پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط...
TRANSCRIPT
![Page 1: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/1.jpg)
پيوند انديشة عرفاني موالنا با محيط زيست
زادهمهدی حسن
*حمیدرضا رئوفسید
زيست‌چالش :چکیده ازهاي است‌و‌محيطي اخير دهۀ چند در مباحث‌مهم جمله
جهت‌بروناند‌راهكارهايي‌‌كوشيده‌هاي‌گوناگون‌علميحوزه ارائه‌رفت‌از‌آنرا ها
نمايند دقيق. بررسي مي‌با ظرفيتمتوجه موالنا عرفاني انديشۀ در كه هاشويم
زيست‌ها‌را‌در‌تعامل‌با‌محيطغلط‌انسان‌نگرشد‌نتوانكه‌ميهايي‌وجود‌دارد‌مؤلفهو
حداقل‌تعديل‌نمايد يا اصالح‌و فاعل. خالقيت‌و به موالنا يت‌مطلق‌خداوند،اعتقاد
مي انسان به عالم در تجلي‌خداوند و و‌وحدت‌وجود انسجام از عالم كه آموزاند
است برخوردار خاصي حرمت‌‌يكپارچگي رعايت و عالم موجودات به احترام و
الهي‌در‌كل‌عالم،خاطر‌سريان‌عشق‌چنين‌بههم.ها،احترام‌به‌شئونات‌الهي‌استآن
اين‌سير،مانع‌ازو‌خالقشان‌است‌و‌تخريب‌و‌آزار‌انسان‌سوي‌كمالسير‌موجودات‌به
به‌موضوعاتي‌در.خواهد‌بود تغيير‌و‌‌همچوننهايت،توجه‌موالنا جاندار‌بودن‌عالم،
اش‌را‌بر‌ديگر‌طلبانهها،غرور‌انسان‌و‌تسلط‌منفعتتحول‌دائمي‌موجودات‌و‌تكلّم‌آن
.كردموجودات‌تعديل‌خواهد
ست،عرفان،موالنا،وحدت‌وجود،تجلي،عشقمحيط‌زي:ها واژه کلید
استاديار‌دانشگاه‌فردوسي‌مشهد E-mail : [email protected] پژهشگر‌پژوهشگاه‌علوم‌انساني‌و‌مطالعات‌اجتماعي‌جهاد‌دانشگاهيE-mail: [email protected]
26/66/6932:پذيرش‌مقاله61/2/6932:دريافت‌مقاله
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 2: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/2.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 66
مقدمه به مربوط ندارد(Environment)زيست‌محيطمباحث كهني تاريخچۀ عمدة. حوادث بروز
انقراض‌بسياري‌از‌گونه‌زيست تهديد‌و اعالم اواسط‌‌محيطي‌و در به‌بيستم‌آن‌سدةها صورت‌را
مطرح‌ساخت :کر)فراگير 6932بوتكين، :1.) يك. ما با همراه كه انسان، پيرامون موجودات‌زندة
ها‌و‌در‌‌گونۀ‌مستقيم‌و‌غيرمستقيم‌در‌زندگي‌انسان‌يك‌بههر‌دهند،شبكۀ‌اكولوژيك‌را‌تشكيل‌مي
مجموعۀ‌زيستي‌اثر توانند‌در‌محيط‌زيست‌تغييراتي‌ها‌با‌قدرت‌خلق‌و‌ابداع‌مي‌گذارند،انسان‌كلّ
.هاي‌اكوسيستمي‌گردد‌ها‌و‌نظام‌سياري‌به‌حوزهرساني‌ب‌آسيب‌موجبات‌ايجاد‌كنند‌كه
خود‌نوبۀد‌غلط‌انسان‌با‌طبيعت‌است،كه‌بهمحيطي،برخور‌هاي‌زيست‌از‌عوامل‌اصلي‌چالش
انسان‌است‌خطاي‌شناختيناشي‌از تغيير‌نگاه‌غلط‌انسان‌‌خطاي‌شناختي،بهترين‌راه‌اصالح‌اين.
هاي‌موجود‌در‌جمله‌راهكارها‌و‌ظرفيتعرفان‌از.دربارة‌طبيعت‌و‌جايگاه‌و‌ارزش‌آن‌خواهد‌بود
اين‌زمينه‌است قبول‌ناكافي‌بودن‌اين‌ظرفيت. و‌در‌به‌با عرفان‌در‌كنار‌ديگر‌رويكردها تنهايي،
ارتقا جامع‌هاي‌زيست‌نگرش‌يجهت‌تكميل‌و يك‌نگاه ارائۀ .تواند‌سودمند‌باشدمي‌محيطي‌و
ابراين پيوند بيان محيطنديشهاساس، با موالنا عرفاني روآناز‌زيست‌هاي خواهد كه‌مفيد بود
ها‌و‌كل‌مجموعۀ‌محيط‌‌رنگ‌نمودن‌مباحثي‌كه‌به‌نفع‌حقوق‌آحاد‌گونهتواند‌با‌بازنگري‌و‌پر‌مي
يطي‌از‌طريق‌اصالح‌نوع‌محهاي‌زيست‌در‌كنار‌بقيۀ‌رويكردها‌در‌جهت‌حل‌چالش‌‌زيست‌است،
بيني‌‌زيست،نيازمند‌فهم‌جهان‌كشف‌نوع‌نگاه‌موالنا‌به‌محيطالبته.نگاه‌انسان‌به‌طبيعت‌مؤثر‌افتد
بيني‌عرفاني‌كه‌در‌آن‌خدامحوري‌پاسخگوي‌تمام‌هيجانات‌و‌التهابات‌انسان‌خواهد‌‌اوست،جهان
.بود
پيش تحقيق در محيط‌زيسترو از همجموع:منظور از غيراي و زنده عوامل در‌تمامي زنده
،ديگر‌آن؛و‌درسوي(كليه‌عناصر‌غيربيولوژيكي)جان‌‌سوي‌آن‌عناصر‌و‌مواد‌بي‌جهان،كه‌در‌يك
هاي‌زيستي‌‌و‌گونه(62-6931:66؛فخرطباطبايي،6932:631پاركر،سيبل،)شناسي‌است‌حوزة‌ناشناخته‌بوم
ميان به‌ۀاجزاي‌اين‌مجموع.گيرند‌اين‌مجموعه‌جاي‌مي‌ۀهمچون‌انسان‌در شكلي‌‌بسيار‌گسترده،
و‌درهم‌تنيده، پيچيده از‌يكديگر‌مي‌شدت‌بهبسيار بر‌همۀ‌عناصر‌و‌‌باشند‌و‌تك‌متأثر تك‌اجزا
ميهم تأثيرگذار مجموعه كل بر همچنان‌چنين خواهد‌‌باشند، اثر اجزا كل بر نيز مجموعه كه
توتكين)گذاشت ،6932 زمينه(.93: از اعم نيز تأثيرگذاري اين نامحسوس‌‌حوزة محسوس‌و هاي
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 3: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/3.jpg)
66 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
فيزيكي‌مي :رک)باشد 6936الوالک، :949-943 اردكاني، 6931؛ :96 92و جارويس، 6933؛ :63 (.63و
در‌مجموعۀ‌محيط‌زيست به‌بنابراين، يكديگر با داردارتباط‌عناصر شكلي‌كامل‌وجود ابتدا. در
اي‌كه‌از‌آن‌‌ه‌به‌نوع‌رويكرد‌و‌دريچهنظر‌نرسد،اما‌با‌توجامع‌و‌مانع‌بهكن‌است‌اين‌تعريف‌جمم
عنوان‌‌به‌عالم‌بهديگر،توجه‌دين‌و‌عرفان‌عبارتبه.پذير‌است‌نگريم،توجيه‌له‌ميطريق‌به‌اين‌مسئ
مجاب‌ميماسوي پذيرش‌تعريف‌اخير در را ابن:کر)نمايد‌اهلل‌ما ج6939سينا، طباطبايي،9:21-23، ؛
شايد‌بهترين.تر‌از‌تعريف‌اخير‌استزيست‌گسترده‌البته‌نگاه‌الهيات‌و‌عرفان‌به‌محيط.(6422:33
ب براي ادبيواژه در آن حوزة زيست‌و محيط يان واژة اهلل‌‌ظِل»ات‌عرفاني باشد« با. مقايسه در
تري‌را‌شامل‌‌گستردهاهلل‌حوزة‌بسيار‌‌ظل‌ةهاي‌علم‌تجربي،واژ‌بر‌تعريفبنا‌محدودة‌محيط‌زيست
خواهد‌شد ملكوت‌و‌ناعنوان‌مثال‌‌بهاهلل‌‌‌بندي‌ظل‌در‌تقسيم. كه‌در‌جبروت، سوت‌وجود‌دارد،
نمي‌‌ها‌زمينۀ‌بررسي‌و‌مطالعهزيستي‌برخي‌از‌آنمباحث‌محيط دارا باشند‌را براي‌فهم‌راهكاري.
