ТІЛЕМІС МҰСТАФИНiph.kz/doc/ru/506.pdfғылымының негізін...

Алғы сөз

1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫБІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ ЖӘНЕ ДІНТАНУ ИНСТИТУТЫ

Гүлнар Насимова, Гүлнар Әскеева,Нина Саитова

ТІЛЕМІС МҰСТАФИН

Алматы 2014

Тілеміс Мұстафин

2

ӘӨЖ 001ҚБЖ 72Т 93

Еңбек ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтыҒылыми кеңесінің шешімімен жарияланымға ұсынылды

Жалпы редакциясын басқарған:

З.К. Шәукенова, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі,әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор

Ә.Қ. Назарбетова, саясаттану магистрі, PhD докторанты

Басылым «Ғылыми қазына (2012–2014)»салааралық ғылыми бағдарлама аясында дайындалды

Рецензенттер:

Е.Қ. Әлияров, саяси ғылымдарының докторы, профессор С.Е. Нұрмұратов, философия ғылымдарының докторы, профессор

М.С. Шайкемелев, философия ғылымдарының докторы

Т 93 Тілеміс Мұстафин / Құрастырушылар: Г.Ө. Насимова, Г.Б. Әскеева, Н.А. Саитова. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты, 2014. – 242 б.

ISBN – 978-601-304-012-7 Бұл кітап тарих ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан

Республикасының саяси ғылымдар академиясының президенті, Қазақстан жоғары мектебінің еңбегі сіңген қызметкері, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде еліміздегі алғашқы саясаттану кафедрасының негізін қалаушы Мұстафин Тілеміс Тілеуқабылұлының өмірі мен қызметіне арналған. Кітапқа Т.Т. Мұстафиннің ғылыми, ұстаздық қызметін, білім мен ғылымға қосқан үлесін зерделейтін мақалалар, замандастары мен шәкірттерінің естеліктері, еңбектерінің тізімі мен фотосуреттер еніп отыр.

Кітап «Ғылыми қазына (2012-2014)» салааралық ғылыми бағдарламасы ауқымында дайындалып, көпшілік оқырманға, ұстаздарға, студенттер мен ғылыми ізденушілерге арналған.

ӘӨЖ 001ҚБЖ 72

ISBN – 978-601-304-012-7 © Философия, саясаттану және дінтану институты, 2014 © Г.Ө. Насимова, Г.Б. Әскеева, Н.А. Саитова, 2014

Алғы сөз

3

МАЗМҰНЫ

Алғы сөз ................................................................................................ 5

I бөлім. МҰСТАФИН ТІЛЕМІС ТІЛЕУҚАБЫЛҰЛЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ТУРАЛЫ

7

II бөлім. Т.Т. МҰСТАФИН ТУРАЛЫ ЕСТЕЛІК СӨЗ 15

Бижанов А.Қ. Саясаттанудың сардары.............................................. 15Сұлтанов Қ.С. Еліміздегі саяси ғылымдар саласындағы зерттеулердің негізін қалаған тұлға................................................... 21Тасмагамбетов И.Н. Приветственное слово на конференции, посвященной 75-летию со дня рождения профессора Т.Т. Мустафина ..................................................................................... 25Кушербаев К.Е. На службе отечественной науке .......................... 26Темирболат Б.Б. Памяти профессора Мустафина ............................. 30Joel М. Jenswold. Personal Reflесtiоn on Professor T.T. Mustafin ....... 35Ибраева Г.Ж. «...Чем жив дух человеческий»: вспоминая профессора Т.Т. Мустафина .................................................................

38

Биекенов К.У. Великолепный знаток своего дела .............................. 41Молдабеков Ж.Ж. Жаңғырудың ауыртпалығы мен асулары ......... 45Лұқпанов А.И. Қазақстандық саяси ғылымның атасы............. 48Утешов С.К. Человек неутомимой энергии ………............... 62Лигновская В.И. О Тлемисе Тлеугабуловиче Мустафине … 65Макишева М.К. Он выбрал путь служения науке …………… 67Кушкумбаев С.К. У истоков преподавания политологии ….... 68Чеботарев А.Е. Слово о наставнике ……………............…… 73Ивашов А.А. Слово об учителе и наставнике …..................... 77Аскеева Г.Б. Смелость и глубина мысли учителя ................ 80Саитова Н.А. Ответ Мустафина Т.Т. – талантливого педагога и ученого – на вызов времени ….........................…………………… 86Шаукенова З.К. Тлемису Тлеугабуловичу Мустафину – Ученому, Учителю, Человеку посвящается ….................................. 95Насимова Г.О. Чтобы помнили ……………………..........………… 98


4

III бөлім. ТІЛЕМІС МҰСТАФИН ШЫҒАРМАЛАРЫ 122

Гуманитарлық ғылымдар тоғысындағы саясаттану........................ 122Место политологии в системе общественных наук........................... 135Қоғамды демократияландыру және саяси жүйені модернизациялау.................................................................................... 147Қазіргі қоғамдағы саясат........................................................................ 155Қазақстанның өркендеуі мен жаңаруының сапалы жаңа стратегиясына............................................................................... 161Общенациональный консенсус – императив времени...................... 173У нас есть все возможности жить без политических потрясений... 184Синтез жизни (к политологическим аспектам «Слов назиданий» Абая) ..................................................................... 188

ҚОСЫМШАЛАР 198

Т.Т. Мұстафиннің өмірі мен қызметінің негізгі даталары. ............. 198Т.Т. Мұстафин еңбектерінің хронологиялық көрсеткіші..................... 201Т.Т. Мұстафиннің редакциясымен шыққан еңбектер ..................... 225Т.Т. Мұстафиннің ғылыми жетекшілігімен қорғалған диссертациялар .................................................................................... 228Т.Т. Мұстафиннің өмірі мен еңбектері туралы әдебиеттер және мақалалар .................................................................................. 231Мұстафин оқулары шеңберіндегі өткізілген халықаралық және республикалық конференциялардың материалдары................ 233Қолданылған әдебиеттер .................................................................... 235Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Философия, саясаттану және дінтану институты туралы мәлімет.................................................................... 236Информация об Институте философии, политологии и религиоведения Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан....................................... 238Information about the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies of Science Committee of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan...................... 240

Алғы сөз

5

АЛҒЫ СӨЗ

Сіздерге ұсынылып отырылған кітап тарих ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасының саяси ғылым-дар академиясының президенті, Қазақстан жоғары мектебінің еңбегі сіңген қызметкері, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде еліміздегі алғашқы саясаттану кафедрасының негізін қалаушы Мұстафин Тілеміс Тілеуқабылұлының өмірі мен қызметіне арналған. Бұл кітап, Қазақстан егемендігінің құрылуы барысында саясаттанулық білім беру мен ғылыми зерттеу қызметінде өзін прогресс пен жаңашылдықтың шынайы жақтасы ретінде көрсете білген адам туралы.

Тілеміс Тілеуқабылұлы 1998 жылдың 4-ші ақпанында дүниеден өтті. Ол өзінің туылған күнінде көз жұмған болатын.

Т.Т. Мұстафиннің арқасында елімізде жаңа ғылымның институционализациясы басталды: саясаттанушы мамандарды дайындайтын кафедра ашылды, елімізде саясаттану бойынша докторлық және кандидаттық диссертациялар қорғайтын бірінші дисертациялық кеңес құрылды, Қазақстан Республикасының сая-си ғылымдар Академиясы ашылды, шетелдік саясаттанушылар-мен халықаралық серіктестік орнатыла бастады.

Т.Т. Мұстафин – саяси ғылым мен білімнің екі онжылдықта дамуына мүмкіндік берген бағытты ұсынған адамдардың бірі, ол алғашқылардың бірі болып бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған және қазіргінің саясаттанушылары шешіп келе жатырған мәселелерді ғылыми талқылауға қоя білді.

Оның кейінгі ұрпаққа мұрасы ретінде ең бірінші рет кең көлемде егемендіктің құрылу процесі, қоғамның демокра-тизациясы, саяси институттардың қалыптасуы, конституциялық теория мен тәжірибенің, саяси басқару мен өзін-өзі басқарудың және партиялық жүйенің дамуы, жалпыұлттық бірліктің


6

қалыптасуы көрсетілген көптеген монографиялар, оқулықтар және «Қазақстандық саясаттанулық энциклопедия» қалды.

Тілеміс Тілеуқабылұлының қазақстандық саяси ғылымның дамуына қосқан ең құнды үлестерінің бірі – оның шәкірттері. Қазіргі таңда Қазақстандық саяси ғылымның негізі профессор Мұстафиннің қолдаушыларымен және шәкірттерімен қаланған болатын.

Бұл кітапта Т.Т. Мұстафиннің ұжымдастары мен шәкірттері-нің естеліктері және профессордың өмірі мен қызметін сипаттайтын библиография көрсетілген.

Т.Т. Мұстафин саясаттанудың жалпы даму мәселелеріне байланысты көптеген еңбектер жазды және өзінің шығарма-ларында ғалымның дүниетанымы жарқын көрініс тауып отырды. Профессордың еңбектерінде бүгінгінің өзінде әлі де болса мән-мағынасын жоғалтпаған және жас ұрпаққа жаңа бағыт пен жаңашылдыққа шабыт беретін көптеген терең ойлар кездеседі. Сондықтан, кітапта біздің ойымызша оқырмандар үлкен ықыласпен қабылдайтын және олардың тарапынан таусылмас қызығын тудыратын Т.Т. Мұстафиннің мақалалары беріліп отыр.

Ұсынылып отырған еңбек тек қана Т.Т. Мұстафин туралы емес, сонымен қатар Қазақстандағы академиялық саяси білім берудің басталуы мен кәсіби саясаттанушыларды дайындау туралы кітап болып табылады.

Біз бұл кітаптың жазылуына үлкен үлес қосқан барлық азаматтарға терең алғысымызды айтқымыз келеді, соның ішінде кітаптың шығуы мен жазылуына қосқан үлестері үшін Тілеміс Тілеуқабылұлының жұбайы – Дәулетбақова Мариям Ілиясқызына және баласы Мұстафин Алмаз Тілемісұлына ерекше алғысымызды білдіреміз.

Шәукенова З.К., ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының директоры, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі

Насимова Г.Ө. – әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің саясаттану кафедрасының меңгерушісі, саяси ғылымдар докторы, профессор

I бөлім. Мұстафин Тілеміс тілеуқабылұлының ғылыми-педагогикалық қызметі туралы

7

I БӨЛІМ

МҰСТАФИН ТІЛЕМІС ТІЛЕУҚАБЫЛҰЛЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ТУРАЛЫ

Мұстафин Тілеміс Тілеуқабылұлы 1928 жылы ақпан айының 4 жұлдызында Қостанай облысы, Меңдіқара ауданы, Лаба ауылында мұғалімдер отбасында дүниеге келген. Әкесі Тілеуқабыл, өз уақытында туған өлкесіндегі танымал қазақ зиялылары мен халық ағартушыларының бірі болды, ол жүрек қалауы бойынша өз халқына адал қызмет еткен азамат.

Отбасының рухани ұстанымдары профессор Т.Т. Мұстафин-нің өмірлік мақсаттарын айқындап, болашақ мамандығын таңдауда мол септігін тигізді.

1945 жылы педагогикалық училищені тәмәмдаған соң, еңбек жолын ауылындағы жеті жылдық мектепте мұғалімдік қызметтен бастайды.

1946–1951 жж. аралығында ол әл-Фараби (Киров) атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетінде білім алады. Студенттік шағында ғылыми үйірмелерге белсенді қатысып, алғашқы ғылыми баяндамаларын жасайды. Жоғары курстарда ол тарих факультетінде студенттік ғылыми кеңестің төрағасы болып тағайындалады. Сол кездері мұндай шаралар студенттерді ғылыми шығармашылық саласына тартудың жаңа бір ұйымдастырушылық түрі болып табылатын. Оның курстастары: «Ол жай қарапайым студент болып қана қоймай, оқу пәндерін терең ұғынуға деген ұмтылысымен ерекшеленетін», – деп еске алады.

ҚазМУ-ды аяқтағаннан кейін Т.Т. Мұстафинді Ташкент қаласындағы Ленин атындағы Орта Азия мемлекеттік универ-ситетінің жанындағы жоғары оқу орындары оқытушыларының


8

біліктілігін арттыратын біржылдық курсқа жіберді. Курс тыңдаушысы ретінде ол оқуы мен Өзбекстанның партия мектебіндегі оқытушылық қызметін қатар алып жүрді.

Т.Т. Мұстафин Қарағанды қаласындағы жетекші индуст-риалды орталықта ЖОО оқытушысы және ғылыми қызметкер ретінде қалыптаса бастады. Бұл жерде ол медицина институтының қоғамдық ғылымдар кафедрасында ассистент қызметінен бастап кафедра меңгерушісіне дейін көтеріледі.

1962 жылы Т.Т. Мұстафин аспирантураны аяқтап, М.В. Ло-моносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде кандидаттық диссертациясын қорғайды. 1974 жылы Ташкент мемлекеттік университетінің жанындағы арнайы кеңестің отыры-сында орталық Қазақстандағы көмір-металлургиялық кешеннің даму тарихына арналған докторлық диссертациясын қорғады.

Қарағанды қаласында тағдыр Т.Т. Мұстафинге А. Здраво-мыслов (философ, әлеуметтанушы, КСРО-дағы әлеуметтану ғылымының негізін салушылардың бірі), Е. Букетов, А.С. Сагинов, П.М. Поспелов және т. б. республика жоғары оқу орындарының белгілі ғалым жетекшілермен бірге иық тірестіріп жұмыс істеуді тарту етті.

1975 жылдан бастап Тілеміс Тілеуқабылұлының ғылыми-педагогикалық қызметі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетімен тығыз байланысты болды. Әуелі, әл-Фа-раби атындағы ҚазМУ жанындағы қоғамдық ғылымдар оқытушыларының біліктілігін арттыру институтында кафедра ашылады. Араға бір жыл салып Т.Т. Мұстафин осы кафедраның меңгерушісі болып тағайындалады. Ол басқарған жылдары кафедра ғылыми және әдістемелік жұмыстар бойынша үздік нәтижелер көрсетіп, байқауларда жүлделі орындарға ие болады.

80-жылдары Т.Т. Мұстафиннің жетекшілігімен кафедра бірнеше әлеуметтанулық зерттеулер жүргізді, кейіннен олардың нәтижелері Алматы және Өскемен қалаларындағы ірі жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының әлеуметтік даму жоспарына негіз болды. Сонымен қатар, әлеуметтанулық зерттеулер барысында шаруашылық қызметтің жалпы тарихи-мәдени негіздері туралы


9

құнды әлеуметтік білім, оның құндылықтары мен нормативтік қағидалары мен формалары, еңбектің этикалық негіздемесі ту-ралы ақпараттар алынды. Бұл іс-шаралар кафедраның ғылыми әлеуетін көтеріп, білім беру сапасын арттыра түсті.

1987 жылдың наурыз айы мен 1988 жылдың қараша айы аралығында Т.Т. Мұстафин әл-Фараби атындағы ҚазМУ-да оқу жұмысы жөніндегі проректор қызметін атқарды. Ол факультеттердің әдістемелік комиссияларының рөлін арттыруға бағытталған және оқытуға инновациялық әдістерді енгізу бой-ынша көптеген жұмыстарды басқарды.

