М А З М С О Д Е Р Ж А Н И Е c o n t e n...

ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(68), 2019 г.

3

Абай атындағы

Қазақ ҧлттық педагогикалық

университетi

ХАБАРШЫ

«Филология ғылымдары» сериясы,

№2(68), 2019

Шығару жиiлiгi – жылына 4 нӛмiр. 2000 ж. бастап шығады

Бас редактор

п.ғ.д., профессор, академик Б.Ӛ. Сманов

Бас редактордың орынбасары

ф.ғ.д., профессор Б.Әбдіғазиҧлы

Ғылыми редакторлар

ф.ғ.д., профессор С.Ж. Әбішева

ф.ғ.д., профессор Қ.Ӛ. Есенова ф.ғ.к. А.Д. Ибраева

Редакция алқасы:

ф.ғ.д., проф. У.М. Бахтикиреева (Ресей),

PhD докторы, проф. И.З. Белобровцева (Эстония),

ф.ғ.д., проф. Ердоған Алтынкайнак (Түркия),

ф.ғ.д., проф. А.К. Киклевич (Польша),

ф.ғ.д., проф. Нефагина Г.Л. (Польша),

магистр, проф. Нонако Сусуму (Жапония),

п.ғ.д., проф. Н.И. Ишекеев (Қырғызстан),

ф.ғ.д., проф. Жан Диңжиң (Қытай),

п.ғ.д., проф. Чан Дин Лам (Вьетнам), Филология магистрі Ж.Ш. Саметова (жауапты хатшы)

© Абай атындағы

Қазақ ҧлттық педагогикалық

университетi, 2019

Қазақстан Республикасының мәдениет және ақпарат министрлiгiнде

2009 жылы мамырдың 8-де тiркелген №10109-Ж

Басуға 10.07.2019 қол қойылды.

Пiшiмi 60х84 1/8. Кӛлемi 46,25 е.б.т. Таралымы 300 дана. Тапсырыс 753.

050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13.

Абай атындағы ҚазҰПУ

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң

«Ұлағат» баспасы

М А З М Ұ Н Ы С О Д Е Р Ж А Н И Е

C O N T E N T

ТІЛ БІЛІМІ ЛИНГВИСТИКА

LINGUISTICS Абдирасилова Г.Қ. Орта ғасыр жазба ескерткіштер тіліндегі етістік жұрнақтарының сӛз тудыру ерекшеліктері.............................. Abdirasilova G.K. Features of word-formative verbal suffixes in the language of the written monuments of the middle age Алиханқызы Г., Қалиолла А. Қытай тілі фонетикасының ӛзге де тілдер фонетикасынан ерекшелігі мен маңыздылығы......................... Alihankyzy G., Caliolla A. Value and features of phonetics of the chinese language from phonetics of other languages Атабаева М.С., Егембай Ж.Н. Жер-су атауларының тарихи-әлеуметтік қабаттарындағы ұлттық дүниетаным кӛрінісі.................... Аtаbаеvа М.S.,

Egembay

Zh.N. Expression of the national worldview

in the historical and social layers of geographical names Әділбаева Ҧ.Б., Исакова

С. Латын негізді жаңа әліпби және кірме

терминдер емлесі......................................................................................... Adilbayeva U.B., Isakova S. New alphabet and spelling of the borrowed terms in latin-based Әмірбекова А.Б. Қоғамдық санада қалыптасқан жаңа перифраз тіркестер........................................................................................................ Amirbekova A.B. New periprasis-writches in public consciousness Әмірбекова А.Б. Қазақ тіліндегі тіл бірліктерінің тіркесімділік әлеуеті.......................................................................................................... Amirbekova A.B. New periprasis-writches in public consciousness Беласарова Ж.Т., Нҧрғали С., Шадиева Н. Қазақ тіліндегі жеке дауыссыз дыбыстардың тарихи дамуы.................................................... Belasarova Zh., Nurgali S., Shadiyeva N. The developmenthistory of separate consonantsin the kazakh language Гиздатов Г.Г. Культурные коды впарадигме филологических исследований............................................................................................... Gizdatov G.G. Cultural codes in the paradigm of philological researches Гусейнова C. Особенности возникновения контекстуального смысла предложения.................................................................................. Huseynova S. Features of the contextual meaning of the sentence Досымбекова Р.О., Қатбаева Г.Қ. Киелі сандар генезисі және этномәдениет (қазақ және қытай тілдері негізінде)............................... Dossymbekova R.O., Katbayeva K.G.

Genesis of the sacred numbers

and ethnic culture (on example of Kazakh and Chinese languages)

Duisebekova Zh.M., Yergaliyeva A.B. The specificity of popular science oral speech........................................................................................ Дҥйсебекова Ж.М., Ерғалиева А.Б. Ғылыми-кӛпшілік ауызша сӛздің ӛзіндік ерекшелігі Жолмаханова А.Б. Эмигрант естеліктерінің тарихи-танымдық маңызы........................................................................................................... Zholmakhanova A.B. The historic-cognitive value of the emigrant‘s memory Ибраева Ж.К. ,

Нәбиева Г.С. Билингвтер сӛйлеуіндегі узуалды

құбылыстар................................................................................................... Ibrayeva Zh.K., Nabiyeva G.S. Usual phenomena in the speech of bilinguals Ильясова Н.Ә., Таңжарықова А.В. ХҮ-ХҮІІІ ғасыр қазақ поэзиясындағы гуманистік антропоцентризм мәселелері.................... Ilyassova N.A., Tangzharykova А.В. Problems of humanistic anthropocentrism in the Kazakh poetry of the 15 – 18

th centuries

Иса Г. Функционирование модальных глаголов в текстах нормативов в области архитектуры и строительства............................

8

13

18

23

28

33

38

42

46

53

60

63

69

73

80

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(68), 2019 ж.

4

Казахский национальный

педагогический университет

имени Абая

ВЕСТНИК

Серия «Филологические науки»,

№2(68), 2019

Выходит с 2000 года.

Периодичность – 4 номера в год

Главный редактор

д.п.н., профессор, академик Б.У. Сманов

Зам. гл. редактора

д.ф.н., профессор Б.Абдигазиулы

Научные редакторы

д.ф.н., профессор С.Д. Абишева

д.ф.н., профессор К.О. Есенова к.ф.н., А.Д. Ибраева

Редакционная коллегия:

д.ф.н., проф. У.М. Бахтикиреева (Россия),

доктор Ph(D), проф. И.З. Белобровцева (Эстония),

д.ф.н., проф. Ердоган Алтынкайнак (Туркия),

д.ф.н., проф. А.К. Киклевич (Польша),

д.ф.н., проф. Г.Л. Нефагина (Польша),

магистр, проф. Нонако Сусуму (Жапония),

д.п.н., проф. Н.И. Ишекеев (Кыргызстан),

д.ф.н., проф. Жан Динжин (Китай), д.п.н., проф. Чан Дин Лам (Вьетнам), магитр филологии Ж.Ш.Саметова

(ответ. секретарь)

© Казахский национальный

педагогический университет

имени Абая, 2019

Зарегистрировано в Министерстве культуры и

информации Республики Казахстан 8 мая 2009 г. №10109-Ж

Подписано в печать 10.07.2019 г.

Формат 60х84 1/8. Объем 46,25 уч.-изд.л.

Тираж 300 экз. Заказ 753.

