رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدرالمتألهین

1محمد جواد پاشایی

چکیده

ردد. گعلومم ضقیق شیء بوده و تود بعیاد نزد عالم ضاضر میشناات ضونو ش شاات ی ا د د ، م م

شناات ی و هتن ی شاات ی امنا بر ی دا دم لنن ملمد د بعد هرچاد این معرف د هر دو ناض معرف

ت ی شاا اند نهد. مطالعد همرش ا فرا وش یک پژوهشگر فلتفی قرا میهتن ی شناات ی ، م ضرو ا افزو

حاد ام»و « ذو مرامبی علم ضوو ش»م «وجودش بود علم ضوو ش»مخ صامی چو علم ضونو ش د ضنمن

هاش نگا نده د محلید بعد هتنن ی شنناات ی این معرف بد شننما از یاف د« ینا وضدا اجزاش علم ضوننو ش

اضنام ها د ضنم م عالید ماها از همپوشننانی ود. بتننیا ضا ز اهمی ا نن د بدانیم وبننوی بد این یاف دمی

لم با اضنام وجودم ناشنی شنده ا ن . همناا د تابنی مشننیک پعیرش علم ضونو ش نیز محصوی ع

همین همپوشنانی ا ن . وضدا یا امحاد میا اجزا سضتنق اقتام مخ لل علم ضوو شام از ن ایی دیگر مبیین

لی وش ،و د محلیشننود د ود. مل ید میهتنن ی شنناا نناند علم ضوننو ش د نگاه بنند ایی بد شننما می

هاش موبننیفی متننللد علم ضوننو ش با نبر بد بر ننی بعد هتنن ی شنناات ی ، م این نوشنن د ا از ننایر پژوه

م مایز ات د ا . اندمشاات ی علم ضوو شموجود د این ضوزه د ناظر بد ا زش معرف

علم ضونو شم متاوق علم ضوو ش و وجودم مشنیک پعیرش علم ضوو شم امحادم واژگان کلیدی:

اوضد

24/10/97؛ تاریخ پذیرش 5/6/97یخ دریافت: تار .mjpashaei@shahed.ac.irم. ا ادیا گروه فلتفد و ضنم دانشگاه شاهد مهرا 1.

فلسفی تأملات پژوهشی-دوفصلاامد علمی زنجا دانشگاه

1218 ییز و زمت ا پام 32 شما ه منهم ای 342 -332بفحاا

Biannual Journal Of

Philosophical Meditations

University of Zanjan

Vol.9, No.23, Fall & Winter 2019-2020

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 332

مقدمه

معرف ضونو ش معرف ی ا د د ، م مشهودم ضقیق شیء بوده و وجود معلوم عیاا

یابد. د این علم برتلاف ضصنننولیم وجود علمی شنننیءم مبایرش با نزد عالم ضونننو می

وجود عیای ، ننداشننن ند و موجود د دو ظرف علم و عینم با هم وضدا دا ند. بر پاید

شناات ی علم ضونو شم مخ صاا هت ی شاات ی ، م عرف دو نوید هتن ی شناات ی و م

مثابد یک واقعی عیای و تا جیم از انند ند پا از اتنع علم ضونننو ش بندمخ صنننامی

دا د. د مقابد؛ مخ صنناا اضوالاا وجودش و چگونگی محقق ، د هتنن ی پرده برمی

مثابد اند د با نبر داشنن علم ضوننو ش بدشنناات ی علم ضوننو شم ، مخ صننامیمعرف

ا هت ی ه ازد. از اهم ویژگیاش ا عیا میها مرمبط با وجد معرف ییک معرف م ویژگی

، مشنیک پعیرشم متاوق علم ضوو ش با وجود م بد شناات ی علم ضوو ش د

ا ضتق مفاومی د اقتام ب امحاد یا وضدا میا اجزاش ، یعای علم و عالم و معلومو نیز

م ان قای ناپعیرشم شک ناپعیرشم تطاناپعیرش ه داشن . چد ایاند موا اشناهم دا ندم می

شننناات ی این علم جاش داد.موا د دایره مخ صننناا معرف و... ا نیز می معبیرناپعیرش

،مننده د موضنننو علم ضونننو شم ا زش عمنندهنناش بننداز،نجننا نند بیشننن ر پژوه

ه متننن قلی با این عاوا شننناات ی ، ا مو د مطالعد قرا داده و نگا نده با پژومعرف

مواجد نشده ا م لعا این پژوه بر ، ا ما با وش ،و دش وجود شاا اند بد بر ی

علم ضونو ش نشنت د و مخ صاا هت ی شاات ی ، ا بی از هر مخ صد دیگرش از ،

هرچاد ممنن ا ن مخ صاا هت ی شاات ی علم ضوو ش ا بد بی از د فاش نازد.

ازگش و و بافزای دادم لنن ضتنق اهمی این ند مخ صد از یک گف دویژگی پی

وجودش »ها ها بد ، ند د اللق موا د از دیگر نوم لازم ا ن از ویژگی نایر ویژگی

«امحاد یا وضدا اجزاش علم ضوو ش»و «ذو مرامبی علم ضوو ش»م «بود علم ضوو ش بیش رش خن گف . با دق

ود. مساوقت علم حضوری و وج9

با نبر بد ضقیق علم د نبام ضنم بنند اییم واقعی علم امرش وجودش ا نن د از

332 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین

شود:ضصوی ضقیق وجود براش یک وجود مت قد ناشی می

و اعلم أن ماهية العلم ... يرجع إلى حقيقة الوجود الحاصلة للموجود المستقل في (.301، ص 3131وجوده )ملاصدرا،

وده بلصننی ا نن د از هرگوند شننوی نیتنن ی مازه چد ایاند این ضقیق م وجود تا

ا و همین تود عل ی ا ننن منا باینا ، بر پناید ضونننو باا 312ص م 2ج م 1181هموم س

گردد: ا د با نفی ضوو م علم نیز ما فی میگرددم ،

ء لا علم له بذلك ء فما لا حضور عنده لشيء عند شيالعلم عبارة عن حضور شي (212، ص 2همان، ج)ء... الشي

اش ا ننن د عین نو انی ا ننن همناین وجود علمم وجود مجرد پیرا ننن د از ماده

. بر همین پاید د وجود علم وجود مجردش ا نن م عالم و 1ا313و 382ص م 2ج سهما م

وندم ننهمی از مجرد داشنن د و نتننب ی با معلوم نیز د از ا ا واقعی علم بد شننما می

ا نند؛ چرا ند با نبر بد قاعده مبعی ن یجد از اتا مقدماام مناده و ظلمناا منادین نند