Т.Т. Мұстафин өмір мектебінен ғана өтіп қоймай, тарих пен саясатты терең ұғыну мектебін тәмәмдады. Оған әрдайым еркін ойлау тән болатын. Ол елде және әлемде болып жатқан үдерістерден ешқашан тыс қалған емес. Студенттік өмірден бастап профессор қызметіне дейінгі дамудың барлық сатысындағы саяси үдерістерге қатысты өз көзқарастары болатын.

Сондықтан, 1991 жылы әл-Фараби атындағы ҚазМУ-дың философия, саясаттану және психология факультетінде осы кісінің бастамасымен арнайы бөлім ашылды. Осы уақытта Т.Т. Мұстафин қоғамда болып жатқан үдерістерді аналитикалық талдап, ғылыми ізденістерге бағыт-бағдар беріп отырды.

90-жылдары Мұстафиннің бастауымен саясаттану бойынша алғашқы оқу бағдарламалары жасалынды. Саясаттануды ғылым және оқу пәні ретінде қалыптастыруда академиялық мәселелер туындады. 90-жылдардың басында бұл мәселелерге аса көңіл бөлінбеді. Тілеміс Тілеуқабылұлы бұл мәселелерді көріп қана қоймай, саясаттанудың гуманитарлық және қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі рөлі мен орны, оның ғылым ретіндегі пәні, басқа ғылымдармен ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы орынды сауалдар қоя білді. Саясаттанудың ЖОО-да оқу пәні ретінде өз орны белгіленгенімен, жаңа ғылымды тану үшін жалпы әдіснамалық негіз бен оқыту әдістемесін жетілдіру қажеттігі туындады.

Т.Т. Мұстафин, саясатқа адами өлшем беретін саяси демократиялық білім болмаса, Қазақстанда саяси және қоғамдық реформалар жүргізу мүмкін еместігін атап өтті.


10

Әл-Фараби атындағы ҚазМУ-да саясаттанудың оқу пәні ретінде қалыптасуындағы күрделі міндеттерді шешуде Т.Т. Мұс-тафиннің бастауымен ұйымдастырылған ғылыми-әдістемелік конференциялардың ықпалы зор болды.

Мысалы, 1992 жылы «Білім беру жүйесін жетілдіру және қоғамның рухани аймағын ізгілендіру» атты конференция ұйымдастырылды. 1993 жылы «Саясаттанудың ғылым және оқу пәні ретіндегі бейнесі» атты конференция өткізілді. Бұл конференциялар қоғамның саясаттану туралы білімі мен жаңа ғылым – саясаттану туралы ойларын қалыптастыруға үлкен септігін тигізді.

Саясаттану кафедрасы бірқатар ғылыми зерттеулер жүргізу және ғылыми-теориялық конференциялар өткізу орталығына ай-налды. Атап айтсақ, «Азаматтар мен билікке арналған саясаттану», «Қазақстан Республикасы: саясат және даму» және т. б.

Т.Т. Мұстафин саясаттану саласында саясаттану ғылымының пәндік мазмұнын негіздеуге байланысты бірқатар маңызды және перспективалы зерттеулер жүргізді.

Оның негізгі идеялары республикалық және халықаралық конференциялардың мінберлерінде баяндалып, ғылыми басы-лымдарда жарық көрді. Т.Т. Мұстафин 274-ке жуық еңбектің, соның ішінде 5 монографияның, саясаттану бойынша 2 оқулықтың авторы. Соңғы он жыл ішіндегі еңбектерінің басым бөлігі саясаттану ғылымына арналған. Ол 15 ғылыми мақалалар жинағының, конференциялар және «дөңгелек үстелдер» материалдарының бас редакторы болды. Әл-Фараби атындағы ҚазМУ-дың саясаттану кафедрасы Т.Т. Мұстафиннің жетекшілігімен Қазақстандағы ең алғашқы саясаттанулық энциклопедия, «Саясаттану» және «Саясаттану негіздері» атты оқулықтар шығарды. Мустафиннің басшылығымен дайындалған энциклопедия бірнеше студенттік ұрпақтың үстел кітабына айналды және де бүгінгі күнде сол студенттердің өздері де атақты ғалымдар, жоғарғы деңгейдегі мемлекеттік қызметкерлер, қоғамдық қайраткерлер және беделді сарапшылар санатына қосылып отыр.


11

Еңбексүйгіштігінің, білімі мен талантының, жаңа идеяларға талпынысының арқасында Т.Т. Мұстафин өз ғылыми мектебін құра білді.

Тілеміс Тілеуқабылұлының қазақстандық саясаттанудың дамуына қосқан үлесінің бірі – оның түлектері. Оның жетекшілігімен 29 ғалым кандидаттық диссертация қорғап, докторлық диссертацияларын дайындады.

Т.Т. Мұстафин – жоғары оқу орындар арасындағы көптеген ғылыми конференциялар мен форумдардың қатысушысы. Кеңестік ғалымдар делегациясының құрамында жүріп, ол ХІІІ Халықаралық тарих ғылымдары конгресінің, ХІ Халықаралық саясаттану ғылымдары қауымдастығының бүкіләлемдік конгресінің, Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференцияның (София, 1982), Оклохома штатының Талсинс университетінің дөңгелек үстелінің (1995) және т. б. жұмыстарына қатысты.

Тілеміс Тілеуқабылұлы саясаттану ғылымдары бойынша диссертациялық кеңестің алғашқы төрағасы болып сайланды. Бұл кеңесте қазақстандық атақты мемлекет қызметкерлері диссертация қорғап шықты.

Олар: Қ.С. Сұлтанов, А.Х. Бижанов, И.Н. Тасмағамбетов, Қ.Е. Көшербаев, Ж.Х. Жүнісова, Г.Ж. Ибраева, К.Н. Бұрханов, К.Л. Сыроежкин, Е. Бабақұмаров және т. б. Осы тұста да Т.Т. Мұстафин өзінің кәсіби біліктілігімен кеңес жұмысын дұрыс басқара білді. Т.Т. Мұстафинмен қатар саясаттану ғылымының қалыптасуына Л.А. Байдельдинов, Ж.О. Ибрашев, А.Ш. Ишмухамедов, Т.С. Сарсенбаев, С.З. Нарматов, С.К. Қозы-баев секілді бірқатар танымал ғалымдар да өз үлестерін қосты.

Өзінің кәсіби жұмысынан тыс Т.Т. Мұстафин үнемі белсенді өмірлік ұстанымға ие болып, қоғамдық шаралардан сырт қалған емес. Ол үш рет аудандық еңбекші депутаттар кеңесіне (1963–1965, 1965–1967, Қарағанды, 1982–1984 Алматы), облыстық еңбекші депутаттар кеңесіне (1973–1975 Карағанды) депутат болып сайланған.

Т.Т. Мұстафинді «Әлеуметтік саяси ғылымдар» атты жалпы кеңестік журналдың редакциялық алқасына қосу оны


12

қоғамтанушы ретінде мойындаудың нәтижесі деп білеміз. Мұнда ол посткеңестік кезеңдегі танымал ғалымдармен тығыз қарым-қатынаста болды.

Т.Т. Мұстафин ғылыми кадрларды аттестаттаушы алғашқы Мемлекеттік комитеттің сарапшысы болып тағайындалды.

1980–88 жылдары профессор Мұстафин Кеңестік са-ясаттану ғылымдары қауымдастығының қазақстандық бөлімі президиумының мүшесі болып сайланды. Саясаттану саласындағы ғылыми ізденістердің дамуы мен қалыптасу тари-хы КСҒҚ қызметімен тығыз байланысты болды.

80-жылдары Т.Т. Мұстафин КСРО жоғары білім беру министрлігінің әдістемелік кеңесінің құрамына кірді. 1986 жылы Жалпыкеңестік Пленарлық отырысы өтті, мұнда КСРО қоғамдық ғылымдары кафедралары меңгерушілерінің жиналысы барысында Т.Т. Мұстафин Үлкен Кремль алаңында сөз сөйлеу құрметіне ие болды.

Ғылыми жетістіктерін мойындай отырып, Т.Т. Мұстафинді Жаратылыстану ғылымдары академиясы мен Әлеуметтік ғылымдар академиясының мүшесі болып тағайындады.

Т.Т. Мұстафиннің еңбектері бірқатар үкімет басшыларының марапаттауына ие болды.

1966 жылы «Құрмет белгісі» орденімен, 1970 жылы «Қажырлы еңбегі үшін» медалімен марапатталады. 1985 жылы табысты дәріскерлік қызметі үшін оның есімі «Білім» қоғамының Құрмет кітабына енген. 1984 жылы Т.Т. Мұстафинге «Жоғары мектептің еңбек сіңірген қызметкері» атағы берілді.

1983 жылы қызметтегі үздік жетістіктері үшін «КСРО жоғары мектебі» белгісімен марапатталады.

Саясаттану кафедрасы әрдайым университетте қоғамдық ғылымдарды оқытуды реформалаудың бел ортасында жүреді. Бұл кафедрада алғашқы оқу жоспарлары, саясаттану бойынша бакалаврлар мен магистрлерді даярлайтын алғашқы бағдарламалар жүзеге асырылды, білім беру стандарты жасалды, саясаттану маманы үшін біліктілік сипаттамасы құрастырылды.


13

Әл-Фараби атындағы ҚазМУ-дың саясаттану кафедрасының алға қарай дамуының жаңа сатысы Оклахома штатының (Стилуотер) Америка университетімен бірлесіп жұмыс істеу туралы келісімшартқа отыру кезеңімен сәйкес келді. 1994 жылдан бастап ҚазМУ мен Оклахома университеті арасында профессорлармен және оқытушылармен өзара алмасу қолға алынған. Сол уақыт үшін бұл нағыз жаңашылдық болды. Бұл жаңашылдық болашақта саясаттану кафедрасының ірі шетелдік университеттерімен жан-жақты қарым-қатынас орнатуының негізін қалаған болатын.

Т.Т. Мұстафин Оклахома университетінің саясаттану ғылымы бөліміне екі рет шақыртылып, онда дәрістер оқыды, Қазақстандағы саяси үдерістерге байланысты «дөңгелек үстелдерге» қатысты.

Саясаттану кафедрасы ТМД елдеріндегі әріптестерімен ғы-лыми тығыз байланыс жасау арқылы көптеген жетістіктерге жетті. Қырғызстан ұлттық университетінің профессорларымен бірлесе халықаралық семинарлар өткізді, ғылыми мақалалар жинағын шығарды. Қазақстан-Америка-Қырғызстан ғалымдарымен бірлесе дайындалған «Политология, политика и современность» атты оқу құралының жарық көруі – бұл кафедраның көптеген университеттерімен бірлесіп жұмыс істеуінің нәтижесі. Бұл оқу құралын шығару профессор Т.Т. Мұстафиннің идеясымен іске асырылды.

Т.Т. Мұстафин өзін ғалым-қоғамтанушы, талантты педагог, білім беру және ғылымды ұйымдастырушы ретінде көрсете білді. Тілеміс Тілеуқабылұлы 70 жасқа толған шағында өте белсенді, жаңаға жаны құмарлығымен ерекшеленді. Жанының дархандығы, адамгершілігі мен қайырымдылығы, қарапайымдылығы үшін оған достары мен әріптестерінің, оқушылары мен студенттерінің шынайы құрметтері шексіз.

Ғалым қай жерде жүрсе де кафедраға деген ықыласы ерекше. Тілеміс Тілеуқабылұлы өзінің шәкіреттерінің жетістіктерін үнемі мақтан тұтып отыратын. Кафедрадағы әріптестерін әрдайым жақсы жағынан ғана көріп, тиісті бағасын беріп жүретін.


14

Тілеміс Тілеуқабылұлы жастарға үлкен сенім артып, олардың күш-жігеріне сенді. Жастарды ғылыми қызметке, ізденіске тартып отырды. Тілеміс Тілеуқабылұлының әріптестері оның, әсіресе, бірінші курс студенттерімен дәстүрлі кездесу кезіндегі «Біздің кафедра мүшелері осындай өзгермелі кезеңде өмір сүріп жатқаны үшін бақытты деп білемін. Бірге алға жылжитын бізді қоршаған жастарға дән ризамыз» деген сөздерін қайталағанды ұнатады.

Бүгінгі күнде саясаттану кафедрасы Тілеміс Тілеуқабылұлы негізін қалаған дәстүрді жалғастыруда.

Жыл сайын әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де Мұстафиндік оқулар шеңберінде конференциялар өткізіледі. Бұл конферен-цияларға профессор Мұстафиннің шәкірттері, ұжымдастары, жақтастары және т. б. қатысады. Бұл конференцияларға, сонымен қатар, арнайы қонақтар ретінде Тілеміс Тілеуқабылұлының жұбайы – медицина ғылымдарының докторы, профессор Дәулетбекова Мариям Ілиясқызы және ұлы – техника ғылымдарының докторы, профессор Мұстафин Алмаз Тілемісұлы да қатысып отырады. Бүгінгі күнде философия және саясаттану факультетінде Мұстафин атындағы аудитория жұмыс жасайды. Сонымен қатар, 2011 жылы атақты саясаттанушы Е.Т. Карин жыл сайын берілетін Мұстафин атындағы шәкіртақы тағайындады.

Тілеміс Тілеуқабылұлының өмір жолын саралай келе, ол кісінің жеткен жетістіктеріне дән риза боласың: ол – құрметті ғалым, беделді педагог, ғылыми қауымдастықтарды мойындатқан ізденуші. Сондықтан, оның өміріндегі ең басты ұстанымы – кедергілердің барлығын жеңіп шығатын, жетістіктерге алып келетін, игі де қажетті дүниелер тудыратын еңбек пен шығармашылық. Дәл осы қасиеттер бұл кісінің бойында басымдық танытып, өмірін нұрландыра түскен болатын.

II бөлім. Т.Т. Мұстафин туралы естелік сөз

15

II БӨЛІМ

Т.Т. МҰСТАФИН ТУРАЛЫ ЕСТЕЛІК СӨЗ

А.Қ. Бижанов,Сенатор, Парламент Сенатының Комитет төрағасы,

саяси ғылымдарының докторы, профессор

САЯСАТТАНУДЫҢ САРДАРЫ

Еліміздегі түрлі ғылымдардың даму кезеңдеріне көз жіберсек, саясаттану ғылымының өзіндік өсу жолында оны алға апарған, заман талабына сай өркендеуіне үлес қосқан ғалымдар бізде аз емес. Солардың бірі де, бірегейі де еліміздің ғылым тарихында, әсіресе осы саясаттану ғылымын кемелдендіруге орасан еңбек сіңірген тұлға – Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин дер едім.

Ұлы Абайдың: «Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз» деген даналық сөзін пір тұтқан Тілеміс аға соғыстан кейінгі жылдары Қазақстан ғылымында атақ-даңқтары одақ пен әлемге танылған М.О. Әуезов, Қ.И. Сәтпаев, Ә.Б. Бектұров, Ә.Х. Марғұлан, А. Машан сынды ағаларының ғылымда ашқан жаңалықтарына еліктеп өсті. Ақыры өзі де осы «инемен құдық қазғандай» шексіз еңбекті қажет ететін ғылым жолына түсуді қалады.

Тілекең өткен ғасырдың бел ортасында кеңестік билік кезінде еліміздегі әлемдік ғылымды зерттеудің алтын арқауы – Республика ғылым Академиясы шаңырақ көтерген тұста ғылымға біржола бет бұрды. Алпысыншы жылдардың басында


16

жаңа буын жас ғалымдар толқынының алдыңғы легінде Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин де өзінің ізденімпаздығымен, білімділігімен көзге түсті.

