ΑΦΙΕΡΩΜΑΛευκά Oρη

Το “πέρασμα” της Ζαρανοκεφάλας

Αγ. Ιωάννης Σφακίων

Το πιο απόμακρο και απομονωμένο μικρό ποιμενικό χωριό

της επαρχίας Σφακίων κουρνιάζει στα δασωμένα ριζιά της

Μαδάρας σ’ ένα μικρό οροπέδιο στα 800 μέτρα πιο ψηλά

απ’ τη θάλασσα του Λιβυκού.

Δάση από πεύκα και κυπαρίσσια που ξεπηδούν από ένα

απλόχερα διάσπαρτο βράχινο κόσμο, σπήλια, γκρεμνά, ο-

ροπέδια, φαράγγια και πιο ψηλά η Αλπική ζώνη των Λευ-

κών Ορέων, η Μαδάρα, γυμνή και ανελέητη σμιλεμένη

απ’ όλα τα καιρικά φαινόμενα της φύσης.

Με τις κορφές της Ζαρανοκεφάλας, της έξω Τουρλοτής,

τα Κεντάκια, της Χωράφας την κορφή, τα Μαύρα Γκρεμνά

και την κορφή του Θοδωρή να δεσπόζει -Αεικίνητος Γίγα-

ντας- στα 2354 μέτρα του στη μέση της κο-

ρυφογραμμής που διαχωρίζει τον ορίζοντα

του ουρανού με την Σφακιανή των Λευκών Ορέων βράχι-

νη γη.

Βρισκόμαστε στον φιλόξενο και απέρριτο Ξενώνα “Αλώ-

νια” στον Αη Γιάννη, καταφύγιο βάσης των οδοιπορούντων

και περιπλανώμενων στη Μαδάρα.

Από τις πέτρινες αυλές του ξενώνα, άπληστα η ανθρώπι-

νη ματιά αγκαλιάζει όλη αυτή τη γυμνή κορυφογραμμή και

τις νότιες δασωμένες απόρροιές της.

Από δυτικά που κατεβαίνει το φαράγγι της Ελιγιάς, στο

σπήλιο του Κορμοκόπου, στα Κρούσια και τον Κούτσακα,

στο σπήλιο του Δρακουλάκι, στο Μεσημέρι, στις Γούρνες,

την Κεδροκεφάλα ως πιο ανατολικά -νοητά πιά- ως τα

Αμουτσερά και στης Λαγκονιάς τον Νταφκο.

Μια ματιά άπληστη, στιγμιαία. Μια πλούσια όραση που α-

γκαλιάζει συγχρόνως όλη την διαχρονικότητα του τόπου

αυτού και των ορεσιβίων ανθρώπων του.

Ενα πελώριο βράχινο γιγάντιο τοίχος που απλώνεται πάνω

και βόρεια του Αη Γιάννη από τη Δύση ως την Ανατολή.

Αυτή η κορυφογραμμή οριοθετεί τα σύνορα του... κόσμου

μας, του μικρόκοσμού μας με έναν... άλλο κόσμο.

Των Λευκών Ορέων.

Αν τα Αμουτσερά και οι Ρουσιές από ανατολικά της κορυ-

φογραμμής αποτελούν την Γεωλογική “Πύλη” εισόδου σ’

αυτόν τον Αλλο κόσμο, από δυτικά υπάρχει το Πέρασμα.

…Οταν χάνεται ο πολιτισμός, όταν χάνεται η Ελευθερία στονα αποφασίζουμε εμείς οι ίδιοι για αυτά που πραγματικάχρειαζόμαστε, τότε φθάνει να γυρίσουμε στον τόπο μας,στην Ελληνική φύση. Για να τα ξαναμάθουμε απο την αρχή.Το “πέρασμα” της Ζαρανοκεφάλας είναι πέρασμα στην φύ-ση των Λευκών Ορέων, στην Ιστορία, στον πολιτισμό, στην

δύσκολη επιβίωση αλλά και στην πλούσια-αστείρευτη έκφραση της ανθρώπινης δρα-στηριότητας σ’ αυτούς τους τόπους. Το πέρασμα στην Εντοπιότητα.

Λίγο πρίν την παράκαμψη μας από τον Χαλασέ προς το Μιτούλι

Κείμενο:

Νίκος�Λατινάκης*

Φωτογραφίες:

Αντώνης�Γεωργεδάκης

Ξημέρωμα. Ανατολή στα Λευκά Ορη.

Ζαρανοκεφάλα.