050010, г. Алматы, пр. Достык, 13. КазНПУ им. Абая

Издательство «Ұлағат»

Казахского национального педагогического

университета имени Абая

Issa G. Functioning of verb modals in texts of regulatory documents in the field of architecture and construction Исаханова Қ.И. Тіл біліміндегі прагматикалық зерттеулер.............. Isahanova K.I. Pragmatic research in linguistics Кадикова С.И., Надирова Г.Е., Огихара А. Феномен дискурса-основные характеристики и классификации в японском контексте... Kadikova S., Nadirova G., Ogihara A. Discourse phenomenon-basic characteristics and classification in japanese context Керімбеков Т.С. Қазіргі қазақ бұқаралық ақпарат құралдары тілінің сӛз бедері.......................................................................................... Kerimbekov T.S. Wordpress in Kazakh Media Қалыбаева Қ.С., Сейталиева Қ.О. Латын негізді жаңа қазақ жазуы емле ережесі «қосамжарлықтан» арылды ма?............................ Kalybaeva K.S., Seytalieva K.O. Has kazakh graphics got nid of ambiguity? Kortabayeva G.T., Moldakul M.B. The influence of the old Turkic civilization on the Chinese culture................................................................ Қортабаева Г.Т., Молдақҧл М.Б. Кӛне түркі ӛркениетінің Қытай мәдениетіне ықпалы. Мамадиярова Н.Б., Қасым Б. Қазақ тіліндегі менталды етістіктердің семантикалық сипаты.......................................................... Mamadiyarova N.V., Kasym B. Semantic characteristic of mental verbs in the kazakh language Машимбаева

А.Ж., Сулеева Г.С., Джансеитова С.С. Бата

тілектері мен қарғыс ұғымдарының контекстегі қатысымдық сипаты............................................................................................................ Mashimbaeva A.Zh., Suleeva G.S., Dzhansseitova S.S. Relative characteristics of statements with meanings of thanksgiving and curses in the contest Myrzakhmet M.Zh., Tsay Y. Linguacultural peculiarities of the concept «Love»............................................................................................. Мырзахмет М.Ж., Цай Е. «Махаббат» концептісінің лингвокультуралогиялық ерекшеліктері Нагиева Ш. Структурные особенности паремиологических единиц сложноподчиненных предложений, сформированных на азербайджанском языке.............................................................................. Nagieva S. Structural peculiarities of paremiological units of difficult subjected proposals formed in the azerbaijan language Ноғай Ҧ.Н. Қ.Жұбанов зерттеулеріндегі қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық талданымы...................................................................... Nogay U.N. Articulation analysis of the sounds of the kazakh language in K.Zhubanov‘s research Нурбаева

А.М., Бугенова Л.А. Государственный язык в сфере

рекламной деятельности Республики Казахстан.................................... Nurbayeva A.M. Bugеnova L.A. The official language in the advertising sector of the Republic of Kazakhstan Таирова Н.А., Алматова Н.А. Лингвокультурологический аспект в методике преподавания русского языка как радного и иностранного...............................................................................................

Tairova N.A., Almatova N.A. linguoculturological aspect in the methodology of teaching the russian language as a native and foreign Tatyyeva Zh.A. Higher education organizations identity discourse: study of kazakhstan and international universities value attributes............. Татыева Ж.А.

Жоғары оқу орындарының тұлғалық дискурсы:

қазақстандық және халықаралық университеттерінің құндылық кӛрсеткіштерінің анализі

Сабирова Д.А., Абишева С.Д. Процесс чтения в системе литературного образования....................................................................... Sabirova D.A., Abisheva S.D. The process of reading in the system of literary education Тулекова Г.Х. Қазіргі қазақ тіліндегі етістікті сӛз тіркестері-нің грамматикалық құрылымыдары турасында...................................

86

91

97

101

105

111

117

122

127

132

136

142

147

153

158


5

Kazakh National Pedagogical

National University

named after Abai

BULLETIN

«Bulletin KazNPU named after Abai» Series «Рhilological sciences»

№2(68), 2019

Editor in chief

doctor of pedag. sc., prof., academician B.U. Smanov

Deputy Chief Editor

doctor of philology, professor B.Abdigaziuly

Scientific editors

doctor of philology, professor S.D. Abisheva

doctor of philology sciences, professor K.O.Esenova candidate of Philology

A.D. Ibrayeva

The editorial board members:

doctor of Philology, professor U.M. Bakhtikireeva (Russia),

PhD, professor I.Z. Belobrovceva (Estonia), doctor of Philology, professor

Erdogan Altynkainak (Turkey), doctor of Philology, professor

A.K. Kiklevich (Poland), doctor of Philology, professor

G.L. Nefagina (Poland), master, professor

Nonako Susumu (Japan), doctor of pedagogical sciences, professor

N.I. Ishekeyev (Kyrgyzstan), doctor of Philology, professor

Zhan Dingzhing (China), doctor of pedagogical sciences, professor

Chan Din Lam (Vietnam), Master of Philology Zh.A.

Zh.Sh.Sametova

(Executive secretary)

© Kazakh National Pedagogical University named after Abai, 2019

Registered in the Ministry of Culture and

Information of the Republic of Kazakhstan

8 May 2009 №10109-Zh/Ж

Signed in print 10.07.2019 Format 60x84 1/8.

Volume 46,25 teaching and publishing lists

Number of copies 300, Order 753.

050010, Almaty, Dostyk avenue 13, KazNPU anmed after Abai

Publishing House ―Ulagat‖ of the Kazakh National Pedagogical University named

after Abai

Tulekova G.H. Regarding the grammatical structures of verbal phrases in the modern Kazakh language Халел A. Дискурстың оқу түріндегі субъектінің номинацияларын талдау............................................................................................................. Halel A. Subject nominations analysis in the training type of discourse Шинтемирова А.М. Стилистическая характеристика фразео-логических единиц с числовым компонентом........................................ Shintemirova A.M. Stylistic characteristics of phraseological units with number component Шойбекова Ғ.Б., Абдирасилова Г.Қ., Ермекова Т.Н. Латын әліпбиіне кӛшу және оны тұрақтандырудың әлеуметтік және лингвистикалық алғышарттары................................................................ Shoibekova

G.B., Abdirasilova G.K., Ermekova T.N. Social and

linguistic background of the transition to latin alphabet and its stabilization

ӘДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

LITERATURE Ананьева С.В., Карлюкевич А.Н.

Казахско-Белорусские

культурные взаимоотношения: традиции и дальнейшее развитие.... Ananyeva S.V., Karlukevich A.N. Kazakh-Belarusian cultural relations: traditions and future development Асылбекҧлы С. Қазақ повесінің архетиптері........................................ Asylbekuly S. Archetypes of the kazakh story Ахметова А.М. Әдебиеттануда кӛркем концептінің зерттелу тарихы ........................................................................................................... Akhmetova A.M. History of artistic concept research in literary studies Ахметова Г.М., Рақыш Ж.С. Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі фольклорлық мотивтердің бейнелену ерекшелігі.................................. Akhmetova G.M., Rakysh Zh.S. The specificity of the image of folklore motives in modern kazakh stories Әділжан А. Зейнолла Сәніктің әдеби-тарихи зерттеулері................... Adilzhan A. Literary and historical research of Zeynolla Sanik Бегманова Б.С. Ұ. Доспанбетов «Кӛне қобыз күйі» повесі: сарын, ұлттық мінез................................................................................................. Begmanova B.S. Motif and national character in U. Dospanbetov's story «The melody of old cobus» Исламбаева З.У., Жумасеитова Г.Т. Творческое взаимодействие в культуре тюркского мира........................................................................ Islambayeva Z.U., Jumasseitova G.T. Creative interaction in the culture of the turkic world Кубдашева К.Б. Повествовательно-речевая организация произведений О.Бокеева и Ю.Герта......................................................... Kubdasheva K.B. Narrative speech organization of works of O. Bokeev and YU. Gerta Қожекеева Б.Ш., Бегманова Б.С. Абай мен қазіргі қазақ поэзиясындағы үндестік............................................................................. Kozhekeeva B.Sh., Begmanova B.S. Harmony in modern kazakh poetry and Abay Қҧтжанова Н.Б., Ержанова С.Б. А.Байтұрсынұлының ұлттық мүддесі Ә.Кекілбаев сараптауларының негізі ........................................ Kutzhanova N.B., Erzhanova C.B. National interest A. Baytursynuly basis for analysis A. Kekilbaev Лян В.В., Ахатова Б.А. Уникальность, особенности и место жанра «Young Adult» в современной художественной литературе................ Lyan V.V., Akhatova B.A. The uniqueness, peculiarities and place of the ―Young Adult‖ genre in contemporary fiction Мусаева И.А. Стихия романа в произведении «Муниснаме» Абубакра ибн Хосрова аль-Устада........................................................... Musaeva I.A. The elements of the novel in the work «Munisnam» by Abubakr ibn Khosrov al-Ustad