Бұл Қазақстан ғылымының алтын ғасыры бастау алған кез еді. Содан бері ол кісінің кеңестік қоғам мен тәуелсіз Қазақстанның саяси-қоғамдық тәртіп ғылымына жарты ғасырға жуық қосқан еселі еңбегін қай қырынан айтсақта жарасымды. Ғылыми зерттеулері, шәкірт баулып, шартараптағы ғылыми жетістіктерді саралаған сарабдал қызметі, ұйымдастырған ғылыми басқосулары одақ көлемі мен шет жұртқа бес саусақтай белгілі.

Тілеміс Тілеуқабылұлымен ең алғаш рет ғылыми ізденіспен жүргенде өзімнің зерттеу жұмыстарымды көрсетуіме орай танысқан едім. Ғылым қуған адамды өзінің баласындай жақын тартып сөйлесетін қасиеті мені бірден баурап алды.

Ол кісі алғашқы күннен-ақ менің ғылыми жұмыстарыма бірден қызыға қарап, қолдайтынын айтты, жәрдем көрсетуге дайын екенін де білдіріп, ықыласын танытты. Көп ұзамай біз ғылыми еңбегім бойынша жоспар құрып, дереу жұмысқа кірісіп кеттік. Зерттеу барысындағы бірқатар мәселелерді зерделеп, ғылыми ізденістің ішіне енген сайын, мен ол кісінің бұл саладағы ерекше тұлға, маман екенін терең тұрғыдан сезіне бастадым. Ол кісінің тиянақты талабы, тыңғылықты ісінің арқасында өзім ынта қойып зерттеген ғылыми еңбегім сапалы дайындалып, 1992 жылы кандидаттық, ал 1997 жылы докторлық диссертациямды сәттілікпен қорғап шыққан едім. Мен осы ғылыми жұмыстармен іздену үстінде Тілекеңмен етене араласып, көп пікірлестім. Ғылым-білім қуу оңай емес екенін, әсіресе біз айналысып жүрген саясаттану ғылымының жөні мүлдем бөлек екенін маған барынша түсіндіріп берген еді. Ол кісінің өзі де алғаш қалай диссертация қорғағанын, қамқор болған ұстаздары туралы да тебірене айтып, небір қызықты мысалдар келтіріп отыратын.

Өткен ғасырдағы сонау елуінші жылдар ішінде өзінің білімі мен біліктілігін заман талабына сай жетілдірген Тілеміс Мұстафин біржылдық аспирантураны бітіріп, Ташкент


17

мемлекеттік университеті жанынан мамандандырылған кеңесте орталық Қазақстандағы көмір-металлургия кешенінің дамуы мен қалыптасу тарихына арналған докторлық диссертациясын қорғады. Осылайша Тілеміс Мұстафиннің оқытушы әрі ғылыми қызметкер ретінде еңбек жолының қалыптасуы еліміздің қазыналы өлкесі, индустриалды орталық ретінде жетекші рөл атқарған, Одаққа әйгілі Қарағанды қаласынан бастау алады.

Тілеміс Тілеуқабылұлы 1952–1975 жылдар аралығында жи- 1952–1975 жылдар аралығында жи-ырма жылдан астам уақыт табан аудармай Қарағанды қаласында ұзақ уақыт ғылыми қызметпен айналысады. Өзі таңдаған осы салаға үздіксіз еңбек сіңірген ғалым, оқытушы және нағыз қоғам қайраткері деген үлкен абырой-атаққа кенеледі. Тілекең өзінің зор талапшыл, ізденімпаздығымен Қарағанды мемлекеттік медициналық институты қоғамдық ғылымдар кафедрасының ассистентінен оның меңгерушісіне дейінгі жолдан өтіп, мол тәжірибе жинайды.

Тілеміс Мұстафин жас маман ретінде социалистік қоғамның саяси жетістігін ғылыми тұрғыдан тануда, оның үлгі-өнегесін қалың бұқараға насихаттауда еселі еңбек сіңірді. Өзгеде қоғамдық қызметтерге белсене араласып, Қарағанды медициналық институтының саяси-әлеуметтік тұрғыдан кемелденуіне әрі заманауи талаптарға сай өркендеуіне айрықша үлесін қосты. Тілекеңнің көпке үлгі боларлық еселі еңбегі өз уақытында назардан тыс қалмады. Партия мен үкімет жоғары бағалап, Қарағанды қаласындағы аудандық партия комитетінің бюро мүшесі, аудандық және облыстық Кеңестің еңбекшілер депутаты болып сайланды. Тілекең ел сенімін арқалаған бұл қоғамдық жұмыстарға да өзінің күш-жігерін сарқа жұмсап, халық құрметіне ие болды.

Бұл еліміздегі ғылым мен білімді жоғары деңгейде дамытуға ерекше ұмтылыс жасалған айтулы кезең еді. Біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін осылай шыңдаған Тілеміс Мұстафиннің еңбегі жыл өткен сайын жаңаша қырынан танылды.

Халқымыз «Ұстаздан шәкірт озар» деп тегін айтпаған ғой. Еліміздің ғылым-білім саласына үздіксіз қосқан үлесі республика


18

бойынша ерекше бағаланып, 1975 жылы Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетіне алдымен доцент, үш жылдан кейін кафедра меңгерушісі болып тағайындалады. Тілекеңнің бұл жетістігіне оны ғылымға баулыған ұстаздары тән риза болды.

Ол кісінің осы қызметтерге келуі өзінің алға қойған ғылыми ізденістерін тың жетістіктермен алға жылжытуға мол мүмкіндіктер берді. Шынында, өзі де солай болды. Алдымен Тілеміс Тілеуқабылұлына университет жанынан жаңадан құрылған Қоғамдық ғылымдар оқытушылардың біліктілігін арттыру институтының кафедрасын ұйымдастыру жүктелген болатын. Бұл істі өте мұқият, талапқа сай ұйымдастырып, аяғына тұрғызады. Арада аз уақыт өткенде университеттегі жаңадан ашылған осы кафедраға конкурстық негізбен өткен іріктеуде өзі меңгеруші болып тағайындалады.

Аталмыш кафедра Тілеміс Мұстафин басқарған тұста ол кісінің жетекшілігімен жүргізілген оқыту және ғылыми жұмыстар бойынша жоғары көрсеткіштерге қол жеткізді, үлкен жетістіктер мен табыстарға ие болып, ғылымның биік белесінен көрінді. Соның жарқын бір мысалы, өткен ғасырдың сексенінші жылдардың басынан ортасына дейін Тілекең басқарған кафедра ғылыми зерттеу және оқу әдістемелік көрсеткіш бойынша университет жеңімпазы атанып, бірінші орынды иеленді, әрі ауыспалы Қызыл туды өздерінде түпкілікті сақтап қалу құрметіне ие болды.

Осындай абыройға кенелген Тілеміс Тілекқабылұлы 1987 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің проректоры лауазымына тағайындалып, өзінің көпке ақылшы, білікті басшы екенін де университет ұжымына дәлелдей білді. Дәл осы тұста Тілеміс Мұстафиннің бастамасымен оқытудың жаңа әдістерін енгізу бойынша әдістемелік комиссиялардың рөлі көтеріліп, тәжірибе жүзінде барлық факультеттерге семинар-кеңестер мақсатты түрде енгізілді. Бұл ғылыми-оқытушылық әдістеме қоғамдастық тарапынан қолдау тауып, соның нәтижесінде түрлі әдістемелік жұмыстар жандана түсті. Шәкірттерге дәріс


19

беруде оқытушы ұстаздардың белсенділігі артып, ол үнемі оң нәтижелер беруімен үлкен жетістіктерге қол жеткізді.

Тілекең қолға алған осы ғылым тарихына, оның өткеніне көз жіберсеңіз ол кісінің ғылыми еңбектері мен жарық көрген монографиялары көпшіліктің іздеп жүріп оқитын оқу құралдары-на айналғанын көреміз. Бұл еңбектері әлі күнге дейін өзінің құнын жоғалтпаған, бүгінгі ғылым үшін орны бөлек дүниелер дер едім.

Тілеміс Мұстафиннің саясаттану саласында еңбегі кеңестік кезеңде де, бүгінгі тәуелсіз елімізде де елеулі болып табылады. Бұл туралы Тілекең 1991 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде философия, саясаттану және психология факультетінің аясында жетекші саясаттанушылардың білім алатын арнайы бөлімінің ашылуына өзі бастамашы болды. Бүгінгі күні кафедра саясаттану тораптық курсынан басқа, адам мен қоғамның саясат арасындағы байланысын қамтитын кешенді білім берудің жиырмадан аса арнайы курстары, онға жуық арнайы тәртіптері оқытылады. Бұл ретте Тілеміс Мұстафиннің тікелей ұйымдастыруымен тоқсаныншы жылдардың басында табыспен өткен «Қоғамның рухани саласын гуманизациялау және білім беру жүйесін жетілдіру», «Саясаттану – ғылым мен тәрбиенің келбеті» деген коференциялардың осы ғылым саласы үшін бергені көп басқосулар болды.

Ел тәуелсіздігіне тұғыр болған тоқсаныншы жылдардан бастап Тілеміс Тілеуқабылұының басшылығымен алғашқы оқыту жоспарларымен қоса, ғылымдағы саясаттану бағдарламасын құру бойынша да қарқынды жұмыстар жүзеге асырылды. Тілекеңнің бастамасымен университет қабырғасында саясаттанудың жеке пән ретінде қалыптасуына негіз қалаған мемлекеттік маңызы зор ғылыми-әдістемелік конференциялар еліміздің саяси ұстанымын айқындайтын теориялық тұжырымдарды белгілеп берді. Соның ішінде Тілеміс Тілеуқабылұлының бастамасымен өткен «Саясаттану – билік пен азаматтар үшін», «Қазақстан Республикасы: саясат және даму» деген ғылыми-теориялық конференциялардың рөлі ерекше болды.


20

Осы орайда, Тілекең жетекшілік еткен саясаттану кафедрасы өз айналасына көптеген саясаттанушыларды біріктірумен қатар, ғылыми-теориялық конференцияларды өткізудің бірыңғай сара жолын салып берді.

Осындай көп жақты жұмыстардың үздіксіз жүргізілуі Қазақстан Республикасы саяси ғылымдар Академиясының құрылуына негіз қалады. Тәуелсіз еліміздің жаңаша бағыттағы саяси ғылымының арқауы болған бұл мекеменің алғашқы президентіне бірауыздан профессор Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин сайланды.

Саяси-қоғамдық тәртіп ғылымдарына ұзақ жылдар үлес қосқан Тілеміс ағаның бұл саладағы қол жеткен жетістіктері мен көпшілік үшін жазып қалдырған еңбектері ауқымды. Мерзімді баспасөз құралдарында 274-ке жуық ғылыми еңбектері, 5 монографиясы және саясаттану ғылымы туралы екі оқулық кітабы ғалымдар мен шәкірттер үшін ең таңдаулы құнды еңбектер санатына жатады. Көптеген ғылыми зерттеулері шетел тілдеріне аударылып танылды. Бұл – өзі қызмет істеп, ұлан-ғайыр үлесін қосқан, еселі еңбек сіңірген ғалым екендігінің дәлелі болса керек.

Тілекеңнің осы маңызды ғылыми еңбектері саясаттану ғылымын зерттеуге бекінген кез-келген ізденушінің алдына қойған мақсатта ашатын жаңалықтарына құнды дерек көздері болып табылары сөзсіз. Өйткені бұл айтқанымызға осы уақытқа дейін Тілеміс Мұстафиннің тікелей өзінің жетекшілігімен саясаттану ғылымы саласында жиырма бес ғылым кандидатын даярлағаны, бес докторлық дицертацияға ғылыми консультант болғаны дәлел.

Тілеміс ағаның өзіне тән ерекше болмысы мен білімділігі, көпке ұқсамайтын дарындылығы мен мейірімділігінің арқасында ол кісінің айналасына беделді ғалымдар топтасты. Соның негізінде елімізге белгілі саясаттану ғылымының мызғымас мектебі қалыптасты деуге, толық негіз бар.

Тілеміс Мұстафиннің еңбектері мен ғылыми жетістіктері еліміздегі саясаттану ғылымын жоғары деңгейде дамытумен қатар, халықаралық дәрежеге шығаруда сіңірген еңбектері


21

мен игі істері бірқатар мемлекеттік наградалармен атап өтілді. «Құрмет белгісі» ордені мен түрлі медальдарды иеленген және «Білім» қоғамының «Құрмет кітабына» есімі жазылған «Жоғары мектептің еңбек сіңірген қызметкері» деген атақ-дәрежелері бар.

Тілекеңнің Қазақстанның жаратылыстану ғылымдары Академиясының толық мүшесі және әлеуметтану ғылымдары академиясының толық мүшесі болып сайлануы – үздіксіз ізденістер мен ғылым үшін атқарған еселі еңбегінің лайықты жемісі дер едік.

Тілеміс Тілеуқабылұының үлкенге ізетті, кішіге инабатты мінез-құлқы, әсіресе парасаттылығы мен табандылығы ол кісіні ерекше етіп көрсететін. Медицина саласының белгілі ұйымдастырушысы, көрнекті ғалым Мәриям Дәулетбақова Тілеміс Мұстафин үшін үлкен тірек болған аяулы жар.

Академик ғалым Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафиннің мерейін өсіріп тұратын құрметті ғалым, мәртебелі оқытушы, ғылыми қоғамдастықтың танымал зерттеушісі деген биік беделі біздер үшін әрқашанда мақтаныш.

Қ.С. Сұлтанов,ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты,

саяси ғылымдарының докторы, профессор

ЕЛІМІЗДЕГІ САЯСИ ҒЫЛЫМДАР САЛАСЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НЕГІЗІН ҚАЛАҒАН ТҰЛҒА

Кеңес Одағы кезінде біздің қоғамда саяси ғылымдар саласы ғылым ретінде танылған да, мойындалған да жоқ. Саясаттану пән ретінде оқытылмады да. Саяси ғылымдарға байланысты зерттеулер көп жағдайда ғылыми коммунизм, саяси экономия немесе социология салаларының үлесіне тигізіліп жүрді. Сондай-ақ, саяси ғылымдар, саясаттану ешқандай тарихпен ресми түрде байланыстырылмады.


22

Алайда, ол заманда саяси ғылымдар (политология), саясаттану мәселелері Батыста, Европа елдерінде, Америка Құрама Штаттарында өте кең дамыған қоғамдық ғылым болатын. Ал бізде, Кеңес Одағының идеологиясында олардың тұжырымдамалары мейлінше кең ауқымда қабылданбаған жағдайдың өзінде тарихшылар саясат проблемаларын тарихи кезеңдермен, сол кезеңдегі қоғамдық процестермен байланыстырып, астастырып, оған саяси зерттеулер жүргізіп, көптеген ғалымдар, тарихшылар әлемдегі құбылыстардан шет қалмау жағында болды. Гуманитарлық білімдер саласының ғалымдары, саяси процестердің, саяси қарым-қатынастардың бізде де қорытылу қажеттілігіне айрықша мән беріп, әр жерде өздерінің ғылыми еңбектерінде көрсетіп, айтып, оларды негіздеп, бұл саланың өзі бір үлкен кеңістік, әрі дүниетанымдық саласында қазіргі заманда өта маңызды рөл атқаратынына екпін беріп жүрді. Осындай қажеттілік күн өткен сайын өзі қоғам сұранысымен үйлесіп те тұрды. Саясаттану өткен заманның тарихымен де, бүгінгі заманның тарихымен де байланыстырылып, бүгінгі қоғамның даму процестерімен ұштастырылып отырды.