Το πέρασμα στο σημείο που γυρίζει βορεινά της Ζαρανοκεφάλας Γενική εικόνα της Ζαρανοκεφάλας και το πέρασμα

Χ Α Ν Ι Ω Τ Ι Κ Α Ν Ε Α - Ε Β Δ Ο Μ Α Δ Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η - Σ Α Β Β Α Τ Ο 5 Ν Ο Ε Μ Β Ρ Ι Ο Υ 2 0 1 110

Το Πέρασμα της Ζαρανοκεφάλας. Ένα μακρόσυρτο στενό, πολύ στενό βράχινο πέρασμα μόλις 100 με150 μέτρα κάτω από τις δύο κορφές της Ζαρανοκεφάλας που τρα-βεσάρει από δυτικά στα 1900μ. ύψ. αυτές τις δύο κορφές.Από τις νότιες πλευρές τους έως τις βορινές. ...Αραγε, τι διαβατήριο χρειάζεται για να διαβεί κανείς αυτά τα σύνο-ρα; Ποιος συνοριοφύλακας θα σφραγίσει το διαβατήριο εισόδου σ’ αυ-τό το πέρασμα; Οταν χάνεται ο πολιτισμός, η ελευθερία, φτάνει να γυρίσουμε στοντόπο μας. Στον γενέθλιο τόπο μας. Στην ελληνική φύση. Το πέρασμα της Ζαρανοκεφάλας είναι το πέρασμα στη φύση τωνΛευκών Ορέων, στην Ιστορία, στον Πολιτισμό, στην επιβίωση. Το πέρασμα στην εντοπιότητα. Το διαβατήριο μάς το δίνει η ανάγκη. Ο συνοριοφύλακας που θα μας σφραγίσει το διαβατήριο εισόδου σ’αυτό το πέρασμα είναι οι απλοί “αγράμματοι” άνθρωποι των ΛευκώνΟρέων. Οι Ορεσίβιοι άνθρωποι που έζησαν, που ζουν, δημιούργησαν, δού-λεψαν, οδοιπόρησαν και ξαναοδοιπόρησαν απ’ αυτό το πέρασμα. Οι πιο στέρεοι φορείς του ιστορικού βιώματος αυτών των τόπων, πουκανένα εκπαιδευτικό σύστημα και κανένα σχολείο δεν μπορεί νατους υποκαταστήσει. Που άφησαν τα ίχνη της μπροκαδούρας των στιβανιών τους στουςβράχους του περάσματος απ’ αυτό το τραχύ μεγαλόπρεπο λεύτεροβάδισμα. Ενα βάδισμα ανυπότακτο ταιριαστό μ’ αυτούς τους τό-πους… ...Η “Μεγάλη Πορεία” αποφασίσθηκε εκεί στ’ “Αλώνια” στον ΆηΓιάννη. Η παρέα μας. Ο Αντώνης Γεωργές, ιδιοκτήτης του Ξενώνα, ο Νί-κος, η Εύα, ο Νώντας από το Ηράκλειο και ο Νίκος (ο γράφων) α-πό τα Χανιά. Το ραντεβού δόθηκε για μια Παρασκευή του Σεπτέμ-βρη τα μεσάνυχτα...