اندم مجرد باشننند و ممنن نیتننن علمی د تود بر،مده از ضونننو عالم و معلوم نزد هم

ضونننو »اجزاش ، م مادش باشنننادن باابراین د معریل علم از نگاه بننند ا باید ، ا بد یگر بد مفرداا معریل یعایبازمعریل نمود. وش د مواضعی د« مجردش نزد مجرد دیگر

هموم عننالم سم مجرد 3ا412ص م 2ج م 1181؛ 21ص م 1431هموم علم سضونننو ش بود

عیانا اشا ه رده ا . 4ا224ص هما م معلوم سو مجرد 2ا382ص م 2ج م 1181

یز ن بتننا وجود و مشنننیک وجودالب د د ضنم م عالید پعیرش ابننولی چو

نهد. دلید متننللد ا باید از تنناوق علم و هتنن ی قرا نمیمفرش ا جز توننو د برابر م

و أما المعهق المخ ا و هو أ العلم عبا ة عن الوجود المجرد عن المادة الوضعیة... .1

.ء و ضوو ه عادهء لشیة عن وجود شی. العلم عبا 3

ء مجرد فهو وجود بشرط لق البواشی .... العلم عبا ة عن وجود شی2

ء المجرد عن المادة ننواء ا ذلک ء بد نقوی العلم هو الوجود للشننیء بالفعد لشننی. العلم عبا ة عن وجود شننی4

ء ،تر.الوجود لافتد أو لشی

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 338

،نجایی دانت د ضقیق وجود بد بق بتا و تابی مشنینی تودم مالاا هر

مرامق دیگر تود نیز مترش داده و ممنن نیت د مالی از مالاا وجودش مرمبد ا بد

نننو و عیای ، با ز یکاش دو دیگر یاف شنننود. وجودش بود مای اماهنا د مرمبد

ها ا براش عدم مازی مالاا ذاا وجود از دیگر و و بتا ، از وش ومم ممام اه

نننازد. قوا این برها ما ضدش ا ننن د مر وجود متننندود میوجودش د مرامق پایین

اد با این مفاوا د ضرو ا ا هم د اتا ممنااا اثباا می« ضرو ا» مالی بد نام

مرم ذامیم وبنننفی و ماناد ، تواهد بود. بد عبا ا ق بالا ازلی و د مرامق پاییند مرام

به ر؛ ضقیقن وجودم ضقیق ی واضند و بتنننیط ا ننن د مرامبی ا د تود دا د اولا . د

یقین منالنامی وجودش همنو علمم وجود دا د د بد برتی از مرامنق این ضقیقن م بند

ود ثانیا . این مای لاجرم باید د شننما می ننبق بتننا هتنن یم عین ذاا هتنن ی بد

مرامق دیگر این ضقیق بتننیط مشنننک نیز شننریا داشنن د باشنند و با اثباا مالی د

و سمرمبدم بد اثبام د مرامق دیگر هم مع قد شننند ثالثا ؛ چرا د ماها با فرر مر یق یک

اجزاش وجود د موا چاین اشننننای نمود د مای وجودشم بدنند بتنننا وجودا می

شود. مرامق برین هتن ی ات صناص دا د و ند اجزایی د د مرامق فرودین ، یاف می

مرمبد از هتننن یم هما ا د مرامق دیگرش هم بد ن یجند ایاند اثباا مای وجودش یک

دنبای تواهد داش .

دزندم با شننن اه دیگرش د بر وجودش بود علم و متنناوق ، با وجود تیمد می

بادد:اوی قیاس اق رانی چاین بو ا می

شود و هم د ممنن وجود دا د.اولا علم هم د واجق یاف می

ثانیا هر چد د د واجق و ممنن هردو یاف شود سو یا هر چد فرد ذامی چاد مقولد

شنننود؛ چرا د ان زا یک باشننندا از دایره ماهیاا و مقولاا بیرو بوده و مفهوم ملقی می

اندم مم اع ا .از ماهیاا م بایاد از ، ضیث د ماهیاامفهوم

لعا علم مفهوم سو ند ماهی یا ا نن د بتننا مفهوم وجود دا اش مصننداي تا جی

اش ا نن . د ضنم م عالیدم مصننداي تا جی علم د د واجق و ممنااا ا نن گوند

331 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین

و انف تاص از وجودم یعای هتن ی مجردش ا ن د اگر محتوس و م خید باشد براش

اگر معقوی باشد د نزد نفا ضوو دا د؛ یعای د محتو اا و م خیلاام نفا فاعد و

ا.313- 381ص م 1ج د معقولاا نفا قابد ا س .ج: هما م

اش ا د از شنودم چا ه اه چادمی هم د د متناوق علم با وجود پیشناهاد می

ا چاین موشود. این اه ا میتابنی عیای علم ضونو ش با معلوم ا عا ا گرف د می

رو اما داد:

اولنا : د علم ضونننو شم وجود علمی و عیای ینتنننا بوده و مفنینی میننا علم و

معلوم وجود ندا د.

ثانیا : بر پاید مقدمد اویم چاانند معلوم از نناج جوهر باشنندم با علم ضوننو ش بد ، م

ابد. علم ضوو ش نفا بد تود از یعلم نیز ذامی جوهرش داش د و بد هما شند ظهو می

این نموند ا نن . چد ایاند د علم ضوننو ش نفا بد اعرار هم باید بد عرر بود علم

برندم معدد ماهوش علم مل زم منانند. وانگهی اعرار هم د تود از انوا مخ لفی بهره می

دهاد. ا با علم ضوو ش بد ، اعرار ن یجد می

امد انجلمم بد اند اج یک مفهوم مح چاد مقولد میثنالثنا : ال زام بند مناهوش بود ع

یعای علم بد جوهرم بد جوهری علم و علم بد اعرار ؛ د د ام اا ، مردیدش اه ندا د

ها د ، واضدم بد جوهر و گردد و علم بند هردوش ، بند انوا عرر بود ، ما هی می

ممنن ا .برد د بدو شک امرش لیرزما ، اه میعرر بود هم

ز انوا مواند اگف د نمیبر همین پاید و چو علم از نناج وجود ا نن و بد دلید پی

گف موا ماهیاا بد شننما ودم چادگانگی علم نیز موجید شننده و ماها با همین بیا می

بننو ا جوهر و د علم بد عل شنندا و ضننعل وجودش تود ممنن ا نن گاهی بد

رواضح ا د ماهی با بف ثرا و ات لاف انگیزش گاهی عرر و ... ظهو یابد. پ

اش براش مشند یادشده داش د باشد.مواند چا هتود نمی

نکته

معااش متناوق علم و هتنن ی این نیتنن د علم هیی ماهی ی نداشنن د باشنند و د هیی -1

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 321

د ا د وجود د برتی از مرامق توبو می این دو با هم قرین نشده باشادم بلند هما

اش از مرامق با ماهی همراه شنننده و ماها د شنننودم علم نیز د پا هبنا مناهین همراه می