Міне, сол Кеңес Одағының дәуірінде, бір идеологияның үстемдігі жағдайында саяси ғылымдар саласының дербестігін және оның қоғам дамуында қажеттілігін дәлелдеген ғалымдардың бірі – бізде, Қазақстанда Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин болды.

Тілеміс Тілеуқабылұлы жастайынан тұрмыс тауқыметін мейлінше көрсе де өмірде өз жолын қалтқысыз тауып, өз тағдырын өзі жасаған ұландардың бірі. Оның балалық, бозбала, жас жігіт шағы еліміздің ең қиын кездерінде өтті. Ашаршылық, соғыс, соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіру сияқты сынақты кезеңдерде ерте есейіп, шынығып өсті. Еңбек, оқу, ізденіс – осы құндылықтар Тілеміс Тілеуқабылұлының бүкіл өмірлік ұстанымы.

Тілеміс Тілеуқабылұлы өзі тарихшы, әрі Қазақстанда тарих саласына мол зерттеулерімен еңбек сіңірген, жастайынан бүкіл өмірін ғылым жолына арнап, ғылым дамуына сарп еткен


23

оқымысты, ұстаз. Ол біздің мемлекеттік тарихымызды терең әрі жан-жақты зерттеген көрнекті ғалымдарымыздың бірі. Ғалымның барлық жүргізген зерттеу еңбектерінің дені Қазақстан тарихымен тікелей байланысты. Кезінде біздің білімнің қара шаңырағы, ең үлкен жоғарғы оқу орны – Қазақ мемлекеттік университетінің жетекші тарихшыларының бірі ғана емес, бүкіл Қазақстан тарихшыларының жетекші, көрнекті тұлғаларының алдыңғы қатарында болды. Сол Тілеміс Тілеуқабылұлы өзі тарихи еңбектерінде де және ғылыми конференцияларда, тағы басқа сөйлеген сөздерінде де саяси ғылымдар қажеттігін, бүкіл шетелдің саяси ғылымдарының көрнекті-көрнекті тұлғаларының еңбектерін зерттеп, оларды біздің Қазақстанға жеткізуге және олардың еңбектерінің қайшылықтарын не болмаса олардың жетістіктерін көрсетуде көптеген мақалалар жазып, еңбек сіңірген тұлға. Кеңес Одағының бір партиялық идеологиясы тұсында тарихи процестермен, тарихи оқиғалармен байланыстыра отырып, саяси ғылымдардың өміршеңдігін, қажеттілігін дәлелдеп, оны ғылым әлеміне дер кезінде, ширақ енгізуге де барын салып, еңбек еткен осы біздің Тілеміс Тілеуқабылұлы.

Тілеміс Тілеуқабылұлы Кеңес Одағының тұсында да университеттің жанында саяси ғылымдар саласына жеке мәртебе беріп, саяси ғылымдарды ғылыми тұрғыдан танытып, оның ғылыми бағытта зерттелуі қажеттігіне ғылыми ортаның назарын аударып, ұйымдастыру шараларына белсене кірісіп, мол еңбек сіңірді. Сондықтан да Қазақстандағы саяси ғылымдардың негізін қалаушы Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин деп айтуға толық негізіміз бар.

Еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігін ерекше қуанышпен қарсы алған ғалым жаңа заманның алғашқы күндерінен бастап бүкіл тарихқа, тарихи білімге, гуманитарлық білімге жаңа, тәуелсіз Қазақстан тұрғысынан зерделі зейін қою қажеттігін айтып, саяси ғылым саласын қалыптастыруға бастамашы бола білді. Саяси ғылымдар саласында Тілеміс Тілеуқабылұлы университетте көптеген еңбектердің ғылыми дәрежеде қорғалуына ықпал етті, соған басшылық етті, саяси ғылымдар кандидаттары, саяси


24

ғылымдар докторларының алғашқы түлектері осы Тілеміс Тілеуқабылұлының қамқоршылығымен және сол кісінің еңбегімен жарыққа шықты. Тұңғыш рет саяси ғылымдарға арналған энциклопедиялық еңбекті де жазған, соның авторлық тобына жетекшілік еткен де Тілеміс Тілеуғабылұлы болды.

Тілеміс Тілеуқабылұлы жан-жақты білімдар ғалым еді. Сонымен бірге адамгершілік қатынасқа ерекше ілтипатты, парасатты ұстаз болды. Тілеміс Тілеуқабылұлының шәкірттері еліміздің сан саласында мемлекеттік, саяси құрылымдарда табысты еңбек етіп келеді. Ол кісі талай азаматтарға, солардың ғылыми еңбектеріне мұрындық болып, соған жетекшілік еткеніне біз бәріміз куә болдық, әрі өзіміз де Тілеміс ағамыздың қамқорлығын көрдік. Тілеміс Тілеуқабылұлы өте бауырмал, өзі бала кезінде өмірдің тұрмыстың әр түрлі қиыншылығын басынан өткізіп, тек қана оқу, біліммен, өзінің талпынысымен, қажыр-қайратымен, ізденгіштігімен мұратқа жеткен адам. Білімді, адал еңбектің адамдарына жақын болып, ешқайсысын жатсынбайтын, ақ көңіл, құшағы кең адам еді. Адамдардың еңбекшілдігіне, ізденгіштігіне тілектес, ақылшы болатын. Бүкіл өмірін ғылымға, ұстаздыққа арнады. Ұстаздығымен ғылыми зерттеушілік еңбегін, дүниетанымын Қазақстанда саяси ғылымның қалыптасып, соның тұрақталуына арнап, орасан еңбек сіңірді. Тілеміс Тілеуқабылұлы көптеген ғылыми монографиялардың, ғылыми зерттеу мақалалардың авторы. Өмірінің соңғы кезінде жасаған Үлкен саясаттанулық энциклопедиялық сөздігі тек саяси ғылымдарға ғана емес, бүкіл гуманитарлық білім, ғылымға қосқан зор еңбегі десек артық емес. Қазір Тілеміс Тілеуқабылұлының шәкірті болған көптеген адамдар тек қана ғылым саласында емес, біздің мемлекеттік құрылым саласында, қоғамдық саяси өміріміздің сан бағытында белсене қатынасып жүрген мемлекетімізге белгілі тұлғалар болып өсті. Жалпы елімізде ғылымға, ғылым саласында тұлғалардың қалыптасуына Тілеміс Тілеуқабылұлының сіңірген еңбегі орасан мол.

Тілеміс Тілеуқабылұлының соңында қалған асыл мұрасы – ұрпаққа үлгі, өнеге боларлық адал адамгершілігі, жібектей мінезі,


25

парасатты ұстаздығы, ғылыми еңбектері, қоғам үрдістеріне белсене араласып жүрген шәкірттері.

«Ғалымның сөзі өлмейді» – демекші, аяулы ұстаз, білгір ғалым, бауырмал Аға бейнесі ол кісінің шарапатын көрген әр адамның жадында екені де хақ.

И.Н. Тасмагамбетов,Премьер-министр Республики Казахстан,

доктор политических наук(в настоящее время – аким г. Астаны)

ПРИВЕТСТВЕННОЕ СЛОВО НА КОНФЕРЕНЦИИ, ПОСВЯЩЕННОЙ 75-ЛЕТИЮ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ

ПРОФЕССОРА Т.Т. МУСТАФИНА

Я рад приветствовать участников юбилейных мероприятий, посвященных 75-летию со дня рождения одного из основателей политической науки Казахстана, профессора Мустафина Тлемиса Тлеугабуловича, в стенах Казахского национального университета им. аль-Фараби – флагмана высшего образования страны.

Тлемис Тлеугабулович Мустафин стоял у истоков становления политической науки – Казахстана. Он являлся первым председателем докторского диссертационного совета по политическим наукам в республике, первым Президентом Академии политических наук Казахстана. Под его руководством подготовили и защитили кандидатские и докторские диссертации десятки ученых нашей республики, ближнего и дальнего зарубежья. Многие из них входят в когорту государственных и общественных деятелей.

В свете инициатив Президента Республики Казахстан Н.А. На-зарбаева важнейшая роль в демократизации страны принадлежит политологам-специалистам в области политики, регулирования государственных и общественных процессов, большой вклад в подготовку которых внес профессор Т.Т. Мустафин. Он известен


26

как заслуженный педагог высшей школы, прекрасный лектор, организатор учебного процесса, активный участник международных и республиканских научных конференций. Руководимая профес-сором Т.Т. Мустафиным кафедра политологии признана одним из центров развития политических наук в Казахстане. Он и его кафедра находились в постоянном научном и педагогическом поиске.

Плодотворная работа Т.Т. Мустафина получила достойную государственную оценку. Ему были присвоены почетные звания академика, профессора, заслуженного работника высшей школы. Он был награжден орденом «Знак Почета» и другими наградами. На стене дома, где жил Т.Т. Мустафин, в память о нем установлена мемориальная доска.

Сегодня здесь собрались единомышленники, ученики, коллеги Тлемиса Тлеугабуловича, продолжатели его научных и педагогических замыслов. Всем Вам желаю успехов в творческой работе по дальнейшему развитию политической науки, призванной играть важнейшую роль в реформировании и развитии казахстанского общества.

Приветственное слово на республиканской научно-теоретической конференции «Актуальные проблемы политического развития казахстанского общества в условиях глобализации», посвященной 75-летию со дня рождения профессора Т.Т. Мустафина

К.Е. Кушербаев,аким Мангистауской области, доктор политических наук

(в настоящее время – аким Кызылординской области)

НА СЛУЖБЕ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ НАУКЕ

Независимый Казахстан во главе с первым Президентом, признанным лидером страны и Содружества Независимых Государств, Н.А. Назарбаевым, вступил в новую фазу своего


27

развития, окрылённый успехами переходного времени. Хотя период тяжелых испытаний общественной трансформации позади, новое время преподносит еще более сложные вызовы, которые требуют от всех нас напряженной работы по поиску современных подходов в решении задачи обеспечения конкурентоспособности государства, общества и отечественной науки.

Тлемис Тлеугабулович остался в нашей памяти как талантли-вый и авторитетный ученый, посвятивший свою жизнь изучению вопро-сов развития государства и воспитанию нескольких поколений ученых-обществоведов. Его организаторская деятель-ность стала значительным вкладом в становление отечественной политической науки, создала прочную основу для кристаллизации новых направлений этой области научного знания.

Профессор Т.Т. Мустафин внес неоценимый вклад в разработку методологических основ исследования развития социально-политической ситуации в Казахстане в новых условиях с учетом мировой политической мысли. Свою организационную и научную деятельность он начал тогда, когда политология в партийно-административном порядке практически была запрещена. С обретением независимости он первым инициировал признание самостоятельного статуса политологии, организовал и возглавлял первый специализированный совет, издал первую казахстанскую политологическую энциклопедию. Одним из центров развития казахстанской политической науки и подготовки ученых-политологов была и остается созданная им кафедра политологии в Казахском национальном университете имени аль-Фараби, где сегодня ученики и коллеги развивают его идеи по важнейшим политическим аспектам реформирования казахстанского общества, внося тем самым вклад в укрепление нашей государственности. Как и многие мои коллеги, я прошел отличную школу научно-исследовательской работы в Казахском национальном университете имени аль-Фараби. Мне повезло, потому что моим учителем стал доктор наук, профессор Тлемис Тлеугабулович Мустафин. Следует заметить, что с 1992 г. политологические диссертации в республике проходили


28

апробацию в единственном Совете при Казахском госуниверсите, т. е. и здесь немало заслуг его постоянного руководителя Т.Т. Мус-тафина, обеспечивающего в этом органе профессиональную оценку труда соискателей и подготовку достойного пополнения рядов научных кадров.

Несмотря на свою огромную профессиональную загружен-ность, Тлемис Тлеугабулович всегда находил время для обстоятельного научного консультирования своих соискателей. В рамках темы моего исследования мы не раз обсуждали с ним необходимость научного осмысления опыта регулирования этнических процессов, методологические основы казахстанской этнополитики, учитывающих как мировой опыт, так и специфику страны, отмечая бесспорную актуальность этой проблемы для Казахстана. Тлемис Тлеугабулович считал, что изучение этнических процессов важно с точки зрения государственных интересов и тесно связано с такими понятиями, как национальная безопасность, территориальная целостность, предотвращение конфликтов и др. Он был убежден в необходимости содействия развитию национальной самобытной культуры этносов, проживающих в Казахстане, совершенствованию межэтнических взаимоотношений, укреплению дружбы и взаимопонимания между народами, осуществлению культурно-просветительской деятельности по возрождению и развитию национальных традиций, сохранению родного языка и культуры, изучению истории.

Жизненный путь Тлемиса Тлеугабуловича не был усыпан розами, но всегда был озарен яркими событиями и непобедимой настойчивостью в достижении поставленных целей. Ему было свойственно свободное мышление, предохраняющее его от попадания в прокрустово ложе одной определенной доктрины. Он никогда не стоял в стороне от политических процессов, происходящих в стране и в мире. Не случайно, что впоследствии, будучи во главе развития новой науки политологии, он оказался одним из тех, кто стал противником тоталитаризма и активным сторонником демократии. Мы, его ученики и коллеги, знали


29

Тлемиса Тлеугабуловича как оптимистичного человека, а его искренняя вера в большое демократическое будущее Казахстана всегда вызывала глубокое уважение.

Своими теоретическими размышлениями о происходящих в обществе процессах, о демократическом образовании и путях формирования новой демократической политической культуры казахстанцев, об образе казахстанской науки – политологии, о подготовке специалистов в области теоретической и прикладной политологии он щедро делился с нами в десятках научных статей, а кафедра политологии под его руководством одной из первых в республике выпустила учебник по политологии для студентов высшей школы.

Я в числе тех, кто его давно знал, хочу отметить его человеческие качества. Это был человек исключительной порядочности, доброжелательный и открытый людям. В его жизни всегда были главными труд, творческий поиск, стремление сделать что-то доброе, нужное. Именно эти качества доминировали в его жизни.

Многолетняя плодотворная работа, фундаментальные труды и прикладные исследования принесли ему признание как ученого, уважаемого и авторитетного педагога и организатора учебного процесса в научно-педагогических сообществах не только Казахстана, но и далеко за его пределами.

Обозревая жизненный путь Тлемиса Тлеугабуловича, убеждаешься, что все свои помыслы, сердце и душу он посвятил службе Родине, много сил и энергии отдавая любимому делу – делу процветания отечественной науки.

Статья опубликована в журнале Саясат. – 2008. – № 4. – С. 6–7.


30

Б.Б. Темирболат,заместитель начальника Канцелярии Президента Республики Казахстан,

кандидат политических наук

ПАМЯТИ ПРОФЕССОРА МУСТАФИНА

У Сергея Есенина есть прекрасные строчки: «Лицом к лицу – лица не увидать, большое видится на расстоянии». Эти слова как нельзя лучше относятся к профессору Мустафину Тлеми-су Тлеугабуловичу и его научно-педагогической деятельности. Год от года становится все более очевидной и несомненной его огромная роль в становлении и развитии отечественной полити-ческой науки.

Мне, как одному из его учеников, посчастливилось получить путевку в профессиональную жизнь из рук этого яркого ученого и педагога. К сожалению, время нашего общения оказалось не столь продолжительным. Но, несмотря на это обстоятельство, мне удалось почерпнуть для себя несколько важных жизненных уроков, преподанных нам наставником.