...Κρούσια υψόμετρο 1250μ. Πέντε και μισή το πρωί με το φως των φακών, η παρέα μας των πέ-ντε ανθρώπων ανηφορίζει στο αραιό πευκοδάσος. Μιάμισης ώ-ρας σκληρή ανάβαση και βγαίνουμε στο μικρό διάσελο πλησίοντης Αυρακότας στο Σέλι, πιο πάνω από την εποχική ανάβλυση Ντου-νάβι. 1800μ. υψόμετρο. Για μια ανάσα ψυχής. Απ’ τον ανήφορο. Στα Λευκά Όρη, Ανατολή. Το Μεγαλείο των Λευκών Ορέων. Πυρ-πολήθηκε ο τόπος αυτό το Χάραμα.Περίπου διακόσια μέτρα από το διάσελο που βρισκόμαστε, μας χω-ρίζουν από το πέρασμα της Ζαρανοκεφάλας. Εχουμε μπει πια στο πέρασμα. 1900μ. ύψος. Κάθε ματιά από την α-ριστερή πλευρά μας προς το κενό είναι και ένα ρίγος, μια κατεβα-σιά ως τα έγκατα της γης ως τα βάθη του φαραγγιού της Ελιγιάς τηνΦλισκουνιά. Κάθε ματιά απέναντι, και ένα δέος, από το θέαμα των δύο βουνώνπου ορθώνονται μεγαλόπρεπα από τα βάθη του φαραγγιού της Σα-μαριάς μ’ όλο το μπόι τους. Ενα τεράστιο κενό γης σχηματίζει τα δύο φαράγγια που είναι μπρο-στά μας της Ελιγιάς και της Σαμαριάς. Νομίζουμε ότι θα απλώσουμε το χέρι μας και θα τα αγγίξουμε... ΤονΓκίγκιλο και τον Βολακιά... Και πιο νοτικά τους, τα άγρια μονοπάτια τουΦουσκόγιαννη του Αετού του Γκίγκιλου, η Κοκκινάβαρη, η Κουβάρα,η Κατσαρομούρα με την μαύρη θάλασσα των βουνών να σχηματί-ζουν το τρίτο φαράγγι που βλέπουμε από δω πάνω, το φαράγγι τουΚλάδου. Κι όλα αυτά τα φαράγγια να σβήνουν στην κατάμπλαβη θάλασσα τουΛιβυκού. Εδώ σ’ αυτό το πέρασμα δηλώνουμε υποταγή. Σ’ αυτά που αντικρί-ζουμε. Σ’ αυτά που αισθανόμαστε. Στη Διαχρονικότητα της στιγμής.Στους άγραφους κανόνες αυτού του τόπου. Στην ατομική υπερηφά-νεια των ανθρώπων του. Και Σέβος. ...Πέρασμα φυγής, διάσωσης σε κάθε μεγάλο σηκωμό, όταν η αντί-

Από τις πλαγιές της “Γαϊδούρα” ψάχνοντας στην απέναντι κορυφογραμμή το “Βαθύ Σέλι”.

Στο πέρασμα της Ζαρανοκεφάλας.

Εικόνα από το πέρασμα... Μόλις που ακούμπησε ο ήλιος τον Βολακιά.

Στο πέρασμα της Ζαρανοκεφάλας.

Το φαράγγι της Ελιγιάς

με την κορφή της

Ζαρανοκεφάλας αριστερά.

σταση και οι τελευταίες άνισες σκληρές μάχες γίνονταν στο φαράγγιτης Αράδαινας και στον Αη Γιάννη -όχι για την νίκη- γιατί αυτή ήδη είχεκριθεί σ’ άλλες περιοχές των Σφακιών αλλά μόνο και μόνο για να δώ-σουνε χρόνο στα γυναικόπαιδα με τις -μεγάλες πορείες- μέσω και τουπεράσματος να ασφαλιστούν στο φαράγγι της Σαμαριάς.Στα 1770, 1821, 1824 στα 1867. Αρρηκτοι οι δεσμοί μεταξύ Σαμαριάς καιΣφακιών......Συνεχίζουμε την πορεία μας στο μακρόσυρτο πέρασμα, μια μικρήσειρά πέντε ανθρώπων. Πέντε κουκίδες μπροστά στην μεγαλοπρέ-πεια των φαραγγιών και των δύο κορφών της Ζαρανοκεφάλας, 2100μ.ύψος, που είναι ακριβώς από πάνω μας. Από κάτω μας κατεβαίνει στηνάβυσσο της Ελιγιάς ένας τεράστιος Χαλασές, και το πέρασμα στενό...

Χ Α Ν Ι Ω Τ Ι Κ Α Ν Ε Α - Ε Β Δ Ο Μ Α Δ Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η - Σ Α Β Β Α Τ Ο 5 Ν Ο Ε Μ Β Ρ Ι Ο Υ 2 0 1 1 11

...Αντιλαμβανόμαστε σ’ αυτό το ύψος την αγωνία των παλιών

κτηνοτρόφων - τυροκόμων όταν κουβαλούσαν με τα μουλά-

ρια φορτωμένα τα ωριμασμένα τυριά από τις τρύπες των Μι-

τάτων των Λευκών Ορέων, μέσω αυτού του περάσματος για

τον Αη Γιάννη και την Ανώπολη.

Μη τυχόν και στραβοπατήσουν στα επικίνδυνα σημεία του πε-

ράσματος και χαθεί στο χάος το προϊόν, το αποτέλεσμα μιας

χρόνιας κοινής προσπάθειας, ζώων και ανθρώπων.

Πέρασμα στον Πολιτισμό της άλλοτε Ορεσίβιας Κτηνοτρο-

φίας των Λευκών Ορέων.