مرین مرمبند و جلوه تود ند علم ننام ااهی واجق معالی باشننندم از ماهی مازه پیدا عنالی

ا.12ص م 1282 اد س .ج: جوادش ،ملیم می

د ا اوق علم با وجوگف د ماها متهاش پی ممنن ا ن اشنای شود د برتی از اه -3

ن با ودن لن اد و بیا متنن قلی براش متنناوي علم ضوننو ش و وجود بشننما نمیافاده می

ضوو ماها گف د بند ایی از علمم ضقیق علم بد ضوو بوده و ابولا علم بیمبانی پی

جهد و ظلم ا نن . ملاع علم ضوننو شم ضوننو و ملاع علم ضصننولیم ضوننو با

عبیرشم علم ضصننولی هما علم ضوننو ش ا نن د با نوعی از قیاس و انطباي ا نن . بد م

اج موأم ا . همین ضد از قیاس افی ا ما علم ضصولی ا اع با ش دانت د و ،

ا نوعی اضطرا عقلی بد شما ،و یم.

اش دا دم علم گوند د وجود ا لاقاا چادگاندبا نبر بد متننناوق علم و وجودم هما -2

نصیق نبوده ا . موضیح بیش ر ایاندم ا لاي وجود بر موا دشمین ا ن عمالی بینیز از چا

اي ا ل« الوجود موجود»گناهی اولا بالعاا و گاه دیگر ثانیا و بالعرر ا ننن . د قونننید

الماهیة »موجود بر موضنننو تود یعای وجود ذامی و اولی ا ننن م چند ایاند د قونننید

ا ننن . ماهی م اع با ش ا ننن د عقد از وش این ا لناي ثنانوش و بنالعرر « موجودة

زننند و هیی ابنننال ی از تود ننندا د. همین وزا د علم هم اضنننطرا بنند ، چانن می

اش دیگر بالعرر بر اش موا د بالعاا و د پا هملاضبد ا ننن ؛ یعای علم هم د پا هقنابد

ر موجود گردد. ا لناي معلوم بر بنننو ا ذهای اولا و بالعاا و بمصنننادیق ا لناي می

تا جی ثانیا و بالعرر ا نن . همناین ا نن ننایر اضنام وجود د بعیاد د علم بننادي

ا نن . با ضننعل وجود د موجوداام علم هم ضننعیل شننده و با شنندا ، م علم هم بالا

شود علم مطلق:گیرد ما جایی د وجود مطلق یعای واجق میمی

ل عينه فوزان العلم وزان ...قد أشرنا مرارا إلى أن العلم ضرب من الوجود ب (.331ص ، 3ج الوجود...)ملاصدرا، همان،

321 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین

. تشکیک پذیری علم حضوری3

دومین مخ صند از مخ صناا علم ضونو ش ا باید د مشنینی بود این شاات شما ه

ناپعیر متناوق علم و هت ی ا ؛ چرا د با نبر داش رد. این ویژگی از لوازم جدایی

هتن ی ضقیق واضد ذو مرامبی ا ن د دا اش شدا و ابند مشننیک وجودم ضقیق

مر شننودم ،ثا م رمق بر ، ضننعل و مای و نقب بوده و بد هر میزا این ضقیق امد

گردد. بر پنایند این ابننندم وجوداا م نثرهم ات لاف مبایای نداشننن د و از مر مینیز افزو

اند دتنننامی لیرم باین وند. لعا اقتنننام وجودم اقد جاا یک واضد ضقیقی بشنننما می

ااد. با این بیا باید علم متاوي وجود ا هم مرامق ضقیق هتن ی ا بازنشنانی می وش

نیز بد نننبق وجودش بودن مشنننموی همین ویژگی برشنننمرد و ، ا ضقیق ی با مرامق

. بد عبا میم د نگاه بننند ایی بد علمم از،نجا د علم و وجود با هم نبر گرف م نثر د

اندم مدا علم و جهد نیز شندا و ضنعل وجودش بوده و با اش داد وجودش ش م يمتناو

اد:علم او نیز اش داد پیدا می

فالوجود كلما كان أشد تحصلا و -مدار العلم و الجهل ... على تأكد الوجود و ضعفهء اأشد فعليه و أتم هويه كان أقوى انكشافا و أشد ظهورا و أكثر حيطه و جمعا للأشي

و كلما كان أضعف و أنقص كان أكثر خفاء و ظلمه و أقل حصولا و أنقص (355-351ص ظهورا...)همان،

وش بر همین ا ناس و با نبر داش امحاد موجود میا علم و عالم و معلومم شدا و

داند سچو علم و معلوم م حدندا ضعل وجودش یک ش ا شدا و ضعل علمی او می

جوداا ضعیل الوجود ضاوش معانی م رش نتب بد موجوداا قوش گوند د موو هما

ااد. بد هت ادم علوم ضعیل نیز معانی م رش ا نتب بد علوم قوش و شریل محمد می

موا مانشنننل رد و با برتی دیگرعبنا می با برتی علوم معانی م رش از معلوم ا می

ن ات . براش نموند با یک علم ضتی لم بتا شا م انبوهی از معانی ا وشموا بدمی

موا محتننو نناا مخ لفی ا مرش از علم ا نن م نمیو اضتنناس واضد د مرمبد ضننعیل

وا مشنننودم میاد اع رد و د مقابد با علم عقلی د مرمبد شننندیدمرش از ، ملقی می

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 323

ا.222-228ص م 2ج معقولاا بیش رش ا معقد نمود. س .ج: هما م

نکته

موا با دو عاصر عالم و معلوم نیز مرمبط دانت ؛ ک پعیرش علم ا میتابنی مشنی -1

ااده بدانیمم این چاد مرمبگی از شننندا و چرا د اگر ماشنننل ات لاف ا از وجود اد اع

مر باشننندم علم ضنننعل وجودش او الهنام گرف ند و هراندازه وجود د ع ااده ضنننعیل

م مرش برتو دا باشدم علودش امدمر و بد هر میزا از مرمبة وجاش نیز ضعیلضوو ش

موا بد مفاوا مشنننینی علم ضوو ش گردد. براش نموند میمر میضونو ش او نیز امد

و مجرد و د مجرد نیز بد مفاوا علم ضونننو ش مجرد مام با ناقب اشنننا ه 1وجود مادش

رد.