***

О политологии как отдельной самостоятельной науке я впервые услышал в начале 1990-х годов, когда наша страна переживала драматические события обретения независимости. Поэтому, когда в КазГУ открылось отделение политологии, я, не раздумывая, подал туда документы.

Встреча с Тлемисом Тлеугабуловичем только укрепила меня в моем желании осваивать политическую науку.

Фигура профессора Мустафина в полной мере отражала сложную и противоречивую эпоху перехода от старого к новому. Это было время, когда прежние жизненные устои и ценности рухнули, а новые еще не выкристаллизовались. В результате одни, цепляясь за старое, навсегда застряли в плену прошлых


31

догм, а другие с фанатизмом неофитов отреклись от всего старого. В этой ситуации Тлемис Тлеугабулович со своей взвешенной жизненной и научной позицией оказался одним из тех людей, чье авторитетное мнение уравновешивало чашу весов.

И люди, чувствуя это, тянулись к нему. Рядом с ним одинаково интересно было и представителям старшего поколения, и юной поросли с присущими ей нигилизмом и максимализмом.

Вместе с тем, вопросов было множество. К сожалению, общественные науки, опиравшиеся преимущественно на положения теории научного коммунизма и истории КПСС, не могли дать ответов на остро стоявшие перед социумом вопросы.

Нужны были принципиально новые подходы, новая методология, новая наука, которая должна была прийти на смену закостеневшим догмам. Профессор Т.Т. Мустафин одним из первых в молодой республике Казахстан заговорил об этом. В 1992 году по его инициативе на философском факультете КазГУ была открыта кафедра политологии, которую он лично возглавил. Данное событие положило начало формированию в Казахстане отечественной политической науки.

***

В начале 1990-х годов политология в Казахстане, впрочем, как и на всем постсоветском пространстве, делала первые робкие шаги. Многие даже и не слышали такого слова.

Как следствие, учебников по политологии в то время катастрофически не хватало. Те немногие учебные пособия, выпущенные под редакцией российских ученых – В.П. Пугачева, А.С. Панарина, К.С. Гаджиева, были буквально на вес золота. Интернета тогда и в помине не было. Единственным доступным источником знаний по новой науке были различные научные журналы. Правда, благодаря данному обстоятельству, мы – студенты-политологи, приобщились к культуре работы с первоисточниками. Как говорится, нет худа без добра.

В сложившейся ситуации Тлемис Тлеугабулович не стал плыть по течению и задался целью выпустить отечественные учебные


32

пособия. Собрав вокруг себя команду единомышленников в лице коллег по кафедре, представителей других научных структур, аспирантов, профессор Мустафин начал работу над казахстанским курсом лекций по политологии. В 1994 году эта работа была успешно завершена, и учебник увидел свет.

Мне же посчастливилось принять участие в подготовке казахстанской политологической энциклопедии, изданной в 1998 году. Тогда я уже учился на последнем пятом курсе. Из числа студентов такой чести были удостоены немногие. Не думаю, что для участия в этом большом и ответственном деле не хватало голов и рук. Дело было совсем в другом. Как истинный педагог-наставник, Тлемис Тлеугабулович мудро полагал, что лучший способ приобщения к науке лежит через непосредственное участие. И хотя каждый из нас подготовил по небольшому материалу, гордость так и распирала нас, не говоря о том, когда наши имена были включены еще и в состав авторского коллектива.

Так, еще на заре независимости, благодаря усилиям профессора Мустафина, появились отечественные учебник и энциклопедия по политологии. Немаловажен и тот факт, что Тлемис Тлеугабулович добился и другого: практически все студенты, привлеченные к проекту, впоследствии избрали для себя научную стезю.

***

Говорят, что один в поле не воин. И то, что не под силу одному, способна сделать команда. Так всегда было, есть и будет всегда.

В сложный период становления казахстанской политической науки Тлемису Тлеугабуловичу удалось сформировать команду высокопрофессиональных специалистов, которые составили ядро кафедры политологии.

В их числе следует упомянуть профессоров Соловьева А.В., Балгимбаева А.С., Иватову Л.М., Насимову Г.О., доцентов Саитову Н.А., Гаипова З.С., Лукпанова А.И., Лигновскую В.И., Скворцова В.В. и др. Именно они обучали нас азам политологии.


33

В то же время, Тлемис Тлеугабулович, не ограничиваясь силами профессорско-преподавательского состава кафедры политологии, сумел наладить тесное взаимодействие с ведущими на тот момент научно-исследовательскими центрами в лице Института развития Казахстана, Института философии и политологии Национальной академии наук Казахстана, Казахстанского института стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан.

При профессоре Мустафине получили развитие и международные связи. Первой ласточкой стал Оклахомский государственный университет США. Наряду с реализацией совместных научно-исследовательских проектов, на периодической основе в Казахстан приезжали американские профессора и читали у нас лекции по политологии. Для того времени это был настоящий прорыв, который заложил фундамент будущего многостороннего сотрудничества кафедры политологии с крупными зарубежными университетами.

***

Отдельно стоит упомянуть такое качество Тлемиса Тлеугабуловича, как его природная интеллигентность. Он одинаково ровно вел себя и с сильными мира сего, и со своими коллегами, и с нами – студентами.

Несмотря на свое положение и занятость, он всегда находил время принять нас, студентов, и внимательно выслушать. При этом он не просто выслушивал, но и всячески поддерживал все наши начинания. Так, благодаря его поддержке у нас на факультете появился политико-дискуссионный клуб, с идеей которого мы, тогда еще студенты-первокурсники, обратились к нему.

Впоследствии с его благословения мы смело участвовали в научных конференциях и круглых столах, не боялись высказывать и отстаивать свою точку зрения на самых различных диспутах, активно публиковались в печати. Это очень помогло в жизни многим из нас. И сейчас нередко ловишь себя на мысли, что в


34

непростых жизненных перипетиях стараешься соизмерять свои слова и поступки с позиции того, как оценил бы их Тлемис Тлеугабулович.

***Еще один важный урок, преподанный нам нашим

наставником, связан с периодом, когда он тяжело заболел. Известие о том, что слег неутомимый и жизнерадостный Тлемис Тлеугабулович, прозвучало как гром среди ясного неба. Однако мы до последнего надеялись, что все обойдется. Но, вопреки ожиданиям, его состояние с каждым днем ухудшалось. И лучше всех, наверное, понимал это сам Тлемис Тлеугабулович. Любой другой в его ситуации сник бы или замкнулся в себе. Но только не он. Наоборот, он с удвоенной энергией взялся за завершение политологической энциклопедии, над которой в тот период работал. Осознавая, что лимит отпущенного ему времени ограничен, он торопился, пытаясь успеть закончить дело. Для него это был принципиальный вопрос. Каждый день он часами, насколько позволяло ему его состояние, работал над содержанием и редактурой энциклопедии. И при этом ни слова жалобы на недомогание. И он выиграл свой последний и, быть может, самый важный поединок в жизни.

Труд профессора Мустафина не пропал даром. Подготовлен-ная под его редакцией энциклопедия стала настольной книгой не для одного поколения студентов, многие из которых сегодня уже и сами стали известными учеными, высокопоставленными государственными служащими, видными общественными деятелями, авторитетными экспертами.

***

Перед нынешними студентами открыт весь мир, открыты новые возможности, которых не было еще буквально 15–20 лет назад, когда учились мы, и работал Тлемис Тлеугабулович. Но это накладывает и особую ответственность. Сейчас мало осваивать азы политической науки. Это уже пройденный этап. Нужно идти дальше.


35

Новые горизонты связаны с решением, по меньшей мере, двух больших задач, стоящих перед отечественной политической наукой сегодня.

Первая предполагает выход казахстанской политологии на новый уровень, предусматривающий ее активное позиционирование как авторитетной политологической школы, как на отечественном, так и международном научном поле.

Вторая, не менее важная задача продиктована необходи-мостью включения политического анализа в систему государственного управления в качестве неотъемлемого элемента процесса принятия политических решений.

Думается, что такая постановка задач наилучшим образом отражает идеи и замыслы профессора Мустафина.

Joel М. Jenswold, Department of Political Science Oklahoma State University

PERSONAL REFLЕСTIОN ON PROFESSOR Т.Т. МUSTAFIN

In 1994 mу university, Oklahoma State University, secured а grant for faculty e�changes �ith KazNU. �lthough several depart- faculty e�changes �ith KazNU. �lthough several depart-faculty e�changes �ith KazNU. �lthough several depart-ments �ere involved, the leading role �as tакеn bу the Political Sci- the leading role �as tакеn bу the Political Sci-the leading role �as tакеn bу the Political Sci-акеn bу the Political Sci-n bу the Political Sci-у the Political Sci- the Political Sci-ence department.

Professor Mustafin �as in the first delegation of facul-ty members to visit mу university in 1994, and that is �hen I first met him. Тhе follo�ing year I �as the fi rst representa-Тhе follo�ing year I �as the fi rst representa-hе follo�ing year I �as the fi rst representa-е follo�ing year I �as the fi rst representa- follo�ing year I �as the fi rst representa- �as the fi rst representa-�as the first representa-tive of mу university to соmе to �lmaty as part of this e�change. It �as then that I had an opportunity to get to kno� Professor Mustafin �ell and �ork �ith him.

It �as immediately clear that Professor Mustafin �as deeply committed to transforming the study of politics in Kazakhstan in ap- transforming the study of politics in Kazakhstan in ap-transforming the study of politics in Kazakhstan in ap-propriate and useful �ays, and that hе sa� our e�change program as а �ay to help асhiеvе this goal.


36

Over the subsequent 3 years (1994–1996) this program gre� to include several academic departments and numer- several academic departments and numer-several academic departments and numer-ous faculty members from both institutions. More than 25 indi- institutions. More than 25 indi-institutions. More than 25 indi-viduals participated from KazNU, some making morе than оnе trip to mу campus in Oklahoma. Similar numbers participated in the e�change program from mу institution.

Тhe program generated а substantial body of collaborative �ork. In mу department alone there resulted ten academic research papers published as an Occasional Papers series (�hich Professor Mustafin co-edited) and а number of articles in major �merican journals. Some of the �merican participants (including myself) published articles in Кazakhstan. Тhere �ere also academic conferences held in both countries that served as venues for discussion and debate.

Тhе success of this program also launched additional activities, including additional e�change grants and funding for students in а variety of departments. For the first time mу university received а number of graduate students from Kazakhstan, and throughout the last half of the 1990s �e had students from Кazakhstan in our Master of �rts program in Political Science, some �ith generous financial support from additional grants. Аll of these subsequent cooperative activities – including the grants to provide funding for the graduate students, sераrате grants for programs in other de-ераrате grants for programs in other de-rате grants for programs in other de-ате grants for programs in other de- grants for programs in other de-partments, and hosting Professor А. Kasymzhanov at mу univer- hosting Professor А. Kasymzhanov at mу univer-hosting Professor А. Kasymzhanov at mу univer-А. Kasymzhanov at mу univer-. Kasymzhanov at mу univer-у univer- univer-sity as а Fulbright Scholar in Residence – resulted directly from the success of the original program. So in addition to its immediate and specific goals, the program had long-term effects in а variety of �ays. Professor Mustafin played а key role in making аll these things possible.

In the соurse of аll our activities I саmе to kno� Professor Mus-соurse of аll our activities I саmе to kno� Professor Mus-urse of аll our activities I саmе to kno� Professor Mus-аll our activities I саmе to kno� Professor Mus-ll our activities I саmе to kno� Professor Mus-саmе to kno� Professor Mus-mе to kno� Professor Mus-е to kno� Professor Mus- to kno� Professor Mus-tafin as а fоrmidablе intellect and incisive analyst. Тhrough our dis-а fоrmidablе intellect and incisive analyst. Тhrough our dis- fоrmidablе intellect and incisive analyst. Тhrough our dis-fоrmidablе intellect and incisive analyst. Тhrough our dis-оrmidablе intellect and incisive analyst. Тhrough our dis-rmidablе intellect and incisive analyst. Тhrough our dis-е intellect and incisive analyst. Тhrough our dis- intellect and incisive analyst. Тhrough our dis-Тhrough our dis-hrough our dis-cussions (and occasional arguments) I саmе to appreciate the esteem in �hich hе is held in his native land and among his other foreign colleagues. �t mу university, Professor Mustafm �as оur first direct contact �ith colleagues in Kazakhstan, and hе made а strong impres- and hе made а strong impres-and hе made а strong impres-е made а strong impres- made а strong impres-а strong impres- strong impres-sion. Не quickly саmе to enjoy the respect of the members of mу


37

department, and developed good rapport �ith our department head at the timе, Professor Williarn Parle.

On mу visits to �1maty it bесаmе clear that Profes-у visits to �1maty it bесаmе clear that Profes- visits to �1maty it bесаmе clear that Profes-есаmе clear that Profes-mе clear that Profes-е clear that Profes- clear that Profes-sor Мustafi n�s reputation e�tended beyond the halls of aca-Мustafi n�s reputation e�tended beyond the halls of aca-ustafin�s reputation e�tended beyond the halls of aca- reputation e�tended beyond the halls of aca-reputation e�tended beyond the halls of aca-demia. Не al�ays arranged meetings for mе �ith government officials and leaders of Parliament. I �as strongly impressed bу ho� many of them had bееn his students and ho� аll of them – former students or not – held him in the highest regard.

I also сamе to admire Professor Mustafin�s vision for the future of political studies in Kazakhstan. �t а time in his саrееr �hen manу people аrе content to avoid ne� challenges or defend the status quo, hе �orked for changes demanded bу ne� circumstances. Не did not pursue changes for his о�n sake, but rather sought to identify, adapt, and institute those changes that might best serve higher education and the study of politics in Кazakhstan.

In mу e�perience Professor Мustafin proved to bе not only а stimulating colleague, but also а valued and generous friend. Оn mу visits to �lmaty hе al�ays took e�tra measures to ensure mу com-е al�ays took e�tra measures to ensure mу com- al�ays took e�tra measures to ensure mу com-al�ays took e�tra measures to ensure mу com-у com- com-fort and to make mу stay easy and interesting. In this hе �as joined bу his gracious �ife and his son �lmaz. Оn mу early trips �lmaz helped mе �ith communications as �ell as the innumerable de-е �ith communications as �ell as the innumerable de- �ith communications as �ell as the innumerable de- innumerable de-innumerable de-tails that require attention in such e�changes. �lmaz also took time from his o�n family and busy schedule to sho� mе the beautiful mountains outside the city. I �as �elcomed into the Mustafin homе оn several occasions, and it �as there that I first сamе to e�perience the legendary Kazakh hospitality. I �ill bе forever grateful for the �arm reception that they e�tended to mе.

Мanу years hаvе passed and much has changed since I last sa� or spoke �ith Professor Mustafi n. �is contributions, in both his aca- �ith Professor Mustafi n. �is contributions, in both his aca-�ith Professor Mustafin. �is contributions, in both his aca-demic and administrative �ork, continue to influence subsequent events. Не took а major part in laying а solid foundation for the ongo-Не took а major part in laying а solid foundation for the ongo- took а major part in laying а solid foundation for the ongo-а major part in laying а solid foundation for the ongo- major part in laying а solid foundation for the ongo- part in laying а solid foundation for the ongo-part in laying а solid foundation for the ongo-а solid foundation for the ongo- solid foundation for the ongo-ing development of political studies in post-Soviet Kazakhstan.