Ορφανουδάκηδες, Μαλεφάκηδες, Γεωργέδες, Νικολουδά-

κηδες, Ξηρούχηδες, Κριαράδες, Παπασηφάκηδες, Μπραοί,

Κοπάσηδες...

Τα ίχνη αυτών των τελευταίων τυροκόμων - Μιτατάρηδων και

των πριν απ’ αυτούς γενεών έχουν απομείνει στα πέτρινα Μι-

τάτα του Ποταμού, του Πετραδέ, του Πιρού στους κούμους,

στα Εκκλησίδια έως του Ζαχαριά πέρα στο Πλακοσέλι, στα

σύνορα με τη Θερισιανή Μαδάρα.

Το πέρασμα -γεωγραφικά- ορίζει αυτά τα Μιτάτα των Κεντρι-

κών Λευκών Ορέων. Μέσω αυτού του Περάσματος και της

“Πύλης” πιο ανατολικά από Αμουτσερά και Ρουσιές προς τα

άλλα Ανωπολίτικα Μιτάτα του Κατσιβέλι και της Λειβάδας, α-

ναπτύχθηκε μια οικονομία Λευκορείτικη, αυτοδιαχειριζόμενη.

Αξιοζήλευτη, που σέρνει από πολύ παλιά, ως προς την αξιο-

ποίηση της Μαδάρας, των αιγοπροβάτων, των Μιτάτων, των

μονοπατιών, των νερών, την παραγωγή των άριστης ποιότη-

τας τυροκομικών προϊόντων, το μοίρασμά τους, την μεταφο-

ρά και την διάθεσή τους.

Την εναρμόνιση αυτής της οικονομίας και παραγωγής με το

περιβάλλον των Λευκών Ορέων, την χλωρίδα και την πανί-

δα και τη διασφάλιση της αειφορίας τους. Μια οικονομία

που χάθηκε, άραγε ανεπιστρεπτί;

...Ο Μανώλης ο Μαλεφός, ένας από τους λίγους εναπο-

μείναντες ορεσίβιους κτηνοτρόφους, μπορεί πια να μην τυ-

ροκομεί εδώ πάνω, να μην είναι μόνιμος κάτοικος στον Αη

Γιάννη αλλά κρατά το Μιτάτο στον Ποταμό, το Πέρασμα της

Ζαρανοκεφάλας, ζωντανά. Κατά την περίοδο της μεγαλύτε-

ρης γιορτής των κτηνοτρόφων, της Κουράς, το μακρόσυρτο

πέρασμα παίρνει το χρώμα των προβάτων που ένα-ένα στην

σειρά απ’ άκρη σ’ άκρη του περάσματος κατεβαίνουν από

τον ποταμό στον Αη Γιάννη, 5 ώρες πορεία για την Κουρά...

Πηγή Ζαράνι

Εχουμε φθάσει στην πολύτιμη κι απ’ τις λίγες πηγές στην α-

νώτερη ζώνη του Βουνού λίγο πριν το τέλος του περάσματος

και στην μέση περίπου της πορείας μας προς το Μιτάτο του

Ποταμού.

Ζώα -άνθρωποι- πτηνά και αν έχουν ξεδιψάσει απ’ αυτήν την

αστείρευτη και κρυφή πηγή των Λευκών Ορέων. Το νερό πά-

ντα μερεύει έναν τόπο, όσο άγριος και αν είναι αυτός.

Κι αν κάποιος περιπλανώμενος στην Μαδάρα βρεθεί νύχτα

στο πέρασμα ή για την προφύλαξη του από

άσχημες καιρικές συνθήκες, εδώ υπάρχει ασφαλής παρα-

μονή στα σπηλιάρια και στους αυτοσχέδιους “κοιμητέδες”

για διανυκτέρευση.

Αφήνοντας την πηγή καθώς ήδη το πέρασμα έχει τραβεσά-

ρει πια τη βορινή πλευρά της Ζαρανοκεφάλας το τοπίο αλλά-

ζει. Σιγά-σιγά το πέρασμα δίνει την θέση του στο μονοπάτι

που σε πολλά σημεία μόλις που διακρί-

νεται, καθώς διασχίζει μια ζώνη με μαύρα βράχια στις δυτι-

κές πλαγιές της Γαϊδάρα και του Σκοτεινού. Δίπλα μας στενά

σχίσματα και βάραθρα.

Το τοπίο είναι εντυπωσιακά ερημικό.