163

168

173

178

184

187

193

201

205

209

215

220

224

228

233


6

Орда Г.Ж., Маданова З. Ш.Айтматов пен З.Сәнік шығарма-ларындағы алғашқы ұстаз бейнесінің сомдалу ерекшелігі................... Orda

G.Sh., Madanova

Z. Artistic implementation of the image of a

teacher in the works by Ch.Aitmatov and Z.Sanik Оспанқҧлова Ш.А. Кӛркем мәтіндегі дейксис..................................... Osankulova Sh.A. Deixis in a literary text Поляк З.Н. Жанр фэнтези в современной казахстанской прозе для детей.............................................................................................................. Polyak Z.N. Genre fantasy in modern Kazakhstan prose for children Сарбасов Б.С., Онласын У.К. Жұмекен Нәжімеденов поэзиясындағы лирикалық кейіпкер........................................................ Sarbasov B.S., Onlasyn U.K. Lyrical images of poetry by Jumeken Nazhimedenov Телгараева Л. Б., Абдуллаева Ж.Т. Прецедентті мәтін және оның мәдениеттанулық үрдістегі рӛлі процессе............................................. Telgaraeva L.B., Abdullaeva Zh.T. Precedential text and its role in the cultural process Тҧяқбаев Ғ.Ә. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы шығармашылығының кеңестік кезеңде зерттелуі......................................................................... Tuyakbaev G. A. The study of Turmagambet Iztleuov‘s creative work in the soviet period

ПЕДАГОГИКА МЕН ӘДІСТЕМЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ ПРОБЛЕМЫ ПЕДАГОГИКИ И МЕТОДИКИ

PEDAGOGY AND METHODOLOGY PROBLEMS Abdykhalykova A., Amantayeva M. Using CLIL in the english classroom....................................................................................................... Aбдыхалыкова A., Aмантаева M. Ағылшын тілі сабағындағы CLIL қолдану Алибаева М., Нҧрғали С., Беласарова Ж. Кәсіби қазақ тілін витагендік технология арқылы меңгертуде қолданылатын жаттығулар жүйесі..................................................................................... Alibaeva M., Nurgali S., Belasarova Zh. The system of exercises used in teaching professional Kazakh language through vitagen technology Алиханқызы Г., Қалиолла А. Оқу процесінен тыс уақытта студенттік ұжымдағы ӛзара коммуникативті іс-әрекетті ұйымдастырудың жолдары....................................................................... Alihankyzy G., Caliolla A. Ways of organizing communicative activities among the students outside of class time Aubakirova G.T., Omar Zh.T. Features of the compilation and conduction of business role-playing games for students of economic profile............................................................................................................ Аубакирова Г.Т., Омар Ж.Т. Экономика бағытында оқитын студенттерге арналған бизнес-рӛлдік ойындарды құрастыру және жүргізу ерекшеліктері Дәулетбекова Ж.Т., Рауандина А.Қ. Латын әліпбиін ендірудің филолог студенттердің кәсіби-тұлғалық мәдениетін қалыптастыру-дағы маңызы................................................................................................ Dauletbekova Zh.T., Rauandina A.K. The role of the introduction of the latin alphabet in the formation of professional-personal culture of students-philologists Жазықова М.Қ., Ербулатова А.Қ. Қазақ тілін интенсив әдісімен оқыту: мәні мен маңызы............................................................................ Zhazykova M. K., Yerbulatovа A.K. Teaching kazakh language by intensive method: essence and content Кенжебекова Н.Ә. Бастауыш сынып оқушыларының тілдік дағдыларын қалыптастыру........................................................................ Kenzhebekova N.A. Formation of language skills of primary school students Мухамеджанова Б.Б., Сарина Г.Ж. Методика преподавания и изучения русского языка как неродного.................................................

240

244

248

252

256

263

269

274

279

284

290

294

299

306


7

Mukhamedzhanova B.B., Sarina G.Zh. Methods of teaching and learning russian as non-native Сарбалина А.Б., Сҥлейменова Ж.Н. Болашақ маманның кәсіби тілдік құзыреттілігін қалыптастырудың психологиялық қырлары..... Sarbalina A.B., Suleimenova Zh.N. Psychological sides of formation professional language competence of future specialists Сейсенбаева Ж.А., Сҥлейменова Қ.Қ. Мектеп оқушыларының оқырмандық қабілетін дамыту мәселесі................................................. Seisenbayeva ZH.A., Suleimenova К.К. The problem of reading abilities of schoolchildren in literary education Seitenova S.S. Differentiated approach to teaching younger students in the study of orthography............................................................................... Сейтенова С.С. Кіші мектеп оқушыларына емлені оқытуда дифференциалды тәсіл арқылы үйрету Suleimenova Zh.N., Duisebekova Zh.M., Shaimerdenova Zh. Using internet testing in evaluating the culture of speech of future teachers........ Сҥлейменова Ж.Н., Дҥйсебекова Ж.М., Шаймерденова Ж.Қ. Болашақ мұғалімдердің сӛз мәдениетін бағалауда интернет-сауалнама әдісін қолдану Тажибаева М.Д. Роль лексической базы в формировании полиязычия в дошкольных учреждениях................................................ Tazhibayeva M.D. The role of lexical base in the formation of multilingualism in preschool institutions

АУДАРМАТАНУ ПЕРЕВОДОВЕДЕНИЕ

TRANSLATION Асыл М.Б., Қатбаева Г.Қ. Қытай тіліндегі дағдылы тіркестердің қазақ тіліне аударылуы Assyl M., Katbayeva G. Translation of the characteristic expressions of the chinese language into the kazakh language Оразақынқызы Ф., Жайлауова З.Б. Проблемы перевода фразеологических сращений с китайского на русский язык Orazakynkyzy F., Zhailauova Z.B. Problems of transfer of phraseological adjustments from the chinese to the russian language Біздің авторлар...........................................................................................

Our authors

Мақаланы рәсімдеудің тәртібі........................................................ General requirements for the content and the format of articles for publication

311

316

321

325

330

334

341

345 357

Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті Алқасының (2003 жылғы 26 маусым №433-3 ж бұйрығы) шешімі негізінде

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршы журналының «Психология» сериясын психология ғылымдары бойынша

диссертациялардың негізгі ғылыми нәтижелерін жариялайтын басылымдар тізбесіне енгізілгені туралы хабарлайды.

На основании решения Комитета по контролю в сфере образования и науки (приказ №433-3 ж от 26 июня 2003 г.) Вестник

КазНПУ им. Абая, серия «Психология» внесен в перечень изданий для публикаций основных научных результатов диссертаций

по психологическим наукам.

On the basis of decision of Committee for control in sphere of education and science (order №433-3 ж from June 26.2003) Bulletin of

Abai Kazakh national pedagogical university, series «Psychology» is included into the list of issues to publish the basic scientific results of

dissertation of psychological sciences.


8

ТІЛ БІЛІМІ ЛИНГВИСТИКА

LINGUISTICS

МРНТИ 16.01.09

Г.Қ. Абдирасилова1

1Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті

Алматы қ., Қазақстан

ОРТА ҒАСЫР ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕР ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК ЖҰРНАҚТАРЫНЫҢ СӨЗ ТУДЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аңдатпа

Мақалада орта ғасыр ескерткіштеріндегі етістік жасаушы жұрнақтардың жуан және жіңішке вариант-

тары жайында сӛз болады. Мұнда Қожа Ахмет Йасауи еңбектері, Алтын Орда мен мәмлүктік Египетте

жазылған мұралары, М.Қашқари ―Диуани хикмет‖ еңбегі, Сәйф Сараидің ―Гүлістан‖ және ―Хұсрау мен

Шырын‖ шығармаларындағы етістік жасаушы жұрнақтардың жуан және жіңішке варианттарын мысал-

дар арқылы кӛрсетіледі. Мәселен, Йасауи хикметтерінде сын есімге -а, жұрнағы жалғану арқылы туынды

етістіктер жасалған: сын есімге -а жұрнағы жалғану арқылы жасалған етістіктер, сын есімге -ы, -і етістік

тудырушы жұрнақтар жалғанған етістіктер, сын есімге -іл жұрнағы жалғанған туынды етістіктер, -ла,-ле

жұрнағының сын есімнен етістік тудыруы арқылы жуан және жіңішке варианттары мысалдармен берілді.

