήτησηΓιrsquoαυτό βλέπουμε να διατυπώνει το συμπέρασμα (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) χρησιμοποιώντας δυνητική ευκτική (τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική) Δεν είναι απόλυτος προσεγγίζει το ζήτημα (ἂν εἴη = θα ήταν)Στην επιστήμη ταιριάζει ο υποθετικός λόγος κι όχι ο κατηγορικός η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στούφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή
53
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
ΣΧΟΛΙΑΣτην έβδομη ενότητα ασχολείται με αυτό που προανήγγειλε στο τέλος της προηγούμενης ενότητας με τη φύση της αρετής Θα μας πει πως η αρετή είναι μεσότητα και θα καθορίσει ταδύο κριτήρια με τα οποία μπορούμε να λάβουμε το μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να διευκρινίσει την έννοια της μεσότητας προκειμένου στη συνέχεια να τη συσχετίσει με την ηθική αρετή
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟlaquoμναῖraquo η laquoμνᾶraquo ήταν νομισματική μονάδα ισοδύναμη με 100 δραχμές Όμως αποτελούσε και μονάδα βάρους και μrsquo αυτή τη σημασία χρησιμοποιείται στο κείμενό μας( περίπου 435 γραμμάρια) αλλά από εποχή σε εποχή και από πόλη σε πόλη το βάρος της διαφοροποιούνταν Εδώ πρόκειται για την laquoἀττικὴ μνᾶraquo της εποχής του Αριστοτέλη laquoΜίλωνraquo μεγάλος αθλητής από τον Κρότωνα ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας του 6ο πΧ αιώνα Η αρχαιότητα μιλούσε με θαυμασμό για τη μεγάλη του δύναμη και τις ποσότητες φαγητού που κατανάλωνε laquoἐπὶ δρόμου καὶ πάληςraquo εννοούνται συνεκδοχικά οι δρομείς και οι παλαιστές laquoπᾶς ἐπιστήμωνraquo ο όρος έχει παρόμοια σημασία με τον όρο laquoτεχνῖταιraquo που θα δούμε στην επόμενη ενότητα Δεν εννοούνται δηλαδή εδώ αυτοί που ασχολούνται με κάποια επιστήμη όπως τα μαθηματικά γιατί αυτοί εξετάζουν το αντικειμενικό μέσο Αντίθετα εδώ εννοούνται αυτοί που έχοντας κάποιο λογικό κριτήριο επιδιώκουν το υποκειμενικό μέσον
o Σε καθετί συνεχές και διαιρετό υπάρχει το μέσονΑν λοιπόν πάρουμε ένα μέγεθος αβ που μπορεί να διαιρείται επrsquo άπειρον μπορούμε όπως διδάσκει ο Αριστοτέλης να χωρίσουμε ένα κομμάτι γβ ένα κομμάτι αγ και ένα κομμάτι αδ Το γβ είναι κομμάτι μεγαλύτερο από το αγ (laquoτὸ μὲν πλεῖονraquo) το αγ είναι μικρότερο από το γβ (laquoτὸ δrsquo ἔλαττονraquo) και το αδ είναι ένα κομμάτι ίσο με το δβ (laquoτὸ δrsquo ἴσονraquo) Μέσον λοιπόν δεν είναι ούτε το μεγαλύτερο ούτε το μικρότερο κομμάτι αλλά το σημείο που χωρίζει δύο ίσα μέρη
45
o Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι κάθε πράγμα που είναι ενιαίο και υπόκειται σε διαίρεση μπορεί να διαιρεθεί
1 α) σε άνισα μέρη (πλεῖον ἔλαττον) β) σε ίσα μέρη (ἴσον)
2 α) Με αντικειμενικά κριτήρια (κατά τὸ πρᾶγμα) το μέσον είναι ένα και το ίδιο για όλους Η έννοια του μέσου στα πράγματα ορίζεται αντικειμενικά πρόκειται δηλαδή για ένα αριθμητικό μέσο με δύο βασικά γνωρίσματα πρώτο ότι το μέσο αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί αμετάβλητο και δεύτερο ότι το μέσον αφού οριστεί είναι το ίδιο = ισχύει για όλα τα πράγματα το ίδιο Είναι αυτό που ισαπέχει από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση γιατί ορίζεται αντικειμενικά με βάση αριθμητικά δεδομένα
β) Με υποκειμενικά κριτήρια (πρὸς ἡμᾶς) το μέσον είναι διαφορετικό ανάλογα με την περίπτωση
Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση
o Η κάθε αρετή είναι για τον Αριστοτέλη μεσότης δηλαδή το μέσον ανάμεσα στα δύο άκρα την υπερβολή και την έλλειψη που έχουν και τα δύο αρνητικό χαρακτήραΈτσι ο ανδρείος βρίσκεται στο μέσον ενώ στο ένα άκρο-της υπερβολής- βρίσκεται ο θρασύς και στο άλλο άκρο-της έλλειψης- βρίσκεται ο δειλός
o Κάθε ειδικός (ἐπιστήμων) επιδιώκει το μέσον αποφεύγονταςτην υπερβολή και την έλλειψη
o Το μέσον πρὸς ἡμᾶς εξαρτάται από σωματικές και ψυχικές ανάγκες την περίσταση τις δυνατότητες του το χρόνο κτλ
46
o Όπως στον αθλητισμό ειδικός είναι ο προπονητής που θακαθορίσει τις μερίδες φαγητού των αθλητών έτσι κι ο καθένας είναι ειδικός (ἐπιστήμων) για τον εαυτό του και πρέπει να έχει τογνῶθι σαυτόν να γνωρίζει δηλαδή καλά τον εαυτό του τα άκρα του για να μπορέσει να καθορίσει και το μέσον(κι άρα να επιτύχει την αρετή αφού η αρετή είναι μεσότητα)
Αυτό παραπέμπει στον σχετικισμό των σοφιστών Όμως η αρετή δεν είναι σχετικιστική είναι σχετική γιατί σχετίζεται με την πόλη και τη λογική
Έλλειψις μεσότητα υπερβολήΔειλία ανδρεία θρασύτηςΑναισθησία σωφροσύνη ακολασία
Αοργησία πραότης οργιλότης
Φιλαργυρία οικονομία σπατάλη
Το έλλατον το ίσον το πλείονΟλίγον του πράγματος μέσον πολύ
Υπερέχεται το ίσον απέχον υπερέχει αφrsquoεκατέρου των άκρων
Ελλείπει μήτε πλεονάζει μήτε ελλείπει
πλεονάζει
o αντικειμενικός ndash υποκειμενικός Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη και ήταν δικές του επινοήσεις αφού βρέθηκε στην ανάγκη να εκφράσει αυτές τις δύο έννοιες Μπροστά σε ανάλογο πρόβλημα βρέθηκε πολλές φορές ο φιλόσοφος στη διάρκεια των θεωρητικών του ενασχολήσεων εφόσον ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με κάποιους επιστημονικούς κλάδους ή πρώτος αυτός αντιμετώπισε με ένα καινούργιο σε σχέση με άλλους στοχαστές τρόπο κάποιους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και γνώσης Έτσι για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα τοῦ πράγματος κατά τὸ πρᾶγμα ενώ για τον όρο υποκειμενικός χρησιμοποιεί έναν όρο
47
πρὸς ἡμᾶς Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι ενώ για τον όρο υποκειμενικός έχεικατασταλάξει για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους που δείχνει ότι δεν έχει κατασταλάξει για το πώς ακριβώς θα αποδώσει αυτή την έννοια
o laquoΟἷον εἰ τὰ δέκαhellip καὶ πάληςraquoΠαραδείγματα
Ο Αριστοτέλης προκειμένου να στηρίξει τις θέσεις του θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό
α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10 το δύο είναι το λίγο το 10 είναι το πολύ ενώ μέσο είναι το 6 γιατί σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής απέχει ίση απόσταση 4 δηλαδή μονάδες τόσο από το 2 όσο και από το 10 από τα δύο δηλαδή άκρα Σrsquo αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό
β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ τότε ο προπονητής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων που αντικειμενικά είναι η μεσότητα γιατί γιrsquo αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή Για το Μίλωνα που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού είναι λίγο ενώ για κάποιον που τώρα αρχίζει να γυμνάζεται είναι πολύ Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου ή της πάλης Παρατηρούμε δηλαδή ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια και μεταβλητούς παράγοντες όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος
48
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Πολυσύνδετα σχήματα
- laquoτὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquo ἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςraquoχρησιμοποιούνται στην προσπάθεια του Αριστοτέλη να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας και να διακρίνει τα δύο διαφορετικά κριτήρια προσδιορισμού της
- laquoμήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπειraquo Τονίζονται τα χαρακτηριστικά του υποκειμενικού μέσου
Αντιθέσεις
laquoΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον hellip πρὸς ἡμᾶς δὲ hellipraquoτονίζονται τα αντίθετα χαρακτηριστικά του αντικειμενικού και υποκειμενικού μέσου
laquoπλεονάζει ne ἐλλείπειraquo laquoπολλὰ ne ὀλίγαraquo laquoπολύ ne ὀλίγονraquoτονίζονται οι αντιθετικές έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης των δύο άκρων ανάμεσα στα οποία βρίσκεται η μεσότητα
laquoὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ne μέσονraquo laquoφεύγει ne ζητεῖ αἱρεῖταιraquo αντιπαρατίθεται η μεσότητα με την υπερβολή και την έλλειψη οι οποίες αποτελούν τα δύο άκρα της και πρέπει να αποφεύγονται γιατί μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή Αντίθετα μόνο αν επιδιώκουμε τη μεσότητα μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑσυνεχεῖ ἀπέχον ὑπερέχει ὑπερέχεται lt ἔχω ακάθεκτος αλληλουχία ανακωχή ανεκτικός ανέχεια ανοχή άσχετος διπλωματούχος έξη εξής εξοχή εποχή ευεξία ευωχία εχεμύθεια ζαχαρούχος κατοχή καχεκτικός καχεξία κληρουχία οχυρός οχύρωση παροχή περιέκτης περιεκτικός προεξοχή προνομιούχος προσεκτικός πτυχιούχος σοκολατούχος συμβασιούχος συνέχεια συνοχή σχέδιο σχεδόν σχέση σχετικός σχήμα σχολείο τροπαιούχοςλαβεῖν λαμβάνουσι ληπτέον ληψομένῳ lt λαμβάνω ακατάληπτος αμεροληψία ανεπανάληπτος ανεπίληπτος αντιλαβή αντίληψη απολαβή ασύλληπτος
49
δικολάβος εικονολήπτης επανάληψη επιληψία εργολάβος εύληπτος ευυπόληπτος ηχολήπτης ηχοληψία θρησκόληπτος θρησκοληψία καταληπτός κατάληψη λαβή λαβίδα λάφυρο λήμμα λήψη μεροληψία μετάληψη παραλαβή παραλήπτης περίληψη προκατάληψη πρόσληψη συλλαβή σύλληψη υπόληψη χειρολαβήἐλλείπει ἔλλειψιν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειμματικός ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπο λειψανδρία λείψανο λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιποςφαγεῖν lt ἔφαγον lt τρώγω έδεσμα εδωδιμοπωλείο εδώδιμος παμφάγος φαγητό φαγώσιμοἀλείπτης lt ἀλείφω άλειμμα αλοιφή απαλοιφή εξάλειψη επάλειψη πασάλειμμαπροστάξει lt πρὸς + τάττ(σσ)ω ανακατάταξη ανάταξη ανυπότακτος απότακτος αρχισυντάκτης ασύντακτος άτακτος αταξία διαταγή διάταγμα ένταξη επιταγή επιτακτικός επίταξη μετάταξη νομοταγής παράταξη προσταγή πρόσταγμα προστακτική πρόταξη συνταγή σύνταγμα συνταγματικός συντάκτης συντακτικό σύνταξη τάγμα ταγματάρχης ταγός τακτικός τακτός τάξη ταξίδι τάξιμο υποταγήἀρχομένῳ lt ἄρχομαι αναρχικός άναρχος αρχαίος αρχή αρχικός άρχων γυμνασίαρχος έναρξη έπαρχος ναυαρχίδα ναύαρχος ταξίαρχος υπαρκτός ύπαρχοςἐπιστήμων lt ἐπίσταμαι επιστήμη επιστημολογία επιστήμονας επιστημονικός επιστημονισμός επιστημοσύνη επιστητόὑπερβολὴν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αναβλητικός αναβολή απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός έμβλημα έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος κεραυνοβόλος λιθοβολισμός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικόςφεύγει lt φεύγω αναπόφευκτος άφευκτος καταφύγιο
50
πρόσφυγας προσφυγικός φυγάς φυγή φυγόδικος φυγόκεντρος φυγόπονος φυγόστρατοςζητεῖ lt ζητέω-ῶ αζήτητος αναζήτηση ζήτημα ζήτηση ζητητής συζητήσιμος συζητητήςαἱρεῖται lt αἱρέομαι-οῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναιρετικός αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαιρετέος διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαιρετικός υπεξαίρεσηΕνότητα 8η (Β 6 9-10) Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
Δομή Ο ρόλος της μεσότητας (της υπερβολής και της έλλειψης ) στην ΤέχνηΣυσχετισμός αρετής ndash τέχνης ndash φύσηςΗθική αρετή και μεσότητα
1η προκείμενηΑν η τέχνη στοχεύει στο μέσον το οποίο διαφυλάσσει την τελειότητα των έργων
2η προκείμενη αν η αρετή υπερέχει από κάθε τέχνη
Συμπέρασμα Η αρετή ενδεχομένως στοχεύει στο μέσον
Η μεσότητα αφορά την ηθική αρετή όχι τη διανοητική
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΑν λοιπόν κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο έχοντας δηλαδή στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό τα έργα της (γιrsquo αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα ολοκληρωμένα έργα ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να (τους) προσθέσουμε τίποτα γιατί η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται όπως λέμε έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό)˙ από την άλλη πάλι αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη όπως ακριβώς και η φύση (τότε) θα μπορούσε να έχει για στόχο της το μέσον Και εννοώ την ηθική (αρετή)˙ γιατί αυτή σχετίζεται με
51
τα συναισθήματα και τις πράξεις και σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον
Σχόλια Θέμα Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να ταυτίσει με την ηθική αρετή με τη μεσότητα με κατάληξη πιθανολογική