لاف ات مواند نننبق اش موا د ات لاف مرمبد وجودش معلوم نیز میچد ایاند د پا ه

اش از علم ضوو ش و اگر د علم ضونو ش باشند؛ چرا د اگر معلومم معلوی باشدم مرمبد

دهد.عل باشدم مرمبد دیگرش از ، ا شند می

موا تابننی مشنننیک پعیرش علم ا د مجربیاا وزاند تود نیز با اند ی م بع می -3

علم د مرضلد ضا نرا گرف . با ناج میا علم ضتی و تیالیم نفا انتا شدا

بننو ا یک ضقیق ا بد« علم»وجدا رده و ضقیق ا نتننب بد علم د مرضلد تیای

اد.مشنک لیر م وا ی اد اع می

وا ممشنیک پعیرش علم ضوو ش ا د مجردامی د هیی معلقی بد ماده ندا ندم نمی -2

نن ا نن م فعلی پعیرف ؛ چرا د د این موجوداا ضتننق قاعدهم هر ،نند برایشننا مم

شنود ما بد وبنل شدید و ضعیل م صل اش یاف نمیبوده و هیی ضال بالقوه و ما بره

گردند. لعا مقام مجرداا بد لحاظ علمم مقامی ثاب و لیرقابد مبیر ا نن ؛ هرچاد ممنن

ر باشد. ماشم عالیمجرد دیگر بد بق برمرش وجودشا ن مرمبد علمی مجردش نتب بد

مرامبی علم ضونننو ش د مجرداا بد لحاظ نوعی لیرممنن و با ننناج بد عبا میم ذو

د مبیین وجود شناات ضونو ش د مادیاا پردات د ا . بدین مابو .ع: مجلد . نگا نده د محقیقی متن قد ب1

22ذهن شما ه

322 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین

پعیر ا .میا انوا مخ للم امرش امنا

دهد د مخ صد مشنیک پعیرش وا نی علم ضصنولی و اقتام ، م چاین بد د می -4

موا ضقیق ی ذو مرامق دانت یک از اقتام ، وجود نداش د و ند مصو اا ا مید هیی

صنندیقاا ممنن ا نن چاین ادعایی ا نتننب داد. اثباا متننللد د مصننو اا و ند بد م

موا بد بتننا مفاهیم و مصننو اا چادا ننخ نبوده و با اندع مراجعد بد د ونی می

اذعا نمود. د مو د مصدیقاا نیز بدیهی ا د بدي یننننک گننننزا ه بر مدا نفی و

دا د. بلد واقع معاایی محصلی ن بداثباا گردش رده و ا نا ا بدي و عی بیش ر نتب

تب ااده نممنن ا بد لحاظ وانیم اض مای بدي و عی یک گزا ه براش مصدیق

اش دیگر ذو مرامق باشند؛ لنن این متنللد با بدي و عی یک گزا ه بد لحاظ بد گزا ه

اش بتیا دا د.وجودش فابلد

گانه علم حضوریمراتب سه

لم ضونننو ش بد ننند بنننو ا ،گاهاندم نیمد ،گاهاند و ض ی برتی بر این بناو نند د ع

گردد:نا،گاهاند ظاهر می

هاي حضوري ازنظر شدت و ضعف، يكسان نيستند بلكه گاهي علم ي علمهمه» يابدصورت آگاهانه تحقق ميحضوري، از قوت و شدت كافي، برخوردار است و به

صورت نيمه آگاهانهو به شودصورت ضعيف و كمرنگي حاصل ميولي گاهي هم به (.322ص ، 3ج ، 3131مصباح يزدي، )« آيدو حتي ناآگاهانه درمي

چانانند اشننننای شنننود نیمد یا نا،گاهاند بود علم ضونننو ش باضیثی علم بودن

م جمع نخواهد بودم د پا ج نازگا ش نداش د و ذاما علم بد چیزش با وبل نا،گاهی قابد

ناپعیر ا :نبر داش نناا زیر اج اای

گاند علم ضونننو ش س،گاهاندم نیمد ا د مرامق ننندآگاهی اولا : مراد از وبنننل

،گاهاند و نا،گاهاندا باید با علم بد علم م فاوا دانتننن و ، ا موبنننیفی براش موجد و

هاش ضوننو ش تود د نبر گرف . دلید این مفاوا ، ا نن د ان باه انتننا بد شنناات

شنناات ی ضصننولی بوده و هرگز چاین نیتنن د ب وا اضنام علم پدیده علم بد علم تود

ام با ه مع قد ا نن علم بد نفضوننو ش ا بر ، مطبیق داد. همناا د بوعلی نیز د این

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 324

:ا من جهة العقدلیر ضصولیا و اما علم بد علمم تبیم ضصولی و سعلمی لیر تبی

فلا یحصنند لها بنتننق... وأما الشننعو لهام أولی هو شننننننعو الافا الینتننانیة بعامها

ا.142و 121و 81ن 21مام ص یاام بیابنسبالشعو فمن جهة العقد

مد نیم علم ضونننو ش ،گاهاندموانیم بد دفا از اقتنننام بر این ا ننناسم ماها زمانی میاش ندانیم و با ا بد معااش ضصنننولی،گاهی برتیزیم د مراد از نا،گاهاندو یا ،گناهنانند

نی دیگر بد موضننیح ، بپردازیم. ذو مرامبی وجودش علم هما چا ه و مفرش ا نن د بیا

؛ ددا اشا ایمن نگد میشناا اند لم تا ن گاه وا ما ا د ا بتن این ابنطلا) سعلی

ا موا ا برد این مر یقیعای ماها با پعیرش شندا و ضعل وجودش علم ا د می

ت ی جایز شما یم. لعا ، علم ضوو ش ،گاهاند ا بر پاید ابنوی فلتنفی و هت ی شاا

م شود و بر همین ا اسمر دیده میاش بیش ر بوده و معلوم د ، شفاف د شدا وجودش

مر بوده و ا لناي نیمند و فرو مر و ممر بنناشننندم معلوم نیز مبهمهرچند این علم ضنننعیل

مرین بد معبودشنننا بد عالی نماید. همناا د برتی د علممر مینا،گاهاند بر ، ، نننا

مبد شنهودش ممنن د انتنا یده و تداوند ا قبد و بعد و بد همراه هر شی ی مشاهده

: 1ج م 1418سفیض اشانیم ما أی شی ا إلا و أی اللد قبلد و بعده و معد و فید ااد: می

اندازه ظرفی وجودش تود از این شنننهود بهره مر و بدا و دیگرانی نیز د مرامق پایین41

برند.می

م ا نیز د اش باید مرمبد وجودش عالگوندگف دم بدگاند پی ثانیا : د موجید مرامق د

ننا د انتننا د ضال نیمد ،گاهاند و بد ننبق معلق بد عالم متننللد دتید دانتنن م ،

د و بال بع علم ضوو ش او بد شند اش نیز بد هما میزا اه یافمادهم و ع وجودش

ی مر گرددم با مونننییق بیشننن ر ظرفیابد و چاانند این معلق افزو نیمند ،گاهاند ظهو می