زيست‌‌دل‌رابطۀ‌انسان‌با‌محيطهاي‌عرفاني‌و‌خدامحور‌موالنا‌براي‌ترسيم‌متوان‌از‌انديشهكه‌مي
توان‌در‌دو‌بخش‌عمدة‌مي‌محيطي،بيرون‌كشيد،نگاه‌موالنا‌به‌عالم‌را،البته‌با‌رويكردهاي‌زيست
هاي‌عالم‌هستي‌‌ها‌و‌ويژگي‌شاخصه‌نا؛بيني‌موال‌عناصر‌اصلي‌جهان:بيني‌موالنا‌پيگيري‌نمود‌جهان
.بيني‌اودر‌جهان
بيني موالنا عناصر اصلي جهان .1 يگانگي و فاعليّت مطلق خداوند. 1 .1سان‌‌توان‌گفت‌كه‌شاعريِ‌موالنا‌جز‌كوشش‌در‌سخن‌گفتن‌از‌عظمت‌پرورگار،بدان‌اغراق‌مي‌بي
مثنويموالنا‌خود.(6931:961شيمل،)كند،نيست‌‌هاي‌متفاوت‌زندگي‌آشكار‌مي‌كه‌خود‌را‌در‌جنبه
:خواند‌را‌دكّان‌وحدت‌حقّ‌مي
مثنويِّ است‌دكان‌ما وحدت
بيني هرچه واحد است‌غير بُت آن(6123بيت:1دفترمثنوي،)
وي‌در‌باب‌توحيد‌خالقّيت‌خداوند‌در‌عالم‌هستي،معتقد‌است‌همۀ‌موجودات‌در‌اصل‌از‌يك
:اند‌ت‌گرفتهئجوهر‌نش
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 4: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/4.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 66
يك منبسط و بوديم همهگوهر
هم بوديم گوهر يك آفتابچون
سره نور آن آمد صورت به چون
منجنيق از كنيد ويران كنگره
و‌بي بي سر بديم پا سر همه آن
آب‌بي همچو صافي و بوديم گره
سايه چون درو كنگره‌شد هاي
فريق آن ميان از فرق رود تا (131-3ابيات:6مثنوي،دفتر)
تمام واحدي‌كه وجود‌آن‌جوهر ذات‌اقدس‌الهي‌است‌كه همان ناشي‌شده، آن هستي‌از
:مطلق‌و‌عين‌وجود‌است
كف شب‌جنبش و روز دريا ز ها
كشتي‌ما مي‌چو بر هم به زنيمها
خواب به رفته تن كشتيّ در تو اي
عجب ني، دريا و بيني همي كف
روشنيم آب در و چشميم تيره
آب آبِ در نگر ديدي، را آب(6236-39ابيات:9مثنوي،دفتر)
براي‌‌برابر‌محوريت‌انسان‌در‌كلت‌خداوند‌درقرار‌دادن‌محوري نظام‌هستي،زمينۀ‌مناسبي‌را
طرح‌اين‌مسئله‌كه‌خالق‌تمام‌عالم.آورد‌هاي‌هستي‌فراهم‌مي‌ارتقا‌نوع‌نگاه‌انسان‌به‌ديگر‌پديده
جويانه‌و‌هر‌نوع‌حق‌‌هاي‌برتري‌شهاند،اندي‌يكي‌است‌و‌تمامي‌موجودات‌از‌يك‌وجود‌خلق‌شده
خواهد‌نابرابري ميان از موجودات ميان در را برد‌انگاري امور. تمامي از را انسان خدامحوري
صِرف‌بازخواهد‌داشت،فردمحور‌و‌منفعت انسان‌بهرويكردهايي‌كه‌در‌آن‌محورِ عنوان‌مركز‌‌ها
حق عالم طبيعت با را تعاملي يا برداشت نوع ميهر دارا ديگر موجودات باشد‌و حقيقت،در.
زيست‌وارد‌آورده،و‌همواره‌كوشش‌‌طمحور‌است‌كه‌بيشترين‌آسيب‌را‌به‌محي‌رويكردهاي‌انسان
.بر‌آن‌اصالح‌و‌مواجهات‌ناشي‌از‌آن‌در‌تعامل‌با‌طبيعت‌از‌ميان‌برودهاي‌مبتني‌شده‌تا‌انديشه
عالم‌بوده‌و‌امور‌آن‌كارة‌است،او‌نيز‌همه‌همچنان‌كه‌خداوند‌صاحب‌و‌مٌعطي‌وجود‌به‌عالم
برابر‌خداوندي‌كه‌وجودِ‌از‌هستي‌و‌بودن‌در‌والنا،دم‌زدنبيني‌م‌در‌جهان.دست‌گرفته‌استرا‌به
:باشد،ادعايي‌باطل‌است؛زيرا‌تمام‌هستي‌و‌وجود‌ما‌از‌اوست‌ها‌مي‌بخش‌تمامِ‌هست‌مطلق‌و‌هستي
«ت‌اوستها‌بر‌سر‌آب‌قدرت‌و‌مشيّ‌العموم‌او‌آفريد،الشك‌همه‌كاسه‌چون‌همه‌چيزها‌را‌علي»
.(41:649،فصل6933مولوي،)
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 5: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/5.jpg)
66 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
افتد،فاعل‌حقيقي‌آن‌خداوند‌‌فاق‌ميهستي‌آنچه‌اتتقد‌است‌كه‌در‌تمام‌دليل‌موالنا‌معهمينبه
حجاباست‌و‌اسباب‌ظا اههايي‌هستند‌كه‌در‌هري‌صرفاً حقبرابر‌ديدگان‌غيرِ .و‌نظر‌قرار‌دارد‌لِ
ابياتي‌را‌مثنوي‌چند‌در‌هر.كند‌االسباب‌معرفي‌مي‌‌ا‌مسببنتيجه،او‌عالم‌را‌اسباب‌و‌خداوند‌ردر
ممي نفي‌و بر كه نمود پيدا توان رک)ذمت‌اسباب‌داللت‌دارد دفتر: 9مثنوي، : 2121ابيات و2163و
نيست(2121 امور طبيعيِ او‌منكر‌علل‌مادي‌و‌جريانِ كلي، در‌يك‌نگاه ، او‌به‌سير‌طبيعي‌امور.
حال،او‌اين‌موارد‌را‌علل‌و‌‌شناسد؛با‌اين‌ت‌ميرسميكند‌و‌قوانين‌حاكم‌بر‌جهان‌را‌به‌اعتراف‌مي
اي‌باالتر‌‌به‌اعتقاد‌موالنا،اصالت‌با‌علل‌و‌اسبابِ‌ناپيدايي‌است‌كه‌در‌مرتبه.نددا‌اسبابِ‌ظاهري‌مي
همين‌كه‌علل‌و‌اسبابِ‌حقيقي‌به‌جنبش‌درآيند،علل‌و‌اسبابِ‌ظاهري‌از.اندو‌نيرومندتر‌از‌جهان
:افتند‌اثر‌مي
جهد بيرون زني آهن بر سنگ
مزن هم بر ستم سنگ و آهن
ول آمد سبب خود آهن و يك‌سنگ
پيشكين آورد سبب آن را سبب
عليل و است طبيب همچون سبب اين
نهد بيرون قدم حقّ امر به هم
مي دو زن‌كين و مرد همچون زايند
نيك مرد اي نگر باالتر به تو
كي‌بي زخويش؟سبب هرگز سبب شد(341-49ابيات:6مولوي،دفتر)
همچون سبب فتيلاين و است چراغ(6341ييت:6مولوي،دفتر)
سبب حجاب‌موالنا را مسبب‌هايي‌معرفي‌مي‌ها كه ساخته‌‌كند پنهان اند‌االسباب‌را خداوند.
شكل‌علل‌ثانوي‌نهد‌كه‌به‌آفريدة‌خويش‌روپوشي‌ميروي‌هر‌ا‌آفريند،ام‌واسطه‌مي‌چيز‌را‌بي‌همه
جلوه‌كند براي‌رؤيت‌علل‌واقعي‌ديدي‌فراتر‌از‌ديد‌ظاهري‌نياز‌است. كنار‌زدن‌پردة. انسان‌با
يقي مطلق بيفاعل است‌ن صورت
بي‌گه آن عدم‌گه كتم از صورت
صورتي هر او از گيرد مدد تا
صورت‌اندر‌دست‌او‌چوون‌آلوت‌اسوت
مووووور‌صوووووور‌را‌رو‌نمايووووود‌از‌كووووورم
از‌كموووووال‌و‌از‌جموووووال‌و‌قووووودرتي(9342-44ابيات:1مثنوي،دفتر)
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 6: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/6.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 67
رسد‌كه‌خداوند‌در‌پس‌حجاب‌علل‌ظاهري‌قرار‌‌غفلت‌و‌حجاب‌از‌ديدگان‌خود‌به‌دركي‌مي
:نائل‌شدن‌به‌اين‌مرحله،رسيدن‌به‌مقصود‌حقيقي‌پروردگار‌است.داده‌است
نظ از‌آن‌اسباب‌ميمردم‌را دانند‌ر‌به‌اسباب‌است‌و‌كارها‌را پيش‌اولياء‌كشف. امّا‌است‌كه‌اسباب‌پرده ببينند‌و‌بداننداي‌بيش‌ني‌شده مسبّب‌را تا )ست، ،6933مولوي،
.(19:فصل
سبب پرده‌اين نظرها بر هاست‌ها
ديده سوراخ سبب بايد كن‌اي
سبب چون طفلي ز ديده‌تو اي‌ها
سبب با از غافليها مسبّب
سزاست را صُنعش ديدار هر نه كه
بن و بيخ از بركَنَد را حُجُب تا(6116-2ابيات:1مولوي،دفتر)
برچفسيده جهل از سبب اي‌در
روپوش اين مايلي‌سوي زان ها(9619-4ابيات:9مولوي،دفتر)
فاعليّت‌مطلق‌خداوند‌در‌عالم»توجّهي‌كه‌موالنا‌در‌آثار‌خود‌بر‌نظريۀ‌علّت‌تأكيد‌و ارد،د«
اعمال»مسئلۀ خلقِ است« هراينبر. انسان آن‌اساس، دربارة دهد، انجام را فعلي بخواهد زمان
انديشد‌تا‌خود‌را‌راضي‌به‌انجام‌فعل‌كند‌مي اين‌مرحله‌كه‌فعل‌صورت‌خارجي‌نيافته،اما‌مورد.
آن‌فعل‌منسوب‌به‌خداوند‌است‌‌يتصميم‌فاعل‌است،مرحلۀ‌كسب‌و‌اختيار‌است،اما‌اجزارضا‌و
پس‌آدمي.اندازد‌و‌آدم‌در‌مرحلۀ‌اجراي‌فعل‌مانند‌كماني‌است‌كه‌خداوند‌تير‌را‌از‌طريق‌آن‌مي
آن‌مختار‌است،اما‌در‌مرحلۀ‌عمل،وسيلۀ‌انجام‌و‌تحقّق‌فعل فعل‌و‌كسبِ انجامِ در‌مرحلۀ‌قبولِ
تاس تبيين‌اين‌مطلب‌بهت. در عالم‌استالش‌موالنا در مطلق‌خداوند طرح‌فاعليّت واسطۀ ه‌تالب.