Зерттеу барысында зат есімдер мен сын есімдерден туынды етістік жасаушы жұрнақтар ӛте кездеседі.

Дегенмен, олардың беретін мағыналарында айырмашылықтар байқалмайды.

Кілт сӛздер: орта ғасыр ескерткіштері, етістік жасаушы жұрнақтар, жуан және жіңішке варианттар,

жазба ескерткіштер.

G.K. Abdirasilova1

1Kazakh National Women's Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan

FEATURES OF WORD-FORMATIVE VERBAL SUFFIXES IN THE LANGUAGE

OF THE WRITTEN MONUMENTS OF THE MIDDLE AGE

Abstract

In the article thick and thin versions of verbal derivatives in medieval monuments are considered. Here are

examples of the works of Khoja Ahmet Yasawi, the heritage of the Golden Horde and the Egyptian heritage, the

works of M. Khashkar, "Sophia Hikmet", as well as the thick and thin versions of verbs produced by the genres of

Suif Saray "Gulistan" and "Khushrau and Shyryn."For example, Yassawi xïkmetterinde connects to the adjective

suffix -A, derived verbs: adjectives abuse the made compound, created by the suffix, verbs, adjective cent of

students associated with the verb suffix causes verbs, verbs, adjectives related to the suffix -il -la, with

exaggerated and subtle suffix variants, the suffix suffix. In the course of the study, nouns and adjectives are

derived from the derivatives of nouns. However, there are no differences in their meanings.

Keywords: Medieval monuments, verb derivatives, thick and thin versions, monuments.


9

Г.К. Абдирасилова1

1Казахский национальный женский педагогический университет, г. Алматы, Казахстан

ОСОБЕННОСТИ СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ГЛАГОЛЬНЫХ СУФФИКСОВ

В ЯЗЫКЕ ПИСЬМЕННЫХ ПАМЯТНИКОВ СРЕДНЕВЕКОВЬЯ

Аннотация

В статье рассматривается о толстых и тонких вариантах глагольных суффиксов в памятниках

средневековья. Здесь приведены примеры произведений Кожи Ахмета Ясави, наследия Золотой Орды и

египетского наследия, работы М.Хашкара «Дивани хикмет», толстые и тонкие варианты производных

глагола «Гулистан» Саифа Сары и «Хушрав и Ширин». Например, в рассказах Ясави производные

глаголы состоят из прилагательных, включая производные: глаголы, созданные прилагательными,

прилагатель ные, глаголы с подробными суффиксами, прилагательные с производными и производными,

с примерами толстых и тонких вариантов, с помощью глагола для создания глагола. В ходе исследования

существительные и прилагательные являются производными от производных глаголов. Тем не менее, нет

никаких различий в их значениях.

Ключевые слова: средневековые памятники, словообразовательные суффиксы глаголов, толстые и

тонкие варианты, письменные памятники.

Кіріспе

Ә.Нәжіп ХІ-ХҮ ғғ. аралығындағы жазылған мұраларды терең зерттей келе, бұл кезеңде бір емес,

бірнеше әдеби тілдердің болғанын анықтады. Ғалымның кӛзқарасы бойынша, қарахандықтар династиясы

дәуіріндегі қарлұқ-ұйғыр әдеби тілімен қатар, ХІ ғасырда Сырдарияның тӛменгі ағысында тұратын

халықтар қыпшақ-оғыз әдеби тілінде сӛйлеген.

Түркітанушы ғалым Н.А. Баскаковтың айтуынша, Х-ХІІ ғасырларда кеңінен қолданыста болған

тілдер тобына енетін тілде жазылған болуы мүмкін. [1, 304] Ал Қараханид дәуірінде басым қолданылған

тілдерге тәжік, Орта Азияда иран тілдерінің элементтері кӛп қолданылған.

Орта ғасыр шығармаларын зерттеген түркітанушы ғалым Ә.Нәжіп Қожа Ахмет Йасауи еңбектерін

зерттеп, хикмет тілінің қай тілге кӛбірек жақындайтыны жӛнінде мынадай пікір келтіреді: ―Известно, что

в низовьях реки Сырдарья начала ХІ в. жили огузские племена. Когда они продвинулись вглубь Средней

Азии, их место заняли кыпчаки‖ [2, 55].

Ал қыпшақ тілдер тобындағы бірден-бір тіл қазақ тілі екенін, сонымен бірге Қожа Ахмет Йасауидің

қазақ жерінің азаматы, түлегі екенін ескерсек, хикмет тілінің де қазақ тіліне қатысы бар екендігі анық.

Ендеше Ә.Нәжіптің түпкі ойы оғыз-қыпшақ, оның ішінде қазақ тіліне жақындығы бар деген ойдың ұшқы-

ны байқалады. Ғалымның бұл пікірінің жаны бар. Орта ғасыр ескерткіштерін жүйелі, толық зерттеген

ғалым ретінде пікірінің дұрыстығына кӛз жеткізуге болады. Алтын Орда мен мәмлүктік Египетте жазыл-

ған мұраларды да түбегейлі зерттеп, сол саладан докторлық диссертациясын қорғаған ғалымның ―Диуани

хикмет‖ еңбегі қыпшақ тілінің негізінде жазылған. Аздап онда оғыз тілінің де әсері болған. Ал шығыс

элементтеріне келетін болсақ, кітаби тілдің әсерімен енуі мүмкін деген пікірін бізге дейінгі ғалымдар

қолдаған болатын. Біз де осы пікірге тоқтағанды жӛн санап отырмыз.

Йасауи шығармаларының тілі туралы ғалымдар пікірі әрқилы болғанымен, бүгінгі күнде де толық

зерттелді дей алмағанымызбен, қай тілде жазылды деген мәселе толыққанды басы ашық мәселе болып

отыр. Әр түркі жұртының ӛкілдері ӛздерінің тілдік элементтеріне жақындатып, ӛз туындысы деп тану да

кездесіп жатады. Дегенмен, Қожа Ахмет Йасауидің қазақ жерінде туып, шығармаларын осы жерде туын-

датып, осы жерде сүйегінің жатқаны да баршаға аян. Осы кезең туындыларының тілі туралы пікірлер де

сан қилы. Тілші-ғалымдардың Х-ХІІ ғасыр жазба ескерткіштерін Қараханид әдеби тілінің дәстүріндегі j

тобындағы оғыз-қыпшақ тілінде (кей деректер бойынша шағатай тілі) жазылған туындылар деп қарайтын

пікірлері де бар.

Кӛне түркі жазба ескерткіштерін зерттеуші ғалым Ғ.Айдаров туынды етістіктердің жасалуы негізгі

түбір етістіктерге қосымшалар жалғану арқылы жасалатынын айта келіп, ӛзге ғалымдар секілді есім негіз-

ді және етістік негізді болып екіге бӛлінетіндігін айтады. Есім сӛздерге –а, -е, -ла, -ле, -лан, -лен, -лат, -

лет, -д, -ад, -ед, -ай, -ей, -қ, -к, -ық, -ік, -шур, -шүр сияқты жұрнақтар жалғану арқылы жасалатындығын

кӛрсетеді [3].

Ескерткіштер тіліндегі сӛз жасайтын жұрнақтарды зерттеген Ә.Керімов Сәйф Сараидің ―Гүлістан‖

және ―Хұсрау мен Шырын‖ шығармаларындағы етістік жасаушы -ы, -и, -у, -ү жұрнақтарының бар екенін


10

уды, (ұйықта), бәрки (бекі), қуры (құрғау) деген мысалдар арқылы дәлелдейді. Осындай дәлелдер орта

ғасыр ескеркіштерінің бірі Қожа Ахмет Йасауидің хикметтерінен де кездеседі. Арыб, сауытмаса,

қақылур, беркін, бақыласан деген етістіктер – осының айғағы. Жоғарыда кӛрсетілген ескерткіштерде де -

ы жұрнағы арқылы жасалған туынды етістіктердің саны аз екенін байқауға болады. Бүкіл туындының ӛн

бойында бес туынды етістік кездесті. Махмуд Қашқари сӛздігінде берік, беркіну сӛздерінің мағынасы

мықты, жабық, бекем деген мағыналарды береді екен, Махмуд Қашқари: ―Бұл сӛздің негізі бәк‖ деп

кӛрсетіп, р-ның артық екенін айтқан болатын [4, 53]. Осы беркін сӛзі біздің тілімізде бекін, мықты болу

деген мағынаны білдіреді – Рахматындын муждә беркін 'асы құлгә. Қазақ тілінде беркіну сӛзі қолда-

нылмайды. Бірақ жергілікті тіл ерекшеліктерінде беркіну сӛзін Махамбет шығармаларынан кездес-тіре-

міз. Беркініп садақ асынбай, ерлердің ісі бітер ме?! деген жолдардағы беркіну сӛзі ХҮІІІ ғасырдың аяғы

мен ХІХ ғасыр басында қолданылғандығы белгілі. Жергілікті тіл ерекшеліктері де белгілі деңгейде тілдік

ӛзгерістерді шешуге кӛмектеседі.