نماید. بد عبا میم با میزا معلق عالم بد ماده و وجودش او بند شننننند ننا،گناهناند بروز می

گف د عیاهاش ، م علم ضونننو ش او نیز د نو نننا بوده و بد ننند شنننند پی ما ینی

گردد.می

ن یجد ،نند با نبر بد مبانی ضنم م عالیدم علم ضونننو ش ،گاهاند علمی ا ننن د

322 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین

شود. علم ضوو ش نیمد ،گاهاند علمی ا د معلوم د ، م شنفاف و واضنح دیده می

معلوم د ، شنننفنافین افی ا ندا د و نا،گاهاند همانی ا ننن د معلوم د لای

فرولی باشد. م

حاد یا وحدت اجزای علم حضوری. ات2

ها هتنن ی شنناات ی علم ضوننو شم امحاد یا وضدا اجزاش ، ننومین ویژگی از ویژگی

ا . این متللد ا پا بیا مقدمامی چادم د د محو ازنبر تواهیم گع اند.

الف. چیستی اتحاد

به رها با یندیگرم د فهم نبر داشننن معاناش هر ندام از وضندا و امحناد و مفاوا ،

متللد مب ام ا .

د بحث از اضنام وضدام وضدا ا بد وضدا محونند و وضدا ،میخ د با ثرا

پایدم د ااد. بر اینموا مقتنننیم نمود د از وضدا ،میخ د با ثرا بد امحاد یاد میمی

وضدا اثرش از ثرا وجود نداشن د و برتلاف امحادم هیی ثرمی د ، موننمین نشده

ثرا ادعایی د امحاد نیز ، زمانی ا نن د ینی از م حدا ابننید و ا نن . چد ایاند

دیگرش اع با ش و یا ینی م حصد و دیگرش نام حصد باشد:

و الیمحاد لا ی صنو بین شی ین م حصلین بد إنما ی صو بین م حصد و لام حصد ما

قلی ا سملابنند ام بین الجاا والفصنندم بما هما جاا و فصنندم لا بما هما مادة و بننو ة ع

ا.111ص م 1ج هما م

اش وجودش ند ماهوش و ند اع با ش جنا نیز بنایند موجند داد ند امحناد مقولنداز همین

ا ننن . برهنا متنننللند چاا ا ننن د امحاد د دو موجود یا بد لحاظ ماهوش بوده و یا

ماهوش. -وجودش ا و یا وجودش

موا براش موجودش ده و ابنننولا نمیلنازمد امحاد ماهوش دو موجودم انقلای ذاا بو

افزو بر یک ماهی م ماهی دومی د نبر گرف .

امحناد وجود عنالم بنا مناهی معلوم و بالعنا نیز محای بوده و چاانند امحادن بین

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 322

وجود و ماهی امنا داشنن د باشنندم ماها بین وجود یک موجود با ماهی تود ، ا نن م

د بطلا امحاد دو وجود متننن قد م باین هم نباید نند ماهی موجودن دیگر. همناا د

مردیدش وا دانتننن و ماها اگر از این دو موجود ینی متننن قد و دیگرش لیرمتننن قد یا

موا براش امحاد مصداقی قا د شد.لام حصد باشدم می

بر این پایدم ماها فرر ممنن د امحاد عالم و معلومم امحاد وجودش با ، توانشنننی

ز م حدا م حصد و دیگرش لام حصد باشد.ا د ینی ا

اشکال

نننو امحاد دو موجودم امحادش ا ننن وجودش و از دیگر نننوم ماها م حصننند و از یک

انجاماد و از نوش نوم نیز لام حصد بود وجود د ضنم اند د بد امحاد میلام حصند

نلق ذامی یک شن از او ن ؛ چرا د وجود متناوي با مشننخب و محصنند ا و لعا

وجودش دانت ن امحادم پادا ش ناد تواهد بود.

پاسخ

گوند د یابد. هما م یک معااش اضافی ا د با لحاظاا مخ لل مبییر میمحصنداولا ؛

و محصنندیابدم همینبننو ا مطلق معاا میتا جی گاهی د مقابد ذهای و گاهی بد

شنننود. لعا مراد از د میگاهی د قیاس با یک امر نام حصننند و گاهی بدو قیاس ملاضب

ماها بد معااش مطلق ، نبوده د فقط نو تابنننی از عدم محصننند د برتی وجوداا ند

حصد م وجود لام وجود فی لیره اد. براش نموند چاانند بد محصد ا از باضب نفی می

،نند از نفتد محصلی نداش د ا و ضایشودم برفا بدا و د از ضیث فیگف د می

د شودا همی از محصفتنیم بد دلید وجودش بودن سبد هر معاایی د مابو میضیث ن

ایاند وجود بالقوه فعلی هما قوه بود ا نن و قوه شننود. دقیقا مثدبرای مصننویر می

اد.جه م بد فعلی بودن از جه دیگر تللی وا د نمیبود از یک

بر ضنمنن م عننالینند امو ش ثننانیننا ؛ گرچنند منناهینن و وجود فی لیره هر دو از ما

و مرامق بیش ر از وجود ابط بودهاندم لنن این د جد از لامحصلی د ماهی بدنام حصند

322 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین

بو ماهی از بای بک مجاز از مجاز و پا از نگاه ا قلالی بد وجود فی لیره ا .

موجق موا چاانند پر ن شنود د چگوند ماها با ملاضبد ا قلالی وجود ابط می

ر یک واقعی تا جی بد وجود ا نن قلالی شنندان پا ننج ا باید د مفاوا گعا ش بین مبیی

نگاه عقلی و عقلایی پی جتنن . بد عبا میم نگاه و اع با عقلی یک متننللد ا نن و اع با

عقلایی و عرفی متنللد اش دیگر. ، زمانی د عقد موانتن د باشد امرش ا اع با اد و با

شننندم مع برم از چانا ثبوا و دوام و عمومی و ضنننرو می لحناظ تود بندا اع بنا بخ

ود و با شنننبرتو دا تواهند بود ند دیگر ماناد اع با عقلام موق ی و گع ا و بی مباا نمی