ۀ‌كسب‌و‌خلق‌افعال‌مطرح‌است،موالنا‌نيز‌بر‌وجود‌اختيار‌انساني‌تأكيد‌فراوان‌يكه‌در‌نظر‌همچنان
:است‌كرده‌‌دست‌قب قدرت‌حق‌همچون‌كمان‌است‌و‌حقآدمي‌در كارها‌‌ضه در را تعالي‌او
حقيقت‌حق‌ستعمل‌ميم فاعل‌در كمان‌كند‌و است‌نه واسطه. كمان‌آلت‌است‌و‌ليكن‌بياس زهي‌عظيم‌كماني‌كه‌آگه.جهت‌قوام‌دنيا‌خبر‌است‌و‌غافل‌از‌حق‌ت،
؛(19:631فصل،6933مولوي،)شود‌كه‌من‌در‌دست‌كيستم
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 7: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/7.jpg)
67 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
ماست ز كي آن تير بپرّانيم گر
است جبّاري معنيِ اين جبر نه اين
ما ببين‌كرد دو هر حقّ كرد و
ميان اندر خلق فعل نباشد گر
است موجد را ما افعال حقّ خلق
خداست تيراندازش و كمان ما
است زاري براي جبّاري ذكر(161-63ابيات:6،دفترمثنوي)
هست را ما پس‌‌كرد اين پيداست دان
چنانپس كردي چرا را كس مگو
است ايزد خلق آثار ما فعل(6431-32ابيات:6مثنوي،دفتر)
اعمال»ترين‌نكته‌در‌نظريۀ‌‌مهم سو،و‌اي‌ميان‌توانايي‌و‌اختيار‌انسان‌از‌يك‌ايجاد‌موازنه«خلقِ
افراط‌موالنا،انسان‌را‌از‌اين‌انديشۀ‌كالمي‌در‌نگاه.باشد‌ديگر‌ميت‌و‌قدرت‌خداوند‌ازسويمشي
اين‌امر‌سبب‌خواهد‌شد‌تا(.1-6:4فصل،6933رک،مولوي،)دارد‌‌كا‌عمل‌بر‌نفس‌خود‌باز‌ميدر‌ات
و‌تمن‌انسان‌در‌مبادي‌عمل‌خود‌به‌مقوالتي‌فراتر‌از‌خواست ات‌نفساني‌خويش‌توجه‌نمايد‌و‌يها
تعامالت‌خود‌در در طبيعت‌و‌عالمبه)نتيجه، طور‌خاص‌با و‌‌مالحظاتي‌همچون‌خواست،( اراده
محوري‌‌هاي‌سودجويانه‌و‌منفعت‌اين‌امر‌سبب‌تعديل‌واكنش.مشيت‌خداوند‌را‌نيز‌مدّنظر‌قرار‌دهد
انسان‌خواهد‌شد‌كه‌انسان‌در‌روند‌آن به‌محوريّت‌صرفِ و‌تأمين‌نيازهاي‌او‌نظر‌داردها نظر‌به.
تالشمي كه نظري‌رسد اين بيان در كوشش‌موالنا و اعمال)ه ت(خلق جهتِ در انديشۀ، حكيمِ
.خدامحوري‌در‌شئون‌مختلف‌زندگي‌انساني‌است
وحدت وجود . 1 .2معناي‌اقرار‌به‌يگانگي‌وجود‌مطلق‌يگري‌از‌همان‌توحيد‌صوفيانه‌و‌بهدر‌بيان‌موالنا،وحدت‌تعبير‌د
(.6931:231چيتيك،)باشد‌‌خداوند‌در‌تمامي‌عالم‌ممكنات‌مي
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 8: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/8.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 67
)از‌منظر‌موالنا،وحدت‌وجود‌اثبات‌وجود‌و‌كثرت‌موجود‌است 6936مولوي، ؛1،ب946غزل،
1،ب29غزل به‌تجلي،موجودات‌م‌يكاز(. بنا ديگر‌شوند؛و‌ازسوي‌محسوب‌مي‌ظاهر‌خداوندسو،
طور‌مطلق‌غير‌از‌هر‌كائن‌حادثي‌‌كه‌خداوند‌تنها‌موجود‌حقيقي‌است،او‌بهازآنجا.مانند‌او‌نيستند
تمام‌كائنات‌في‌مي غيرحقيقي‌و‌الشيء‌هستندنفسه‌و‌‌باشد‌و دربرابر‌حقيقت‌مطلق‌خداوند، -به.
نهايتدرت‌يباز‌با‌اين‌تبصره‌كه‌آن‌واقع‌اماد،ان‌تيبرخوردار‌از‌واقع‌ترديدبيعالوه،همۀ‌مخلوقات
توان‌گفت‌رويكرد‌موالنا‌به‌مسئلۀ‌وحدت‌وجود‌‌مي.(6931:93چيتيك،)و‌قطعاً‌از‌آنِ‌خداوند‌است
از‌او،و‌وند‌و‌نفي‌هرگونه‌وجود‌مستقل‌غيرت‌خداياثبات‌ذات‌احد:شود‌خالصه‌مي‌بخشدر‌دو
بخشيد عالم‌هستي‌ازوجود به ب‌سوي‌حقن كائنا‌صورتهكه عالم در و‌هاي‌گوناگون ت‌ظهور
دليل‌موالنا‌در‌جايي‌براي‌اثبات‌يگانگي‌و‌وحدانيت‌مطلق‌خداوند‌در‌‌همينبه.اند‌ت‌يافتهيموجود
معدوم‌مي تمام‌كائنات‌را همان‌توحيد‌و‌نفي‌شرک‌از‌ذات‌الهي‌‌وجود، اين‌حقيقت‌را و داند،
كند‌معرفي‌مي هستي‌از‌موجوديت‌داشتن‌همچنين‌براي‌تبيين‌مقصود‌خوي. ارتباط‌خالق‌با ش‌از
طبيعت‌مي‌آنان‌سخن‌مي خاصِ كثرت‌را وجودِ و از‌‌گويد، حقيقت‌منزه حق‌و عالَم زيرا داند؛
:باشد‌چنين‌اموري‌مي
مي ميان‌صورت‌و‌معنا تمايزي‌را و‌مخلوقات، تبيين‌غيريّت‌ميان‌خدا در نهد‌موالنا صورت.
معنا‌آن‌چيزي‌است‌كه‌بر‌خود‌‌درنهايت.ا‌واقعيت‌دروني‌و‌ناديدة‌آنظاهرِ‌بيروني‌شيء‌است‌و‌معن
چيز‌تحليل‌نهايي،معناي‌همه‌نوع‌كثرت‌است،دركه‌خداوند‌فراتر‌از‌هرخدا‌معلوم‌است‌و‌ازآنجا
.بينند‌باطن‌عالم‌خداست‌و‌صورت‌آن،چيزي‌است‌كه‌ظاهربينان‌مي.خداست
جان جانِ را ما تو اي باشيم كه ما
عدم هستي‌ما و ما‌‌هاييم هاي
پديد‌‌ديده شد نُعاسي كاندر اي
ضالل از گشتيم سرگشته الجرم
نظر اندر نشاند چون را عدم اين
ميان در تو با باشيم ما كه تا
نما فاني مطلقي وجود تو(116-2ابيات:6مثنوي،دفتر)
نيست و خيال جز تواند ديدكي
خيال پيدا نهان، شد حقيقت چون
بصر؟ را حقيقت اين كرد نهان چون(6199-91ابيات:1مثنوي،دفتر)
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 9: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/9.jpg)
67 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
فرمود :پيامبر زمين، و آسمان بهاينك‌صورت صورت اين انسان]واسطۀ منفعت[دمي،از‌معني‌از‌معني‌آ‌دگير‌كه‌از‌قالب‌مدد‌ميهمچنان...د‌از‌آن‌معني‌كلگير‌مي
(.61:91فصل،6933مولوي،)صورت‌عالم‌‌ۀواسطگيرد‌‌به‌عالم‌مدد‌مي
به‌‌صورت‌از‌معنا‌اشتقاق‌يافته‌و‌معنا‌خود‌را.صورت‌و‌معنا‌پيوند‌ناگسستني‌با‌يكديگر‌دارند
جلوه‌هيأت مي‌صورت سازد‌گر ظاهر. جنبۀ دو واقعي‌اين باطن، واحديو هريك‌‌‌‌‌‌‌‌ت و اند
.(6932:26چيتيك،)شوند‌‌ي‌ميخود‌مهم‌تلق‌درجاي.است‌با‌مغز(شريك)د‌مُشارِک‌چه‌جاي‌اعتبار،خو.صورت‌نيز‌اعتباري‌عظيم‌دارد
بيهمچنان كار برنمي‌كه بيآ‌مغز يد، نيز آيد‌برنميپوست اگر‌چنان. را دانه كه؛(1:63فصل،6933مولوي،)ا‌اصل‌معنا‌استام....ت‌در‌زمين‌كاري،برنيايدپوس‌بيگويي‌صورت‌فرع‌معنا‌است‌و‌صورت‌رعيّت‌است‌و‌دل‌پادشاه،آخر‌اين‌‌اينكه‌مي
اسماء‌اضافيّات‌است گويي‌كه‌اين‌فرع‌آن‌است؟تا‌فرع‌نباشد‌نام‌اصليّت‌‌چون‌مي.پس‌او‌اصل‌از‌اين‌فرع‌شد‌و‌اگر‌از‌اين،آن‌فرع‌‌نبودي،او‌را...او‌كي‌نشيند؟بر
.(93:691فصل،6933مولوي،)خود‌نام‌نبودي
طوربه درک‌مسئلۀ‌وحدت‌وجود، مبتنيبهكلي، انديشۀ‌موالنا، در بر‌فهم‌اين‌ديالكتيك‌ويژه
باشد‌مي از‌آن‌حيث‌كه‌در‌غيريت‌با‌حق‌ت‌يآدمي‌آن‌زمان‌كه‌ناظر‌به‌عالم‌باشد،موجود. او‌را
لم‌و‌فردانيت‌وجود‌است،وجود‌اما‌آنجا‌كه‌سخن‌از‌يگانگي‌مقام‌حق‌در‌عا.كند‌است،اثبات‌مي
انديشۀ‌وحدت‌وجود‌دو‌مسئلۀ‌عمده‌را‌در‌مواجهه‌با‌طبيعت‌در.كند‌آنچه‌غير‌حق‌را‌انكار‌ميهر
معناي‌حقيقي‌و‌واحدي‌هستند‌كه‌از‌‌هايي‌از‌آن‌خداست‌و‌موجودات‌صورت‌‌وجود‌از:پي‌دارد