I regard mу opportunity to havе �orked �ith Professor Mustafin as а bigh privilege. Perhaps the even greater privilege �as to havе had the opportunity to get to kno� him and his family.


38

Professor Mustafin’s legacy is assured not only here but among those of us at mу institution fortunate enough to havе met him, �orked �ith him, and becomе friends �ith him. I am honored to bе аblе to count myself among that group.

Г.Ж. Ибраева,доктор политических наук, профессор,

советник первого проректора КазНУ им. аль-Фараби

«...ЧЕМ ЖИВ ДУХ ЧЕЛОВЕЧЕСКИЙ»: ВСПОМИНАЯ ПРОФЕССОРА Т.Т. МУСТАФИНА

Среди спектра привлекательных черт характера Тлемиса Тлеугабуловича я хотела бы отметить его деликатность, интеллигентность, удивительную преданность науке и своим коллегам. Он был пленён наукой. Она была альфой и омегой его жизни. Всегда с высоким чувством говорил о политологии, о казахстанской науке, с уважением и благодарностью общался с единомышленниками, светился, даже когда говорил по телефону.

В начале 90-х годов группа ученых КазНУ выехала с первым визитом в Оклахомский государственный университет, в г. Сти-луотер в США. Как потом они вспоминали, доминирующую роль в их научных и человеческих контактах играл именно Тлемис Тлеугабулович, который объединял казахскую делегацию и создавал деловую атмосферу с американскими учеными. Это был первый прорыв ученых университета за пределы суверенного Казахстана, первый мост доверия, который был заложен нашими профессорами. Именно в тот визит были созданы условия для многолетнего научного и образовательного общения между учеными наших университетов. Еще не так была распространена государственная программа «Болашак», а в Стилуотере уже учи-, а в Стилуотере уже учи-лись более 30-ти казахских студентов. Многие из них попали на обучение благодаря финансированию программы американским


39

университетом, который имел договор с КазНУ. Американские профессора говорили, что самыми старательными студентами они считают китайских и казахских студентов. Если сила воли китайских студентов давно стала легендой, то трудолюбие казахских студентов было открытием для американцев. Думаю, что «идеологический» вклад в работоспособность казахских студентов был внесен и беседами с ними наших профессоров, для которых было делом чести показать интеллектуальный уровень молодежи независимого государства. Чтение лекций, встречи с американскими студентами, участие в семинарах, общение с профессорами вдохновили Тлемиса Тлеугабуловича. Потом он, как ученый и коллега, поддержал выезд на целый год профессора Агына Хайрулловича Касымжанова, который блестяще прочитал курс лекций по истории Казахстана и Центральной Азии, по наследию аль-Фараби в США. Более сорока преподавателей факультета философии и политологии, журналистики, кафедры иностранных языков побывали в этом южном городке США, а затем принимали зарубежных ученых в Алматы. Эти связи сохранились и сейчас. Так при содействии Тлемиса Тлеугабуловича был заложен богатый потенциал международных отношений с зарубежными учеными, университетами, научными школами. Именно после визита той делегации КазНУ стал активно развивать общение с зарубежным сообществом.

В этот же период Тлемис Тлеугабулович пошел на смелый поступок как проректор, имея полномочия, официально закрыл такие кафедры, как «История КПСС», «Научный коммунизм» и открыл кафедру «Политология». Совместно с членами но-. Совместно с членами но-вой кафедры «Политологии» в короткие сроки была развернута большая учебная и исследовательская программа. Несмотря на скептицизм, которым вначале была встречена идея создания кафедры «Политологии», Тлемис Тлеугабулович отнесся к напад-, Тлемис Тлеугабулович отнесся к напад-кам терпимо. Вскоре недоброжелатели были посрамлены, пото-му что активная позиция Тлемиса Тлеугабуловича в отстаивании важности новой политической специальности была потрясающей. Она подкреплялась делом, отнимала много сил, но так вдохновля-


40

ла Тлемиса Тлеугабуловича, что в короткие сроки была создана об-разовательная программа, выпускались научные статьи, которые публиковались в ведущих научных изданиях и журналах. Главное – была создана база для науки – Ученый совет по защите канди-датских и докторских диссертаций по политическим наукам. Это была настоящая борьба Тлемиса Тлеугабуловича за новую науку. Вскоре многие коллеги и ученики Тлемиса Тлеугабуловича стали членами организованной им Академии политической науки РК, в честь открытия которой был выпущен солидный научный труд – Энциклопедия политической науки Казахстана, а также новый учебник «Политология» на казахском языке.

Тлемис Тлеугабулович никогда не делал что-либо формально. Он не подписывал ни отзывов, ни рецензий на работы и статьи, читал все тщательно, советовал что-то исправить, вносил пометки и вписывал свои предложения. В его кабинете непрерывной чередой сменяли друг друга студенты или ученые и, если он был занят, то вручал кипу журналов, научных и научно-популярных, провожал их из своего кабинета в соседнюю комнату, знакомил с членами кафедры, а затем старался быстро вернуться, чтобы приступить к обсуждению темы статьи или диссертации. Все это он делал с мягкой деликатностью и уважением, терпеливостью педагога. Его огромная работоспособность поражала. Он делал эту работу с удовольствием. Никогда не жаловался. И главное – всегда искренне радовался, читая статьи и книги своих коллег, они доставляли ему эстетическое удовольствие.

В начале 90-х диссертационные советы, которые в основ- 90-х диссертационные советы, которые в основ-ном были в Москве и стали на коммерческую основу, я поняла, что не выдержу финансовую конкуренцию и последовала со-вету профессора журфака Марата Карибаевича Барманкулова, который сказал: «Журналистика – это политика, а почему Вам не попробовать защищаться по «Политологии». Только через 20 лет на факультете журналистики МГУ им. Ломоносова стали принимать к защите диссертации по политологии. Я пережила «тихую радость», когда Тлемис Тлеугабулович внимательно про-, когда Тлемис Тлеугабулович внимательно про-читал мою диссертацию, которая уже дважды обсуждалась на


41

журфаке МГУ, решил стать моим научным консультантом, напи-сал мне целый лист замечаний, и …назначил день защиты. Для того времени это был смелый эксперимент, так как на защиту, тем более докторской диссертации, выдвигались обычно исто-рики или философы. Тлемис Тлеугабулович сумел за короткий срок организовать деятельность совета по политологии на таком высоком уровне, что многие государственные деятели считали за честь получить возможность защиты в КазНУ. Атмосфера, которая была создана среди членов Ученого совета по защите диссертаций, была высокопрофессиональной и этот настрой создавал Тлемис Тлеугабулович. В такие моменты он становился требовательным и решительным, его выступления не были стандартными, он всегда выдвигал, наряду с обсуждаемой темой, какие-то новые наработки, делился своими идеями и мыслями, создавал творческую среду.

Тлемис Тлеугабулович сумел создать свою школу политоло-гии, которая продолжила его работу по развитию политической науки в Казахстане. Это кафедра политологии, которая есть в КазНУ, это многочисленные труды как самого Тлемиса Тлеугабуловича, так и его последователей, это его влияние на состояние государственной службы в Казахстане, в которой работают его ученики и коллеги. «...Чем жив дух человеческий» – наверно людьми, которые всегда помнят, книгами, которые вдохновляют будущие поколения.

К.У. Биекенов,доктор социологических наук,

профессор КазНУ им. аль-Фараби

ВЕЛИКОЛЕПНЫЙ ЗНАТОК СВОЕГО ДЕЛА

Часто с благодарностью вспоминаю свою повседневную работу с Тлемисом Тлеугабуловичем Мустафиным. Его трудовая


42

жизнь связана с Казахским государственным университетом. Он работал в нем много лет, был свидетелем его становления и роста и в меру своих сил принимал активное участие в его развитии.

Мустафин Тлемис Тлеугабулович, работая то заведующим кафедрой политологии, то проректором, трудился с большим энтузиазмом, отличался жаждой знаний и стремлением к научной работе. С первых дней пребывания в Университете сильное впечатление на него произвели удивительные люди, с которыми пришлось глубже познакомиться и в дальнейшем вместе трудиться. Это – Касымжанов А.Х., Аженов М.С., Байдельдинов Л.А., Нарибаев К.Н., Жатканбаев Е.Б., Кудайбергенов Б.К. и др.

Это был человек государственного мышления, обладавший выдающимися творческими способностями. Вечными памят-никами ему являются кафедра политологии, созданная им, диссертационный совет по защите докторских диссертаций, академия политических наук, президентом которой был он сам, первая «Казахстанская политологическая энциклопедия», из-, из-данная под его редакцией. Поражала его способность вникать во все детали будущей кафедры. Сам же Т.Т. Мустафин успевал всюду и с неизменным успехом, целенаправленно осуществлял многогранную деятельность по становлению и развитию университета.

Т.Т. Мустафин умел руководить людьми, мог строго спросить с нерадивых, мог и поощрить отличившихся. Можно вспомнить много хорошего, связанного с Т.Т. Мустафиным. Несколько лет мы работали в одном диссертационном совете.

Вспоминая те годы, хочется отметить, что близкие контакты со студентами и преподавателями в неофициальной обстановке многое дали в его становлении как специалиста. Общественная работа дала навык организаторской деятельности, научила понимать людей, помогла ему сформировать свою гражданскую позицию. Выбрать специальность преподавателя, укрепиться в ней помог пример его школьных и университетских преподавателей, которым он был глубоко признателен до конца жизни.


43

Его профессия – преподаватель политологии. Всю жизнь работал в основном на 1–2 курсах факультета философии и политологии, руководил педагогической практикой студентов, где будущие педагоги и научные работники обогащались опытом общения с педагогами, определялись с выбором будущей специальности.

Мустафин Тлемис Тлеугабулович, – человек большой души и всесторонних знаний, который помогал молодым, помогал в становлении специалистов высшего уровня. К нему можно было прийти в любое время на работу и домой для обсуждения любого вопроса и получить исчерпывающий ответ.

Тлемис Тлеугабулович одним из первых поддержал многих выпускников в стремлении стать педагогами, советовал студентам университета, будущим специалистам не чураться педагогической деятельности. В результате Казахстан получил много специалистов, значительно продвинувших развитие науки в нашей стране.

На кафедре не прерывалась научно-исследовательская работа. Результаты публиковались в научных журналах Казахстана и союзных журналах (Ученые записки КазГУ, Вестник Академии наук). Он неоднократно выступал с докладами на научных конференциях в Алма-Ате, Москве и Киеве, где сообщал о результатах своих научных исследований.

Тлемис Тлеугабулович принимал активное участие и в общественной жизни университета. В течение 20 лет был председателем диссертационного совета по защите докторских диссертаций.

Его идеи были направлены далеко вперед, и верится, что и в будущем эти идеи будут столь же плодотворными, разнообразными и успешными. Верится, что так и будет, потому что жить для него – значило находить удовлетворение в любой работе, в общении с любым человеком. Жить для него – значило работать увлеченно, творчески, и все делать основательно.

Он олицетворял собой ориентир «БЫТЬ», а не «ИМЕТЬ». Как известно, есть два жизненных ориентира – быть или иметь.


44

Первый из названных ориентиров – установка и доминанта реализации себя как личности и индивидуальности, нужной людям по большому счету; второй – установка и доминанта на обеспечение материального благополучия и быстрого продвижения по службе, ради этого нередко отстраняясь от тех или иных морально-этических норм. Воплощая ориентир «БЫТЬ», он ценил в человеке человека, его личностные и дело-, он ценил в человеке человека, его личностные и дело-вые качества и всячески способствовал его духовному развитию и профессиональному росту. С таким ориентиром он везде был фактическим лидером, полпредом духовной элиты, излучателем праздника души. Это характерно для Тлемиса Тлеугабуловича.

Тлемис Тлеугабулович все делал на высокопрофессиональном уровне. Журналисты часто к нему обращались, как к наиболее авторитетному политику и ведущему политологу с просьбой прокомментировать тот или иной закон, указ, высказать свое мнение о проекте Конституции, Законе о языке и любом другом законодательном акте.

Неоднократно по радио и телевидению он излагал свои суждения по поводу различных общественно-политических, правовых проблем нашей страны. С его доводами трудно было не согласиться.

Он – известный политолог и общественный деятель, чьи труды востребованы далеко за пределами Казахстана. Это монографии, брошюры, научные и научно-популярные статьи.

Тлемис Тлеугабулович – личность, преданная науке, с широкой открытой душой и глубокой моралью. Его человечность, трудолюбие, большие интеллектуальные способности известны всем.

О нем еще много будут писать, потому что он воплощает интеллектуальную, духовную элиту Казахстана, олицетворяет просветительское донорство и мудрость жизни, которые хочется осмыслить и заимствовать.


45

Ж.Ж. Молдабеков,философия ғылымдарының докторы,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры

ЖАҢҒЫРУДЫҢ АУЫРТПАЛЫҒЫ МЕН АСУЛАРЫ

Егемендікті алып, ес жинай алмай жатқан кез. Республикамыздың тәуелсіздігі жарияланды, бірақ тәуелсіздік идеясын әркім өзінше түсініп, талдап, насихаттап жатқан кез. Былайша түсінерлік жай. Көптен армандаған, күткен тарихи кезең кенеттен басымызға түскенде, өзім қомақты қос жайды біртіндеп аңғардым: зиялылар тобы көп жағдайда жаңа да жауапты бетбұрысқа іштей дайын емес екен; тарихтың күрделі және мәдениеттің қайшылыққа толы сатысын дұрыс пайымдауға, батыл болжауға мамандардың интеллектуалды өресі дайын да, бейім де емес екен. Содан әлеуметтік-гуманитарлық білім саласындағы осалдық ғалымдардың, интеллектуал өкілдерінің тәуелсіз елдің мүддесіне ағынан, табанды, келісе, нәтижелі қызмет ете алмағандығынан білінді. Осы тынымсыз кездері адасу да, ауытқушылық та, ұрандатушылық та қатар өрбіп жатты. Сөйлеп қалған ауыз жыбырын, мінбелерге үйренгендер көбік сөзді «атқылауын» қоймады. Қасарысқандар, белсенді «беделділер» мінез бен қыр көрсетуден тайынбады. Білім саласы сондай мазасыз күйге ұшырады. Сол абдырағандар мен «арқасы қозғандардың» арасында қиналып өзім де жүрдім. Түрлі сыни жайды бастан кештім.

Тілеміс Тілеуқабылұлы қызмет бабындағы таныстық шартты түрде үш кезеңнен тұрады: еліміз тәуелсіздік алғанға дейінгі ресми амандасу мен жүріс-барыстағы келте әңгімелесу; 1993–95 жылдардағы ғылым барысындағы қатынастар; 1996 жылдан факультет аясындағы қызметтестік кезең.

Соңғы екі кезеңде орта және үлкен буын ұрпақтары күрделі құбылыстардың, іргелі бетбұрыстардың куәсі болғаны айғақ. Іргелі бетбұрысқа кім қаншалықты нық бейімделді, нәтижелі


46

қызмет ете алды? Оған уақыт төреші десек те, түрлі қиын қыстауды әркім өзінше бастан кешкені, жүректен өткізгені хақ...