Απέναντί μας από δυτικά, η κορυφογραμμή ορθώνεται πάνω

απ’ το φαράγγι της Ελιγιάς με τις κορφές της Ψειρίστρας,

του Βορεινού, το Βαθύ Σέλι, του Αυλιμανάκου η κορυφή και

πιο βόρεια με την κορυφή Πετραδέ και τα Κλεισίδια.

Ολιγόλεπτη στάση. Ο Αντώνης “κιαλιάρει” αυτήν την κορυ-

φογραμμή, εστιάζει την προσοχή του στο “Βαθύ Σέλι”.

Συζητάμε για το πώς θα προσεγγίσουμε αυτό το πέρασμα.

Για τον μεγάλο φάραγγα, της Σαμαριάς. Αυτό όμως έχει λί-

γη σημασία... Γιατί το τοπίο μάς απορροφά.

Κεντρικά Λευκά Ορη, έχουμε μπει στον άλλο κόσμο των Λευ-

κών Ορέων...

Στο βάθος, βόρεια και δυτικά, η Μελινταού και πιο κοντά μας

και ανατολικότερα απέναντι απ’ τον Πετραδέ η κορυφή Παπά

Μπαλώματα. Απ’ αυτήν την περιοχή -τα κλεισίδια- ξεκινά ο

ποταμός πριν μετασχηματισθεί στο Φαράγγι της Ελιγιάς.

Το Μιτάτο του ποταμού και αυτό στο Πιρού είναι γνωστά για

την φιλοξενία τους στους περιπλανώμενους των βουνών.

Ο Μαλεφός μας περίμενε -απρόσμενα- στον Ποταμό στο

Μιτάτο του, μας είχε δει όταν είμαστε ακόμη μακριά. Είχε έ-

τοιμους τους καφέδες, τη ρακί, τον μεζέ… την κουβέντα. Με-

τά από 4 ½ ώρες πεζοπορία ήταν ό,τι καλύτερο η ανθρώπινη

παρουσία στην απομόνωση και στην ερημιά του τοπίου.

Προπάντων η ανθρώπινη παρουσία, που τα ίχνη της είναι εμ-

φανή εδώ! Οπως και το νερό, μερεύουν αυτόν τον αρχέγο-

νο τόπο. Απ’ τα λίγα -κατά περιόδους βέβαια- κατοικήσιμα Μι-

τάτα των Λευκών Ορέων το Μιτάτο του Ποταμού.

Τον ρωτήσαμε για το Μιτάτο.

...Πρωτοβγήκε στη Μαδάρα το 1954 όταν πήγαινε στη δεύτε-

ρη τάξη του Δημοτικού.

Τυροκομούσε μέχρι το 1978, απο το ’78 έως το ’98 ανέλαβαν

το Μιτάτο οι Αθήτης - Ξυρούχης και από το ’98 μέχρι σήμερα

το χρησιμοποιεί ο ίδιος για ανάγκες της κτηνοτροφίας.

Πηγαινοέρχεται στον Ποταμό -αφού δεν μένει πια στον Αη

Γιάννη- σχεδόν κάθε εβδομάδα από την Ανοιξη έως τον Ο-

κτώβρη, από τον Αη Γιάννη μέσω Ζαράνι 4 ½ ώρες πορείας

και ορισμένες φορές απο το Θέρισσο θέση “Κάψακας” μέ-

σω Πλακοσέλι 3 ½ ώρες πορείας.

Το οζά του τα οποία τρέφονται αποκλειστικά από τη χλωρίδα

της Μαδάρας, για να ξεχειμωνιάσουν χαμηλώνουν κάθε Ο-

κτώβρη μέσω της Δυτικής κορυφογραμμής του φαραγγιού

της Ελιγιάς προς “Αγγελοκάμπι” και διαχέονται ανατολικά

προς “Σελούδα”...

Ο Μαλεφός μάς δείχνει τα παλιά και άγρια κτηνοτροφικά μο-

νοπάτια απέναντι και ψηλά, ίσα στη βάση της άγριας κορυ-

φής Γκρεμνάρας, όταν οι παλιοί κτηνοτρόφοι τα χρησιμοποι-

ούσαν για κονταρίδα από και προς Ζαρανοκεφάλα - Κλεισί-

δια - Πιρού. Μας κατατοπίζει για το πώς θα κινηθούμε, για τη

συνέχεια της μεγάλης μας πορείας που είχαμε θέσει σαν

στόχο με το τελείωμα της μέρας. Την ασφάλισή μας και την

διανυκτέρευση στο παλιό οικισμό στο φαράγγι της Σαμαριάς.