اي‌مواجهه‌با‌‌گونهرگونه‌مواجهه‌با‌عالم‌و‌طبيعت‌بههبنابراين.سوي‌حق‌به‌ايشان‌اعطا‌شده‌است
مواجهه‌با‌حق(عالم‌با‌ديد‌باطندر‌نگاه‌موالنا‌مقام‌رؤيت)آيات‌و‌مظاهر‌الهي‌و‌در‌مقامي‌باالتر
است د. رويكردي‌واكنش‌انسان چنين نتيجۀ مواجدر درر واكنش‌او همانند طبيعت، با برابر‌هۀ
اين‌نگرشِ‌مبتني‌بر‌بينش‌توحيدي،نوعي‌ايجاد‌تقدس‌براي‌طبيعت‌است.پروردگار‌خويش‌است
تواند‌‌چنين‌رويكردي‌مي.كه‌در‌آن‌تمام‌عالم‌عرصۀ‌مواجهۀ‌عبد‌با‌خالق‌خويش‌تلقي‌خواهد‌شد
.وأم‌با‌عمل‌در‌مواجهه‌با‌طبيعت‌ايجاد‌نمايدهم‌صيانت‌طبيعت‌را‌حفظ‌نمايد،و‌هم‌احترامي‌را‌ت
به همچنين تأثير‌مستقيم‌و‌قطعي‌در‌كل‌هر‌عملي‌در‌عالم‌و طبيعت، خصوص‌در‌مواجهه‌با
به‌زندگي‌همۀ(به‌هر‌ميزان)نتيجه،هر‌عملي‌كه‌منجر‌به‌آسيب‌به‌طبيعت‌در.داردعالم شود،قطعاً
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 10: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/10.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 67
مل‌اين‌واقعيت‌انكارناپذير‌رويۀ‌عمل‌ما‌را‌در‌تعا.ها‌آسيب‌خواهد‌رساند‌ه‌انسانتموجودات،و‌الب
داد خواهد تغيير طبيعت با بهطوبه. عالم يكپارچگيِ رؤيتِ حق،كلي، حضرت از نمودي مثابۀ
تواند‌به‌انسان‌اجازه‌‌همچنين‌نگاه‌خاضعانه‌و‌از‌روي‌احترام‌به‌عالَمي‌كه‌فراروي‌ما‌قرار‌دارد،نمي
عنوان‌نمودي‌از‌ه‌به‌عالم‌بهتوج.پردازي‌كند‌در‌تمايز‌وجودي‌خود‌با‌عالم‌سخن‌صراحتبهدهد‌تا
صورت‌اين‌عالم‌نمودار‌شده‌است،كه‌جمال‌ازلي‌و‌ابدي‌حق،با‌هر‌كيفيتي،به،و‌اينحضرتِ‌حق
دهد‌كه‌ناخواسته‌حقوق‌بسياري‌را‌‌را‌فراروي‌انسان‌قرار‌مي‌‌هاي‌اخالقي‌و‌ديني‌از‌آن‌نوع‌صورت
ع نمودبراي خواهد طبيعت‌وضع الم ا. اينالبته كه است كساني خاصِ مسئله قرارداد‌‌ين گونه
.اند‌بيني‌خود‌گنجانيده‌متافيزيكي‌را‌در‌جهان
تجلّي. 1 .3
خود،لفظي‌براي‌ايجاد‌نسبت‌ميان‌وحدت‌ذا عرفانيِ سو‌و‌كثرتِ‌‌تي‌حق‌از‌يكتجلي‌در‌مفهومِ
نتُ كَنزاً مَخفيًّا فاَحبَبتُ اَن اُعرَف فَخَلَقتُ الخَلقَ لِكَي كُ»با‌استناد‌به‌حديث.ديگر‌استواقع‌ازسوي
موالنا‌نيز‌همانند‌ديگر‌عرفاي‌اسالم‌ظهور،(6913:269؛مايل‌هروي،6931:621فروزانفر،.رک)«اُعرَف
6933و؛641:293نامه.6936نيز؛663:مجلس‌هفتم،6932مولوي،.رک)داند‌‌عالم‌را‌نتيجۀ‌تجلّي‌خداوند‌مي
63فصل فصل34: فصل41:611؛ فصل41:613؛ 11:222؛ ؛ 69366/2331نيز ،2/911 ،4/9123 اگرچه(.1/316،
:شد‌خداوند‌را‌به‌شناسايي‌بشر‌نيازي‌نيست،اما‌پُري‌عشق‌و‌فيض‌الهي‌بايد‌آشكار‌مي
شد چاک زپُرّي بُد، مخفي گنج
كرد جوش زپُرّي بُد، مخفي گنج
اين است اظهار جهان‌‌بهر خلق
شنو مَخفيًّا گفت، كَنزاً كُنتُ
تابان را شد‌خاک افالک از تر
اطلس سلطان را كرد‌خاک پوش(2312-9ابيات:6مثنوي،دفتر)
حكمت گنج نماند نهان‌تا ها
شو اظهار مكن، گم خود جوهر(9193-41ابيات:4مثنوي،دفتر)
است‌و‌هرچه‌در‌آن‌است،در‌بهترين‌شكل‌و‌قالب‌‌هستي‌مظهر‌جمال‌حقر‌موالنا‌جهان‌منظ‌از
و شده نيستآنچه‌هست،صوربراي‌آفريده جلوهازآنجا.ت‌بهتري‌متصوّر وجود‌را گاه‌‌كه‌عرفا
اين‌درسِ.نگرند‌را‌زيبا‌مي‌آن‌‌يتماميت‌كمال‌صورت‌خود‌دانسته‌و‌بهدانند،آن‌را‌درنها‌مي‌حق
مهم عالَم، مي‌ترين‌درس‌عارفان‌به‌انسان‌زيبانگري‌و‌زيبابيني‌در‌مواجهۀ‌با )باشد‌‌ها :6934سروش،
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 11: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/11.jpg)
67 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
د‌يكي‌از‌داليل‌توجه‌و‌تواند‌خولحاظ‌حس‌يا‌درک‌زيبايي‌آن‌ميارزشمندي‌عالم‌طبيعت‌به.(613
.آن‌باشداحترام‌به
عالم به اعطاي‌وجود مي‌همچنين آن شدن درجات‌متفاوتي‌‌سبب‌موجود يا مرتبه و گردد
دليل‌اين‌به.تاند،برابر‌اس‌كه‌به‌واسطۀ‌لطف‌حق‌موجود‌شده‌روارزش‌موجودات‌ازآن‌پسندارد؛
نمي حي‌يكساني، از را تمايزي شدتوان قائل آنان براي وجود ث مظهريبرعالوه. صفت ت‌آن،
اين.برابر‌خداوند‌استوقفه‌و‌هميشگي‌در‌ر‌به‌حضوري‌بيوي،خود‌مستلزم‌باواسطۀ‌تجلخداوند‌به
اي‌كه‌مدنظر‌عارف‌است،خضوع‌و‌خشيت‌را‌در‌قلب‌او،و‌در‌مواجهۀ‌او‌با‌عالم‌‌وقفه‌حضور‌بي
تواند‌صورتي‌از‌نظارت‌اخالقيِ‌‌تر‌و‌در‌مرتبۀ‌عوام‌نيز‌اين‌حضور‌مي‌در‌سطحي‌پايين.انگيزاند‌برمي
اين‌گونه‌مباني‌و.داند‌ره‌خالق‌يا‌نيرويي‌را‌ناظر‌بر‌اعمال‌خود‌مياعمال‌تلقي‌شود،كه‌فرد‌هموا
درفرا عناصر بهترين اعتقادي، با‌يندهاي تعامل در انساني غلط اعمال خودجوش اصالح جهت
طبيعت‌مربوط‌به با انسان مواجهۀ زيرا است؛ بااليي‌برخوردار ضرورت‌بسيار از و طبيعت‌بوده
.نساني‌استتك‌افراد‌ا‌هاي‌عمل‌تك‌حوزه
عشق. 1 .4مهمي جهانترين‌‌كي‌از به‌مسائل‌در و موضوع‌عشق‌طوربيني‌موالنا، خلقت، مسئلۀ خاص‌در
.است
به‌اعتقاد‌او‌عشق‌است‌كه‌سبب.كند‌را‌عشق‌معرفي‌مي‌‌موالنا‌اساس‌خلقت‌و‌علت‌حقيقي‌آن
تمامي‌موجودات‌ساري‌‌تنها‌در‌ابتدا،بلكه‌همواره‌و‌دراين‌عشق‌نه.عالمي‌چنين‌پديد‌آيدشد‌تا
سبب‌مي و‌حركت‌و‌تعالي‌همۀ‌موجودات‌را هرچه‌هست‌در‌جاذبۀ‌عشق‌الهي‌‌است، زيرا شود؛
.شناسي‌موالنا‌است‌عشق‌از‌اركان‌اصلي‌هستي.يابد‌است‌و‌در‌جريان‌اين‌عشق‌استمرار‌مي
اجزادر تمامي بلكه انسان، فقط نه او تج‌يِنگاه محل ميجهان محسوب عشق شوند،لي
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 12: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/12.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 66
سبب‌خلقت‌شد،يعني‌حُب‌و«فَأَحبَبتُ أنْ اُعرَف»مطرح‌است،«حديث‌كنز»كه‌در‌چنانهم
ساز‌خلقت‌است،و‌چون‌چنين‌است‌تمامي‌عالم‌با‌ضمير‌عشق‌عجين‌گشته‌و‌پا‌به‌وجود‌‌عشق‌سبب
و‌هر‌جنبش‌و‌كشش.پود‌جهان‌و‌در‌همۀ‌ذرات‌آن‌جريان‌داردنتيجه،عشق‌در‌تارودر.اده‌استنه
هم‌ميل‌و‌كشش‌‌ت‌اعطاي‌وجود‌است‌ولواسطۀ‌عشق‌است؛زيرا‌عشق‌هم‌عحركت‌و‌قوامي‌به
:سوي‌كمال‌وجودي‌خويشات‌بهذردر‌قضيه‌عقل‌و‌دليل‌كه‌البتّه‌محبّت‌و‌التفات‌دوستي‌از‌هردو‌جانب‌باشد‌و‌محرّک‌‌و‌با‌خلق‌هرگز‌از‌يك دوستي‌با‌حقّ شوق‌و‌داعيه‌توقان‌از‌هر‌دو‌طرف‌بود؛زيرا
و‌رقّاصي‌به‌‌جانب‌نباشد‌و‌نبوده‌است‌و‌تصوّر‌ندارد،آواز‌از‌يك‌دست‌باال‌نگيرد