o Υποθετικός συλλογισμός Αριστοτέλη Π1 Αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον (laquoΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸ μέσον βλέπουσαraquo) Π2 Αν η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη(laquoἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνωνἐστὶνraquo)Συμπέρασμα άρα και η αρετή στοχεύει στο μέσον(laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo)
laquo(ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγεινhellipπρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται)raquoΠαρενθετική πρόσθετη στήριξη της υποθετικής προκείμενηςΌταν η τέχνη - επιστήμη λειτουργεί σωστά επιδιώκει τη μεσότητα και γιrsquo αυτό τα έργα που δημιουργεί είναι τέλεια ολοκληρωμένα (laquoτοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοιςraquo) Με τον όρο laquoολοκληρωμένο έργοraquoεννοούμε αυτό που βρίσκεται στη μεσότητα που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη Γιrsquo αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι (laquoοὔτrsquo ἀφελεῖνraquo) γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την αφαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη ούτε να προσθέσουμε κάτι (laquoοὔτε προσθεῖναιraquo) γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή Επομένως γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του (laquoφθειρούσηςraquo) ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει (laquoσῳζούσηςraquo) Συγκεκριμένα ο
52
Αριστοτέλης αλλού αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo (Ποιητική 1450b 37-39) Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα laquoεἰώθασινraquo και laquoλέγομενraquo όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοσηα) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του μέτρου και επέφερε την τιμωρίαβ) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τουςγ) Στη φιλοσοφία Φαίνεται από μια άποψη σαν να ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του προσωκρατικού προβληματισμού του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου του Πυθαγόρα Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη διατήρηση της υγείαςΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο επιστημονικός συλλογισμός ακολουθεί την μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας με τη διατύπωση υποθέσεων Ο Αριστοτέλης δε μιλά ποτέ απόλυτα όσο βρίσκεται στην αναζήτησηΓιrsquoαυτό βλέπουμε να διατυπώνει το συμπέρασμα (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) χρησιμοποιώντας δυνητική ευκτική (τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική) Δεν είναι απόλυτος προσεγγίζει το ζήτημα (ἂν εἴη = θα ήταν)Στην επιστήμη ταιριάζει ο υποθετικός λόγος κι όχι ο κατηγορικός η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στούφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή
53
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
o Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι κάθε πράγμα που είναι ενιαίο και υπόκειται σε διαίρεση μπορεί να διαιρεθεί
1 α) σε άνισα μέρη (πλεῖον ἔλαττον) β) σε ίσα μέρη (ἴσον)
2 α) Με αντικειμενικά κριτήρια (κατά τὸ πρᾶγμα) το μέσον είναι ένα και το ίδιο για όλους Η έννοια του μέσου στα πράγματα ορίζεται αντικειμενικά πρόκειται δηλαδή για ένα αριθμητικό μέσο με δύο βασικά γνωρίσματα πρώτο ότι το μέσο αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί αμετάβλητο και δεύτερο ότι το μέσον αφού οριστεί είναι το ίδιο = ισχύει για όλα τα πράγματα το ίδιο Είναι αυτό που ισαπέχει από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση γιατί ορίζεται αντικειμενικά με βάση αριθμητικά δεδομένα
β) Με υποκειμενικά κριτήρια (πρὸς ἡμᾶς) το μέσον είναι διαφορετικό ανάλογα με την περίπτωση
Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση
o Η κάθε αρετή είναι για τον Αριστοτέλη μεσότης δηλαδή το μέσον ανάμεσα στα δύο άκρα την υπερβολή και την έλλειψη που έχουν και τα δύο αρνητικό χαρακτήραΈτσι ο ανδρείος βρίσκεται στο μέσον ενώ στο ένα άκρο-της υπερβολής- βρίσκεται ο θρασύς και στο άλλο άκρο-της έλλειψης- βρίσκεται ο δειλός
o Κάθε ειδικός (ἐπιστήμων) επιδιώκει το μέσον αποφεύγονταςτην υπερβολή και την έλλειψη
o Το μέσον πρὸς ἡμᾶς εξαρτάται από σωματικές και ψυχικές ανάγκες την περίσταση τις δυνατότητες του το χρόνο κτλ
46
o Όπως στον αθλητισμό ειδικός είναι ο προπονητής που θακαθορίσει τις μερίδες φαγητού των αθλητών έτσι κι ο καθένας είναι ειδικός (ἐπιστήμων) για τον εαυτό του και πρέπει να έχει τογνῶθι σαυτόν να γνωρίζει δηλαδή καλά τον εαυτό του τα άκρα του για να μπορέσει να καθορίσει και το μέσον(κι άρα να επιτύχει την αρετή αφού η αρετή είναι μεσότητα)
Αυτό παραπέμπει στον σχετικισμό των σοφιστών Όμως η αρετή δεν είναι σχετικιστική είναι σχετική γιατί σχετίζεται με την πόλη και τη λογική
Έλλειψις μεσότητα υπερβολήΔειλία ανδρεία θρασύτηςΑναισθησία σωφροσύνη ακολασία
Αοργησία πραότης οργιλότης
Φιλαργυρία οικονομία σπατάλη
Το έλλατον το ίσον το πλείονΟλίγον του πράγματος μέσον πολύ
Υπερέχεται το ίσον απέχον υπερέχει αφrsquoεκατέρου των άκρων
Ελλείπει μήτε πλεονάζει μήτε ελλείπει
πλεονάζει
o αντικειμενικός ndash υποκειμενικός Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη και ήταν δικές του επινοήσεις αφού βρέθηκε στην ανάγκη να εκφράσει αυτές τις δύο έννοιες Μπροστά σε ανάλογο πρόβλημα βρέθηκε πολλές φορές ο φιλόσοφος στη διάρκεια των θεωρητικών του ενασχολήσεων εφόσον ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με κάποιους επιστημονικούς κλάδους ή πρώτος αυτός αντιμετώπισε με ένα καινούργιο σε σχέση με άλλους στοχαστές τρόπο κάποιους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και γνώσης Έτσι για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα τοῦ πράγματος κατά τὸ πρᾶγμα ενώ για τον όρο υποκειμενικός χρησιμοποιεί έναν όρο
47
πρὸς ἡμᾶς Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι ενώ για τον όρο υποκειμενικός έχεικατασταλάξει για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους που δείχνει ότι δεν έχει κατασταλάξει για το πώς ακριβώς θα αποδώσει αυτή την έννοια
o laquoΟἷον εἰ τὰ δέκαhellip καὶ πάληςraquoΠαραδείγματα
Ο Αριστοτέλης προκειμένου να στηρίξει τις θέσεις του θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό
α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10 το δύο είναι το λίγο το 10 είναι το πολύ ενώ μέσο είναι το 6 γιατί σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής απέχει ίση απόσταση 4 δηλαδή μονάδες τόσο από το 2 όσο και από το 10 από τα δύο δηλαδή άκρα Σrsquo αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό
β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ τότε ο προπονητής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων που αντικειμενικά είναι η μεσότητα γιατί γιrsquo αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή Για το Μίλωνα που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού είναι λίγο ενώ για κάποιον που τώρα αρχίζει να γυμνάζεται είναι πολύ Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου ή της πάλης Παρατηρούμε δηλαδή ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια και μεταβλητούς παράγοντες όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος
48
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Πολυσύνδετα σχήματα
- laquoτὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquo ἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςraquoχρησιμοποιούνται στην προσπάθεια του Αριστοτέλη να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας και να διακρίνει τα δύο διαφορετικά κριτήρια προσδιορισμού της
- laquoμήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπειraquo Τονίζονται τα χαρακτηριστικά του υποκειμενικού μέσου
Αντιθέσεις
laquoΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον hellip πρὸς ἡμᾶς δὲ hellipraquoτονίζονται τα αντίθετα χαρακτηριστικά του αντικειμενικού και υποκειμενικού μέσου
laquoπλεονάζει ne ἐλλείπειraquo laquoπολλὰ ne ὀλίγαraquo laquoπολύ ne ὀλίγονraquoτονίζονται οι αντιθετικές έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης των δύο άκρων ανάμεσα στα οποία βρίσκεται η μεσότητα
laquoὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ne μέσονraquo laquoφεύγει ne ζητεῖ αἱρεῖταιraquo αντιπαρατίθεται η μεσότητα με την υπερβολή και την έλλειψη οι οποίες αποτελούν τα δύο άκρα της και πρέπει να αποφεύγονται γιατί μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή Αντίθετα μόνο αν επιδιώκουμε τη μεσότητα μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑσυνεχεῖ ἀπέχον ὑπερέχει ὑπερέχεται lt ἔχω ακάθεκτος αλληλουχία ανακωχή ανεκτικός ανέχεια ανοχή άσχετος διπλωματούχος έξη εξής εξοχή εποχή ευεξία ευωχία εχεμύθεια ζαχαρούχος κατοχή καχεκτικός καχεξία κληρουχία οχυρός οχύρωση παροχή περιέκτης περιεκτικός προεξοχή προνομιούχος προσεκτικός πτυχιούχος σοκολατούχος συμβασιούχος συνέχεια συνοχή σχέδιο σχεδόν σχέση σχετικός σχήμα σχολείο τροπαιούχοςλαβεῖν λαμβάνουσι ληπτέον ληψομένῳ lt λαμβάνω ακατάληπτος αμεροληψία ανεπανάληπτος ανεπίληπτος αντιλαβή αντίληψη απολαβή ασύλληπτος
49
δικολάβος εικονολήπτης επανάληψη επιληψία εργολάβος εύληπτος ευυπόληπτος ηχολήπτης ηχοληψία θρησκόληπτος θρησκοληψία καταληπτός κατάληψη λαβή λαβίδα λάφυρο λήμμα λήψη μεροληψία μετάληψη παραλαβή παραλήπτης περίληψη προκατάληψη πρόσληψη συλλαβή σύλληψη υπόληψη χειρολαβήἐλλείπει ἔλλειψιν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειμματικός ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπο λειψανδρία λείψανο λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιποςφαγεῖν lt ἔφαγον lt τρώγω έδεσμα εδωδιμοπωλείο εδώδιμος παμφάγος φαγητό φαγώσιμοἀλείπτης lt ἀλείφω άλειμμα αλοιφή απαλοιφή εξάλειψη επάλειψη πασάλειμμαπροστάξει lt πρὸς + τάττ(σσ)ω ανακατάταξη ανάταξη ανυπότακτος απότακτος αρχισυντάκτης ασύντακτος άτακτος αταξία διαταγή διάταγμα ένταξη επιταγή επιτακτικός επίταξη μετάταξη νομοταγής παράταξη προσταγή πρόσταγμα προστακτική πρόταξη συνταγή σύνταγμα συνταγματικός συντάκτης συντακτικό σύνταξη τάγμα ταγματάρχης ταγός τακτικός τακτός τάξη ταξίδι τάξιμο υποταγήἀρχομένῳ lt ἄρχομαι αναρχικός άναρχος αρχαίος αρχή αρχικός άρχων γυμνασίαρχος έναρξη έπαρχος ναυαρχίδα ναύαρχος ταξίαρχος υπαρκτός ύπαρχοςἐπιστήμων lt ἐπίσταμαι επιστήμη επιστημολογία επιστήμονας επιστημονικός επιστημονισμός επιστημοσύνη επιστητόὑπερβολὴν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αναβλητικός αναβολή απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός έμβλημα έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος κεραυνοβόλος λιθοβολισμός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικόςφεύγει lt φεύγω αναπόφευκτος άφευκτος καταφύγιο
50
πρόσφυγας προσφυγικός φυγάς φυγή φυγόδικος φυγόκεντρος φυγόπονος φυγόστρατοςζητεῖ lt ζητέω-ῶ αζήτητος αναζήτηση ζήτημα ζήτηση ζητητής συζητήσιμος συζητητήςαἱρεῖται lt αἱρέομαι-οῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναιρετικός αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαιρετέος διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαιρετικός υπεξαίρεσηΕνότητα 8η (Β 6 9-10) Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
Δομή Ο ρόλος της μεσότητας (της υπερβολής και της έλλειψης ) στην ΤέχνηΣυσχετισμός αρετής ndash τέχνης ndash φύσηςΗθική αρετή και μεσότητα
1η προκείμενηΑν η τέχνη στοχεύει στο μέσον το οποίο διαφυλάσσει την τελειότητα των έργων
2η προκείμενη αν η αρετή υπερέχει από κάθε τέχνη
Συμπέρασμα Η αρετή ενδεχομένως στοχεύει στο μέσον
Η μεσότητα αφορά την ηθική αρετή όχι τη διανοητική
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΑν λοιπόν κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο έχοντας δηλαδή στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό τα έργα της (γιrsquo αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα ολοκληρωμένα έργα ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να (τους) προσθέσουμε τίποτα γιατί η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται όπως λέμε έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό)˙ από την άλλη πάλι αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη όπως ακριβώς και η φύση (τότε) θα μπορούσε να έχει για στόχο της το μέσον Και εννοώ την ηθική (αρετή)˙ γιατί αυτή σχετίζεται με