Р.Сыздық бәркітіб деген етістіктің хикметтер тілінде кездесетіндігін айтып, -іт жұрнағы арқылы

жасалған етістік деп таниды [5,142].

Бұл сӛздер ―Хұсрау мен Шырын‖ туындысында Нечә ким талбысам бәркир бу бағым – Талпынған

сайын бекі р бұл бауым (ХШ, 95 б.) деген тұлғада қолданылса, М.Қашқаридың еңбегінде Ол таварын

бәркләди – ол малын бекітті (ІІІ, 448 б.) тұлғаларында қолданылған. М.Томанов: ―Байырғы етістіктер

құрамынан кездесетін аффикстердің бірі -ы, -і. Алайда -ы, -і арқылы жасалған етістіктердің саны қазіргі

қазақ тілінде аса кӛп емес, бірақ олар сӛздік қордың байырғы түріне жатады. Бекі, тыншы, ренжі, (реніш

есімінен), мүңкі (мүңк ескі түркі тілінде иіс) т.б.‖ [7,261].

Біздің ойымызша, қарымас және қарамас деген сӛздерге а және ы дыбыс алмасуы бар.

Б.А. Серебренников пен Н.З. Гаджиеваның да еңбектерінде -ы, -и жұрнағы арқылы жасалған

әзірбайжан тіліндегі бәрки – мықты болу сӛздерін мысалға келтіруге болады. [6; 236]

Йасауи хикметтерінде сын есімге -а, жұрнағы жалғану арқылы туынды етістіктер жасалған.

Сын есімге -а жҧрнағы жалғану арқылы жасалған етістіктер:

Жаның қинаб заққум чайнаб 'ашиқ болғыл, Башың ойнаб ол жан сізләб садиқ болғыл (56б, 4-5).

Сахарлары жаным қинаб қан йығламай, Алла дебан қанлар йұтұб зар еңрәнмәй (60б, 8-9). Бәндә болсаң

мәнмәнлікні зинһар ташла, Сахарлар жаның қинаб ынмай ішлә Йолдын азған бәндәләрні йолға башла,

Бір ләхзада дилләріні сафа қылдым (101а, 12-13).

Сын есімге -ы, -і етістік тудырушы жҧрнақтар жалғанған етістіктер.

Рийазатта һарыб ачыб азыб қалсам, Дустлар, хожам мәні бәндәм дегәймукин (13б, 4-5). Йолда ӛлүб

кӛңліні сауытмаса биһрақ (29б., 11). (күн суыды). Күйдүргучі йақдұрғучы һич тұрарың йоқ, От дек

тұташыб бақыласан кәун-у мәкәндә (28а, 10-11).

Сын есімге -іл жҧрнағы жалғанған туынды етістіктер:

Он йашымда ол йол таптым тірілмәдім (44б, 12).

Йасауи хикметтерінде тірі-л-мәдім, и-іл, ӛргүләйін секілді -іл қосымшасы жалғанған етістіктер кез-

деседі. -іл, -л қосымшалары таза динамикалық қозғалысты білдіретін сӛз тудырушы аффикстер қатарына

жатады. Мысалы, тірілу етістігі, йілу, ӛркүләйін етістіктері кӛз алдымызға қимылды елестетеді. Қимыл-

дың, динамикалық қозғалыстың елестеуін аңда, байқа, түсіну, білу қиялдау секілді етістіктермен салыс-

тырып кӛруге болады. Бұл тілдік бірліктер де іс-әрекеттің мәнін білдіретін етістіктер болғанмен, олардың

семантикалық ерекшеліктері ӛзгеше.

-ла,-ле жҧрнағының сын есімнен етістік тудыруы:

Рухұм болғай аңа дәйим мәдәдкәр, Йүрәгін қан етіб йоқласа һәр бар. (10а, 6-7). Пирсіз хизмәт сәңә

үшбу тамашалар керәк, Сән әгәр диуана сән тағдын ӛзүң ташла сән-а (98а, 8-9). Хошламайдүр 'алимлар

бізні айтған түркині, Ма'насыға барсалар йергә қойар бӛркіні (32а, 4). Рахат ташлаб жан михнәтін

хошләгәнләр, Мәулім оны 'азизлаб кӛкдә орын берді-йа (39б, 8). Оғлыны кӛб йоқлады, Кӛзі йашға толды-

йа (105б, 8). Дустлар мәні йоқлағай.

Барлығы сын есімдерге -ла, -лә жұрнағы жалғану арқылы 7 етістік туындаған. Қожа Ахмет Йасауи

шығармаларына жиілік талдау жасау барысында 4 сын есімге -ла, -лә жұрнағы жалғану арқылы етістік

туындағаны анықталды. Біріншіден, жұрнақтар түбір сын есімдерге жалғанған. Екіншіден, түбір сын есім

болғандықтан сапалық сын есімдерге жалпы түбір сын есім болғандықтан сапалық сын есімдерге жал-

ғанған. Негізінен, аффикстің бұл тұлғасы -ла, -ле күйінде сапалық сын есімдерге жалғанатындығын, қал-

ған морф тұлғалары қатыстық сын есімдерге жалғанатындығын қазақ тіліндегі туынды түбір етістіктерді

зерттеген ғалым А.Хасенова айтқан болатын. Ғалымның ойы ӛз түпнұсқасында былай беріледі: ―-ла, -ле

аффиксі сын есім тобына жататын сӛздердің бәріне бірдей қосыла бермейді және бұл аффикс арқылы сын


11

есімдерден жасалған туынды түбір етістіктердің бәрінің мағынасы бірдей болмайды. Сапалық сын есім-

дерге бұл аффикс негізінде -ла, -ле күйінде, ал кейбіреулеріне, қатыстық сындарға …-дан, -ден түрінде

қосылады‖ [8,53]. Сын есім тұлғасына жалғануда ғана емес, барлық сӛздерге жалғануына байланысты -

ла, -ле … жұрнақтары жалғануы жағынан, сӛз тудыру қабілетінің жоғарылығына байланысты ӛнімді

жұрнақтар қатарынан орын алады.

Э.В. Севортян ӛзінің ―Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке‖ атты еңбегінде

әзірбайжан тіліндегі аталған жұрнақтың грамматикалық, сӛзжасамдық ерекшеліктеріне толық тоқталып,

кӛптеген талдаулар жасайды. Ӛзбек ғалымы А.Г. Гулямовтың, чуваш ғалымы О.И. Левитскаяның, якут

ғалымы Л.Н. Харитоновтың, А.Хасенованың, сӛзжасамдық тұрғыда жұрнақтардың парадигмалық сипа-

тын берген А.Салқынбайдың еңбектерінде ӛте кӛп талданып, мағыналары кӛрсетіледі. Мысалы, сын

есімдерге жалғанғанда туынды етістіктердің мағыналары былайша топтап беруге болады:

- Субъектінің бір сападан екінші сапаға ауысу, ӛту процесін кӛрсетеді. - Бір сападан ӛздері жасалып тұрған сапаға ауыстыру процесін білдіріп, актив субъектінің іс-әрекеті

болады [8, 53].

Қазақ грамматикасында сын есім негізді -ла, -ле жұрнақтары жалғану арқылы жасалған туынды етіс-

тіктер заттың: түсін, кӛлемін, дәмін, сапасын білдіретін мағыналарды ӛз бойына жинақтайтыны айтылады

[9, 381].