مولوي،)نباشد‌‌رَضُو عَنه رَضِيَ عَنهُم بينباشد،يُحيبُّونَهُ بي،يُحِبُّهُم.يك‌پاي‌راست‌نيايد
؛(611:631نامه،6936
متعدّد‌ميدر امّا يكي‌است، )يدنما‌حقيقت‌كشنده 6933مولوي، 2:1فصل، مولوي،؛
(.3:39نامه،6936
حالچنانهم موجودات در عشق اين بهكه ايشان دادن سوق و فراروندگي را‌ت حق سوي
چيز‌كه‌هيچ‌كند،چنان‌ر‌عالم‌ايجاد‌ميبخشي‌و‌ميل‌به‌يكپارچگي‌را‌نيز‌د‌داراست،حالت‌وحدت
شاهدبازيش سرِّ و حقّ عشق
پاک عشق بهر نبودي را‌‌‌گر
سَني چرخ افراشتم بدان من
از‌ازل‌‌عشق‌عشق،جنبش‌‌به‌خلقان‌‌‌جنبش
نبودي عاشق آسمان اين اگر
نبودي عاشق هم خورشيد وگر
عاشق اگرنه كوه و اندي‌زمين
نبودي آگه عشق ز دريا اگر
پرده جمله مايه سازيش‌بود(2339بيت:1مثنوي،دفتر)
را افالک دادمي وجودي كي
كني فهمي را عشق علوّ تا(2393-41ابيات:1مثنوي،دفتر)
از‌هواست‌‌درخت‌فلك،رقص‌از‌‌هوا‌رقص(9يت،ب432غزل)
او سينه صفايي‌نبودي را
ضيائي او جمال در نبودي
گياهي هردو دل از نرستي
جايي به آخر داشتي قراري(66-3،ابيات2134غزل)
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 13: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/13.jpg)
66 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
خويش‌فرو‌نمي‌در‌مسير‌تعالي‌در‌راه‌ديگري‌خلل‌ايجاد‌نمي معنويِ .كاهد‌كند‌و‌يا‌او‌را‌از‌رشدِ
سوي‌و‌هم‌نظر‌به‌برابر‌او‌عين‌فقرند،دارند‌كه‌در‌هم‌نظر‌به‌خالق‌خويشموجودات‌در‌اين‌عشق
تالش در كه موجودات‌دارند حق‌رسند‌‌ديگر اين‌وحدت‌به قِبَل از و وحدت‌درآيند به تا اند
.(6932:292چيتيك،)
و عشق، مقولۀ و تجلي مطلق، وجودِ كليدي‌همچون مفاهيم در عالم انسجام و يكپارچگي
«اليه‌المصير»سوي‌حكم‌ازليِ‌راي‌حركت‌و‌تعالي‌همۀ‌موجودات‌بهاي‌يكسان‌ب‌همچنين‌طرح‌زمينه
دات‌و‌و‌رشد‌تمامي‌موجو‌نشان‌از‌رويكرد‌همدالنه‌در‌ارتقابدون‌در‌نظر‌گرفتن‌تمايزات‌ارزشي،
موالنا‌معتقد‌است‌دنياي‌بدون‌عشق،.محوري‌منافع‌انسان‌است‌ها‌دربرابر‌طرح‌تكحفظ‌منافع‌آن
:دنيايي‌منجمد‌و‌افسرده،و‌خالي‌از‌تعالي‌و‌تكامل‌است
ازآنجا اين‌عشق منبع نمي‌حقيقتدركه انسان افعال‌‌خداست، اما باشد، آن سد و مانع تواند
مي‌منفعت او به‌طلبانۀ به‌تواند كه موجودات، ديگر تعالي صورت‌سيرِ ازلي عشق اين واسطۀ
هاي‌بسياري‌از‌محيط‌زيست‌را‌دگرگون‌‌كه‌چرخهچنانهاي‌زيادي‌وارد‌آورد،هم‌گيرد،آسيب‌مي
تنها‌گناهي‌بزرگ‌و‌‌نه،سوي‌كمال‌داردبه‌ممانعت‌از‌اين‌ميل‌كه‌رو.ده‌استكرده‌و‌يا‌از‌بين‌بر
بلكه‌به‌قلمداد‌ميبرابر‌كل‌هستي‌خيانتي‌در در‌يك‌فسردگي‌و‌‌شود، تعبير‌موالنا‌كل‌اين‌نظام‌را
خمودگي‌فرو‌خواهد‌برد داشته‌‌‌اين‌امر‌برخالف‌آن‌مسيري‌است‌كه‌عالم‌قصد‌پيمودن‌آن. را
اولين.الشّعاع‌قرار‌خواهد‌داد‌را‌تحت‌‌اين‌انحراف‌همۀ‌نظام‌هستي‌و‌موجودات‌آنترديد‌‌بي.است
براي‌تحقق‌رشد درک‌حقيقت‌و‌غايت‌حقيقي‌ايشان‌و‌كشف‌قدم سعادت‌موجودات‌عالم، و
است آنان تعالي مسير . معرفت، به‌‌برافزوناين آن، بالندگي و رشد طبيعت‌و احياي كمك‌به
طبيعت‌ياري‌مي‌انسان از بهينه جهت‌استفادة در كند‌ها درک. تعامل‌آدمي‌با آن در روشي‌كه
ر‌به‌رشد‌و‌تعالي‌تمامي‌موجودات‌همراه‌خواهد‌بودهاي‌عناصر‌عالم،همچنين‌باو‌ويژگي قبول.
نمايد‌الح‌ميتعالي‌يافتن‌موجودات،رويكرد‌اخالقي‌انسان‌را‌در‌مواجهه‌با‌طبيعت‌اص تحقق‌اين.
.هاي‌غلط‌انسان‌خواهد‌بود‌از‌رويكردها‌و‌واكنش‌اي‌عمده‌بخش‌معناي‌اصالحامور‌به
گردون دان‌دور عشق زموج ها
جهان‌گر بفسردي عشق نبودي(9314بيت:1مثنوي،دفتر)
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 14: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/14.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 66
هاي عالم هستي ها و ويژگي شاخصه .2
تحيا . 2 .1
اين‌مبنا‌اصل.كه‌گفته‌شد،عرفان‌موالنا‌بر‌اعتقاد‌به‌سريان‌عشق‌در‌كل‌هستي‌استوار‌است‌چنان
حيات‌پرش به اعتقاد است‌كه پرورانده موالنا انديشۀ در براي‌تمامي‌ديگري‌را شعوري‌را و ور
داردممكنات همراه انديشۀ. اجزادر در‌يموالنا اين‌عين‌طبيعت، تلقي حق نمود و‌‌ميكه شوند
اين‌موجوديت‌حضوري‌را.ت‌داشته‌و‌صاحب‌وجودنديباشند،موجود‌هاي‌ظهور‌خداوند‌مي‌جلوه
به.كند‌اين‌عالم‌بازگو‌مي‌يتك‌اجزا‌در‌تك عنوان‌واقعيتي‌وابسته‌به‌موالنا‌تمامي‌ذرات‌عالم‌را
آشكار‌ساختن‌‌دهد،و‌آن‌كل‌خلقت‌جز‌يك‌كار‌انجام‌نمي»:نمايد‌مبدأ‌برين‌پذيرفته‌و‌تصديق‌مي
؛(41:611فصل،6933مولوي،)«كنز‌مخفي‌است
است اَشهَد خود دمي هر ما جنبش
اضطراب در آسيا سنگ گردش
است سرمد ذوالجالل گواه كه
آب جوي وجود بر آمد اشهد(9961-63ابيات:1مثنوي،دفتر)
عالم‌صحنه اين‌رويكرد، اي‌قاب‌در نيست‌كه بتواشده موجودات‌آن مفاهيمي‌كل‌ن به ي‌را
چنان)تقليل‌داد اين به برخي‌علوم ميكه اقدام نمايندكار حقيقت‌هر( بهو مستقل‌يك‌را طور
نما،اعطاي‌وجود‌‌ين‌مظهر‌تماماز‌لوازم‌تحقق‌ا.جهان‌هستي‌مظهر‌جمال‌حق‌است.ناديده‌گرفت
تك‌موجودات‌است‌ي‌خالق‌به‌تكسواز لطف‌بيخداوند‌به‌ديگر،عبارتبه. حد‌خويش،واسطۀ
.به‌تمامي‌موجودات‌وجود‌بخشيده‌و‌آنان‌را‌از‌كتم‌عدم‌به‌عرصۀ‌وجود‌آورده‌است
پيكرة‌‌وي‌خداوند‌به‌او‌اعطا‌شده،در‌كلسرا،كه‌از‌ده‌است‌و‌اين‌حقسر‌زنجهان‌موالنا‌سرا
چيز‌حيات‌كه‌در‌آن‌همهاي‌روح‌است،دنيايي‌دنياي‌موالنا‌دني.خود‌به‌مساوات‌پذيرا‌شده‌است
زرين)دارد‌و‌سميع‌و‌بصير‌است هيچ(.6931:291كوب، خاموش‌نيست‌و‌‌وچيز‌گنگ‌در‌اين‌دنيا
D:گويد‌كس‌كه‌جانش‌راز‌آشنا‌باشد،سخن‌مي‌چيز‌با‌هر‌آنهمهow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 15: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/15.jpg)
66 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
و بصيريم و سميعيم خوشيمما
مي جمادي سوي شما رويد‌چون
جان عالم جمادي رويد‌از ها
تا عيانباش آيد حقّ خورشيد
خاموشيم ما نامحرمان شما با
شويد چون جمادان جان محرم
بشنويد عالم اجزاي غُلغُل(6163-26ابيات:9مثنوي،دفتر)
جهان جسم جنبش ببيني تا(6113بيت:9مثنوي،دفتر)
مي به‌آن‌اشاره نيز مولوي،)كند‌‌در‌عرفان‌اسالمي‌مراتب‌معرفتي‌وجود‌مطرح‌است‌و‌موالنا
اما‌زماني‌كه‌سخن‌از‌افاضه‌و‌اعطاي،(9141-4:11مثنوي،دفترو9316-9:3مثنوي،دفتر؛1:63فصل،6933