Μας είπε για του Αυλιμανάκου την κορυφή και τα χαρακώμα-

τα που υπάρχουν ακόμη εκεί όταν τα είχε σκάψει ο Στρατός

κατά την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου στη μάχη με τους Α-

ντάρτες στο φαράγγι της Σαμαριάς.

Χαρακώματα που τελικά δεν χρησιμοποιήθηκαν ώς ενέδρα

αφού,

...ο Βίγλης δεν έβγαλε τους εγκλωβισμένους αντάρτες στην

Σαμαριά από το βαθύ Σέλι ούτε από τον Καλόκαμπο αλλά α-

πό κει που δεν ήξερε κανείς άλλος παρά μόνο αυτός. Από

την αντίθετη μεριά, από το δύσκολο πέρασμα του Πρινιά...

Περιοχή “Ποταμός”. Αριστερά η κορφή “Πε-τραδέ” και δεξιά η “Γκρεμνάρα”. Από ’δώ

ξεκινά το Φαράγγι της Ελιγιάς. Αριστερά τηςκοίτης στο μέσον μόλις που διακρίνεται το

Μιτάτο του Μαλεφού.

Στο Μιτάτο του Μαλεφού

στον “Ποταμό”.

Η πολύτιμη πηγή Ζαράνι

στην ανώτερη ζώνη

του Βουνού. Καλά προφυλαγ-

μένη με πέτρες και ξύλα.

Τοποθεσίες - Τοπονύμια

Κατά τη διαδρομή του Μονοπατιού από Κρούσια μέχρι τον

Ποταμό:

Κρούσια (ιστορική περιοχή, οροπέδιο) Πηγάδια, Αχλάδα,

Λακούδια, του Δισκού, του Σπανού η Σκάλα, Ντουνάβι (επο-

χική ανάβλυση), Σέλι. Απο το Σέλι και μετά μπαίνουμε στο

πέρασμα της Ζαρανοκεφάλας με τις τοποθεσίες: Νεύρα,

Φράμα, (από το Φράμα και μετά ο Αη Γιάννης δεν φαίνεται)

Ζαράνι (πηγή), Μαύρος Χάρακας, Θράρι. Από το Θράρι αρι-

στερά κατεβαίνουμε για ποταμό και δεξιά συνεχίζουμε από

τον Γύρο της Γκρεμνάρας για Κούμους - Πετραδέ - Κλεισί-

δια - Πιρού και μετά βόρεια για Πλακοσέλι ή ανατολικά για

Κατσιβέλι.

Ποταμός, Μιτάτο Μαλεφού

Η τοποθεσία στο Ζαράνι

Χ Α Ν Ι Ω Τ Ι Κ Α Ν Ε Α - Ε Β Δ Ο Μ Α Δ Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η - Σ Α Β Β Α Τ Ο 5 Ν Ο Ε Μ Β Ρ Ι Ο Υ 2 0 1 112

Ο Μανώλης Μαλεφάκης

θυμάται:

...Το 1934 ο πατέρας μου πήρε την από-φαση να φτιάξει την πρώτη στέρνασ’ αυτήν την περιοχή της Μαδάρας.

Τότε επικρατούσε η άποψη από τουςπαλιούς ότι οι στέρνες περισυλλο-γής του βρόχινου νερού δεν θα ά-ντεχαν στις αντίξοες καιρικές συνθή-κες του Χειμώνα στη Μαδάρα. Αυ-τός όμως επέμενε και ξεκίνησε τηνκατασκευή της πρώτης στέρναςστους Κούμους.

Τού ’λεγε ο μπάρμπας του και οι άλλοι“ήντα κάνεις μωρέ, στέρνα;” με πε-ριπαιχτική διάθεση, και αυτός απα-ντούσε:

“...Μπρός να κάνω κλεφτόκουμους ε-γώ θα προσπαθήσω να φτιάξω τηστέρνα και αν δεν αντέξει ας την λέ-τε εσείς... Του Μαλεφού ο Γουργού-θακας.

Η στέρνα στους Κούμους υπάρχει ακό-μη και από τότε και μετά φτιάχτηκανκαι οι υπόλοιπες.