گردد؛ چرا د نننات ما و هام ، نیز د ننن خوش دگرگونی نمیها و مل مبییر فرهان

ن اع با اا ا بو ا داده و از اش ا د ضرو ما ایگوند ات ا وجودش عقد انتا بد

گیرد. لعا د بین مفاهیم فلتفی از ها ا ن عان میوفصند امو اج ماعی انتنا ، د ضد

د ضالیموا نننخن گف د ناشنننی از اع با عقد و ند عقلا بوده و د عینمفاهیمی می

واد مگردد. مفاهیمی چو ماهی م اع با ش ا نن م از مدا یک محقیق فلتننفی تا ج نمی

شنننودم د نگاه و لی ممنام ،ننند از لوازم ماهی ملقی میثلنا،م لیناا تما و بند

ابنال وجودشم مشنموی این اع با سعقلیا بوده و این اع با اا بد ماهی ا فلتفی او

نازد. بد معبیر علامد با باییم اع با اا عقلی اع با امی هت اد د عقد اش وا د نمیلطمد

ها اش دیگر نداشننن د و بد جه ننناماندهی امو تود بد اع با ، چنا ه هناد لحناظ ،

ا.321ما: گردد. س .ج: با باییم بیموطر می

ب. انواع اتحاد

بادش نمود:موا بو اامحاد دو یا چاد وجود عیاى ا بد چاد قتم می

امحاد یک عرر با یک جوهر؛ -1

امحاد یک بو ا با یک ماده؛ -3

میا واقع امحادش بالعرر بوده و امحاد ضقیقىماده با بو می واضد؛ د بدامحاد چاد -2

شود.هر یک از مواد با بو ا ضابد مى

ها با عل م حد امحناد دو معلوی از علن مفیض واضند از ، نبر د هر دام از ، -4

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 328

ها ممنن نیت .بوده و انفناع میا ،

گى بخ با معلول م د عین بط و وابت یامحاد ضقیق و قیق یا امحاد عل هت -2

بد ، ا .

نسبت سنجی اجزای علم حضوری . 2-9

گف دم بحث از چگونگی نتننب اجزاش علم ضوننو ش د نند محو با نبر بد نناا پی

پیگیرش ا :قابد

. نسبت علم و معلوم2-9-9

ج: .داند سبالعاا میبا المار از دیدگاه فخر ازش د علم ا اضافد میا عالم و معلوم

ا و نیز فاضنند قوشننجی د علم و معلوم بالعاا ا 232-234ص م 1ج م 1411فخر ازشم

ا لالق فیلتنننوفا 321-338ص م 2ج م 1281پادا د س .ج: مطهرشم دو واقعی مبایر می

م اند. بر این ا اس بد اع قاد ا ثری لالقم معلود عیای علم و معلوم بالعاا با هم م فق

ینا زعم فلا فد پیشالعاا هما علم ا م اعم از ایاند ، معلومم ماهی معلوم باشد سبدب

و یا واقعی علم سبر مبااش ضنم م عالیدا.

با نبر داشنن ضقیق علم ضوننو ش د ضنم م عالید و عیای وجود علمی سعلما

شد. این ابطد ا میا علم و معلوم قا د وضداموا بد و وجود عیای سمعلوما د ، م می

موا از مقدماا زیر نیز بد د ،و د:می

اوی: ضقیق علم عبا ا ا از ضصوی معلوم نزد عالم؛

ء ا ؛ءم هما وجود ، شىدوم: ضصوی شى

ء ا از وش وم؛ بر این ا اس علم هم عین معلوم ء نیز تود ، شى نوم: وجود شى

بالعاا تواهد بود.

تفاوت وجود و حضور

باید دق داشن د مجرد وجود یک شن موجق معلومی ، نشده و چاین نیت د

321 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین

هم لازم ا . ا ا ا هر موجودش معلوم هم باشند؛ بلند د اا وجود معلومم ضونو ،

وجودش معلوم ا ن د نوعی امحاد یا امصای و علاقد ذامی با عالم داش د باشد و ابطلاضا

مرم معلوم نحوه وجودش ا د هما نحوهم ا بای دقیقباشد. بد خن ضاضنرنزد عالم

نننازد. ند هر ا برای ممنن می عاندین و ضونننو امحناد و امصنننای ا فراهم و مقنام

اش از وجود موجودش معلوم ا نن و ند هر معلومی مطلق وجود بلند معلومم نحوه و مرمبد

ر . بر همین ا اس ا د بد اع با وجود بودن وجود و بد لحاظ مقیدش معلوم ا

اش از وجود ا د گردد؛ زیرا معلوم نحوهمعلوم نبود هر ،نند وجود دا دم وشن می

با ش دیگر امحاد و امصای دا د.

مواناد متنناوق داشنن د باشنناد؛ چرا د با فرر بد عبا ا ننوم؛ وجود و ضوننو نمی

ونو هم باید داش د متناوق م هر جا موجودش وجود داشن د باشندم براش موجود دیگر ض

بر پاید عدم متاوق ا د گاهی شیء ؛ ومردید چاین ادعایی با د ا ن باشند د بی

گردد و گاهی نیز د عین شنننود یعای معلوم واقع میموجودم ضاضنننر نزد دیگرش هم می

شود.وجودش دیگر ضاضر و معلوم نزد دیگرش واقع نمی

. نسبت علم و عالم2-9-3

عالم و علم د اقتنام مخ لل علم ضوو ش م فاوا ا م د برتی د نتنب از،نجایی

ات صا از این ابطد د هر دام خن وضدا و د برتی دیگر امحاد ضا م ا ن د بد

تواهیم گف .

د علم ضوو ش انتا بد ذاا تودم میا علم و عالم ابطد وضدا ند امحاد ضا م -

دا د.ا ؛ چرا د هیی مبایرش میا ، دو وجود ن

موا از وجود این ابطد دفا نمود و د علم ضوو ش انتا بد بفاا تود نیز می -

بننف یک ذاا نتننب بد تود ذاام باید از وضدا میانشننا مشننلنیبد ننبق تابننی

خن گف .