نيز‌متعدد‌اين‌وجود.شوند‌حكمت‌الهي‌صاحب‌آن‌مي‌‌ود‌است،تمامي‌موجودات،به‌اقتضايوج
شمول‌بوده‌و‌در‌تمام‌هستي‌ساري‌و‌‌گير‌و‌جهانرحمت‌حقّ‌عالم.گون‌نيست‌تا‌تنوع‌بپذيرد‌و‌گونا
جاري‌است دارد،ريافت‌آن‌آنچه‌قابليت‌دهستي‌بخشيدن‌به‌هر‌اين‌مسئله‌در‌اعطاي‌وجود‌و. را
شده بازگوكنندآشكار نيز عالم نمايان‌هو است‌و آن )گر دفتر 4مثنوي، دفتر3-621: 1؛ :1-6922)،
.(9:9613مثنوي،دفتر)ت‌كه‌شش‌جهت‌عالم،نشانۀ‌محبت‌اوس‌چنان
كشد،دفاعي‌جدي‌در‌برشمردن‌حق‌حيات‌تصوير‌مي‌كه‌موالنا‌در‌حي‌دانستن‌عالم‌بهطرحي
اين‌مسئله،برابري.شوند‌واسطۀ‌موجود‌بودن،زنده‌نيز‌تلقي‌ميهايي‌است‌كه‌به‌براي‌همۀ‌آن‌چيز
واسطۀ‌اين‌چنين‌بههم.كند‌و‌حق‌حيات‌را‌براي‌تمامي‌موجودات‌اثبات‌مي(حيث‌شأن‌از)وجود
پرداختن‌به.ه‌دهدحق،طبيعت‌بايد‌به‌سير‌طبيعي‌خود‌در‌مسير‌رشد‌و‌تكامل‌و‌تعالي‌خويش‌ادام
د‌هاي‌موجود‌در‌محيط‌زيست،مستلزم‌رعايت‌قواع‌ه‌دانستن‌آن‌براي‌تمامي‌گونهحق‌حيات‌و‌موج
احكامي بهو موجودات‌را مياست‌كه قرار انسان كنار در بودن حي دهد‌واسطۀ محور. ديگر
بنابراين‌ها‌صرفِ‌موجوديت‌داشتن‌و‌حق‌حيات‌نخواهد‌بود،گذاري‌ميان‌موجودات‌و‌انسان‌ارزش
بهره و بين‌بردن‌جان‌هر‌‌هرگونه‌استفاده از مواجه‌خواهد‌بود‌كه اين‌مسئله برداري‌از‌طبيعت‌با
ضروري‌در‌ها‌در‌زمينۀ‌نيازهاي‌غير،انساننتيجهدر.ز‌بين‌بردن‌جان‌يك‌انسان‌استنند‌اجاندار‌هما
.قدم‌اول،و‌در‌جهت‌تعديل‌نيازهاي‌ضروري،مسير‌اعتدال‌را‌خواهند‌پيمود
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 16: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/16.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 67
(نو حيات نو به )خلق مدام . 2 .2
از‌جمله‌حيات‌انساني‌و‌جميع‌موجودات‌و‌ممك تبدلهمۀ‌هستي، تحول‌و پيوسته‌در سر‌به‌نات،
اين‌امر‌بدان‌علت.كند‌اين‌تحول‌پيوسته‌بدان‌حد‌است‌كه‌عالم‌براي‌انسان‌ثابت‌جلوه‌مي.برند‌مي
هم ظهور امكان ظرف‌صورت، كه آن‌است به را نميزمان دهد‌ها پي. ظهورهاي و‌‌اين درپي
توان‌استخراج‌‌نيز‌مي‌اين‌مسئله‌را‌از‌‌قرآن.باشند‌الينقطع،انعكاس‌فردانيت‌و‌وحدانيت‌خداوند‌مي
چنان آيۀ‌نمود، و،(33:قصص)«كُلُ شَيءٍ هالِكٌ الّا وَجهَه»:كه عالم بودن گذرا و ناپايداري بر
:گويد‌موالنا‌مي.اش‌در‌هر‌لحظه‌اشاره‌دارد‌الهي‌ابستگي‌ذاتي‌و‌مطلق‌آن‌به‌سرمنشأو‌وجودي‌فنا‌ماسوي صرفاً اللّه دارند، ]پذير خالق‌عالم... نوي‌وكهني‌منزه[ .است‌از
فرع مُحدِث‌اين‌فمتصهاي‌او او‌كه و نوي؛ من‌اند‌به‌كهني‌و از‌هر‌دو است، زهها.(21:666فصل،6933مولوي،)است‌و‌وراي‌هر‌دو‌است
بيني‌موالنا‌با‌محيط‌زيست،تأكيد‌بر‌موجود‌بودن‌و‌وجود‌داشتن‌زمينۀ‌پيوند‌اين‌بحث‌از‌جهان
ها‌در‌سير‌مداوم‌خلقت‌استموجودات‌و‌برابري‌تمامي‌آن‌تمامي نگري‌در‌ميان‌انسان‌و‌يكسان.
از‌رفتارهاديگر‌موجودات‌هستي‌در‌موا ها‌‌جويانۀ‌انسان‌واسطۀ‌نگاه‌برتريكه‌به‌ييجهه‌با‌طبيعت،
مي مي‌انجام جلوگيري كند‌شود، بي. آلوده‌‌شكارهاي طبيعت، تخريب وحش، حيات در مورد
همه‌ودن‌آننم اين‌دست، مواردي‌از بي‌و داشتن‌اي‌ناشي‌از بودن‌و‌وجود موجود ن‌توجهي‌به
معناي‌خاص‌عرفاني)موجودات است(در انسا. ميان حيث‌ارزش‌حس‌يكسانيِ طبيعت‌از و ن
نه ميوجودي، طبيعت‌تغيير در را انسان جايگاه با‌‌تنها مواجهه در را حس‌مسئوليتي بلكه دهد،
.ها‌ايجاد‌خواهد‌نمود‌در‌رفتار‌انسان(جامعۀ‌انسانيهمانند‌يك)طبيعت
.مداري‌قرار‌گيرد‌برابر‌انسانخدامحوري‌در‌شود‌تا‌اصل‌مهمطرح‌اين‌انديشه‌همچنين‌سبب‌مي
ر‌اي‌است‌كه‌انسان‌را‌نيز‌در‌مجموعۀ‌عظيم‌طبيعت‌و‌در‌كنا‌مُعطي‌وجود‌و‌مدبّر‌امور،خداي‌يگانه
بي از برون‌صورت آمد صورتي
تو رجعتي‌پس و مرگ هرلحظه است‌را
مي نو نفس ما‌‌هر و دنيا شود
مي نونو جوي همچون شود‌عمر
راجِعُون اِلَيهِ اِنّا كه شد باز
است ساعتي دنيا فرمود مصطفي
بقا‌بي اندر شدن نو از خبر
مي جسد‌مستمرّي در نمايد(6646-41ابيات:6مثنوي،دفتر)
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 17: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/17.jpg)
67 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
كه‌انسان‌در‌محور‌و‌مركز‌عالم‌يجه،هر‌نوع‌تصور‌مبني‌برايننتدر.ديگر‌موجودات‌جاي‌داده‌است
ظاهربين‌و‌سطحي‌به نگاه تصوري‌زائيدة قرار‌دارد‌و‌طبيعت‌ابزاري‌براي‌تأمين‌نيازهاي‌اوست،
.عالم‌خواهد‌بود
تكلم . 2 .3كه‌آنجا.نگرد‌ر‌دو‌ساحت‌به‌عالم‌ميكه‌در‌بحث‌وحدت‌وجود‌نيز‌اشاره‌كرديم،موالنا‌دچنانهم
در م‌برابر‌حق‌ميعالم‌را تمام‌و‌كمال‌از‌وجوديتي‌براي‌آن‌قائل‌نيست‌و‌هربيند، آنچه‌هست‌را
بيند‌كه‌در‌‌گونه‌را‌مي‌هيگر‌طبيعت‌است،حضور‌و‌وجودي‌ال‌اما‌آنجا‌كه‌نظاره.داند‌وجود‌حق‌مي
ر‌م‌درآمده‌و‌با‌خداي‌خويش‌و‌ديگر‌موجودات‌دلچيز‌در‌عين‌موجوديت‌و‌غيريت،به‌تكآن‌همه
مسئلۀ.شود‌اين‌ارتباط‌نيز‌زاييدة‌عشق‌است‌و‌عشق‌سبب‌و‌علت‌آن‌تلقي‌مي.ارتباطي‌مداوم‌است
جهان عشق‌در حيثيّافزونبيني‌موالنا محربر همبستگي‌خود، ت‌آفرينندگي‌و جلوبرنده نيز‌ک‌و
باشد‌مي كه‌تك‌به. آن‌متكل‌عالم‌به‌تك‌اجزاي‌اين‌معنا عَبد‌ميواسطۀ گردند‌م‌و بهموالن. مثابۀ‌ا
هاي‌خود‌براي‌‌امري‌حقيقي‌به‌شنيدن‌عالم‌نشسته‌است‌و‌گفتارهاي‌آن‌را‌در‌غالب‌اشعار‌و‌داستان
مي بازگو كند‌ما خطاب‌گف. را طبيعت‌انسان ساحت‌ديگري، در قرار‌همچنين عمل‌خود و تار
به‌مي تا اصلدهد آن شود‌وسيلۀ يادآور را حقيقت‌عالم و ميعبارتبه. ديگر، اين‌واكنش‌توان
الهام‌طبيعت همان‌حالت‌انزاردهندگي‌يا تلقي‌نم‌بخشي‌آن‌براي‌انسان‌را ودها موالنا. انديشۀ در
م‌در‌اظهار‌به‌حق‌لو‌تك(طبيعت‌و‌خداوند)م‌در‌ارتباط‌با‌حق‌تكل:م‌استلصورت‌متك‌عالم‌به‌دو
(.طبيعت‌و‌انسان)
(طبيعت و خداوند)تكلم در ارتباط با حق . 2 .3 .1
.(44:اسراء:رک)ند‌ا‌تعاليم‌قرآن،همۀ‌مخلوقات‌با‌زبان‌حال‌و‌قال‌به‌تسبيح‌خداوند‌مشغول‌براساس
از‌نگاه‌مسلمانان‌عالم‌داراي‌چه‌اين‌امر‌سبب‌مي چيز‌در‌اي‌معنوي‌باشد‌كه‌درآن‌همه‌رهشود‌تا
اي‌‌گونه‌بهبرابر‌خالق‌خود‌طبيعت‌در.قرار‌گيرد‌تر‌از‌او،در‌مرتبۀ‌پرستش‌حق‌كنار‌انسان‌و‌نه‌پست
چنين،اينموالنا‌با‌الهام‌از‌قرآن.دستاي‌كند‌و‌او‌را‌مي‌م‌ميلاست‌كه‌آگاهانه،عابدانه‌و‌خاضعانه‌تك
تصوير‌با‌خالق‌خويش‌را‌در‌اشعار‌خود‌بههاي‌عالم‌طبيعت‌‌گوها‌و‌گفت‌نگرد‌و‌مناجات‌به‌عالم‌مي