Πριν οι ανάγκες για νερό των αιγοπρο-βάτων της μαδάρας των ανθρώπωνκαι Μιτάτων ήταν μεγάλη ταλαιπωρίααφού έβρισκαν νερό μόνο από τα“Τσιλόνερα”, του Καλόκαμπου το νε-ρό, από την πηγή Καναβόνερο στηνΣβουριχτή, στη Λειβάδα από του Λα-γκού το νερό και στους Τάφκουςπου υπήρχαν άλιωτοι πάγοι που τουςέσπααν και τους έλιωναν.

Την ίδια χρονική περίοδο υπήρχαν στηνΑνώπολη περίπου δέκα Αγωγιάτεςμε αρκετά Μουλάρια και Γαϊδούριαόπου εκτελούσαν τις μεταφορές α-πό και προς τα Μιτάτα είτε μέσω Ρου-σιές - Κατσιβέλι είτε μέσω Ζαράνι.

Από τα μέσα κάθε Σεπτέμβρη, την πρώ-τη νύχτα με φεγγάρι, φόρτωναν ταωριμασμένα τυριά από τις τρύπες καιτα τυρόσπιτα στα μουλάρια και ξεκι-

νούσαν στις 9 με 10 το βρά-δυ για να φτάσουν χάραμαστην Ανώπολη ή στον ΑηΓιάννη πριν δεί ο ήλιος τα τυ-ριά. Το ’85 στο πέρασμα της Ζα-ρανοκεφάλας στην τοποθε-σία “θράρι” τσούρησε ο γάι-δαρος του Ξυρούχη μ’ όλοτο φορτίο τα τυριά.... Το Σα-μάρι ακόμη φαίνεται στονΧαλασέ.Είχε τσουρήσει όμως και έ-νας γάιδαρος με πατάτεςγιατί στους Κούμους υπάρχειάσπρο χώμα αφράτο πουκρατά υγρασία.Εκεί Ανωπολίτες και Αη Γιαν-νώτες κρατούσαν χωράφια -φαίνονται ακόμη- όπου καλ-λιεργούσαν τις πατάτες...

Βαθύ Σέλι

Μετά μιας ώρας ανάβαση από το Μιτάτο του Ποταμού, καθό-μαστε στην κορυφογραμμή “Βαθύ Σέλι”, ένα μικρό βύθισματης κορυφογραμμής που μοιάζει με σέλα αλόγου, ανάμεσαστου Αυλιμανάκου την κορυφή και του Βορεινού, ακριβώς στα1830μ. ύψος. Από την μια το φαράγγι της Ελιγιάς και από τηνάλλη το φαράγγι της Σαμαριάς. Βλέπαμε αυτή την άγρια ομορφιά, ξέραμε ότι το φαράγγι τηςΣαμαριάς δεν είναι μοναχά η βασική κοίτη του, το τουριστικο-ποιημένο μονοπάτι διάσχισης του φαραγγιού, οι Πόρτες. Είχαμε ακούσει γι’ αυτήν την άγνωστη μέχρι σήμερα για μαςπαράπλευρη ομορφιά του φαραγγιού.Με τα παραφάραγκα και τα περάσματα. Τώρα την είχαμε απόκάτω μας, μπροστά μας, πλάι μας, απέναντι, πίσω μας. Αντικρίζαμε τον τεράστιο απότομο Χαλασέ των 1400 μέτρωναπότομης υψομετρικής διαφοράς που θα κα-τεβαίναμε μόλις ξαποσταίναμε για λίγο κι ό-μως αισθανόμαστε τόσο οικεία μ’ αυτήν τηνάγρια ομορφιά. Σε τέσσερις ώρες κατάβασης απ’ αυτόν τονΧαλασέ ξέραμε ότι θα βλέπαμε το Μυτατού-λι, την πηγή που υδρεύει τον οικισμό της Σα-μαριάς. Μια τοποθεσία κρυμμένη στα έγκα-τα της γης ανάμεσα στους πλατάνους και τιςμεγάλες κροκάλες, ένα πηγαίο καθάριο νε-ρό που βγαίνει ορμητικά από την Ρίζα ενόςμεγάλου Πλατάνου. Γνωρίζαμε όταν σχεδόν νύχτα θα μπαίναμεστον οικισμό της Σαμαριάς, μιας μοναδικήςνύχτας στον Φάραγκα, ότι θα συνομιλού-σαμε με τα Κρί-Κρί, τους γκρεμισμένουςτου φαραγγιού, τους παλιούς κατοίκουςαυτού του τόπου, με τα απροσκύνητα κυ-παρίσσια, τους σημερινούς ανθρώπουςτου φαραγγιού, όπως τον Μαρακάκη τονΕυτύχη, τον Νικολούδη και τους άλλουςπου κρατούν αυτό το φαράγγι από μερά-κι και χρέος απέναντι στην ιστορία του,ζωντανό... Εκεί πάνω στο βαθύ Σέλι, λίγο πριν τηνκατάβασή μας, ξέραμε ότι το πέρασμα της Ζαρα-νοκεφάλας ήταν το πέρασμα μας στο γενέθλιοτόπο, στη φύση, στην κουλτούρα του. Στον πολιτι-σμό της εντοπιότητας. Ο χρόνος ενσωματώνεται στον χώρο σε μια ενι-αία αντίληψη του χωροχρόνου. Η ιστορία γίνεται συστατικό στοιχείοτου τόπου, παίρνει σχεδόν υ-λική υπόσταση, συλλαμβάνε-ται με τις αισθήσεις. Ετσι η Φύ-ση γίνεται ο πιο αυθεντικός φο-