51
τα συναισθήματα και τις πράξεις και σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον
Σχόλια Θέμα Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να ταυτίσει με την ηθική αρετή με τη μεσότητα με κατάληξη πιθανολογική
o Υποθετικός συλλογισμός Αριστοτέλη Π1 Αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον (laquoΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸ μέσον βλέπουσαraquo) Π2 Αν η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη(laquoἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνωνἐστὶνraquo)Συμπέρασμα άρα και η αρετή στοχεύει στο μέσον(laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo)
laquo(ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγεινhellipπρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται)raquoΠαρενθετική πρόσθετη στήριξη της υποθετικής προκείμενηςΌταν η τέχνη - επιστήμη λειτουργεί σωστά επιδιώκει τη μεσότητα και γιrsquo αυτό τα έργα που δημιουργεί είναι τέλεια ολοκληρωμένα (laquoτοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοιςraquo) Με τον όρο laquoολοκληρωμένο έργοraquoεννοούμε αυτό που βρίσκεται στη μεσότητα που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη Γιrsquo αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι (laquoοὔτrsquo ἀφελεῖνraquo) γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την αφαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη ούτε να προσθέσουμε κάτι (laquoοὔτε προσθεῖναιraquo) γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή Επομένως γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του (laquoφθειρούσηςraquo) ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει (laquoσῳζούσηςraquo) Συγκεκριμένα ο
52
Αριστοτέλης αλλού αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo (Ποιητική 1450b 37-39) Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα laquoεἰώθασινraquo και laquoλέγομενraquo όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοσηα) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του μέτρου και επέφερε την τιμωρίαβ) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τουςγ) Στη φιλοσοφία Φαίνεται από μια άποψη σαν να ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του προσωκρατικού προβληματισμού του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου του Πυθαγόρα Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη διατήρηση της υγείαςΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο επιστημονικός συλλογισμός ακολουθεί την μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας με τη διατύπωση υποθέσεων Ο Αριστοτέλης δε μιλά ποτέ απόλυτα όσο βρίσκεται στην αναζήτησηΓιrsquoαυτό βλέπουμε να διατυπώνει το συμπέρασμα (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) χρησιμοποιώντας δυνητική ευκτική (τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική) Δεν είναι απόλυτος προσεγγίζει το ζήτημα (ἂν εἴη = θα ήταν)Στην επιστήμη ταιριάζει ο υποθετικός λόγος κι όχι ο κατηγορικός η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στούφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή
53
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
o Όπως στον αθλητισμό ειδικός είναι ο προπονητής που θακαθορίσει τις μερίδες φαγητού των αθλητών έτσι κι ο καθένας είναι ειδικός (ἐπιστήμων) για τον εαυτό του και πρέπει να έχει τογνῶθι σαυτόν να γνωρίζει δηλαδή καλά τον εαυτό του τα άκρα του για να μπορέσει να καθορίσει και το μέσον(κι άρα να επιτύχει την αρετή αφού η αρετή είναι μεσότητα)
Αυτό παραπέμπει στον σχετικισμό των σοφιστών Όμως η αρετή δεν είναι σχετικιστική είναι σχετική γιατί σχετίζεται με την πόλη και τη λογική
Έλλειψις μεσότητα υπερβολήΔειλία ανδρεία θρασύτηςΑναισθησία σωφροσύνη ακολασία
Αοργησία πραότης οργιλότης
Φιλαργυρία οικονομία σπατάλη
Το έλλατον το ίσον το πλείονΟλίγον του πράγματος μέσον πολύ
Υπερέχεται το ίσον απέχον υπερέχει αφrsquoεκατέρου των άκρων
Ελλείπει μήτε πλεονάζει μήτε ελλείπει
πλεονάζει
o αντικειμενικός ndash υποκειμενικός Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη και ήταν δικές του επινοήσεις αφού βρέθηκε στην ανάγκη να εκφράσει αυτές τις δύο έννοιες Μπροστά σε ανάλογο πρόβλημα βρέθηκε πολλές φορές ο φιλόσοφος στη διάρκεια των θεωρητικών του ενασχολήσεων εφόσον ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με κάποιους επιστημονικούς κλάδους ή πρώτος αυτός αντιμετώπισε με ένα καινούργιο σε σχέση με άλλους στοχαστές τρόπο κάποιους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και γνώσης Έτσι για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα τοῦ πράγματος κατά τὸ πρᾶγμα ενώ για τον όρο υποκειμενικός χρησιμοποιεί έναν όρο
47
πρὸς ἡμᾶς Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι ενώ για τον όρο υποκειμενικός έχεικατασταλάξει για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους που δείχνει ότι δεν έχει κατασταλάξει για το πώς ακριβώς θα αποδώσει αυτή την έννοια
o laquoΟἷον εἰ τὰ δέκαhellip καὶ πάληςraquoΠαραδείγματα
Ο Αριστοτέλης προκειμένου να στηρίξει τις θέσεις του θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό
α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10 το δύο είναι το λίγο το 10 είναι το πολύ ενώ μέσο είναι το 6 γιατί σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής απέχει ίση απόσταση 4 δηλαδή μονάδες τόσο από το 2 όσο και από το 10 από τα δύο δηλαδή άκρα Σrsquo αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό
β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ τότε ο προπονητής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων που αντικειμενικά είναι η μεσότητα γιατί γιrsquo αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή Για το Μίλωνα που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού είναι λίγο ενώ για κάποιον που τώρα αρχίζει να γυμνάζεται είναι πολύ Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου ή της πάλης Παρατηρούμε δηλαδή ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια και μεταβλητούς παράγοντες όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος
48
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Πολυσύνδετα σχήματα
- laquoτὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquo ἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςraquoχρησιμοποιούνται στην προσπάθεια του Αριστοτέλη να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας και να διακρίνει τα δύο διαφορετικά κριτήρια προσδιορισμού της
- laquoμήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπειraquo Τονίζονται τα χαρακτηριστικά του υποκειμενικού μέσου
Αντιθέσεις
laquoΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον hellip πρὸς ἡμᾶς δὲ hellipraquoτονίζονται τα αντίθετα χαρακτηριστικά του αντικειμενικού και υποκειμενικού μέσου
laquoπλεονάζει ne ἐλλείπειraquo laquoπολλὰ ne ὀλίγαraquo laquoπολύ ne ὀλίγονraquoτονίζονται οι αντιθετικές έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης των δύο άκρων ανάμεσα στα οποία βρίσκεται η μεσότητα
laquoὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ne μέσονraquo laquoφεύγει ne ζητεῖ αἱρεῖταιraquo αντιπαρατίθεται η μεσότητα με την υπερβολή και την έλλειψη οι οποίες αποτελούν τα δύο άκρα της και πρέπει να αποφεύγονται γιατί μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή Αντίθετα μόνο αν επιδιώκουμε τη μεσότητα μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑσυνεχεῖ ἀπέχον ὑπερέχει ὑπερέχεται lt ἔχω ακάθεκτος αλληλουχία ανακωχή ανεκτικός ανέχεια ανοχή άσχετος διπλωματούχος έξη εξής εξοχή εποχή ευεξία ευωχία εχεμύθεια ζαχαρούχος κατοχή καχεκτικός καχεξία κληρουχία οχυρός οχύρωση παροχή περιέκτης περιεκτικός προεξοχή προνομιούχος προσεκτικός πτυχιούχος σοκολατούχος συμβασιούχος συνέχεια συνοχή σχέδιο σχεδόν σχέση σχετικός σχήμα σχολείο τροπαιούχοςλαβεῖν λαμβάνουσι ληπτέον ληψομένῳ lt λαμβάνω ακατάληπτος αμεροληψία ανεπανάληπτος ανεπίληπτος αντιλαβή αντίληψη απολαβή ασύλληπτος
49
δικολάβος εικονολήπτης επανάληψη επιληψία εργολάβος εύληπτος ευυπόληπτος ηχολήπτης ηχοληψία θρησκόληπτος θρησκοληψία καταληπτός κατάληψη λαβή λαβίδα λάφυρο λήμμα λήψη μεροληψία μετάληψη παραλαβή παραλήπτης περίληψη προκατάληψη πρόσληψη συλλαβή σύλληψη υπόληψη χειρολαβήἐλλείπει ἔλλειψιν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειμματικός ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπο λειψανδρία λείψανο λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιποςφαγεῖν lt ἔφαγον lt τρώγω έδεσμα εδωδιμοπωλείο εδώδιμος παμφάγος φαγητό φαγώσιμοἀλείπτης lt ἀλείφω άλειμμα αλοιφή απαλοιφή εξάλειψη επάλειψη πασάλειμμαπροστάξει lt πρὸς + τάττ(σσ)ω ανακατάταξη ανάταξη ανυπότακτος απότακτος αρχισυντάκτης ασύντακτος άτακτος αταξία διαταγή διάταγμα ένταξη επιταγή επιτακτικός επίταξη μετάταξη νομοταγής παράταξη προσταγή πρόσταγμα προστακτική πρόταξη συνταγή σύνταγμα συνταγματικός συντάκτης συντακτικό σύνταξη τάγμα ταγματάρχης ταγός τακτικός τακτός τάξη ταξίδι τάξιμο υποταγήἀρχομένῳ lt ἄρχομαι αναρχικός άναρχος αρχαίος αρχή αρχικός άρχων γυμνασίαρχος έναρξη έπαρχος ναυαρχίδα ναύαρχος ταξίαρχος υπαρκτός ύπαρχοςἐπιστήμων lt ἐπίσταμαι επιστήμη επιστημολογία επιστήμονας επιστημονικός επιστημονισμός επιστημοσύνη επιστητόὑπερβολὴν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αναβλητικός αναβολή απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός έμβλημα έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος κεραυνοβόλος λιθοβολισμός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικόςφεύγει lt φεύγω αναπόφευκτος άφευκτος καταφύγιο
50
πρόσφυγας προσφυγικός φυγάς φυγή φυγόδικος φυγόκεντρος φυγόπονος φυγόστρατοςζητεῖ lt ζητέω-ῶ αζήτητος αναζήτηση ζήτημα ζήτηση ζητητής συζητήσιμος συζητητήςαἱρεῖται lt αἱρέομαι-οῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναιρετικός αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαιρετέος διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαιρετικός υπεξαίρεσηΕνότητα 8η (Β 6 9-10) Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
Δομή Ο ρόλος της μεσότητας (της υπερβολής και της έλλειψης ) στην ΤέχνηΣυσχετισμός αρετής ndash τέχνης ndash φύσηςΗθική αρετή και μεσότητα
1η προκείμενηΑν η τέχνη στοχεύει στο μέσον το οποίο διαφυλάσσει την τελειότητα των έργων
2η προκείμενη αν η αρετή υπερέχει από κάθε τέχνη
Συμπέρασμα Η αρετή ενδεχομένως στοχεύει στο μέσον
Η μεσότητα αφορά την ηθική αρετή όχι τη διανοητική
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΑν λοιπόν κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο έχοντας δηλαδή στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό τα έργα της (γιrsquo αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα ολοκληρωμένα έργα ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να (τους) προσθέσουμε τίποτα γιατί η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται όπως λέμε έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό)˙ από την άλλη πάλι αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη όπως ακριβώς και η φύση (τότε) θα μπορούσε να έχει για στόχο της το μέσον Και εννοώ την ηθική (αρετή)˙ γιατί αυτή σχετίζεται με
51
τα συναισθήματα και τις πράξεις και σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον
Σχόλια Θέμα Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να ταυτίσει με την ηθική αρετή με τη μεσότητα με κατάληξη πιθανολογική
o Υποθετικός συλλογισμός Αριστοτέλη Π1 Αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον (laquoΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸ μέσον βλέπουσαraquo) Π2 Αν η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη(laquoἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνωνἐστὶνraquo)Συμπέρασμα άρα και η αρετή στοχεύει στο μέσον(laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo)