:كشد‌مي
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 18: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/18.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 67
گِل نطق و خاک نطق و آب نطق
اجزا عو‌جمله پيش امجهان
سكون در تحرک در اجزا جمله
نهان اجزاي تسبيحات و ذكر
دل اهل حواس محسوس هست(92333ابيات:6مثنوي،دفتر)
رام و دانا خدا پيش و مرده(311بيت:1مثنوي،دفتر)
راجعون اليه كانّا ناطقان
آسمانغلغلي اندر افكند(414-11ابيات:9مثنوي،دفتر)
هايي‌كه‌انسان‌در‌پيشروي‌خود‌ترسيم‌نموده‌را‌از‌صورت‌ت‌عالم،جايگاه‌آن‌ياين‌مرتبۀ‌عبود
هايي‌كه‌در‌آن‌انسان‌يگانه‌مخلوق‌و‌بندة‌آفرينندة‌اين‌جهان‌است‌و‌‌برد،صورت‌است،فراتر‌مي
عرصه بيا‌عالم تمايالت‌انسا‌ي‌خشك‌و و جهت‌كسب‌منافع در استجان، ني فعل‌در. نتيجه،
گرفته‌و‌مورد‌قضاوت‌خود‌تواند‌يك‌منظر‌اخالقي‌به‌است،ميكه‌در‌ارتباط‌با‌عالم‌رو‌‌انساني‌ازآن
.قرار‌گيرد
دارد‌‌ميموالنا‌با‌حقيقي‌دانستن‌و‌عيني‌بودن‌تكلم‌و‌نيايش‌موجودات‌در‌عالم،به‌صراحت‌بيان
ميان‌آمده،به‌ه‌در‌آيات‌و‌روايات‌از‌آن‌سخنكه‌نبايد‌اين‌عمل‌جمادات،اشجار‌و‌حيوانات‌را،ك
كنند،حقيقت‌عالم‌را‌در‌‌كه‌اين‌نيايش‌را‌به‌نيايش‌تكويني‌تأويل‌مي‌به‌اعتقاد‌او،آنان.تأويل‌نمود
:اند‌نيافته
آيدت جمادات تسبيحِ فاش
قنديل تو جان ندارد ها‌چون
بُوَد؟ك كي ظاهر تسبيح غرض ه
آن ديدار را بيننده مر بلكه
مي يادت تسبيح از چو دهد‌‌پس
اعتزال اهل تأويل بود اين
آدمي نيايد بيرون زحس چون
تأويل نربايدت‌وسوسۀ ها
كرده بينش تأويل‌بهر ها‌اي
بُوَد غي خيال ديدن دعوي
مي عبرت تسبيح‌وقت خوان‌كند
گفتن همچو داللت بُوَد‌ميآن
آن آنِ حال‌و نورِ ندارد كو كس
اعجمي غيبي تصوير از باشد(6122-23ابيات:9مثنوي،دفتر)
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 19: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/19.jpg)
67 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
بيند،كه‌عناصر‌آن‌در‌جوشش‌عبادت‌و‌بندگي‌به‌زبان‌قال‌با‌موالنا‌عالم‌را‌پويا‌و‌متحرک‌مي
بيني‌موالنا‌تنها‌با‌‌االنه‌در‌جهانواكنش‌فع‌اين(.6411:941،عربيابن)گويند‌‌ميخداي‌خويش‌سخن
ز‌اصول‌مهم‌مواجهه‌با‌طبيعت،بيني‌موالنا،ا‌‌نتيجه،در‌جهاندر.بين‌قابل‌مشاهده‌است‌م‌حقيقتچش
كسب‌اين‌معرفت‌در‌انديشۀ‌موالنا‌خود.رفتن‌از‌عالم‌محسوسات‌و‌كسب‌معرفتي‌شهودي‌استفرا
داشت‌كه خواهد دنبال به را بهموجب‌آن‌بهلوازمي طبيعت‌را آدمي حقيقي‌ها مخلوق عنوان
هاي‌‌امي‌صورتحقيقت‌فراتر‌از‌تماين‌نوع‌مواجهه‌با‌طبيعت‌در.كنار‌خود‌خواهد‌ديدخداوند‌در
اي‌‌ديگر،در‌مباحث‌و‌مشاهدات‌عرفاني،طبيعت‌گاه‌در‌چنان‌مرتبهعبارتبه.محيطي‌است‌زيست
گيرد‌كه‌عظمت‌و‌‌جهه‌با‌آن‌تنها‌در‌مقام‌ناظري‌قرار‌ميگيرد‌كه‌قلب‌و‌روح‌عارف‌در‌موا‌قرار‌مي
.افكند‌شكوه‌خداوند‌در‌هستي‌او‌را‌به‌حاالت‌حيرت‌و‌بهت‌عرفاني‌مي
م‌طبيعت‌با‌خداوند‌عاملي‌براي‌درک‌ارزشمندي‌و‌شعورمندي‌آن‌است‌و‌منجر‌به‌حسّ‌تكل
ارزش نگرشي و احترام ابزارادر)مدارانه نگارانهبرابر طبيعت( بودبه خواهد طوربه. يكرد‌روكلي
حت طبيعت، به تئوري‌عرفاني‌موالنا نظري‌و مقام در )ي‌اگر تجربۀ نه عمليو توج( قرار‌مورد ه
.س‌ذاتي‌براي‌آن‌سودمند‌خواهد‌بودنگرش‌انسان‌به‌طبيعت‌و‌ايجاد‌تقدهم‌در‌تغيير‌گيرد،باز
( طبيعت و انسان) تكلم در اظهار به حق. 2. 3 .2
ا‌وانند‌گفتار‌طبيعت‌را‌بشنوند،امت‌هاي‌كامل‌يا‌الهي‌مي‌موالنا‌تنها‌اهل‌بصيرت‌و‌انسانبيني‌‌در‌جهان
اين‌نكته‌تأكيد‌دارد‌كه‌او‌بر.پوشي‌كند‌اركرد‌عالَم‌چشماين‌تخصيص‌سبب‌نشده‌تا‌او‌از‌بيان‌ك
ار‌و‌عمل‌عنوان‌آموزگار‌خود‌در‌نوع‌رفتت‌آن،بهبر‌مظهري‌بيعت‌را‌عالوهبايد‌ط(به‌طور‌عام)انسان
نماي‌او‌‌همچنين‌بندة‌تمام‌ت‌در‌مرتبۀ‌شناسايي‌خالق‌خويش،عالم‌طبيع.درقبال‌خالق‌خويش‌بپذيرد
انسان از كه‌بودن، فرو‌هايي حواس‌ظاهري و جمادي حجاب است؛رفتهدر جلوتر رو‌‌ازايناند،
:تواند‌انسان‌را‌به‌مرتبۀ‌عالي‌خويش‌سوق‌دهد‌مي
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 20: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/20.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 67
بشكافتند‌برگ را شاخ چون ها
شطأهُ‌با خدا6زبان شكر
ذوالعطا را ما اصل بپرورد كه
مي سالمي احمد بر كند‌سنگ
چون خوشيم و بصيريم و سميعيم ما
مي جمادي سوي رويد‌شما
جان عالم جمادي رويد‌از ها
اشتافتند درخت باالي به تا
جدا‌مي برگي و بر هر سرايد
استوي و آمد استغلظ درخت تا‌دفتر) (6949-41ابيات:6مثنوي،
مي پيامي را يحيي كند‌كوه
خامُشيم ما نامحرمان شما با
شويد؟ چون جمادان جان محرم
بشنويد عالم اجزاي غلغل(6163-26ابيات:9مثنوي،دفتر)
وانند‌فعل‌طبيعت‌ت‌ا‌ميعالم‌را‌با‌خالق‌خويش‌بشنوند،امتوانند‌گفتار‌و‌تسبيح‌‌ها‌نمي‌همۀ‌انسان
آن‌درس‌بگيرند‌را از ببينند‌و دلتوج. طبيعت‌و عالم به دست‌ه دربرابر آن، به اندازي‌و‌‌سپردن
،سوي‌شنيدنموالنا‌انسان‌را‌به.رنگي‌داردرچپاول‌آن،نگرشي‌است‌كه‌در‌انديشۀ‌موالنا‌حضور‌پ
آموختن‌طبيعت‌فرا انساني‌را‌مي‌ديدن‌و هر خواند‌و مبناي‌بينش، فهم‌معرفتيبر اش،وجودي‌و
:دهد‌مخاطب‌اين‌نوع‌نگرش‌قرار‌مي
افسرده جماد‌عالم او نام و ست
عيان آيد حشر خورشيد تا باش
شد مار اينجا موسي عصاي چون
ساخت مرد چون را تو خاک پارة
ز زندهمرده سو زان و سويند اند‌ين
طين و آب بر زده دانش پرتو
كاشت وي در هرچه و امين يخاک
است يافته امانت زان امانت اين
نوبهار نيارد حقّ نشان تا
اوستاد اي بود افسرده جامد
جهان جسم جنبش ببيني تا
شد اخبار ساكنان از را عقل
شناخت‌خاک شايد جملگي را ها
گوينده‌خامش طرف آن و اند‌اينجا(6113-62ابيات:9مثنوي،دفتر)
زمين پذيرندة دانه شده تا
برداشتي‌بي آن جنس خيانت
استكآفتاب تافته وي بر عدل
آشكار نكرده را سرها خاک(113-66ابيات:6مثنوي،دفتر)
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 21: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/21.jpg)
67 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
مستلزم‌قبول‌شعور‌و‌هوشمندي‌آن‌استدرک‌تكل م‌عناصر‌عالم، اين‌مسئله‌جايگاه‌خاص.