د علم ضوو ش عالم بد ضالاا و اعرار تود د وجودش لبیره دا ندم همناا -

وجود لبیره از ضیث لبیره بودن ماهی متنن قلی از نتننب امحادش ضا م ا نن ؛ چرا د

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 341

تود نندا د و ابننند امحاد نیز ، زمانی ا ننن د ینی از م حدا م حصننند و دیگرش

و نن د این وجود از لام حصنند باشنند. ایاند وجود لبیره از تود ماهی ی ندا دم از،

ر رد عدمضینث نناع ی م نند از مناهی تود بلند ماها از وبنننل مقا با شنننیء دیگ

شننود ما از این ضیث ن وا ماهی ی برای ننرا گرف . س .ج: اد و همین ننبق میمی

ا312ما: با باییم بی

بخ بند معلوی و بنالعنام امحناد ضقیق و قیق ضا م د علم علن هتننن ی -

ا نن . این امحاد د از ابداعاا جاای بنند ا نن م مباى بر امحاد موضننو و محموی د

د وجود ناقب بد نحوشا و ات لاف ، دو ماها د مای و نقب ا بدابد وجود

نحو اعلى و اشنننرف د نامد وجود دا د و مرمبد عالید وجودم مشننن مد بر مای مرامق

ا . ضمد عل بر معلوی و بالعنا از این قماش ا .مر پا ین

هام محموی از مفاوا این ضمدم با ضمد اولی و شننایع د این ا نن د د ، ضمد

جه موازنی شود و ازاینهر دو جه وجودش و فقدانی تود بد موضنو نتب داده می

میا موضنننو و محموی د ضیث دا ایی و ندا ش برقرا ا ننن م اما د ضمد ضقیق و

و بادد قیق م ماها از بعد دا ایی دو جزء موضننو و محمویم ضمد و نتننب ی بننو ا می

جه د گردد. لعا چاانند محموی از، موضنننو ضمد میمحموی از ضینث مال بر

مالی ندا د بر موضوعی ضمد شودم ضمد ضقیق و قیق بو ا نگرف د و قواعد ،

نننا عل و معلوی د عل م همد مالاا معلوی ا واجد مراعاا نشنننده ا ننن . عیاا بد

دش ،ملیم ا نن و معلوی هم از دایره ضوننو و اشننراف عل تا ج نیتنن . س .ج: جوا

ا114م ص 2ج هما م

د علم ضونو ش معلوی بد معلوی هم همین امحاد ا باید قا د شنند. با این موضننیح -

بخ ا نن و با ، امحاد ضقیق و قیق دا د. اش از وجود هتنن ی د معلوی اوی مرمبد

و با عل امحاد دا د. پرواضنننح ا ننن د م حد با م حد شننن با معلوی دوم نیز همین

ا مر از امحاد عل ب ن مر و مد ، نیز امحاد تواهد داش ؛ گرچد بد نحوش ضعیلتو

معلوی یا معلوی با عل .

341 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین

باید نبر داشننن امحاد ضقیق و قیق بننند اییم امحادش اشننند از امحاد ماده و

بنننو ا بوده و عنالم و معلوم د ، بنا وجود امحناد د ابننند وجودم دا ان دو مرمبنند

،و دم نبیر امحاد عرر با ند هما ا نننبای معیاشنننا ا فراهم می انندوجودن مخ لل

د عرر از مرامق وجود جوهر ا نن و هر دوم موجود بد یک لم ، موضنو د علی

ده نخو وا ننطد ات لافشننا د مرمبد وجودنم د نن وجودندم لنن شننخصننی هر دام بد

ماند:باقی می

در طول هم قرار دارند؛ به اين معنى قسم سوم ]از اتحاد[ اتحاد دو امر ]است[ كهطه آن واسكه يكى ناقص در هستى و آن ديگر صورت كماليه آن ناقص است كه بهه طفل اينكاستكمال بيابد و رفع نقص از او بشود و از قوه به فعل خارج گردد، مثل

و عاجز توانا و قادر شود. خلاصه آنچه را كه استكمال و جاهل عالم گردد جوان شود بدان ؛ وو وجود خارجى دارد و ترقى گويند از قسم سوم است و اين قسم هم ممكن

(131ص ، 3133زاده آملي، كه اتحاد عاقل به معقول از اين قسم است. )حسن

بر این ا ننناس لیر از علم عالم بد ذاا و بنننفاا تود د نوعی وضدا میا علم و

د امحادش وجود دا د.عالم ضا م ا م د ایر اقتام علم ضوو ش ابط

. نسبت عالم و معلوم2-9-2

ی ا گف ا م امحاد تود عالم با معلوم ا .«نتنب علم با عالم یا معلوم»از فرو متنللد

میا ضنماش ا ننلامی واقع شنندهم « امحاد عاقد و معقوی»ممام ات لافامی د د موضننو

بد اد اع تویشنن ن انتننا ،نجایی ا نن د انتننا بد لیر ذاا علم پیدا نموده و نتننب

ات لافی ،شنا نشده ا . ض ى بوعلی د از مخالفین اندیشد امحاد عاقد و معقوی بشما

ودم د علم نفا بد ذاا تودم بد ینی بود عقد و عاقد و معقوی د متننللد اع راف می

اد محاز،نجا د د علم ضونو شم علم عین معلوم ا ن و از ویی علم با عالم نیز ا دا د.

موا ابطند ا مینا عنالم و معلوم نیز ن یجند گرف . بد عبا میم ممام ینا وضندا دا دم می

،ننند از ابطد امحادش یا وضدمی میا عالم و علم مطر) ا ننن م بد نننبق عیای علم و

شود.معلومم د تصوص نتب عالم و معلوم نیز گف د می

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 343

ضوننو ش ات صنناص داشنن د همناین باید دانتنن د اگرچد نتننب یادشننده بد علم

م نتب ویعای از یک؛ موا ، ا بد علم ضصولی نیز رای دادنوعی میا ؛ لنن بد

یادشنده د هر علم ضصنولی بنادي ا ؛ چرا د بو ا ذهای د علم ضصولی تود با

شنود و از نوش دیگرم چو بنو ا ذهای از مابر بد اییم علم ضونو ش اد اع می

شنننودم با ، نیز نوعی امحاد رر سمناهی معلوم تا جیا ملقی میوجود برمر معلوم بنالع

با ه مع قد ا د چو وجود ذهایم وجود برقرا تواهد نمود. ضنیم نبزوا ش د این

ها امحاد ضقیقی شبید امحاد ضقیق و قیق دا د:برمر ماهیاا تا جی بودهم با ،

لية أو عقلية هي أعلى و أشرفالصورة الإدراكية بحسب دقيق النظر صورة مجردة خياوجودا من هذا الوجود المادي و لها آثارها المناسبة لمرتبة وجودها و إن لم يكن لها هذه الآثار الخاصة التي للوجود المادي... لكن الحمل من قبل حمل الحقيقة و الرقيقة

ص ، 1ج الذي بين مراتب الشدة و الضعف عند كل تشكيك... )ملاصدرا، همان، ، تعليقه سبزواري(.101

مبد عل ماهیاا تا جی شنده و امحادش شبید امحاد بلند نفا با چاین امحادشم هم

ا33ص م 1223 اد. س .ج: فیعی قزویایم بخ با معلول ا پیدا میعل هت ی

نکته

اش از مرامق نفا ا قم ضالی د مجرد هتننن اد و مرمبدقواش شننناات ی نفا د عین -1

ااد. بر ا بنو اد ا ی ماا نق تود د ضمن مر یبی امحادش ا مباط برقرا میاندم بزده

د ایاند یابد. چهاش عقلی امحاد میهمین پایدم قوه عقد یعای مرمبد عقلی نفا با بنننو ا