laquo(ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγεινhellipπρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται)raquoΠαρενθετική πρόσθετη στήριξη της υποθετικής προκείμενηςΌταν η τέχνη - επιστήμη λειτουργεί σωστά επιδιώκει τη μεσότητα και γιrsquo αυτό τα έργα που δημιουργεί είναι τέλεια ολοκληρωμένα (laquoτοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοιςraquo) Με τον όρο laquoολοκληρωμένο έργοraquoεννοούμε αυτό που βρίσκεται στη μεσότητα που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη Γιrsquo αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι (laquoοὔτrsquo ἀφελεῖνraquo) γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την αφαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη ούτε να προσθέσουμε κάτι (laquoοὔτε προσθεῖναιraquo) γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή Επομένως γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του (laquoφθειρούσηςraquo) ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει (laquoσῳζούσηςraquo) Συγκεκριμένα ο
52
Αριστοτέλης αλλού αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo (Ποιητική 1450b 37-39) Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα laquoεἰώθασινraquo και laquoλέγομενraquo όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοσηα) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του μέτρου και επέφερε την τιμωρίαβ) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τουςγ) Στη φιλοσοφία Φαίνεται από μια άποψη σαν να ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του προσωκρατικού προβληματισμού του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου του Πυθαγόρα Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη διατήρηση της υγείαςΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο επιστημονικός συλλογισμός ακολουθεί την μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας με τη διατύπωση υποθέσεων Ο Αριστοτέλης δε μιλά ποτέ απόλυτα όσο βρίσκεται στην αναζήτησηΓιrsquoαυτό βλέπουμε να διατυπώνει το συμπέρασμα (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) χρησιμοποιώντας δυνητική ευκτική (τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική) Δεν είναι απόλυτος προσεγγίζει το ζήτημα (ἂν εἴη = θα ήταν)Στην επιστήμη ταιριάζει ο υποθετικός λόγος κι όχι ο κατηγορικός η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στούφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή
53
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
πρὸς ἡμᾶς Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι ενώ για τον όρο υποκειμενικός έχεικατασταλάξει για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους που δείχνει ότι δεν έχει κατασταλάξει για το πώς ακριβώς θα αποδώσει αυτή την έννοια
o laquoΟἷον εἰ τὰ δέκαhellip καὶ πάληςraquoΠαραδείγματα
Ο Αριστοτέλης προκειμένου να στηρίξει τις θέσεις του θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό
α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10 το δύο είναι το λίγο το 10 είναι το πολύ ενώ μέσο είναι το 6 γιατί σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής απέχει ίση απόσταση 4 δηλαδή μονάδες τόσο από το 2 όσο και από το 10 από τα δύο δηλαδή άκρα Σrsquo αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό
β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ τότε ο προπονητής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων που αντικειμενικά είναι η μεσότητα γιατί γιrsquo αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή Για το Μίλωνα που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού είναι λίγο ενώ για κάποιον που τώρα αρχίζει να γυμνάζεται είναι πολύ Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου ή της πάλης Παρατηρούμε δηλαδή ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια και μεταβλητούς παράγοντες όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος
48
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Πολυσύνδετα σχήματα
- laquoτὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquo ἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςraquoχρησιμοποιούνται στην προσπάθεια του Αριστοτέλη να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας και να διακρίνει τα δύο διαφορετικά κριτήρια προσδιορισμού της
- laquoμήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπειraquo Τονίζονται τα χαρακτηριστικά του υποκειμενικού μέσου
Αντιθέσεις
laquoΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον hellip πρὸς ἡμᾶς δὲ hellipraquoτονίζονται τα αντίθετα χαρακτηριστικά του αντικειμενικού και υποκειμενικού μέσου
laquoπλεονάζει ne ἐλλείπειraquo laquoπολλὰ ne ὀλίγαraquo laquoπολύ ne ὀλίγονraquoτονίζονται οι αντιθετικές έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης των δύο άκρων ανάμεσα στα οποία βρίσκεται η μεσότητα
laquoὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ne μέσονraquo laquoφεύγει ne ζητεῖ αἱρεῖταιraquo αντιπαρατίθεται η μεσότητα με την υπερβολή και την έλλειψη οι οποίες αποτελούν τα δύο άκρα της και πρέπει να αποφεύγονται γιατί μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή Αντίθετα μόνο αν επιδιώκουμε τη μεσότητα μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑσυνεχεῖ ἀπέχον ὑπερέχει ὑπερέχεται lt ἔχω ακάθεκτος αλληλουχία ανακωχή ανεκτικός ανέχεια ανοχή άσχετος διπλωματούχος έξη εξής εξοχή εποχή ευεξία ευωχία εχεμύθεια ζαχαρούχος κατοχή καχεκτικός καχεξία κληρουχία οχυρός οχύρωση παροχή περιέκτης περιεκτικός προεξοχή προνομιούχος προσεκτικός πτυχιούχος σοκολατούχος συμβασιούχος συνέχεια συνοχή σχέδιο σχεδόν σχέση σχετικός σχήμα σχολείο τροπαιούχοςλαβεῖν λαμβάνουσι ληπτέον ληψομένῳ lt λαμβάνω ακατάληπτος αμεροληψία ανεπανάληπτος ανεπίληπτος αντιλαβή αντίληψη απολαβή ασύλληπτος
49
δικολάβος εικονολήπτης επανάληψη επιληψία εργολάβος εύληπτος ευυπόληπτος ηχολήπτης ηχοληψία θρησκόληπτος θρησκοληψία καταληπτός κατάληψη λαβή λαβίδα λάφυρο λήμμα λήψη μεροληψία μετάληψη παραλαβή παραλήπτης περίληψη προκατάληψη πρόσληψη συλλαβή σύλληψη υπόληψη χειρολαβήἐλλείπει ἔλλειψιν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειμματικός ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπο λειψανδρία λείψανο λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιποςφαγεῖν lt ἔφαγον lt τρώγω έδεσμα εδωδιμοπωλείο εδώδιμος παμφάγος φαγητό φαγώσιμοἀλείπτης lt ἀλείφω άλειμμα αλοιφή απαλοιφή εξάλειψη επάλειψη πασάλειμμαπροστάξει lt πρὸς + τάττ(σσ)ω ανακατάταξη ανάταξη ανυπότακτος απότακτος αρχισυντάκτης ασύντακτος άτακτος αταξία διαταγή διάταγμα ένταξη επιταγή επιτακτικός επίταξη μετάταξη νομοταγής παράταξη προσταγή πρόσταγμα προστακτική πρόταξη συνταγή σύνταγμα συνταγματικός συντάκτης συντακτικό σύνταξη τάγμα ταγματάρχης ταγός τακτικός τακτός τάξη ταξίδι τάξιμο υποταγήἀρχομένῳ lt ἄρχομαι αναρχικός άναρχος αρχαίος αρχή αρχικός άρχων γυμνασίαρχος έναρξη έπαρχος ναυαρχίδα ναύαρχος ταξίαρχος υπαρκτός ύπαρχοςἐπιστήμων lt ἐπίσταμαι επιστήμη επιστημολογία επιστήμονας επιστημονικός επιστημονισμός επιστημοσύνη επιστητόὑπερβολὴν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αναβλητικός αναβολή απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός έμβλημα έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος κεραυνοβόλος λιθοβολισμός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικόςφεύγει lt φεύγω αναπόφευκτος άφευκτος καταφύγιο
50
πρόσφυγας προσφυγικός φυγάς φυγή φυγόδικος φυγόκεντρος φυγόπονος φυγόστρατοςζητεῖ lt ζητέω-ῶ αζήτητος αναζήτηση ζήτημα ζήτηση ζητητής συζητήσιμος συζητητήςαἱρεῖται lt αἱρέομαι-οῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναιρετικός αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαιρετέος διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαιρετικός υπεξαίρεσηΕνότητα 8η (Β 6 9-10) Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
Δομή Ο ρόλος της μεσότητας (της υπερβολής και της έλλειψης ) στην ΤέχνηΣυσχετισμός αρετής ndash τέχνης ndash φύσηςΗθική αρετή και μεσότητα
1η προκείμενηΑν η τέχνη στοχεύει στο μέσον το οποίο διαφυλάσσει την τελειότητα των έργων
2η προκείμενη αν η αρετή υπερέχει από κάθε τέχνη
Συμπέρασμα Η αρετή ενδεχομένως στοχεύει στο μέσον
Η μεσότητα αφορά την ηθική αρετή όχι τη διανοητική
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΑν λοιπόν κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο έχοντας δηλαδή στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό τα έργα της (γιrsquo αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα ολοκληρωμένα έργα ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να (τους) προσθέσουμε τίποτα γιατί η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται όπως λέμε έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό)˙ από την άλλη πάλι αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη όπως ακριβώς και η φύση (τότε) θα μπορούσε να έχει για στόχο της το μέσον Και εννοώ την ηθική (αρετή)˙ γιατί αυτή σχετίζεται με
51
τα συναισθήματα και τις πράξεις και σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον
Σχόλια Θέμα Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να ταυτίσει με την ηθική αρετή με τη μεσότητα με κατάληξη πιθανολογική
o Υποθετικός συλλογισμός Αριστοτέλη Π1 Αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον (laquoΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸ μέσον βλέπουσαraquo) Π2 Αν η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη(laquoἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνωνἐστὶνraquo)Συμπέρασμα άρα και η αρετή στοχεύει στο μέσον(laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo)
laquo(ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγεινhellipπρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται)raquoΠαρενθετική πρόσθετη στήριξη της υποθετικής προκείμενηςΌταν η τέχνη - επιστήμη λειτουργεί σωστά επιδιώκει τη μεσότητα και γιrsquo αυτό τα έργα που δημιουργεί είναι τέλεια ολοκληρωμένα (laquoτοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοιςraquo) Με τον όρο laquoολοκληρωμένο έργοraquoεννοούμε αυτό που βρίσκεται στη μεσότητα που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη Γιrsquo αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι (laquoοὔτrsquo ἀφελεῖνraquo) γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την αφαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη ούτε να προσθέσουμε κάτι (laquoοὔτε προσθεῖναιraquo) γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή Επομένως γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του (laquoφθειρούσηςraquo) ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει (laquoσῳζούσηςraquo) Συγκεκριμένα ο
52
Αριστοτέλης αλλού αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo (Ποιητική 1450b 37-39) Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα laquoεἰώθασινraquo και laquoλέγομενraquo όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοσηα) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του μέτρου και επέφερε την τιμωρίαβ) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τουςγ) Στη φιλοσοφία Φαίνεται από μια άποψη σαν να ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του προσωκρατικού προβληματισμού του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου του Πυθαγόρα Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη διατήρηση της υγείαςΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο επιστημονικός συλλογισμός ακολουθεί την μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας με τη διατύπωση υποθέσεων Ο Αριστοτέλης δε μιλά ποτέ απόλυτα όσο βρίσκεται στην αναζήτησηΓιrsquoαυτό βλέπουμε να διατυπώνει το συμπέρασμα (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) χρησιμοποιώντας δυνητική ευκτική (τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική) Δεν είναι απόλυτος προσεγγίζει το ζήτημα (ἂν εἴη = θα ήταν)Στην επιστήμη ταιριάζει ο υποθετικός λόγος κι όχι ο κατηγορικός η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στούφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή
53
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Πολυσύνδετα σχήματα
- laquoτὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquo ἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςraquoχρησιμοποιούνται στην προσπάθεια του Αριστοτέλη να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας και να διακρίνει τα δύο διαφορετικά κριτήρια προσδιορισμού της
- laquoμήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπειraquo Τονίζονται τα χαρακτηριστικά του υποκειμενικού μέσου
Αντιθέσεις
laquoΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον hellip πρὸς ἡμᾶς δὲ hellipraquoτονίζονται τα αντίθετα χαρακτηριστικά του αντικειμενικού και υποκειμενικού μέσου
laquoπλεονάζει ne ἐλλείπειraquo laquoπολλὰ ne ὀλίγαraquo laquoπολύ ne ὀλίγονraquoτονίζονται οι αντιθετικές έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης των δύο άκρων ανάμεσα στα οποία βρίσκεται η μεσότητα
laquoὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ne μέσονraquo laquoφεύγει ne ζητεῖ αἱρεῖταιraquo αντιπαρατίθεται η μεσότητα με την υπερβολή και την έλλειψη οι οποίες αποτελούν τα δύο άκρα της και πρέπει να αποφεύγονται γιατί μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή Αντίθετα μόνο αν επιδιώκουμε τη μεσότητα μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑσυνεχεῖ ἀπέχον ὑπερέχει ὑπερέχεται lt ἔχω ακάθεκτος αλληλουχία ανακωχή ανεκτικός ανέχεια ανοχή άσχετος διπλωματούχος έξη εξής εξοχή εποχή ευεξία ευωχία εχεμύθεια ζαχαρούχος κατοχή καχεκτικός καχεξία κληρουχία οχυρός οχύρωση παροχή περιέκτης περιεκτικός προεξοχή προνομιούχος προσεκτικός πτυχιούχος σοκολατούχος συμβασιούχος συνέχεια συνοχή σχέδιο σχεδόν σχέση σχετικός σχήμα σχολείο τροπαιούχοςλαβεῖν λαμβάνουσι ληπτέον ληψομένῳ lt λαμβάνω ακατάληπτος αμεροληψία ανεπανάληπτος ανεπίληπτος αντιλαβή αντίληψη απολαβή ασύλληπτος
49
δικολάβος εικονολήπτης επανάληψη επιληψία εργολάβος εύληπτος ευυπόληπτος ηχολήπτης ηχοληψία θρησκόληπτος θρησκοληψία καταληπτός κατάληψη λαβή λαβίδα λάφυρο λήμμα λήψη μεροληψία μετάληψη παραλαβή παραλήπτης περίληψη προκατάληψη πρόσληψη συλλαβή σύλληψη υπόληψη χειρολαβήἐλλείπει ἔλλειψιν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειμματικός ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπο λειψανδρία λείψανο λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιποςφαγεῖν lt ἔφαγον lt τρώγω έδεσμα εδωδιμοπωλείο εδώδιμος παμφάγος φαγητό φαγώσιμοἀλείπτης lt ἀλείφω άλειμμα αλοιφή απαλοιφή εξάλειψη επάλειψη πασάλειμμαπροστάξει lt πρὸς + τάττ(σσ)ω ανακατάταξη ανάταξη ανυπότακτος απότακτος αρχισυντάκτης ασύντακτος άτακτος αταξία διαταγή διάταγμα ένταξη επιταγή επιτακτικός επίταξη μετάταξη νομοταγής παράταξη προσταγή πρόσταγμα προστακτική πρόταξη συνταγή σύνταγμα συνταγματικός συντάκτης συντακτικό σύνταξη τάγμα ταγματάρχης ταγός τακτικός τακτός τάξη ταξίδι τάξιμο υποταγήἀρχομένῳ lt ἄρχομαι αναρχικός άναρχος αρχαίος αρχή αρχικός άρχων γυμνασίαρχος έναρξη έπαρχος ναυαρχίδα ναύαρχος ταξίαρχος υπαρκτός ύπαρχοςἐπιστήμων lt ἐπίσταμαι επιστήμη επιστημολογία επιστήμονας επιστημονικός επιστημονισμός επιστημοσύνη επιστητόὑπερβολὴν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αναβλητικός αναβολή απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός έμβλημα έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος κεραυνοβόλος λιθοβολισμός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικόςφεύγει lt φεύγω αναπόφευκτος άφευκτος καταφύγιο
50
πρόσφυγας προσφυγικός φυγάς φυγή φυγόδικος φυγόκεντρος φυγόπονος φυγόστρατοςζητεῖ lt ζητέω-ῶ αζήτητος αναζήτηση ζήτημα ζήτηση ζητητής συζητήσιμος συζητητήςαἱρεῖται lt αἱρέομαι-οῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναιρετικός αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαιρετέος διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαιρετικός υπεξαίρεσηΕνότητα 8η (Β 6 9-10) Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
Δομή Ο ρόλος της μεσότητας (της υπερβολής και της έλλειψης ) στην ΤέχνηΣυσχετισμός αρετής ndash τέχνης ndash φύσηςΗθική αρετή και μεσότητα
1η προκείμενηΑν η τέχνη στοχεύει στο μέσον το οποίο διαφυλάσσει την τελειότητα των έργων
2η προκείμενη αν η αρετή υπερέχει από κάθε τέχνη
Συμπέρασμα Η αρετή ενδεχομένως στοχεύει στο μέσον
Η μεσότητα αφορά την ηθική αρετή όχι τη διανοητική
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΑν λοιπόν κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο έχοντας δηλαδή στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό τα έργα της (γιrsquo αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα ολοκληρωμένα έργα ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να (τους) προσθέσουμε τίποτα γιατί η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται όπως λέμε έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό)˙ από την άλλη πάλι αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη όπως ακριβώς και η φύση (τότε) θα μπορούσε να έχει για στόχο της το μέσον Και εννοώ την ηθική (αρετή)˙ γιατί αυτή σχετίζεται με
51
τα συναισθήματα και τις πράξεις και σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον
Σχόλια Θέμα Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να ταυτίσει με την ηθική αρετή με τη μεσότητα με κατάληξη πιθανολογική
o Υποθετικός συλλογισμός Αριστοτέλη Π1 Αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον (laquoΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸ μέσον βλέπουσαraquo) Π2 Αν η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη(laquoἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνωνἐστὶνraquo)Συμπέρασμα άρα και η αρετή στοχεύει στο μέσον(laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo)
laquo(ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγεινhellipπρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται)raquoΠαρενθετική πρόσθετη στήριξη της υποθετικής προκείμενηςΌταν η τέχνη - επιστήμη λειτουργεί σωστά επιδιώκει τη μεσότητα και γιrsquo αυτό τα έργα που δημιουργεί είναι τέλεια ολοκληρωμένα (laquoτοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοιςraquo) Με τον όρο laquoολοκληρωμένο έργοraquoεννοούμε αυτό που βρίσκεται στη μεσότητα που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη Γιrsquo αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι (laquoοὔτrsquo ἀφελεῖνraquo) γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την αφαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη ούτε να προσθέσουμε κάτι (laquoοὔτε προσθεῖναιraquo) γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή Επομένως γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του (laquoφθειρούσηςraquo) ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει (laquoσῳζούσηςraquo) Συγκεκριμένα ο
52
Αριστοτέλης αλλού αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo (Ποιητική 1450b 37-39) Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα laquoεἰώθασινraquo και laquoλέγομενraquo όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοσηα) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του μέτρου και επέφερε την τιμωρίαβ) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τουςγ) Στη φιλοσοφία Φαίνεται από μια άποψη σαν να ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του προσωκρατικού προβληματισμού του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου του Πυθαγόρα Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη διατήρηση της υγείαςΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο επιστημονικός συλλογισμός ακολουθεί την μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας με τη διατύπωση υποθέσεων Ο Αριστοτέλης δε μιλά ποτέ απόλυτα όσο βρίσκεται στην αναζήτησηΓιrsquoαυτό βλέπουμε να διατυπώνει το συμπέρασμα (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) χρησιμοποιώντας δυνητική ευκτική (τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική) Δεν είναι απόλυτος προσεγγίζει το ζήτημα (ἂν εἴη = θα ήταν)Στην επιστήμη ταιριάζει ο υποθετικός λόγος κι όχι ο κατηγορικός η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στούφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή
53
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
δικολάβος εικονολήπτης επανάληψη επιληψία εργολάβος εύληπτος ευυπόληπτος ηχολήπτης ηχοληψία θρησκόληπτος θρησκοληψία καταληπτός κατάληψη λαβή λαβίδα λάφυρο λήμμα λήψη μεροληψία μετάληψη παραλαβή παραλήπτης περίληψη προκατάληψη πρόσληψη συλλαβή σύλληψη υπόληψη χειρολαβήἐλλείπει ἔλλειψιν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειμματικός ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπο λειψανδρία λείψανο λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιποςφαγεῖν lt ἔφαγον lt τρώγω έδεσμα εδωδιμοπωλείο εδώδιμος παμφάγος φαγητό φαγώσιμοἀλείπτης lt ἀλείφω άλειμμα αλοιφή απαλοιφή εξάλειψη επάλειψη πασάλειμμαπροστάξει lt πρὸς + τάττ(σσ)ω ανακατάταξη ανάταξη ανυπότακτος απότακτος αρχισυντάκτης ασύντακτος άτακτος αταξία διαταγή διάταγμα ένταξη επιταγή επιτακτικός επίταξη μετάταξη νομοταγής παράταξη προσταγή πρόσταγμα προστακτική πρόταξη συνταγή σύνταγμα συνταγματικός συντάκτης συντακτικό σύνταξη τάγμα ταγματάρχης ταγός τακτικός τακτός τάξη ταξίδι τάξιμο υποταγήἀρχομένῳ lt ἄρχομαι αναρχικός άναρχος αρχαίος αρχή αρχικός άρχων γυμνασίαρχος έναρξη έπαρχος ναυαρχίδα ναύαρχος ταξίαρχος υπαρκτός ύπαρχοςἐπιστήμων lt ἐπίσταμαι επιστήμη επιστημολογία επιστήμονας επιστημονικός επιστημονισμός επιστημοσύνη επιστητόὑπερβολὴν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αναβλητικός αναβολή απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός έμβλημα έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος κεραυνοβόλος λιθοβολισμός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικόςφεύγει lt φεύγω αναπόφευκτος άφευκτος καταφύγιο
50
πρόσφυγας προσφυγικός φυγάς φυγή φυγόδικος φυγόκεντρος φυγόπονος φυγόστρατοςζητεῖ lt ζητέω-ῶ αζήτητος αναζήτηση ζήτημα ζήτηση ζητητής συζητήσιμος συζητητήςαἱρεῖται lt αἱρέομαι-οῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναιρετικός αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαιρετέος διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαιρετικός υπεξαίρεσηΕνότητα 8η (Β 6 9-10) Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
Δομή Ο ρόλος της μεσότητας (της υπερβολής και της έλλειψης ) στην ΤέχνηΣυσχετισμός αρετής ndash τέχνης ndash φύσηςΗθική αρετή και μεσότητα
1η προκείμενηΑν η τέχνη στοχεύει στο μέσον το οποίο διαφυλάσσει την τελειότητα των έργων
2η προκείμενη αν η αρετή υπερέχει από κάθε τέχνη
Συμπέρασμα Η αρετή ενδεχομένως στοχεύει στο μέσον
Η μεσότητα αφορά την ηθική αρετή όχι τη διανοητική
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΑν λοιπόν κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο έχοντας δηλαδή στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό τα έργα της (γιrsquo αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα ολοκληρωμένα έργα ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να (τους) προσθέσουμε τίποτα γιατί η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται όπως λέμε έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό)˙ από την άλλη πάλι αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη όπως ακριβώς και η φύση (τότε) θα μπορούσε να έχει για στόχο της το μέσον Και εννοώ την ηθική (αρετή)˙ γιατί αυτή σχετίζεται με
51
τα συναισθήματα και τις πράξεις και σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον
Σχόλια Θέμα Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να ταυτίσει με την ηθική αρετή με τη μεσότητα με κατάληξη πιθανολογική
o Υποθετικός συλλογισμός Αριστοτέλη Π1 Αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον (laquoΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸ μέσον βλέπουσαraquo) Π2 Αν η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη(laquoἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνωνἐστὶνraquo)Συμπέρασμα άρα και η αρετή στοχεύει στο μέσον(laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo)