موالنا‌با.ال‌و‌مؤثر‌بدل‌خواهد‌نمودمنفعل‌و‌تأثيرپذير‌به‌عناصري‌فع‌در‌عالم‌از‌عناصري‌طبيعت‌را
ي‌و‌قبول‌شعور‌و‌هوشمندي‌آن،بر‌اين‌جايگاه‌خاص‌عالم‌در‌ساحت‌حقيقيِ‌مادم‌بودن‌بيان‌متكل
:كند‌تأكيد‌مي
بي را نداد‌باد بينش اگر چشم
عدو از مؤمن دانست همي چون
بي خود زمين‌‌چشم‌نيست از كور تر
نواخت را موسي و ديد موسي نور
آموخته خدا از تمييز ست‌‌نيل
را نيل مر كند عاقل او لطف
آفريد عقل كرم از جمادات در
پديد شد عقلي لطف از جماد در
مي چون عاد؟فرق قوم اندر كرد
كدو؟ از را مي دانست همي چون(2469-64ابيات:4مثنوي،دفتر)
خصم شد حقّ فضل از زمين بين‌‌اين
را قارون و كرد قارون شناخت‌خسف(2913-13ابيات:2مثنوي،دفتر)اين گشاد آن‌‌كه و بست‌‌را سخت را
را قابيل كند ابله او قهر
بريد خود قهر به عاقل آن از عقل
رميد دانش عاقالن از نكال وز(2363-22ابيات:4مثنوي،دفتر)
ش بهانديشۀ فوق ابيات در كه عالم نگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌روشنيعورمندي از سخن است، شده بيان
ت‌از‌فرمان‌الهي‌در‌واسطۀ‌تبعيدر‌اين‌نگاه،طبيعت‌به.محيطي‌موالنا‌به‌طبيعت‌دارد‌زيست-عرفاني
ا همۀ نيز آدميان از تلقمور استارزشمندتر شده ي انسان. موالنا مراد و‌‌البته ظاهربين هاي
عنوان‌عامالن‌تخريب‌طبيعت،و‌غافالن‌از‌درک‌تواند‌به‌كه‌‌در‌دنياي‌امروز‌مي‌نگري‌است‌سطحي
.حقيقت‌عالم‌معرفي‌گردند
نتيجه طبيعت‌به به ميموالنا خداوند مخلوق مكل‌نگرد‌عنوان آن با مواجهه در را انسان عمل‌و ف‌به
موجود‌است‌و‌بايد‌در‌‌چيز‌به‌اراده‌و‌امر‌حقرويكردي‌كه‌در‌آن‌همه.داند‌ي‌ميآگاهانه‌و‌توحيد
بيني‌عرفاني‌موالنا‌بر‌محوريت‌توحيد‌قرار‌‌چيز‌در‌جهانهم‌مشي‌نمايد؛زيرا‌اساس‌همههمين‌مسير
دارد عناصر‌و‌موجودات‌طبيعت‌بهبيني‌‌در‌جهان. ويژگيموالنا مستحق‌‌واسطۀ خود، و‌جايگاه ها
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 22: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/22.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 66
احترامند حيات‌و وج‌ويژگي. يكسان، اعطاي‌وجود تمامي‌عالم،هايي‌چون عشق‌در ود‌جوهرة
پرستش‌خداوند‌توسط‌كل‌موجودات‌و‌تكل‌ي‌خداوند‌درتجل وي‌ميم‌آنهمۀ‌عالم، با تواند‌‌ها
موقعيت‌موجنشان باشددهندة انسان براي ودات‌ديگر گفتچنان. اصليكه از شد، عوامل‌‌ه ترين
تبع‌آن‌رفتارهاي‌غلط‌او‌نگرش‌نادرست‌انسان‌به‌طبيعت‌و‌بهرساني‌و‌تخريب‌محيط‌زيست،آسيب
زها‌تبع‌نيا‌چيز‌را‌بهداند،همه‌را‌مركز‌و‌اصل‌عالم‌ميكه‌خود‌‌روانسان‌ازآن.آن‌استدر‌مواجهه‌با
ا‌در‌انديشۀ‌موالنا‌ام.كند‌عامل‌برقرار‌ميراف‌خود‌تنتيجه،با‌محيط‌اطدر‌سنجد،و‌تمايالت‌خود‌مي
تنها‌خداوند‌است‌كه‌در‌مركز‌عالم‌جاي‌دارد‌و‌تمامي‌موجودات‌از‌آن‌وجود‌حقيقي‌سرچشمه‌و
گيرند‌حيات‌مي امانسان‌نيز‌در‌مرحلۀ. به‌واسطۀ‌واول‌همانند‌ديگر‌موجودات‌است، هايي‌‌يژگيا
در‌يك‌قراكه‌از است، انديشهئت‌زيستسوي‌خداوند‌به‌او‌اعطا‌شده هاي‌‌محيطي‌و‌در‌پيوند‌با
شان‌‌ي‌اصل‌و‌غايت‌حقيقيسوعرفاني‌موالنا،انسان‌مسئوليت‌حفظ،ارتقا‌و‌سير‌تمامي‌مخلوقات‌به
او‌بايد‌زبان‌موجودات‌را.انسان‌بايد‌با‌طبيعت‌مرتبط‌بوده‌و‌با‌آن‌هماهنگ‌گردد.عهده‌داردرا‌بر
در خود و خداوند با مواجهه ازدر و به‌يابد همواره كه ازلي حقعشق تجلي جان‌‌واسطۀ بر
شود‌تا‌انسان‌موالنا‌تمامي‌موجودات‌را‌در‌‌اين‌عشق‌سبب‌مي.موجودات‌جاري‌است،سيراب‌شود
.جهت‌رشد‌و‌تعالي‌خود‌سوق‌دهد‌و‌جز‌اين‌براي‌ايشان‌نخواهد
را‌در‌مواجهه‌با‌‌تواند‌نگاه‌انسان‌امروز‌را‌به‌طبيعت‌تغيير‌دهد‌و‌عملكرد‌او‌چنين‌الگويي‌مي
تواند‌در‌دو‌‌حيات‌براي‌تمامي‌موجودات‌مي‌برابري‌ارزش‌وجودي‌در‌حق.ن‌سازدطبيعت‌دگرگو
.سطح‌نظري‌و‌عملي‌بر‌انديشه‌و‌رفتار‌آدميان‌در‌تعامل‌با‌طبيعت‌مؤثر‌باشد
:نوشتپيقرشوي،)روينود‌‌‌لين‌بار‌از‌زمين‌يا‌از‌شاخه‌موي‌هايي‌است‌كه‌براي‌او‌وچك‌و‌جوانههاي‌ك‌معناي‌شاخهبه.6
6914:96.)
نامه کتاب
ريمقرآن‌ك
حسينابن و،(6939).عبداهللبنسينا، نصيرالدين‌طوسي شرح‌خواجه التنبيهات‌مع االشارات‌و .مطبوعات‌ديني:تحقيق‌كريم‌فيضي،قم،الدين‌الرازي‌المحاكمات‌لقطب
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 23: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/23.jpg)
66 پیوند اندیشۀ عرفانی موالنا با محیط زیست
محيابن )ينالد‌يعربي، .6411) المكيه، دالفتوحات تقديم و تحقيق ، يحيي،. عثمان ابراهيم.
.مكتبه‌العربيه:مدكور،مصر
دانشگاه‌تهران:،تهراناكولوژي، (6931).رضا،محمد‌اردكاني.
رانيل؛ (6932).كلر،ادواردبوتكين، زيست، محيط شناخت زنده: سياره ترجمۀ‌زمين، ،
.جهاد‌دانشگاهي:زاده،مشهدعبدالحسين‌وهاب
سيبل (6932).پاركر، زيست‌ةداير، محيط المعارف ، اسكندري سعيد ديگران]ترجمۀ ،[و
.كتاب‌فرزانه:تهران
جي پيتر (6933).جارويس، مسائل‌محيط‌زيستمباني‌بوم، شريفي‌و‌شناسي‌و مظفر ترجمۀ ،
.جهاد‌دانشگاهي:محمد‌غفوري،مشهد
ويليام (6932).چيتيك، ، عرفاني‌عشقراه معنوي‌مولوي: شهابتعاليم ترجمۀ عباسي،الد، ين
.پيكان:تهران
_________.(6931)،ترجمۀ‌مريم‌مشرّف،تهرانشعر‌و‌عرفان‌در‌اسالم:در‌ميراث‌مولوي،:
.سخن
__________.(6931)،بصيرت:،ترجمۀ‌خليل‌پروين،تهراناصول‌و‌مباني‌عرفان‌مولوي.
علمي‌و‌فرهنگي:،تهرانهحلبا‌كاروان،(6931).كوب،عبدالحسين‌زرّين.
صراط:،تهرانقمار‌عاشقانۀ‌شمس‌و‌موالنا،(6934).سروش،عبدالكريم.
،ترجمۀ‌ين‌روميالد‌در‌آثار‌و‌افكار‌موالنا‌جاللسيري:شكوه‌شمس،(6931).آنِماريشيمل،
.علمي‌و‌فرهنگي:حسن‌الهوتي،تهران
مؤسسه‌نشر:،تعليق‌عباسعلي‌زارعي‌سبزواري،قمبدايه‌الحكمه،(6422).طباطبايي،محمدحسين
.اسالمي
محمدفخر )طباطبايي، .6931) زمينه، در ديگر مقاله سه و زنده طبيعت با سيستمي برخورد زوار:،تهراناكولوژي
بديع از‌حسين‌د،ترجمۀ‌كامل‌و‌تنظيم‌مجداحاديث‌و‌قصص‌مثنوي،(6931).مانالز‌فروزانفر،
.اميركبير:دي،تهرانداوو
دارالكتب‌االسالميه:،تهرانقاموس‌قرآن،(6914).اكبرقرشي،علي.
جيمز (6936).الوالک، شناسي‌علم‌عصيانگر‌بوم، بوم: مقاالت‌كالسيك‌در ،شناسي‌مجموعه
.چشمه:زاده،تهران‌انتخاب‌و‌ترجمۀ‌عبدالحسين‌وهاب
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20
![Page 24: پیوند اندیشه عرفانی مولانا با محیط زیستerfanmag.ir/article-1-79-fa.pdf · ºÅ{ ZËà Z¼ Ä»ZÀ¸ §Á{½Z§ Ä»ZÀ ÅÁ a ļŠÅ³ ®ËÁºË{Â]](https://reader030.vdocuments.pub/reader030/viewer/2022041021/5ed13561d29256202637f2bd/html5/thumbnails/24.jpg)
شماره یازدهم/ دو فصلنامه/ ژوهشنامه عرفانپ 66
نشر:،تهرانعرفان؛مجموعه‌رسائل‌فارسي‌از‌پيران‌ايراندر‌شبستان،(6913).هروي،نجيبمايل
.گفتار
(6936).دمحم‌الدين‌محمدبن‌مولوي،جالل تصحيح‌توفيق‌ين‌روميالد‌مكتوبات‌موالنا‌جالل، ،
.مركز‌نشر‌دانشگاهي:سبحاني،تهران
_____________________.(6932) مجالس، خطابه)سبعۀ هفت جالل( الدّين‌‌موالنا .كيهان:سبحاني،تهران.ه،تصحيح‌و‌توضيحات‌از‌توفيق‌رومي
_____________________.(6933) قونيه، نسخه اساس بر معنوي بهمثنوي و، تصحيح
.علمي‌و‌فرهنگي:پيشگفتار‌عبدالكريم‌سروش،تهران
_____________________.(6936) جالل، موالنا محمد‌‌كليات‌شمس‌تبريزي الدين .قطره:سبحاني،تهران.،به‌كوشش‌توفيق‌هج2،بر‌اساس‌نسخه‌فروزانفرمولوي‌بلخي
_____________________.(6933)،به(هاي‌نويافته‌و‌پيوست)مافيه‌‌فيه تصحيح‌توفيق،
.كتاب‌پارسه:سبحاني،تهران
Dow
nloa
ded
from
erf
anm
ag.ir
at 2
0:45
+04
30 o
n F
riday
May
29t
h 20
20