قواش گردد و د نهای قوه تیای یعای مرمبد مثالی تیالی نفام با بنننو تیالی م حد می

یاباد:م با بو ضتی امحاد میضتی یعای مرمبد مثالی ضتی نفا

العاقل يتحد بالمعقول و النفس الخيالية و الحسية يتحد بصورها الخيالية و الحسية... (.211، ص 1ج )ملاصدرا، همان،

معااش امحاد عالم با معلوم د علم ضصنولیم امحاد عالم با وجود علمی معلوم ند وجود -3

.تا جی او

234 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین

:باابراین

وم د علم ضونو ش بد بق رش علم ضوو ش د د ، علم نتنب علم و معل

شنننود. ها اضتننناس نمیبنننو ا وضدا بوده و مبایرش میا ، و معلوم عیای دا ندم بد

نتنب میا عالم و علم ضونو ش نیز د اقتام مخ لل علم ضوو ش م فاوا بوده و لیر

انشا وجود دا دم اش از وضدا میضونو ش عالم بد ذاا و بنفاا تود د گوند ماز عل

د ننایر اقتننام علم ضوننو ش ابطد امحادش ضا م ا نن . د ابطد عالم و معلوم نیز بد

عل یگانگی علم و معلوم ضونننو شم همانی د د نتنننب عالم و علم ضونننو ش گف د

ش عالم و معلوم ضوو ش نیز بادي تواهد بود.شودم د ابطدمی

گیری نتیجه

د ، م مشهودم ضقیق شیء بوده و تود معلوم بعیاد معرف ضونو ش معرف ی ا ن د

و شم شاات ی علم ضوگردد. بر پاید دو وید هت ی شاات ی و معرف نزد عالم ضاضنر می

ک مثابد یاند د پا از اتع علم ضوننو ش بدمخ صنناا هتنن ی شنناات ی ، مخ صننامی

ه واقنعنینن وجنودشم از اضوای وجودش و چگونگی محقق ، د نبننام وجودش پرد

ا اند د پشنناات ی علم ضوننو ش ، مخ صننامیدا د. د مقابد مخ صنناا معرف برمی

اش ا ها مرمبط با وجد معرف یمثابد یک معرف م ویژگیازنبر داشننن علم ضونننو ش بد

و «ذو مرامبی علم ضونننو ش»م «وجودش بود علم ضوننو ش»ها ویژگی ننازد. عیا میمرین مخ صننناا هتننن ی شننناات ی علم ماز مه« امحاد یا وضدا اجزاش علم ضونننو ش»

با نبر بد ضقیق علم د نبام ضنم بد اییم علم ضوو ش وند.ضونو ش بشما می

.شودامرش وجودش ا ن د از ضصنوی ضقیق وجود براش یک وجود مت قد ناشی می

اندم مدا علم و جهد نیز د نگاه بننند ایی بد علمم از،نجا د علم و وجود با هم متننناوي

د. اضننعل وجودش بوده و با اشنن داد وجودش شنن م علم او نیز اشنن داد پیدا میشنندا و

نتننب علم و معلوم د علم ضوننو ش بد ننبق ننرشنن علم ضوننو شم نتننب همناین

وضدا تواهد بود. نتنب میا عالم و علم ضوو ش نیز د اقتام مخ لل علم ضوو ش

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 344

تود د نوعی وضدا میانشا م فاوا بوده و لیر از علم ضوو ش عالم بد ذاا و بفاا

ضا م ا م د ایر اقتامم ابطد امحادش وجود دا د. د ابطد عالم و معلوم نیز بد عل

ودم شیگانگی علم و معلوم ضونو شم همد ،نند د نتنب عالم و علم ضوو ش گف د می

ش عالم و معلوم ضوو ش نیز بادي تواهد بود.د ابطد

342 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین

منابع

دوشم قمم م محقیق د ر عبدالرضمن بال علیقااماام عبداللدم سبی ننیاام ضتننین بن ابن -

مر ز نشر من ق الیعلام الی لامی.

جزء م 1م ج ضیق مخ وم شنننر) ضنم م عالیدام ش 1282جوادش ،ملیم عبداللدم س -

م قمم مر ز نشر ا راء.4

م چاپ دومم مهرا م نشر امحاد عاقد بد معقویام ش 1222،ملیم ضتننم س زادهضتنن -

نم .ض

.م بیروام دا الن ای العربیالمباضث المشرقیةام ي 11س14 ازشم فخرالدین محمدم -

م بنا معلیقد ضتنننن امحناد عناقند بند معقویام ش 1223 فیعی قزویایم ابوالحتننننم س -

زاده ،ملیم مهرا م ان شا اا علمی فرهاگی.ضتن

اشید م ضد الل بعدالحنمد الم عالید فی الل فا العقلیام م 1181شنیرازشم بند الدینم س -

محمدضتین با باییم چاپ ومم بیروام دا الیضیاء ال را، العربی.

م دف ر مبلیباا قم م چاپ ننومم نند ننا د فلتننفیا. ش 1282س م__________ -

ما لامى ضوزه علمید قم

م مصحیح للامحتین ،هایم مهرا م ان شا اا العرشنیدا ش 1221م س__________ -

مولی.

م چاپ دومم مهرا م ضنم .مجموعد ا د فلتفیام ي 1431س م__________ -

م مصنننحیح محمنند تواجوشم مهرا م مفننامیح البیننقام ش 1222س م_________ -

مو تد مطالعاا و محقیقاا فرهاگی.

د م قمم مؤ ننتنند الاشننر الی ننلامی ال ابعالحنمة ةیبدا ماا. با باییم محمدضتننینم سبی -

لجماعد المد ین.

اید الحنمدم قمم مو تد الاشر الی لامی ال ابعد لجماعد ماام نهم سبی___________ -

المد ین.

9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 342

مم م محقیق و مصحیح محتن بیدا فرم قعلم الیقین فی أبوی الدینفیض اشانیم -

.ي 1418بیدا م

م 3و 1ج م د ،مدش بد نبام ضنم بنند اییام ش 1282عبودی م عبدالر ننویم س -

مهرا م ان شا اا م .

م چاپ نننومم مهرا م 3و 1ج م ،موزش فلتنننفدام ش 1228مصنننبا)م محمدمقیم س -

ازما مبلیباا ا لامی.

م چاپ هش مم 32و 12و 2و 2و 2م ج مجموعد ،ثا ا ش 1281مطهرشم مرمونىم س -

مهرا م ان شا اا بد ا.