laquo(ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγεινhellipπρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται)raquoΠαρενθετική πρόσθετη στήριξη της υποθετικής προκείμενηςΌταν η τέχνη - επιστήμη λειτουργεί σωστά επιδιώκει τη μεσότητα και γιrsquo αυτό τα έργα που δημιουργεί είναι τέλεια ολοκληρωμένα (laquoτοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοιςraquo) Με τον όρο laquoολοκληρωμένο έργοraquoεννοούμε αυτό που βρίσκεται στη μεσότητα που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη Γιrsquo αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι (laquoοὔτrsquo ἀφελεῖνraquo) γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την αφαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη ούτε να προσθέσουμε κάτι (laquoοὔτε προσθεῖναιraquo) γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή Επομένως γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του (laquoφθειρούσηςraquo) ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει (laquoσῳζούσηςraquo) Συγκεκριμένα ο
52
Αριστοτέλης αλλού αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo (Ποιητική 1450b 37-39) Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα laquoεἰώθασινraquo και laquoλέγομενraquo όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοσηα) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του μέτρου και επέφερε την τιμωρίαβ) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τουςγ) Στη φιλοσοφία Φαίνεται από μια άποψη σαν να ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του προσωκρατικού προβληματισμού του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου του Πυθαγόρα Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη διατήρηση της υγείαςΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο επιστημονικός συλλογισμός ακολουθεί την μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας με τη διατύπωση υποθέσεων Ο Αριστοτέλης δε μιλά ποτέ απόλυτα όσο βρίσκεται στην αναζήτησηΓιrsquoαυτό βλέπουμε να διατυπώνει το συμπέρασμα (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) χρησιμοποιώντας δυνητική ευκτική (τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική) Δεν είναι απόλυτος προσεγγίζει το ζήτημα (ἂν εἴη = θα ήταν)Στην επιστήμη ταιριάζει ο υποθετικός λόγος κι όχι ο κατηγορικός η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στούφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή
53
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
πρόσφυγας προσφυγικός φυγάς φυγή φυγόδικος φυγόκεντρος φυγόπονος φυγόστρατοςζητεῖ lt ζητέω-ῶ αζήτητος αναζήτηση ζήτημα ζήτηση ζητητής συζητήσιμος συζητητήςαἱρεῖται lt αἱρέομαι-οῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναιρετικός αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαιρετέος διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαιρετικός υπεξαίρεσηΕνότητα 8η (Β 6 9-10) Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
Δομή Ο ρόλος της μεσότητας (της υπερβολής και της έλλειψης ) στην ΤέχνηΣυσχετισμός αρετής ndash τέχνης ndash φύσηςΗθική αρετή και μεσότητα
1η προκείμενηΑν η τέχνη στοχεύει στο μέσον το οποίο διαφυλάσσει την τελειότητα των έργων
2η προκείμενη αν η αρετή υπερέχει από κάθε τέχνη
Συμπέρασμα Η αρετή ενδεχομένως στοχεύει στο μέσον
Η μεσότητα αφορά την ηθική αρετή όχι τη διανοητική
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΑν λοιπόν κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο έχοντας δηλαδή στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό τα έργα της (γιrsquo αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα ολοκληρωμένα έργα ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να (τους) προσθέσουμε τίποτα γιατί η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται όπως λέμε έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό)˙ από την άλλη πάλι αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη όπως ακριβώς και η φύση (τότε) θα μπορούσε να έχει για στόχο της το μέσον Και εννοώ την ηθική (αρετή)˙ γιατί αυτή σχετίζεται με
51
τα συναισθήματα και τις πράξεις και σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον
Σχόλια Θέμα Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να ταυτίσει με την ηθική αρετή με τη μεσότητα με κατάληξη πιθανολογική
o Υποθετικός συλλογισμός Αριστοτέλη Π1 Αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον (laquoΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸ μέσον βλέπουσαraquo) Π2 Αν η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη(laquoἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνωνἐστὶνraquo)Συμπέρασμα άρα και η αρετή στοχεύει στο μέσον(laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo)
laquo(ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγεινhellipπρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται)raquoΠαρενθετική πρόσθετη στήριξη της υποθετικής προκείμενηςΌταν η τέχνη - επιστήμη λειτουργεί σωστά επιδιώκει τη μεσότητα και γιrsquo αυτό τα έργα που δημιουργεί είναι τέλεια ολοκληρωμένα (laquoτοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοιςraquo) Με τον όρο laquoολοκληρωμένο έργοraquoεννοούμε αυτό που βρίσκεται στη μεσότητα που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη Γιrsquo αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι (laquoοὔτrsquo ἀφελεῖνraquo) γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την αφαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη ούτε να προσθέσουμε κάτι (laquoοὔτε προσθεῖναιraquo) γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή Επομένως γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του (laquoφθειρούσηςraquo) ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει (laquoσῳζούσηςraquo) Συγκεκριμένα ο
52
Αριστοτέλης αλλού αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo (Ποιητική 1450b 37-39) Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα laquoεἰώθασινraquo και laquoλέγομενraquo όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοσηα) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του μέτρου και επέφερε την τιμωρίαβ) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τουςγ) Στη φιλοσοφία Φαίνεται από μια άποψη σαν να ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του προσωκρατικού προβληματισμού του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου του Πυθαγόρα Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη διατήρηση της υγείαςΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο επιστημονικός συλλογισμός ακολουθεί την μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας με τη διατύπωση υποθέσεων Ο Αριστοτέλης δε μιλά ποτέ απόλυτα όσο βρίσκεται στην αναζήτησηΓιrsquoαυτό βλέπουμε να διατυπώνει το συμπέρασμα (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) χρησιμοποιώντας δυνητική ευκτική (τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική) Δεν είναι απόλυτος προσεγγίζει το ζήτημα (ἂν εἴη = θα ήταν)Στην επιστήμη ταιριάζει ο υποθετικός λόγος κι όχι ο κατηγορικός η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στούφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή
53
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
τα συναισθήματα και τις πράξεις και σrsquo αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον
Σχόλια Θέμα Όπως η τέχνη έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον
o Απόπειρα του Αριστοτέλη να ταυτίσει με την ηθική αρετή με τη μεσότητα με κατάληξη πιθανολογική
o Υποθετικός συλλογισμός Αριστοτέλη Π1 Αν η τέχνη στοχεύει στο μέσον (laquoΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸ μέσον βλέπουσαraquo) Π2 Αν η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη(laquoἡ δrsquo ἀρετὴ πάσης τέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνωνἐστὶνraquo)Συμπέρασμα άρα και η αρετή στοχεύει στο μέσον(laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo)
laquo(ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγεινhellipπρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται)raquoΠαρενθετική πρόσθετη στήριξη της υποθετικής προκείμενηςΌταν η τέχνη - επιστήμη λειτουργεί σωστά επιδιώκει τη μεσότητα και γιrsquo αυτό τα έργα που δημιουργεί είναι τέλεια ολοκληρωμένα (laquoτοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοιςraquo) Με τον όρο laquoολοκληρωμένο έργοraquoεννοούμε αυτό που βρίσκεται στη μεσότητα που τηρεί το μέτρο και την αρμονία και εξισορροπεί τις αντιθέσεις ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη Γιrsquo αυτό από αυτό δεν μπορούμε ούτε να αφαιρέσουμε κάτι (laquoοὔτrsquo ἀφελεῖνraquo) γιατί δεν έχει κάτι περιττό και με την αφαίρεση θα το οδηγήσουμε στην έλλειψη ούτε να προσθέσουμε κάτι (laquoοὔτε προσθεῖναιraquo) γιατί δεν του λείπει κάτι και με την πρόσθεση θα το οδηγήσουμε στην υπερβολή Επομένως γίνεται κατανοητό ότι η υπερβολή και η έλλειψη διαταράσσουν την ισορροπία και καταστρέφουν την τελειότητά του (laquoφθειρούσηςraquo) ενώ η μεσότητα τη διαφυλάσσει (laquoσῳζούσηςraquo) Συγκεκριμένα ο
52
Αριστοτέλης αλλού αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo (Ποιητική 1450b 37-39) Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα laquoεἰώθασινraquo και laquoλέγομενraquo όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοσηα) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του μέτρου και επέφερε την τιμωρίαβ) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τουςγ) Στη φιλοσοφία Φαίνεται από μια άποψη σαν να ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του προσωκρατικού προβληματισμού του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου του Πυθαγόρα Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη διατήρηση της υγείαςΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο επιστημονικός συλλογισμός ακολουθεί την μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας με τη διατύπωση υποθέσεων Ο Αριστοτέλης δε μιλά ποτέ απόλυτα όσο βρίσκεται στην αναζήτησηΓιrsquoαυτό βλέπουμε να διατυπώνει το συμπέρασμα (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) χρησιμοποιώντας δυνητική ευκτική (τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική) Δεν είναι απόλυτος προσεγγίζει το ζήτημα (ἂν εἴη = θα ήταν)Στην επιστήμη ταιριάζει ο υποθετικός λόγος κι όχι ο κατηγορικός η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στούφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή
53
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
Αριστοτέλης αλλού αναφέρει ότι ένα έργο τέχνης δεν πρέπει να είναι ούτε laquoπαμμέγεθεςraquo ούτε laquoπάμμικρονraquo (Ποιητική 1450b 37-39) Αξίζει να σχολιασθούν τα ρήματα laquoεἰώθασινraquo και laquoλέγομενraquo όχι μόνο γιατί αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και γιατί παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοσηα) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του μέτρου και επέφερε την τιμωρίαβ) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα έργα τουςγ) Στη φιλοσοφία Φαίνεται από μια άποψη σαν να ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του προσωκρατικού προβληματισμού του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου του Πυθαγόρα Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη διατήρηση της υγείαςΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ Ο επιστημονικός συλλογισμός ακολουθεί την μεθοδολογία επιστημονικής έρευνας με τη διατύπωση υποθέσεων Ο Αριστοτέλης δε μιλά ποτέ απόλυτα όσο βρίσκεται στην αναζήτησηΓιrsquoαυτό βλέπουμε να διατυπώνει το συμπέρασμα (laquoτοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστικήraquo) χρησιμοποιώντας δυνητική ευκτική (τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική) Δεν είναι απόλυτος προσεγγίζει το ζήτημα (ἂν εἴη = θα ήταν)Στην επιστήμη ταιριάζει ο υποθετικός λόγος κι όχι ο κατηγορικός η χρήση υποθετικού συλλογισμού ο οποίος βασίζεται σε προκείμενες από τις οποίες η μία τουλάχιστον είναι υποθετική πρόταση προσιδιάζει στούφος του επιστημονικού λόγου γιατί υποδηλώνει μετριοπάθεια διαλλακτικότητα και έλλειψη δογματισμού Άλλωστε μέσα στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας εντάσσεται και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή
53
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
διαψεύδονται Τη μετριοπάθεια και τη διαλλακτικότητα υποδηλώνει και η χρήση της δυνητικής ευκτικής στο χωρίο laquoτοῦ μέσουἂν εἴη στοχαστικήraquo η οποία δηλώνει αυτό που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν και το μέλλον δηλαδή το πιθανό και ενδεχόμενο Η αρχική αυτή υπόθεση θα πάρει τη μορφή συμπεράσματος διατυπωμένου σε οριστική έγκλιση στην αμέσως επόμενη ενότητα Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε τα Ηθικά Νικομάχεια σε ώριμη πια ηλικία την οποία χαρακτήριζε η ηρεμία ηνηφαλιότητα η ώριμη σκέψη και η έλλειψη δογματισμού
o Οι τεχνίτες με τη μεσότητα δημιουργούν τέλεια έργαΗ υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων ενώ η μεσότητα την διατηρεί
o Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη
o Αρετή ndash φύση ndash τέχνη Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Ηδιαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά Έτσι λοιπόνα) η τέχνη μορφοποιεί το υλικό τηςβ) η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου καιγ) η φύση δημιουργεί κι αυτή τις δικές της μορφές
Παράλληλα ο φιλόσοφος επιχειρεί να ιεραρχήσει τις τρεις αυτές έννοιες Έτσι κατrsquo αυτόν η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη γιατί κάθε φυσικό ον έχει τάση προς την τελειότητα Από τη στιγμή δηλαδή που γεννιέται και αυξάνεται οδηγείται ανεξάρτητα από τη θέλησή του στοlaquoτέλοςraquo στην τελειότερη μορφή του Αντίθετα τα έργα τέχνης είναι σταθερά και αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά Ο Αριστοτέλης αναφέρει laquoο σκοπός και το ωραίο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό παρόντα στη φύση παρά στα έργα της τέχνηςraquo (Περὶ ζώων μορίων 639b 19-21) Εξάλλου όπως διαπιστώνει και ο Ασπάσιος ο σχολιαστής του Αριστοτέλη laquoμιμεῖται γὰρ τέχνη τὴν φύσινraquo(= η τέχνη μιμείται τη φύση) γιrsquo αυτό και είναι κατώτερη αυτής Από την άλλη η αρετή είναι ανώτερη και από τη φύση και από την τέχνη γιατί μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο και αποτελεί ύψιστη έκφανση της μεσότητας Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι για τον Αριστοτέλη ανώτερη όλων είναι η αρετή ακολουθεί η φύση και τελευταίαστην ιεράρχηση έρχεται η τέχνη
54
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
Αρετή gt φύση gt τέχνη
1 Η φύση είναι ανώτερη από την τέχνη αφού η τέχνη μιμείται τη φύση στα έργα της2 Η αρετή είναι ανώτερη από την τέχνη αφού μορφοποιεί τον άνθρωπο στην ουσία του 3 Η αρετή είναι ανώτερη από τη φύση αφού είναι τελειότης φύσεως κατορθωμένη φύσηΆρα λοιπόν προβάδισμα έχει η αρετή και από τις τρεις
o Στην αριστοτελική έννοια laquoπάθηraquo αναφερθήκαμε και στην 6η ενότητα των Ηθικών Νικομαχείων
Για τον Αριστοτέλη πάθη είναι η επιθυμία η οργή ο φόβος το θάρρος ο φθόνος η χαρά η φιλία το μίσος ο πόθος η ζήλεια η λύπηδηλαδή αυτά που σήμερα θα λέγαμε συναισθήματα Μάλιστα ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι τα laquoπάθηraquo είναι άλογες παρορμήσεις της ψυχής και βιολογικές ιδιότητες του ανθρώπινου είδους Στις ψυχικές καταστάσεις και στη συμπεριφορά του ανθρώπου βρίσκουν εφαρμογή επίσης οι τρεις ποσοτικές έννοιες (υπερβολή έλλειψη τομέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχομε βάση τις τρεις αυτές ποσοτικές έννοιες-κριτήρια
55
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Αντιθέσεις laquoἀφελεῖν ne προσθεῖναιraquo laquoφθειρούσης ne σῳζούσηςraquo laquoἐλλείψεως ὑπερβολῆς ne μεσότητοςraquo
Επανάληψη laquoοὔτε ndash οὔτεraquo Οι παραπάνω αντιθέσεις και η επανάληψη των laquoοὔτε ndash οὔτεraquo τονίζουν την κρίσιμη διαφορά της έλλειψης και της υπερβολής από τη μεσότητα καθώς και την άποψη ότι η υπερβολή και η έλλειψη ανατρέπουν την ισορροπία που υπάρχει στα έργα τέχνης ενώ η μεσότητα τη διαφυλάττει
Επίσης μία διαφορά είναι ότι ενώ στις προηγούμενες ενότητες κυριαρχούσε η παρατακτική σύνδεση εδώ έχουμε υποτακτική που είναι περισσότερο συνειρμική και επιστημονική
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑἐπιτελεῖ lt ἐπὶ + τέλος ανεκτέλεστος αποτέλεσμα αποτελεσματικός ατέλεια ατελής αυτοτελής εκτέλεση εκτελεστής εκτελεστικός εντέλεια επιτελάρχης επιτελείο επιτέλεση επιτελής επιτελικός ευτελής ημιτελής ιδιοτελής ισοτέλεια νομοτέλεια πολυτέλεια πολυτελής συντέλεια συντελεστής τελειοποίηση τέλειος τελείωση τελειωτικός τέλεση τελεστής τελεστικός τελετή τελευτή τελικός τέλος τελωνειακός τελωνείο τελώνης υποτέλεια υποτελήςβλέπουσα lt βλέπω αβλεψία απρόβλεπτος βλέμμα βλεφαρίδα βλέφαρο βλέψη επίβλεψη περίβλεπτος
56
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
πρόβλεψη προβλέψιμοςἄγουσα lt ἄγω αγέλη άγημα αγωγή αγώγι αγωγιάτης αγώγιμος αγωγός αγώνας ακτίνα άμαξα ανάγωγος ανεξεταστέος άξιος άξονας απαγωγή αρχηγός δημαγωγός διαγωγή εισαγωγέας επαγωγικός ευάγωγος λοχαγός νηπιαγωγός ξεναγός παραγωγός παρείσακτος παρθεναγωγείο προακτέος προσαγωγός στρατηγός συναγωγή υδραγωγείο χορηγόςεἰώθασιν lt ἔθω εθιμικός έθιμο εθιμολογία εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμός εθιστικός έθος ήθος
ἀφελεῖν lt ἀπὸ + αἱρέομαι ndashοῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικό αναφαίρετος αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση υπεξαίρεσηπροσθεῖναι lt πρὸς + τίθημι αδιαθεσία αδιάθετος ανάθεμα αντίθετος αντιπαράθεση απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη εγκάθετος έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός επίθετο θέμα θεματικός θεμέλιο θεμελιώδης Θέμιδα θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νομοθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παραθετικά παρακαταθήκη πρόσθεση προσθετικός πρόσθετος προσθήκη συγκατάθεση σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςφθειρούσης lt φθείρω αδιάφθορος φθαρμένος φθαρτός φθίση φθισικός φθορά φθοροποιόςσῳζούσης lt σῴζω άσωτος διάσωση διασώστης διασωστικός ναυαγοσώστης ναυαγοσωστικός σώμα σώος σωσίας σώσιμο σωστικός σωστός σωτήρας σωτηρία σωτήριος σώφρωνπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία
57
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςπράξεις lt πράττω (αντίπραξη άπρακτος απραξία διάπραξη είσπραξη έμπρακτος κοινοπραξία πράγμα πραγματεία πράγματι πραγματικός πραγματικότητα πραγματισμός πραγματογνώμων πραγματοποίηση πρακτικός πράκτορας πρακτορείο πραμάτεια πράξη πραξικόπημα πραξικοπηματίας σύμπραξηἐστὶν lt εἰμὶ ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ετυμολογία ετυμολογικός έτυμον οντολογία οντολογικός όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικό
Ενότητα 9η (Β 6 10-13) Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης
Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα
Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που
58
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον
ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα
o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου
o Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότητας
o Συλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη
59
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται
o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστό
o Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας
o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετή
ὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθεκοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξής
60
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
α οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)
o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική συνείδηση
o Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες
Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει νακαταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα
o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο
Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς πουοφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποίααναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo
o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον
61
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη
Πολυσύνδετα σχήματα laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για
62
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις
Αντιθέσεις laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας
Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος (θ ἐλεέσ-ω gt ἐλεέω με αποβολή του σ gt ἐλεῶ με συναίρεση) ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός ελεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-
63
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμα ψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικός επιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικός ορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότητα ορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηΕνότητα 10η (Β 6 14-16) Ορισμός της αρετής
Θέμα Αντίθεση ανάμεσα στο λάθος και το σωστό ( αμαρτάνειν κατορθούν) και ο ορισμός της αρετής
Δομή
64
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
-Το κακό και το λάθος γίνονται με πολλούς τρόπουςmiddot το ηθικό και ορθό με έναν Συσχετισμός της υπερβολής και της έλλειψης με το λάθος και τηνκακίαΣυσχετισμός του μέσου με το ορθό και την αρετή-Ο πλήρης ορισμός της αρετής
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον
ΣΧΟΛΙΑo laquoἜτιraquo Το επίρρημα συνδέει αυτή την ενότητα με την
προηγούμενη και υποδηλώνεται ότι ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να διερευνήσει περαιτέρω τη φύση της αρετής και να καταλήξει στον πλήρη ορισμό της θα δώσει μερικά ακόμα
65
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον Ήδη στην προηγούμενη ενότητα χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoἁμαρτάνεταιraquo συνέδεσε την υπερβολή και την έλλειψη με το λάθος ενώ χρησιμοποιώντας το ρήμα laquoκατορθοῦταιraquo συνέδεσε το μέσον με το σωστό
o Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει νέο συλλογισμό με τον οποίο θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η υπερβολή και η έλλειψη συσχετίζονται με την κακία και τους κακούς ενώ το μέσον με την αρετή και τους καλούς Μέσα από αυτόν προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) και το σωστό(laquoκατορθοῦνraquo) που ήδη από την προηγούμενη ενότητα συνέδεσε με την υπερβολή και την έλλειψη και το μέσον αντίστοιχα
Η αρετή είναι εξαίρεση κάτι σπάνιο Είναι μια ηθική επανάστασηΠροτιμούν οι άνθρωποι το ευρύ φάσμα (πολλαχώς) Χρειάζεται μόνιμη εγρήγορση επαγρύπνηση
o Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του να κάνει λάθος
Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να κάνει το σωστό
o Η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και με τους κακούς ενώ το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς
Η ηθική αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα και επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο Η ηθική αρετή βρίσκεται στο μέσον το οποίο καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμουανθρώπου
o Ορισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον
o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά
66
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο του Επειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντκειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δενεπιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου
o Οι έννοιες που αντιτίθενταιΠροκειμένου να τονιστεί η αντίθεση ανάμεσα στην κακία και το λάθος από τη μια και την αρετή και το σωστό από την άλλη ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί πληθώρα αντιθέσεων που συνδέονται με τους αντιθετικούς συνδέσμους laquoμὲν ndash δέraquo Συγκεκριμένα οι έννοιες που αντιτίθενται είναι οι εξήςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquolaquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquolaquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquolaquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquolaquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquolaquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquolaquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquolaquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquolaquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquolaquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo
Να σημειώσουμε σrsquo αυτό το σημείο ότι οι έννοιες που βρίσκονται στο πρώτο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoτῷ ἐλλείπεινraquo και laquo(τῷ) ὑπερβάλλεινraquo που αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoἁμαρτάνεινraquo Αντίθετα οι έννοιες που βρίσκονται στο δεύτερο σκέλος των αντιθέσεων μαζί με τα laquoεὑρίσκεινraquo και laquoαἱρεῖσθαιraquo που επίσης αναφέρονται στο τέλος του κειμένου αναφέρονται στο laquoκατορθοῦνraquoΟ Αριστοτέλης για να ενισχύσει την άποψή του ότι το σφάλμα γίνεται με πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τη διδασκαλία των Πυθαγορείων σχετικά με τη θεωρία των laquoἐναντίωνraquo Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των όντων είναι δέκα αντιθετικά ζεύγη αντίθετων δυνάμεων τα ακόλουθα Πέρας άπειρονΠεριττόν άρτιονΕν πλήθοςΔεξιόν αριστερόνΆρρεν θήλυ
67
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
Ηρεμούν κινούμενονΕυθύ καμπύλονΦως σκότοςΑγαθόν κακόνΤετράγωνον ετερόμηκες
Στον κόσμο δηλαδή υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεσα στα όμοια αλλά και ανάμεσα στα αντίθετα Οι αντιθετικές αυτές δυνάμεις δεν αλληλοαναιρούνται αλλά αλληλοσυμπληρώνονται αλληλοκαθορίζονται Αν διαβαστούν οι αρχές αυτές κατά στήλη καθέτως δείχνουν τη σταδιακή μετάβαση προς το laquoἀγαθὸνraquo που εκφράζεται με το laquoτετράγωνονraquo και αντίστοιχα προς το laquoκακὸνraquo που εκφράζεται με το laquoἑτερόμηκεςraquoΕπίσης κατά τους Πυθαγορείους το laquoἀγαθὸνraquo συνάπτεται με το laquoπέραςraquo και το laquoκακὸνraquo με το laquoἄπειρονraquo
o Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο από αυτά τα ζεύγη το laquoπέρας - ἄπειρονraquo και το laquoἀγαθὸν ndash κακόνraquo
Συνδυάζοντάς τα συμπεραίνει ότι το αγαθό δηλαδή οι καλές πράξεις έχουν καθορισμένα όρια είναι σύμμετρες και τέλειες γιατί αυτό που έχει πέρας θεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφοo Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετεί και ο παροιμιακός στίχος που
παρατίθεται (laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo) του οποίου δεν γνωρίζουμε την προέλευση
o laquoἜστιν ἄραhellip ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquoΜετά από εννέα ενότητες στις οποίες ο Αριστοτέλης μας παρουσίαζε βήμα-βήμα τα γνωρίσματα της ηθικής αρετής έρχεται στη 10η ενότητα να μας δώσει ως συμπέρασμα (laquoἄραraquo) τον πλήρη ορισμό της αρετής
Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται
68
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητα το προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση Τα γνωρίσματα της αρετής Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquo Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξειςβ laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι
- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και
69
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)
Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo
Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το υποκειμενικό στοιχείο και κερδίζει σε αντικειμενικότητα Γιrsquo αυτό ο Αριστοτέλης σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο κοινός κανόνας που θα εξασφαλίσει το στοιχείο της αντικειμενικότητας στην ανθρώπινη αυτή ιδιότητα είναι η ανθρώπινη λογική ο ορθός λόγος Προχωρεί μάλιστα με ακόμη αυστηρότερο τρόπο στον καθορισμό του αντικειμενικού αυτού κριτηρίου δεν μετράει γιrsquo αυτόν τόσο η κοινή ανθρώπινη λογική όσο η λογική του φρόνιμου ανθρώπου του ανθρώπου που laquoβουλεύεται εὖraquo (Ηθικά
70
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
Νικομάχεια 1141 b 10) Συγκεκριμένα οι έννοιες laquoλόγοςraquo και laquoφρόνιμοςraquo έχουν το εξής περιεχόμενοlaquoλόγοςraquo ο λόγος - φρόνηση αποτελεί ένα από τα στάδια της πορείας προς την αρετή αφού με αυτόν ο άνθρωπος μπορεί να διακρίνει τις καλές από τις κακές πράξεις Το άλλο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους να ενεργούν ενάρετα ως πολίτες Άρα ο λόγος βοηθά τον νόμο να τελειοποιεί το έργο τουlaquoφρόνιμοςraquo η φρόνηση συνδέεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτή υπάρχουν συγκεντρωμένες στον άνθρωπο και όλες οι άλλες αρετές Ο φρόνιμος άνθρωπος είναι αυτός που θα καθορίσει με τη λογική του το laquoδέονraquo τις σωστές ενέργειες που πρέπει να ακολουθούνται μέσα στην κοινωνία Το περιεχόμενο όμως της έννοιας laquoφρόνιμοςraquo και laquoδέονraquo δεν μπορεί να καθοριστεί με σαφήνεια Στον αντικειμενικό προσδιορισμό τους παίζει ρόλο τόσο η ανθρώπινη λογική όσο και η εποχή η κοινωνία τα πρότυπα των ανθρώπων στοιχεία τα οποία συνεχώς μεταβάλλονται
o
o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας
Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευράτης έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα
71
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
Σχήμα από κοινούlaquoτὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν hellip τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (ἔστιν)raquo laquoῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν (τοῦ σκοποῦ)raquo Χιαστό σχήμαlaquoἐσθλοὶ - ἁπλῶς παντοδαπῶς - κακοὶraquo Αντιθέσειςlaquoτὸ ἁμαρτάνεινraquo ne laquoτὸ κατορθοῦνraquo laquoπολλαχῶςraquo ne laquoμοναχῶςraquo laquoτὸ κακὸνraquo ne laquoτὸ ἀγαθὸνraquo laquoτὸ ἄπειρονraquo ne laquoτὸ πεπερασμένονraquo laquoῥᾴδιονraquo ne laquoχαλεπὸνraquo laquoτὸ ἀποτυχεῖνraquo ne laquoτὸ ἐπιτυχεῖνraquo laquoκακίαraquo ne laquoἀρετὴraquo laquoὑπερβολὴ-ἔλλειψιςraquo ne laquoμεσότηςraquo
Παραθέτει τον στερεότυπο παροιμιακό στίχο οπότε στο εξής με αντιμεταχώρηση θα προηγηθούν οι θετικές έννοιες laquoἐσθλοὶraquo ne laquoκακοὶraquo laquoἁπλῶςraquo ne laquoπαντοδαπῶςraquo Έλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo Σχήμα κύκλουΗ ενότητα εισάγεται με laquoτὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρουraquo και στο τέλος του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με laquoἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίraquo Ο φιλόσοφος αφού έχει κλείσει από άποψη περιεχομένου και από άποψη μορφής τη συλλογιστική του πορεία θα προχωρήσει στον ορισμό της
72
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
αρετής που εισάγεται με την τυπική έκφραση laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήraquo
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ
πεπερασμένου lt περαίνομαι lt πέρας απέραντος περαιτέρω πέραν πέρας πορθμέας πορθμείο πορθμός πόρος συμπέρασμα συμπερασματικός συμπερασμόςκατορθοῦν lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ (ltὀρθός) αδιόρθωτος ακατόρθωτος ανορθόγραφος ανορθωτικός διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικός επανορθώνω επιδιόρθωση επιδιορθωτικός κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθογραφικό ορθογράφος ορθογώνιος ορθοδοξία ορθοέπεια ορθολογισμός ορθολογιστής ορθομαρμάρωση ορθομετρικός ορθομετωπία ορθοπαιδική ορθόπλωρος ορθός ορθότητα ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωσηῥᾴδιον ραδιουργία ραδιούργος ραθυμία ράθυμος ραστώνηἀποτυχεῖν lt ἀπὸ + τυγχάνω ἐπιτυχεῖν αποτυχία ατυχής ατυχία άτυχος δυστυχής δυστυχία εντευκτήριο επίτευγμα επίτευξη επιτεύξιμος επιτυχής επιτυχία ευτυχής ευτυχία πρόστυχος συνέντευξη τεύχος τυχαία τυχαίος τυχάρπαστος τυχερός τύχη τυχοδιώκτης τυχόνσκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπηση βολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολος έμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιπος
73
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
ἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετος
προαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνηση περιφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση
74
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρνομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸμὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖαὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲ καὶτέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱλοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶοἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂνἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοίΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖςσυναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲνδίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸπᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της
75
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες γιακαθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτεπλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷονεἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰτὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτωληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶνγυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶςἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲμέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸμέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασινἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτεπροσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡςλέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτωδὴ πᾶς ἐπιστήμωνhellip ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸμέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε ηέννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχή
76
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16
Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲμέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆςἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσατοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸντοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦπεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲνῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦχαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στοτετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσηςστίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεταικαταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡμεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από τοαπόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμοςὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοσηλίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
77
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνηΜονάδες 10
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4
∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶτὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶχρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλονὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲνγὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσεικάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰπεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦπολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦταποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαιαπράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰδrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτήεκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι απόλαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15
78
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoἐνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετέςΜονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10
Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν
79
80
80