Мәскеудегі КПСС ОК-ң жанындағы қоғамдық ғылымдар Академиясының бөлім бастығы профессор Ж.Т. Тощенко 389 беттік диссертациямды мұқият, басынан аяғына дейін толық оқып шығып, ескертпесін диссертациямда таңбалап қалдырғанда да, одаққа әйгілі ғұламаға «ғылыми консультант» болыңыз деп айту ойыма кірмепті. Нағыз әпенділік осы емес пе?! Ол кісінің қарапайымдылығы ғой деймін, бұл тақырыпты көтерген жоқ. Маған түсініксіз жәйттер азды-көпті «жүйкені жұқартқанда» осы ағаттығым есіме түсіп, қатты өкіндім де. Кейінірек авторефератқа Мәскеу, Киев. Минск, София қалаларының мамандарынан пікір түскесін ғана диссертацияны қорғауға жол ашылды.

Докторлық диссертациям 1993 ж. бекітілді. Ес жинағасын, идеология туралы мақаламды ҚазҰУ-дің «Ғылыми коммунизм» кафедрасы ұйымдастырған конференцияға берген едім. Материал шықты, пікір алмасуға қатыстым. Профессор Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафинмен жақын сөйлесудің сонда реті келді. Байқаймын, жинаққа енген материалдармен мұқият танысқан сияқты.

Бұрын ресми амандасып жүргеніммен нақты мәселенің ауқымында пікір алмасудың жөні болмаған-ды. 1994 жылы про- 1994 жылы про-фессор лауазымын алғасын, бөлім мамандарына өз тақырыбым бойынша арнайы курс оқып беруді ол кісі өтінді. Кейін «саясаттану және әлеуметтану» мамандықтары бойынша алғашқы докторлық диссертация құрылғанда, сол кеңестің мүшесіне енгізді.

Жаңа мамандықтар бойынша көзқарас та, түсінік те өз арналарын орнықты таппаған кез. Профессор, Т.Т. Мұстафин диссертациялық кеңестің төрағасы ретінде өзінің дипломатиялық өнерін көрсетті. Жұмысқа ұқыптылығы, басқару сауаттылығы көзге көрініп тұрды. Докторлық диссертациялардың арасынан мазмұндық және құрылымдық деңгейлері ВАК-тың «жоғары» талабына сәйкес келе бермейтіні кезігіп жатты.

Көңілімнен шыққан немесе өзімді қанағаттандырмайтын диссертациялық жұмыстарды талқылауға араласатынмын. Бірде


47

профессор С. Қозыбаев (екеуміздің жасымыз бен көңіліміз жақын болғасын бірге отыратынбыз) маған қалжыңдап, «сынға басқан да төреаға жаққа қарап қойсашы» дейтін. Ескертпе тегін еместігін сезінгенде, өзің де «стоп» белгісін білдіріп қой, дейтінмін мен де қалжыңдап. Құрдасымның Т. Мұстафинмен бұрыннан таныс екенін есіткенмін.

Әңгімені саясаттану кафедрасына бұратын болсақ, бұл ұжым ерекше еді. Профессор Т. Мұстафин кафедраны топтастыруға, идеялық ортақ бағыт ұстануға үлкен мән берді. Қанша дегенмен кафедра басқарудағы мол тәжірибесі білініп тұрды. Ортақ проблемаларды зерттеуге басалқы көңіл бөлді. Саясаттану білімі мен оқу жүйесін бірізділікке келтіруге күш салынды. Кафедра саясаттану білім саласын Республикалық деңгейде қалыптасуына сүбелі үлесін қосып жатты.

Декан ретінде көңілден шықпаған келеңсіздік те орын алып жатты. «Саясаттану» ғылымы да, кафедра да жүріс-барыс аясында қанатын жайып жатты. Кафедраның негізін бұрынғы КПСС тарихын, кейіннен Ғылыми коммунизм пәнін бергендер, ғылыми көзқарастары осы аяда біржақты және терең қалыптасқан мамандар құрды. Бұл ТМД елдеріне ортақ жай еді. КПСС тарихы мен ғылыми коммунизм пәндерінің қос методикасы мен методологиясының «тар қыспағынан» шыққандарды анықтау қиын шаруа екені әйгілі. Көзқарастағы таршылық философиялық, теориялық, методологиялық деңгейде білініп жатты. Кафедра «саясаттану» мамандығына және басқа мамандықтарға оқу-әдістемелі құралдармен жабдықтау жауапкершілігін алып жүруге талпынып жатты.

ХХ ғ. түрлі кезеңдеріне, әсіресе тәуелсіздікке талпынған 90 жылдардағы оқиғаларға көңіл бөлсем, сол өтпелі кезде аяққа тұру да, бағытты анықтау да, оқу жүйесін жаңаша қалыптастыру да күрделі де, кезек күттірмейтін өткір мәселелерге айналғаны аян. Көлденең мәселелердің әр жағдайға лайықты дұрыс та келісімді жаңа шешімдерін табу анағұрлым ауыр болды. Ендігі өткен шақ туралы айту базбіреулерге оңай көрінер. Бірақ сондай ауыртпалықтың салмағын профессор Т.Т. Мұстафин


48

бастаған кафедра ұжымы өз деңгейінде алып шықты. Мұның өзі көрегендікті, ұйымдастыру талантын көрсетеді. Әр ұжым өзінің дайындығына, ыңғайына, есебіне орай университеттік білім саласындағы шығармашылық асулар мен ұйымдастыру белестерінен өтті. Ал профессор Т.Т. Мұстафиннің ғылыми жетістіктерін шәкірттері жеткізіп жатыр ғой деп ойлаймын.

А.И. Лұқпанов,философия ғылымдарының кандидаты,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ САЯСИ ҒЫЛЫМНЫҢ АТАСЫ

Қазақстанға тәуелсіздікпен бірге келген саяси ғылымдар мен саясаттану оқу пәнінің қалыптасуы мен дамуы және олардың осы жылдардағы табыстары мен жетістіктері айтарлықтай мол. Ол туралы сөз қозғағанда бұл істің бастапқы ұйымдастырушысы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті саясаттану кафедрасының бірінші меңгерушісі, аса көрнекті ғалым, профессор Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин болғанын естен шығармауымыз ләзім. Оның аса маңызды күрделі, ауқымды ұйымдастыруға қосқан орасан зор үлесін ешқашанда ұмытуға болмайды. Тілеміс Тілеуқабылұлы Мустафин 4 ақпан 1928 жылы Қостанай обылысы, Меңдіғара ауданы, Лаба поселкесінде дүниеге келген. Әкесі Тілеуқабыл көп жылдар бойы жемісті ұстаздық еткен, сол өлкенің халқына қалтқысыз қызмет еткен белгілі қазақ интеллигенттерінің санатында болған тұлға.

Тілекең ұстаздық қызмет қастерленіп, рухани негізін құраған осы отбасында дүниеге келіп, лайықты тәрбиеленген. Ұлағатты жанұяда о бастан алған тәрбие Тілекеңнің өмірлік мақсаты мен мамандық таңдауын белгіледі. Ол 1945 жылы педогогикалық училищені табысты аяқтап, әкесінің кеңесі бойынша ауылдық жетіжылдық мектепте оқытушылық қызмет атқарады. 1946–


49

1951 жылдары С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетінде осы мамандық бойынша кәсіби білім алып шығады. Тілеміс Тілеуқабылұлы студенттік жылдарында білімге құштарлығын, оқытылатын пәндерді терең игеруге ұмтылысымен өзінің тұлғалық қасиетін таныта білді. Тілекеңнің студенттік жылдарындағы ғылыми үйірмелерде жасаған баяндамаларының саясаттанулық тақырыптары кейін жасы келген, белгілі оқымыстының басты ғылыми мүдделеріне айналады деу таңғаларлық нәрсе еді. Тілеміс Тілеуқабылұлының жоғары оқу орны оқытушысы және ғылыми қызметкер ретінде қалыптасуы 1963 жылдан бастап еліміздің жетекші индустриялық орталығы Қарағандыдағы медицина институтының қоғамдық ғылымдар кафедрасында ассистенттіктен меңгерушісіне дейінгі істеген қызметі барысында жүзеге асты. Тілекең Қарағандыдағы қызметін өзінің ғылыми өсу жолдағы мансабының ең бір нәтижелі кезеңі болды деп отыратын-ды. Оған айтарлықтай негіз де болды. Ол 1962 ж. біржылдық аспирантураны бітіргеннен кейін Ломоносов атындағы ММУ-нің ғылыми кеңесінде кандидаттық диссертация қорғады.

Орталық Қазақстанда көмір-металлургиялық кешенін қалыптастыру және дамыту тарихына арналған докторлық диссертацияны Ташкент мемлекеттік университеті жанындағы мамандандырылған кеңесте 1974 ж. қорғап шығады. Тілеміс Тлеуқабылұлының жастық шағында Қарағандыда қызмет еткен жылдары оның ғұмырында өте маңызды болып шықты. Мұнда тағдыр оған Қарағандыға жер аударылып келген сол кездегі КСРО-ның техникалық интеллигенттерінің көрнекті өкілдері: библиограф Н.И. Орлов, гелиобиологияның негізін қалаушы А.Л. Чижевский, медиктер – Я.А. Лазарис, Е.И. Цуркерштейн, В.И Агола және т. б., бүкіл Қазақстанға аттары жақсы таныс философ ғалымдар мен Республика жоғары оқу орындарының беделді басшылары Е. Букетов, А.С. Сағынов, П.М. Поспелов, философ А. Здравомыслов т. б. танысып, әріптестік достық қатынаста болуды жазған-ды. Мұнда Т.Т. Мұстафин институттың, қарағанды өңірінің қоғамдық және партиялық өміріне белсенді


50

араласып, үлкен беделге ие болады, ол басқарған кафедра Халық Шаруашылығының Бүкіл Одақтық көрмесіне (1972 ж.) қатысады, аудандық партия комитетінің бюро мүшесі, еңбекшілердің облыс-тық және аудандық кеңестерінің депутаты (1973–1975 жж.) болады. 1975 жылдан бастап Т.Т. Мұстафиннің еңбек жолдары әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетімен байланысты болды. Бұл қызмет орнын ауыстыру Т.Т. Мұстафин үшін кездейсоқ нәрсе болмады.

1963 жылдан бастап осы университетте саясаттанулық білім берудің бастауын салған әлеуметтік-гуманитарлық кафедра жұмыс істей бастады. Бұл кафедра о баста «Ғылыми коммунизм» кафедрасы деп аталды. Совет Одағы кезеңінде Коммунистік партияның идеологиясы – марксизм–ленинизм ілімі болды және ол үш құрамды бөліктен тұратынды: диалектикалық және тарихи материализм, саяси экономия және социализм теориясы (ғылыми коммунизм). Ғылым және білім салаларында дүние таным, табиғат, бүкіл әлем, қоғамдық өмірдің сан түрлі мәселелері 1960 жылдардың бас кезінде КСРО Ғылым Академиясы Философия инситутының бөлім бастығы КСРО ҒА-ның мүше-корреспонденті, философия ғылымдарының докторы Цолак Александрович Степанян «Ғылыми коммунизм» деп аталатын секторды ашты. Бұл бастама барлық республикаларға, олардың ғылыми зерттеу орталықтары мен оқу орындарына да таралды. Қазақ КСР-ы ҒА Философия және құқық институтында 1969 жылы философия ғылымдарының докторы М.М. Сужиков негізінен ұлтаралық қатынастарды зерттейтін дербес «Ғылыми коммунизм» бөлімін ашты. Ғылыми коммунизм кафедрасы философия ғылымдарының докторы С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде де (әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті) ашылып, оның ұйымдастырушысы, 1964–1978 жж. алғашқы меңгерушісі белгілі ғалым, Қазақстанның қоғамдық және саяси ойы тарихын зерттеуші, философия ғылымдарының докторы, профессор Қасым Бейсембиевич Бейсембиев болды. Мұнда Тілеміс Тілеуқабылұлы жалпы университеттік ғылыми коммунизм кафедрасының доценті,


51

кейін 1978 жылдан бастап осы кафедраның меңгерушісі қызметін атқарады. Сонымен, 1979 жылдан бастап Қазақ Ұлттық Университетінің жалпы университеттік ғылыми коммунизм кафедрасын тарих ғылымдарының докторы, профессор Тілеміс Тілеуқабылұлы Мустафин басқарды.

Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин оқытушылар ұжымын оқу процесі, методикалық және ғылыми ізденістер, қоғамдық-тәрбие жұмыстары төңірегінде біріктіріп, кафедра жұмысын шығармашылық тұрғыдан лайықты деңгейде ұйымдастыра білді. Ол бұл мүмкіндікті жоғары сапалық деңгейде жүзеге асырады. ҚазМУ-дың Ғылыми коммунизм кафедрасы Республика, сондай ақ Одақтағы қоғамдық ғылымдар кафедралары арасында белгілі болды. 1987 ж. наурыз 1988 ж. қараша айлары аралығында Т.Т. Мұстафин осы университеттің оқу жұмыстары бойынша проректоры қызметін аткара бастайды. Осы қызметінде ол факультеттердің әдістемелік комиссияларының рөлін көтеру, оқытудың жаңа әдістерін оқу процесіне енгізу үйлестіру қызметі бойынша бастамашылық әрекеттерімен көзге түседі.

1970–80 жылдары Т.Т. Мұстафин қоғамдық құбылыстарды аса өзекті ғылыми салаға айнала бастаған әлеуметтану ғылымының тұрғысынан зерттеу мәселелерімен айналыса бастайды. Осы жылдардағы профессор Мұстафиннің тарих саласындағы ғылыми ізденістері өлке индустриясын қалыптастыруды және оның тарихи құбылыс ретінде объективтік тұрғыдан парасаттау халықтардың біріккен әрекеттері мен ынтымақтастығын, қала мәдениетін дамытудағы рөлін әлеуметтанулық қортындылауды қамтамасыз етті. Мұстафин тарихи мәселелерді зерттеу біздің тоталитарлық өткенімізді сыни өткір талдау ауыр жоғалтқанымыз, коммунистік көсемдерге шынайы сенген халқымыз үшін бүгінгі алдымызда тұрған өткеннің саяси сабақтарының арқасында ұлылықты таныту деген логикадан бастау алады деп сана-ды. Оның басшылығымен Қазақ университеті ғылыми комму-низм кафедрасының оқытушылар ұжымы мен қызметкерлері Алматы, Өскемен және т. б. қалалардың жеңіл өнеркәсібінің ірі кәсіпорындарында ғылыми зерттеу жұмыстарын, оның


52

нәтижелері олардың әлеуметтік дамуы жоспарларының негізіне алынған біраз нақтылы әлеуметтанулық зерттеулерді жүзеге асырады. Осыған қоса, әлеуметтанулық зерттеулер барысында оқытудың теориялық деңгейін біршама көтерген, кафедраның ғылыми қызметін жандандырған шаруашылық қызметтің жалпы тарихи-мәдени негіздері, оның құндылықтылық және ережелік принциптері мен түрлері, еңбекті этикалық негіздеу туралы айтарлықтай құнды әлеуметтанулық білімдер жинақталды.

1980–88 жылдары Т.Т. Мұстафин саяси ғылымдардың Кеңестік ассоциациясының Қазақстандық бөлімі Президумының мүшесі болды. 80-шы жылдары Т.Т. Мұстафин КСРО Жоғары білім Министрлігінің методикалық кеңесінің құрамына еңгізілді. 1986 жылы Мәскеуде Үлкен Кремль сарайында өткізілген КСРО қоғамдық ғылымдар кафедраларының Бүкілодақтық мәжілісінің Пленарлық отырысында Т.Т. Мұстафинге сөз сөйлеу мәртебесі тиді. Ол бұл мүмкіндікті жоғары деңгейде жүзеге асырады. Осы жылдары Т.Т. Мұстафин қоғамдық-саяси ғылымдардың іргелі теориялық және методологиялық мәселелерін ғылыми қауымдастық пен қалың жұртшылық арасында насихаттауға өте үлкен маңыз береді.