Сын есімге -ай жҧрнағы жалғанған етістіктер:

Тынмай 'ашиқ дейүр дәйим худаға йалбарыб, Йүрүр аның ишқыда күндүзләрі сарғайыб. Қызыл йүзні

за'фаран дек сарғайтмайын, Йетмәсә 'ашиқ мурадыгә жан тартмайын).

А.Ысқақовтың қазіргі қазақ тілінің морфологиясында есім сӛздерге жалғану арқылы жасалатындығы

айтылған: “-ай (-ей, -й)” жұрнағы арқылы жасалған етей, күшей, мұңай, кӛрік-ей, құтай, отай, тарай,

кеңей, қарай, қартай, молай, кӛбей, зорай… тәрізді етістіктермен қатар, оның кӛне екендігіне айғақ болар-

лық ұл (ы) ғай (ұлғай), үлк-ей (үлкей), сар (ы) ғай (сарғай), ұзын, ұз-ақ (ұзар), ұзай сияқты байырғыланып

кеткен етістіктер де бар [14, 234].

Ал -ай жұрнағы ―Гүлістан‖ мен ―Хұсрау мен Шырын‖ ескерткіштерінде ғалым Ә.Керімов ұлғай

деген бір ғана сӛздің құрамында кездескенін айтады. Мысалы, ―Гүлістан‖ ескерткішінде Улғайдың мәним

кәтимдә – ұлғайдың менің қасымда дегенде және ―Хұсрау мен Шырын‖ туындысында Бираз улғайса

тохшунлуқ унутқай – біраз ұлғайса, асаулықты ұмытқай деген мысалдарда ғана берілетіндігін ғалым

айтып ӛтеді.

Ғалымдардың пікірінше, -ай жұрнағының кӛне түркі тілдеріндегі кӛріністері ӛзгеше тұлғада кездесе-

тіндігін айтады. Егер А.Есенқұловтың етістік тудырушы жұрнақтарының ішінде -ад, -ед:башад, буңад,

йегед, қутад, қулад, кӛнед деген сӛздерді мысалға келтіреді де, осы мысалдар д-й сәйкестіктері арқылы

құтай деген мысалдарды береді. Бұл тілдік деректер -ай, -ад жұрнақтарының мәндес, мағыналас екенді-

гін байқаймыз. Ғалымдардың үндес пікірін Ә.Керімов те жалғастырған: ғалым -ай жұрнағының кӛне

түркі тілдерінде -ад, ат, -аз тұлғаларында кездесетіндігін, д-з-й дыбыс сәйкестіктері арқылы ұлғат//ұлғаз

тұлғасында қатар қолданылғанын М.Қашқаридың еңбектерінен кӛруге болады. Біздің тарапымыздан

түркітанушылардың пікірлерін мынадай мысалдармен толықтыруға болады: құтадғу, т.б. сонымен қатар

-ай жұрнағының -ар, -ғар, -ал жұрнақтарымен де мәндес екендігін Ә.Керімов айтып ӛтеді. Мысалы, ӛзге

түркі тілдерінде сарғар (тува), сара (гагауз), сарал (чуваш, түрікмен), сарғай (қазақ) тұлғаларында келіп,

қосымшалардың дыбыстық ӛзгерістер арқылы келетінін байқауға болады.

Қазақ тілінің тарихи грамматикасын зерттеуші М.Томанов есім түбірден етістік жасайтын ежелгі

аффикстердің бірі – -қар, -гер жұрнағының Алтын Орда дәуіріне дейінгі жазба ескерткіштерде башғар,

ішкер тұлғаларында кездеседі. М.Қашқаридың сӛздігіндегі суғар, отғар, түзгер етістіктері де етістік ту-

дырушы жұрнақтардың даму эволюциясының күрделі екендігін кӛрсетеді. Біздің тілімізде суар = суғар,

теңер = теңгер, оңар = оңғар т.б. секілді мысалдар қосымшалардың генетикалық байланысын байқата-

ды. Осындай тілдік деректер етістік тудырушы -ар аффиксі мен -ғар аффикстерінің ертеде бір тұлға

екенін дәлелдейді. -Қар, -ғар, -гер және -ар, -ер аффикстерінің түркі тілдерінде кездесетін сарар, сарғар,

сарғай деген мысалдан ӛзге тазар тазғар деген тілдік бірліктер арқылы да анықтауға болады.

М.Томановтың пікірінше: ―-ғар аффиксінің әр түрлі фонетикалық ӛзгерістерге түсуінің нәтижесінде сӛз

құрамындағы аффикс бірде -ар, бірде -ай, бірде -ғыз сипатын алған да, бір ғана морфологиялық сипат-

тағы сӛздер әр түрлі болып қалыптасқан‖. Бұл жерде тілімізде кӛп кездесетін дивергенция, дәлірек айтсақ,

фонетикалық дивергенция құбылысын байқауға болады. Ә.Керімов Гүлістан ескерткішінде қарар, чуваш

тілінде хурал, қазақ тілінде қарай деген тілдік бірліктер орта ғасыр ескерткіштеріндегі қосымшалардың

тұлғаларының тұрақтанбағанын кӛрсетеді. Мысалы, түркімен тіліндегі ұлал етістігі қазақ тіліндегі ұлғай


12

етістігінің тұлғалық ӛзгеріске түскен формасы. -ай-ар-ал тұлғаларының дамуындағы -ал қосымша тұлға-

сының этимологиясын ашуға ұмтылған ғалым Ә.Керімов: ―М.Қашқаридың сӛздігінде қутатты // құталды

– құтты болды (1 том, 138, 345 беттер). М.Қашқаридың этимологиясы бойынша, құталды етістігі құт алды

– бақыт тапты тіркесінен қысқарған (2 том, 138 б.). Егер осы этимология дұрыс болса, онда құтай сӛзінің

түбірі – құ-, -ал бӛлшегі әуелде ал (бери) деген жеке сӛз‖. Әрине, қаншалықты шындыққа жанасымды

екені белгісіз, дегенмен, тілімізді зерттеуде осындай пікірлер бар.

Негізінен, -ғар, -ар, ай, -ал, -ғай жұрнақтарының беретін мағыналары бірдей болғандықтан олардың

қайсысынан қайсысы туындап тұрғанын анықтау қиын. Тілімізде ғ дыбысының тұрақсыздығы, түсіп

қалуы қ, к, г дыбыстарының тұрақсыздығы қатар жүзеге асады. Ертеден бізге жеткен жазба ескерткіштер

тілінде осы дауыссыз дыбыстардың сӛз ортасындағы қолдану қазіргі түркі тілдерінде ала-құлалық бай-

қалады. Мысалы, түркі тілдерінің оғыз, қарлұқ тобындағы тілдерінде, кейбір қыпшақ тобындағы тілдерде

ғ, г дыбысының тұрақсыздығы байқалады. Мысалы, қазақ тілінде құлақ болса, кӛне түркі тілінде құлғақ

тұлғасында кездеседі. Емгек, құлғақ т.б. сӛздер кездеседі.

Түркітанушы ғалым Б.Сағындықұлының пікірінше, шыңғыр, сыңғыр, даңғыр т.б. сӛздердегі ғ, қ

дыбыстарының ерекшелігін түсіндіруге болады деп есептейді: ―Кӛне =уқ //=уғ, жаңа =у жұрнағына аяқ-

талған сӛздер ертеректе конверсия тәсілі арқылы зат есімге яки сын есімге айналып кеткен. Азуқ, йазуқ,

шыжық – кӛне заманда етістіктен есімге айналған сӛздер. Бұларға ур= кӛмекші етістігі қосылғанда ―азуқ

ур‖, ―йазуқ ур‖, ―шыжық ур‖ типіндегі тіркестер жасалған. Уақыт ӛте келе ―аз+ғыр=, жаз+ғыр=,

шыж+ғыр=‖ формасында қайта қалыптасқан. Мысалдардан түбірдегі ғ дауыссызының қосымшаға ығыс-

қандығы анық байқалады. Тапсыр = (бір істі біреуге міндеттеу, жүктеу, арту) етістігінің туынды түбірі –

табыс. Оған =ыр жұрнағы қосылғанда морфологиялық құрамы ӛзгереді: тап+сыр=. ыр=(=ір) жұрнағы-

ның алдындағы барлық дауыссыздар осы сияқты пайда болған [10, 122].