Μιτατούλι. Απ’ αυτήν την πηγήυδρεύεται

ο οικισμός στη Σαμαριά

“Βαθύ Σέλι”. Από πίσω ο “Βολακιάς” και μόλις

που διακρίνεται ο “Γκίγκιλος”.

Εδική Αφιέρωση:

Στον συντοπίτη μας Ερατοσθένη Γ. Καψωμένο, καθηγητή φι-

λολογίας στην Φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννί-

νων .

Εν αγνοία του -και ως δια μαγείας- συνέβαλε στην συγκε-

κριμενοποίηση σκέψεων που ήδη υπήρχαν και στην διατύ-

πωση τους σ’ ορισμένα σημεία του κειμένου.

Τον ευχαριστούμε...

Βιβλιογραφία: Α) Αντώνη Πλυμάκη, “Κούμοι - Μιτάτα στα

Λευκά Ορη και τον Ψηλορείτη” και Β) Γιώργη Μανουσάκη,

“Οδοιπορικό των Σφακιών”.

Μικρό, αρσενικό Κρι-Κρι στη Σαμαριά.Αχαίνη κατά τους Αρχαίους.

Ο Μαρακάκης ο Ευτύχης αριστεράστην φωτογραφία καιο Νικολούδης Μανώλης δεξιά. Η καταγωγή του Μα-ρακάκη είναι από τονπαλιό οικισμό της Σα-μαριάς. Η μητέρα τουγεννήθηκε μεγάλωσεκαι έζησε στον Παλιόοικισμό μέχρι το 1962έτος δημιουργίας τουΕθνικού Δρυμού.Δυο εκ των ανθρώπωντου Φαραγγιού πουκρατούν ζωντανό τοΦαράγγι και την ιστο-ρία του.

ρέας της συλλογικής μνήμης. Φτάνει λοιπόν να γυρίσουμε στηνφύση για να ξαναμάθουμε τον πολι-τισμό μας από την αρχή. Και δεν είναι μόνο τα αρχαία μνη-μεία και τα βυζαντινά εξωκκλήσια,δεν είναι μόνο οι προφορικές ιστο-ρίες και παραδόσεις, είναι αυτές οικορφές, τα λαγκάδια, τα φαράγγια,τα μυριστικά βότανα, τα πέλαγα καιτα απροσκύνητα κυπαρίσσια. Προπάντων όμως είναι οι άνθρω-ποι, γι’ αυτούς τους ορεσιβίους αν-θρώπους που κρατούν τα μονοπά-

τια, τα μιτάτα, τα φαράγγια ζωντανά. Με το περήφανο βλέμμα, την γεν-ναιόδωρη φιλοξενία, την αστείρευ-τη έκφρασή τους. Η ιστορία -η μνήμη- δεν είναι γι’ αυ-τούς υπόθεση εγκεφαλική, είναι η ί-δια η βιολογική τους υπόσταση, ηδυναμική της ψυχής τους, ο αυθόρ-μητος τρόπος που αντιδρούν απέ-ναντι στις εξωτερικές προκλήσεις. Οι πιο στέρεοι φορείς του ιστορικούμας βιώματος. Η ιστορία ορίζει από-λυτα την προσωπικότητα και την μοί-ρα τους, και ας μην το ξέρουν…

*email: latinakis@deyax.org.gr

Χ Α Ν Ι Ω Τ Ι Κ Α Ν Ε Α - Ε Β Δ Ο Μ Α Δ Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η - Σ Α Β Β Α Τ Ο 5 Ν Ο Ε Μ Β Ρ Ι Ο Υ 2 0 1 1 13