Қорытынды

М.Қашқаридың -ар, -ғар аффикстерін талдауда ―қызар етістігін қызыл ерді тіркесінің құрамындағы

сӛздердің бір-бірінен кірігуінің нәтижесінде жасалса керек‖. Ғалым М.Томановтың пікірінше, М.Қашқари

-ар және -ғар аффикстерін бӛлек берген, сол себепті мұндағы назар аударатын жайт екеуі екі аффикс

болуы мүмкін деген тұжырымы бар. Сӛзбе-сӛз келтірсек, ―Қашқари заманында түркі тілдерінде -ғар және

-ар аффикстері бір тұлғаның тарихи варианттары емес деп қарауға мүмкіндік береді. М.Қашқари кӛрсете-

тін кейбір сӛздердің дыбыстардың ауысу заңдылығының негізінде қазақ тілінде ӛзгергені соншалық,

олардың алдыңғы сипатын айқындау қиын. Мысалы, Қашқари -ар аффиксті мына сӛздерде кӛрсетеді:

кӛлер – судың кӛп болып жиналуы, қазіргі қазақ тілінде бұл сӛз кӛлей түрінде айтылады (р>з>й) да, бір

нәрсенің шамадан тыс ұлғаюын, жайылуын білдіреді‖. Жоғарыдағы тарыл - тарай, қызылар - қызар,

қартар - қартай, кӛпәр - кӛбей секілді мысалдар тілімізде осындай тілдік бірліктердің бар екенін кӛрсе-

теді, дәлелдейді. Дегенмен, -ғар, -гер, -ар, -ер, ыр, -ір, -р қосымшаларының генетикалық жағынан байла-

нысы бар екені сӛзсіз. Оны тіліміздегі тілдік деректер дәлелдей алады. Дей тұрғанмен, М.Томановтың

мына бір пікірінің де жаны бар: ―Қазақ тіліндегі -ар (-ер, -ыр, -ір) аффиксі барлық жағдайда да -ғар(-ғыр)

аффиксінің тарихи варианты деп қарауға келе бермейді. -ғар қосымшасының қазақ тіліндегі тарихи

варианты бірде -ар (-ер, -ыр) болса, бірде -а (-е, -ы, -і) болуы да мүмкін. Екінші жағынан, кейбір сӛздер -

ар аффиксінің әбден қалыптасқан, осы күйге түскен кезеңінде жасалуы мүмкін‖.

Зат есімдер мен сын есімдерден туынды етістік жасаушы жұрнақтар қайталанып та келе береді.

Мысалы, -а, -ә жұрнақтары, -ла, -лә жұрнақтары қайталанып келгенмен, олардың жалғанған түбірлері екі

түрлі сӛздер тобына жатады. Дегенмен, олардың беретін мағыналарында айырмашылықтар байқалмайды.

-ы, -і, -іл, -ай, -ар жұрнақтары арқылы жасалған сӛздердің де беретін мағыналарында сол затқа, заттың

сынына айналу мағыналары бар екенін кӛруге болады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Баскаков Н.А Историко-типологическая морфология тюркских языков. – М.: Наука, 1979. – 273 б. 2. Наджип А.Н. Исследования по истории тюркских языков ХІ-ХІҮ вв. – М., 1989. – 550 б. 3. Айдаров Ғ. Кӛне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1986. – 180 б. 4. Керімов Ә. Түркі әдебиеті ескерткіштері тіліндегі сӛз жасайтын жұрнақтар (ХІҮ ғасыр). –

Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті,

1999. – 110 б.

5. Сыздықова Р. Ясауи хикметтерінің тілі. – Алматы: Сӛздік-Словарь, 2004. – 552 б. 6. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. –

М.: Наука, 1986. – 302 б.


13

7. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 264 б.

8. Хасенова А. Қазақ тіліндегі туынды түбір етістіктер. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым

академиясының баспасы, 1959 б. – 175 б.

9. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сӛзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. – 784 б.

10. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат,

1994. – 168 б.

МРНТИ 12.17.06

Г.Алиханқызы1, А.Қалиолла

2

1Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Алматы қ., Қазақстан 2әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Алматы қ., Қазақстан

ҚЫТАЙ ТІЛІ ФОНЕТИКАСЫНЫҢ ӨЗГЕ ДЕ ТІЛДЕР ФОНЕТИКАСЫНАН ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Аңдатпа

Мақалада қытай тілін үйренудің бүкіл барысы жӛнінде айтқанда, қытай тілінің фонетикасын үйрену

ӛте маңызды екеніне тоқтала келе, қытай тілінің фонетикасы дұрыс оқытылған жағдайда, сӛйлеген

сӛздерімізді, айтылған ойымызды жаңсақ түсіну орын алуымен қатар, қытай тілінде қарым-қатынас жасау

үдерісі қиындап кетуі әбден мүмкін екендігі жайлы айтылған. Сондықтан, қытай тілінің дыбыстау

жүйесін үйрену осы тілді оқудың басты мақсатты тілді талап деңгейіне сай меңгерудің алғы шарты болып

табылады.

Қытай тілі – әлемде кең таралған сино-тибеттік тіл тумасының маңызды ӛкілі. Қазіргі заманда бұл

тілде тек қана Қытай Халық Республикасының тұрғындары сӛйлеп қоймай (шамамен 1,3 миллиард адам),

оның сыртында оңтүстік-шығыс Азия елдері, соның ішінде Тайланд, Индонезия, Лаос, Сингапур

мемлекеттерінің азаматтары қолданып отыр. Қытай Халық Республикасының аумағынан тыс жерлерде

кем дегенде 450 миллион этникалық қытайлар осы тілді сақтап қалған. Бүгінгі күні қытай тілі Біріккен

Ұлттар Ұйымының ресми алты тілінің біреуі болып саналатына тоқталған.

Тҥйін сӛздер: ҚХР, мемлекет, қарым-қатынас, қытай тілі, фонетика, дыбыс, иероглиф.

G.Alihankyzy1, A.Caliolla

2

1Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan;

2Al-Farabi Kazakh national Universit

Almaty, Kazakhstan

VALUE AND FEATURES OF PHONETICS OF THE CHINESE LANGUAGE FROM PHONETICS

OF OTHER LANGUAGES

Abstract

The article says that the study of Chinese phonetics is very important when the phonetics of the Chinese

language was studied correctly, it is not only that there is a wrong understanding of our speeches, statements,

statements, but also that the process of communication in the Chinese language can be difficult. Therefore, the

study of the sound system of the Chinese language is a prerequisite for mastering this language in accordance with

the need of the main target language.

Chinese is an important representative of the widespread Sino-Tibetan language in the world. Currently, this

language is spoken not only by residents of the people's Republic of China (about 1.3 billion people), but also by

citizens of South-East Asia, including Thailand, Indonesia, Laos, Singapore. At least 450 million ethnic Chinese

outside the people's Republic of China have retained this language. To date, Chinese is one of the six official

languages of the United Nations.

Keywords: China, state, relations, China, phonetics, sound, hieroglyph.

http://engime.org/sabati-tairibi-otstik-amerikani-fizikali-geografiyali-orin-mat.html


14

Г.Алиханкызы1, А.Калиолла

2

1 Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г. Алматы, Казахстан

2 Казахский национальный университет им. Аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан

ЗНАЧЕНИЕ И ОСОБЕННОСТИ ФОНЕТИКИ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА

ОТ ФОНЕТИКИ ДРУГИХ ЯЗЫКОВ

Аннотация В статье говорится о том, что изучение фонетики китайского языка очень важно, когда фонетика

китайского языка изучалась правильно, речь идет не только о том, что происходит неправильное понимание наших выступлений, высказываний, высказываний, но и о том, что процесс общения на китайском языке может затрудниться. Поэтому изучение звуковой системы китайского языка является предпосылкой к овладению этим языком в соответствии с потребностью главного целевого языка.

Китайский язык является важным представителем распространенного в мире сино-тибетского языка. В настоящее время на этом языке говорят не только жители Китайской Народной Республики (около 1,3 миллиарда человек), но и граждане стран Юго-Восточной Азии, в том числе Тайланд, Индонезия, Лаос, Сингапур. Не менее 450 миллионов этнических китайцев за пределами китайской народной республики сохранили этот язык. На сегодняшний день китайский язык является одним из шести официальных языков Организации Объединенных Наций.

Ключевые слова: КНР, государство, отношения, Китай, фонетика, звук, иероглиф. Кіріспе. Әлем дамуының индустрияландыру сатысынан кейінгі кезең жаһандану сипатындағы әдеріс-

термен тығыз байланысты. Қоғам дамуының барлық саласындағы геосаяси, коммуникациялық және ақпараттық жаңару мен ӛзгерістер олардың жанданып орын алуына бірден бір себеп болды. Әлемдік нарық аясының кеңеюі бұқаралық мәдениет қалыптарының қанат жаюына ерекше әсерін тигізді. Мемлекеттер арасындағы күшейе түскен интеграция үдерістері гуманистік құндылықтар арасында дәнекер болатын, шетел тілдері мен мәдениеттерін айқындайтын мәдениетаралық білім беру жүйесін де қамтиды. Сондай жаһандық тілдердің бірі және бірегейі қытай тілі болып саналады. Қытай елі болса халық саны жағынан әлемдегі ірі елдердің кӛшбасында. Сонымен қатар, қытай елінің экономикасының дамуы, ғылым мен техника жетістігінің әлемге таралуы, күнделікті ӛндіріс пен тұрмыста қолданылатын құрал-жабдықтар, қондырғылар, киім-кешек, азық - тілдік басқа да толып жатқан заттар қытайдан шығарылып, біздің елге келіп жатқаны баршаға мәлім. Сондықтан, кӛрші Қытай Халық Республикасының тілін мен мәдениетін үйрену біз үшін және әлем елдері үшін маңызды болып тұр.

Қытай тілі – әлемде кең таралған сино-тибеттік тіл тумасының маңызды ӛкілі. Қазіргі заманда бұл тілде тек қана Қытай Халық Республикасының тұрғындары сӛйлеп қоймай (шамамен 1,3 миллиард адам), оның сыртында оңтүстік-шығыс Азия елдері, соның ішінде Тайланд, Индонезия, Лаос, Сингапур мемлекеттерінің азаматтары қолданып отыр. Қытай Халық Республикасының аумағынан тыс жерлерде кем дегенде 450 миллион этникалық қытайлар осы тілді сақтап қалған. Бүгінгі күні қытай тілі Біріккен Ұлттар Ұйымының ресми алты тілінің біреуі болып саналады.

Әдістеме. Қытай тілін үйренудің бүкіл барысы жӛнінде айтқанда, қытай тілінің фонетикасын үйрену ӛте маңызды. Қытай тілінің фонетикасы дұрыс оқытылған жағдайда, сӛйлеген сӛздерімізді, айтылған ойымызды жаңсақ түсіну орын алуымен қатар, қытай тілінде қарым-қатынас жасау үдерісі қиындап кетуі әбден мүмкін. Сондықтан, қытай тілінің дыбыстау жүйесін үйрену осы тілді оқудың басты мақсатты тілді талап деңгейіне сай меңгерудің алғы шарты болып табылады.

1-кесте.

Қытай тілі дыбыс қҧрау жобасының әліпбилік кестесі

Әріп Аа Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii

Аталуы А Бы Цы Ды Ы Еф Гы Хы И

Әріп Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr

Аталуы Жіи Кы Лы Мы Ны О Пы Чи Ыр

Әріп Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz

Аталуы Сы Ты у Вы Уу Ші Й Зы

http://engime.org/azastan-respublikasi-ilim-jyene-bilim-ministrligi.htmlhttp://engime.org/sabati-tairibi-otstik-amerikani-fizikali-geografiyali-orin-mat.html


15

Ескерту: V әріпі тек шетел тіліндегі, қытайдағы аз санды ұлттардың тілі және диалектілерінде

қабылданған сӛздерді жазуда қолданылады [1, 67]. Қалыпты дыбыстау жүйесін меңгеру білім алушы-

лардың коммуникативтік іс-әрекеттік табысты болуының бірден-бір кепілі болып табылады. Сондықтан

Ресей және отандық әдістеме саласында дыбыстар мен әуен ырғағы интонация жүйесін оқытуда қалып-

тасқан ―апроксимация‖ қағидатының қолдану аясын неғұрлым тарылту қажет деп есептейміз.

Қытай тілінің дыбыс жүйесін сӛздікпен жұмыс істеп үйренудің нәтижесі, елеулі болмақ. Әр түрлі

сӛздіктерді түрліше жолдармен қарап дыбыстарды үйренуге болады. Әсіресе, үнемі қолданып жүрген

«Қытайша - қазақша үлкен сӛздік» және «Сӛз теңізі», «Түсіндірме сӛздік» сияқты басылымдардан қарап

қытай әріптерінің дыбыстық оқылуын білу үшін, алдымен «Қытай тілі дыбыстық әріптерінің буындық

кӛрсеткішіне» кӛңіл аударып, одан соң сӛздіктегі кӛрсетілген бет саны бойынша сӛздіктің бет нӛмірінен

оның оқылуы мен мағынасын табу керек. Енді бір әдіс, ќытай әріпінің дыбыстық оқылуын білмеген жағ-

дайда, алдымен сол әріптің басты бӛлігін, қытай әріпінің басты бӛліктер мазмұнынан тауып алып, одан

соң әріп іздеу кестесінен кӛріп, сонда кӛрсетілген бет нӛмірі бойынша әріптің оқылуы мен мағынасын

айқындау қажет. Қытай әріпінің басты жан бӛлігін табуда мыналарды ескергеніміз жӛн. Ең әуелі пішін

мен дыбыстан құралған әріптерді дыбысталуынан емес, пішінінен қарау керек. Кейбір әріптердің пішіні

сол жақта, дыбысталуы оң жақта болып келеді. Мысалы: 钢 gang ―болат‖, 姐 jie ―әпке‖, мұндағы әріптерді

іздегенде钅, 女 басты жан бӛліктеріне кӛңіл аударған абзал. Ал кейбір әріптердің пішіні оң жақта,

дыбысталуы сол жақта болып келеді. Мысалы: 预 yu ―алдымен‖ , 飘 ріао ―желбіреу‖，政 zheng ―саяси‖

деген әріптерді 页，风，攵 сияқты басты жан бӛліктері маңызды болады. Енді кейбір әріптердің пішіні

үстінде, дыбысталуы астында болып келеді. Мысалы: 花 hua ―гіл‖, 空 kong ―бос‖, 箱 xiang ―кебеже

(әбдіре)‖ , деген әріптерді艹, 穴, 竹 секілді бас бӛліктеріне қарап ажыратқан дұрыс. Ал керісінше, пішіні

астында, дыбысталуы үстінде болып келетін әріптер бар. Мысалы: 堡 bao ―қамал‖, 资 zi ―капитал‖,

忠zhong ―адал‖ деген әріптерді 土, 贝, 心 басты бӛліктерінен қарап табу керек. Пішіні сыртында,

дыбысталуы ішінде болып келетін әріптер бар. Мысалы: 园 yuan ―бақша‖, 阁ge ―сарай‖ деген әріптерді

囗,门 сияқты сыртқы бӛлігінен қарау керек. Бұлардан басқа да кӛптеген әріптерді зерделегенде қарау, тану, айыру белгілеріне назар аударғанымыз жӛн. Айталық, әріптің алғашқы сызығынан, нүктесінен

асты-үсті бӛлігі және оң, сол жан бӛліктеріне бірдей қарау керек. Ал, кейбір әріптер ӛздері жеке әріп

болып, әрі басқа әріптердің жан бӛліктері де болып келеді. Бұнда қай жағынан қараса да асты-үсті жан

бӛліктерді есте сақтап үйренген жӛн. Басқаша сӛзбен ойымызды жалғастырсақ, қытай әр�

М А З М С О Д Е Р Ж А Н И Е c o n t e n...

Documents