Бұл ұйымның Президиумының сәтті істерінің қатарына оның ұсынысымен республикалық ғылыми конференцияда Т.Т. Мұс-тафиннің «Саясаттану қоғамдық ғылымдар жүйесінде» атты ғылыми баяндамасының күн тәртібіне қойылып, талқылануы болып табылады. Кейін, бұл баяндама Қазақ КСР-ы Ғылым Академиясының Хабаршысында (№ 9, 1991, 20–26 беттер) басылып, қоғамдастықтың қалың тобында жаңа ғылыми білімге орасан зор қызығушылық тудырды. Т.Т. Мұстафин Қазақстан Даму Институты шығарған «Евразийское сообщество» журналының редакциялық алқасының мүшесі де болды.

Оқу пәні сапасында саясаттану ЖОО аудиторияларында лайықты орынды иелене бастағанда оқыту методикасын жетіл-дірудің, жаңа ғылымның қабылдануы үшін жалпыәдістемелік негізді қалыптастырудың өткір қажеттілік туатыны белгілі. Бұл мәселені шешуге ҚР Білім министрлігінде оқу-әдістемелік


53

бірлестіктің құрылуы қажет болды. Саясаттану бойынша аталған Кеңестің төрағасы болып магистр, бакалавр сапасында кәсіби саясаткерлерді даярлайтын базалық кафедраның жетекшісі Т.Т. Мұстафин бекітілді. Кейін, 1984 жылы ақпан айында ҚазМУ-дың ғылыми коммунизм кафедрасы екіге бөлінді. Профессор Т.Т. Мұстафин басқарған жалпы университеттік және профессор М.С. Аженов басқарған 1968 ж. 28 қазанда қайтадан құрылған философия-экономикалық және заң факультеттерінде қызмет ететін жаңа ғылыми коммунизм кафедралары дербес кафедраларға айналды. Кафедрадан кейбір оқытушылары жаңа кафедраға оқытушылық қызметке ауыстырылды. Бұл дербестілік 7–8 жылдай уақытқа созылды. Айналып келгенде қажеттілік өмір талабы 1991 ж. ҚазҰУ-нің ішкі құрылымдық оңтайландыру мақсатындағы маңызды өзгерістеріне әкелді. ҚазҰУ-ң жалпыуниверситеттік саясаттану мен ФЭФ–тің Социализм теориясы кафедралары жаңа Философия және Саясаттану факультетінің құрамында қайтадан біріктіріліп, «Саясаттану» кафедрасы деген атауды иеленді. XX ғасырдың 90-шы жылдарының басында ТМД мемлекеттері алғаш рет саясаттану мен саяси ғылымның қоғам дамуындағы маңызы мен рөлін мойындап, оларды өз елдерінде қалыптастыру өріс алуы ісіне қамқорлық жасау жолына шықты. Әрине, бұл ауысу 1980-жылдардың аяғы 90-шы жылдардың бас кезінде елде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани жағдайында қисынды іс-әрекет болатын-ды. Бұл кезеңде екі саяси құрылыс капитализм мен социализм арасындағы бәсеке, біріншінің пайдасына шешіліп, тағдыр еліміздің дамуында тарихи түбегейлі бетбұрысты қажеттілік етті. КСРО ыдырады да, кеңестік республикалар тәуелсіз даму жолына шықты.

Еліміз егеменді ел болды. Ал бұл қоғамның тұтастай өзгеруінің парадигмасына айналды. Экономика саласында бұрынғы қатынастарды жаңа нарықтық қатынастар ауыстырды. Еліміздегі саяси биліктің қалыптасу және қызмет ету механизмі өзгерді. Дүниеге жаңа саяси институттар келді. Бұрынғы саяси жүйе құрамында Президент, екі палаталы Парламент болатын


54

жаңа саяси жүйемен ауыстырылды. Бұндай түбегейлі өзгеріс бүкіл рухани өмір, онымен бірге қоғамдық ғылымдар саласында да қажеттілік болды. Біздің «Ғылыми коммунизм» деп аталған кафедра өзінің атын да, затын да өзгертуге шешім алды. Кафедра аса маңызды қоғамдық құбылыс саясат пен Батыс Еуропа және АҚШ-та дербес академиялық оқу пәніне айналған саяси ғылымды өзінің қызметінің бірден-бір стратегиялық бағыты және негізгі объектісі сапасында танып, таңдауға тиісті болды. Осыған орай, жаңа заманда саясат қоғам өмірінде қажеттілікке айналып, орасан зор маңыз алғандығын айтпай болмайды. Бұл заманда адам, коғам және мемлекет дамуы мен тағдыры саясатпен шарттыланады.

Саясат пен Саясаттану адамзаттың рухани дамуының жемісі, аса маңызды құндылығы. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің саясаттану кафедрасы өзінің негізі қаланған осы кезеңнен бастап саясат теориясының пайдасына кәсіби таңдау жасады. Әлемде және ТМД мемлекеттерінде мойындау мен қамқорлық тапқан саясаттану және саяси ғылымды енді елімізде өзіміздік отандық сапасында қалыптастыру оңай болмасы анық еді.

Сондықтан, Т.Т. Мұстафин бастаған саясаттану кафедрасы алдымен саясат туралы әлемдік мұра негізінде саясаттанудың зерттеу пәнін, әдістерін, ұғымдары мен құрылымын қазіргі заманғы талаптар мен нақтылыққа сай анықтады. Өз алдына дербес отандық ғылым және оқу пәні сапасында қалыптастырудағы Т.Т. Мұстафиннің еңбегі айтарлықтай қомақты болды. Т.Т. Мұс-тафиннің 1996 ж. 14 маусымда Қазақстан Жаратылыстану ғылымдарының толық мүшесі, 1997 ж. 20 сәуірде әлеуметтік ғылымдар Академиясының толық мүшесі болып сайлануының ғылыми жетістіктерінің лайықты мойындалуы іспеттес болды.

Мұстафин ғалым-саясаттанушы ретінде өзінің зор мүмкін-діктерін Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі жанында-ғы ақпараттық-насихаттау тобы құрамында жүзеге асырды. Бұл ұйымның Президумының сәтті істерінің қатарына оның ұсынысымен республикалық ғылыми конференцияда Т.Т. Мұстафиннің «Саясаттану қоғамдық ғылымдар жүйесінде»


55

атты ғылыми баяндамасының қойылып, талқылануы болып табылады. Кейін бұл баяндама Қазақ КСР-ы Ғылым Академиясының Хабаршысында (№ 9, 1991, 20–26 беттер) ба- (№ 9, 1991, 20–26 беттер) ба-сылып, қоғамдастықтың қалың тобында жаңа ғылыми білімге орасан зор қызығушылық тудырды. Мұны жүзеге асыруда про-фессор Т.Т. Мұстафин шешуші рөл атқарды.

Өз алдына дербес отандық ғылым және оқу пәні сапасында қалыптастыру саласындағы Т.Т. Мұстафиннің еңбегі орасан зор, әрі айтарлықтай қомақты болды. Профессор Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин өзін де, оқытушылар ұжымын да әлемдік, әсіресе Батыстық саясат және саясаттанудың теориялық-әдістемелік мұрасын, оның ең маңызды жетістіктерін жан-жақты шығармашылық тұрғыдан терең игеруге бағдарлай білді. Ол оқытушыларды кафедраның негізгі, ортақ істері төңірегінде жұмылдырып, біртұтас, жоғары әлеуетті ұжымы сапасында басқарды. Кафедра дәстүрлі, іскер, қабілетті, кәсіби жетік білікті мамандарды шоғырландырды және Қазақстанда, белгілі деңгейде Одақта да белгілі бола бастаған-ды. Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин оқытушылар ұжымын оқу процесі, методикалық және ғылыми ізденістер, қоғамдық-тәрбие жұмыстары төңірегінде біріктіріп, кафедра жұмысын лайықты ұйымдастыра білді. Ол бұл мүмкіндікті жоғары деңгейде жүзеге асырды. Саясаттанудың зерттеу пәнін, әдістері, ұғымдары мен құрылымы қазіргі заманғы талаптар мен нақтылыққа сай анықталды.

Осы тарихи кезеңде профессор Т.Т. Мұстафиннің орасан зор ұйымдастырушылық қабілеті, көрегендігі, жаңашылдығы, интеллектуалдық күш қуаты мен басшыға лайықты принцип-шілдігі өте қажет болды және өзінің оңды нәтижелерін берді.

Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің философия, саясаттану және психология факультетінің шеңбе-рінде болашақ саясаттанушылар оқытылып, дайындалатын арнаулы бөлімінің ашылуына үлес қосқан бірден-бір тұлға. Біраз адамдар тарапынан профессор Т.Т. Мұстафиннің бұл бастамасына сенімсіздеу қараған кездері де болды. Әйтсе де кәнігі, қалыптасқан, әрі елімізде белгілі тарихшы профессордан алдымен марксизм-


56

ленинизмнің үшінші құрамды бөлігі ғылыми социализмнің белгілі маман теоретигіне айналуы, ал одан күйреген Кеңестік саяси жүйенің сынаушысына және Батыстың белгілі, жасампаз рухани ағымы либералдық демократиялық идеологияға, оның негіздерінің бірі – Батыстық саясаттану мен саяси ғылымға зор ықыласпен қабылдауы біраз адамдарды таңқалдырған. Ол, әрине, кездейсоқ емес-ті. Ол оның ізденімпаздығының, жаңашылдығының және қоғамдық өмір мен қоғамдық ғылымның ағымынан тыс қалмауды мақсат-мұрат етуші оның азаматтығының биік көрсеткіші болып табылады, сипатты нышаны іспеттес болады. Тілекеңнің ғылыми, қоғамдық ұмтылыстары мен әрекеттерінің жаңа кезеңі сол кездегі әлемдік бетбұрыстық өзгерістермен, Кеңестік қоғамның тарихи дамуы, ғылым мен білім салаларындағы жетістіктерімен, әсіресе іргелі философиялық, саяси-әлеуметтік ғылыми зерттеулердің қоғамда үлкен ықыласпен қабылданып, айрықша маңыз алуымен шарттыланған.

Сонымен белгілі, ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Т.Т. Мұстафин енді жасы ұлғайып келген шағында шығармашылық барлық күш-қуатын, өмір бойы жинаған білімі мен тәжірибесін өзінің ендігі негізгі мақсаты санаған жаңа білім және ғылым саласына арнады. Саясаттану мен саяси ғылымды отандық оқыту пәні және ғылым саласы сапасында қалыптастыруға, ғылыми білімнің осы саласында әлемдегі ең жаңа бағыттарды орнықтыруға бар мүмкіндіктерді жұмылдырады. Әрине, бұл оңай жұмыс болмайды, сондықтан ол бұл іске ба-рын сала, аса зор жігер, күш-қайрат жұмсап, табандылықпен жүзеге асырды. Бұл кезеңдегі Тілеміс Тілеуқабылұлының кәсіби қалай өзгергенін, эволюциясын кезеңдерін оның өзі қатысқан ірі халықаралық форумдар мен ғылыми-методикалық конференция-лар тақырыптары арқылы да байқауға болады.

1970 жылы ол Кеңес оқымыстылары делегациясының құрамында тарих ғылымдарының XІІІ Халықаралық конгресі, 1982 ж. Софьядағы Халықаралық ғылыми-методологиялық конференция жұмысына қатысады; 1979 ж. Саяси ғылымдардың Халықаралық ассоциасының XІ Бүкілдүниежүзілік конгресіне;


57

1995 ж. Оклохома штаты Таслин университетінің дөңгелек үстелінің жұмысына белсенді қатысады. Осы өтпелі кезеңде профессор Т.Т. Мұстафин Қазақстанда отандық өзіндік бет-бейнесі бар тәуелсіз даму парадигмасына негіз болған саясаттану мен саяси ғылымдардың қалыптасуына орасан зор бастамашылық танытты. Біз оны осы отандық саясаттанулық білім және ғылым тарихы үшін аса зор маңызды істің бастаушы пионері, рухани атасы болды десек артық болмайды. Бұны біз оның саясаттану мен саяси ғылымдар салаларындағы саяси ғылымның пәндік мазмұнын негіздеумен байланысты тындырылған біраз маңызды және келешегі мол зерттеулерді жүзеге асыруымен дәлелдейміз.

Мұнда оның принципиалды тұғыры, саясаттану – саясат туралы біртұтас ғылым деп тұжырымдалады. Профессор Т.Т. Мұстафин еліміздегі жаңа жағдайдағы әлеуметтік-саяси ахуалдың дамуын зерттеудің методологиялық негізіне қалауға зор үлес қосты. Саясаттану құрылымдық екі танымдық топқа бөлінеді: біріншісі – саясаттың өзін тікелей зерттейді; екіншісі – саясаттың қалған әлеммен өзара байланысын зерттейді. Тілеміс Тілеуқабылұлының еңбегінде ең алдымен саясаттанудың методологиялық мәселелері қарастырылады. Оның қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орны анықталады. Саясатты зерттеуде саяси философия, яғни саясаттың табиғаты, оның өлшемдері, қоғам саяси құрылымының теориясы, халықаралық саясат теориясы және саяси тарих негізгі бағыттары болып табылады. Саясаттанудың ғылыми мәселелері өзінің Т.Т. Мұстафин еңбегінің екінші бөлімінде қарастырылады. Онда саясат және саясаттану өзекті мәселелері гуманитарлық ғылымдардың өзара байланысы тұрғысынан ойластырылған. Саясаттану пәнінің ғылыми-методологиялық мәселелері тәуелсіз егемен Қазақстан Республикасының қалыптасуы және дамуы мәселелерімен тығыз байланыста нақтыланады. КСРО-ның ыдырау процесінің басты нәтижесі тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы, ұлттық егемендікке қол жеткізу деген пікірде.

Саяси ғылымның міндетті мәселесіне орай, профессор Т.Т. Мұстафин бұл теориялық фанатизмнен, ақырғы шындыққа


58

дәмеленуден аулақ болуы тиіс деп санады. Оның «Саясат теориялық негізделген концепцияны, бағдарланған даму үлгісін беруі керек» деген идеясы бүгінгі кезең тұрғысынан алғанда өте орынды айтылған пікір болып табылады. Осы орайда, Мұстафин еліміздің өркениетті қоғамға ауысуы және Қазақстанның қайта тууы мен жаңғыруының сапалық жаңа стратегиясының тағдырлық маңызын орынды көрсетеді.

Т.Т. Мұстафин демократия мәселелерін зерттеуге орасан зор маңыз берді. Ол рух пен ақиқат тек демократиялық қоғамда ғана деп санады. Ал бұл мәселенің шешілуі өтпелі кезеңнің күрделі әлеуметтік-саяси міндеттерін шешу барысында жүзеге асатын болуы тиіс деп санады. Сырттан танылған демократияның болашағы жоқ және ол қоғаммен айқай, бұйрық ретінде қабылдану болатынын дәлелдейді. Демократияға әрбір елдің өз жолы болуы тиіс деп санады. Жұмыста қоғамтанулық ғылымдардың рухани әлеуеті (потенциалы) сөз болады. Біздіңше, оның білім жүйесіндегі руханилық, қоғамтанулық пәндерді үйрену процесіндегі тұлғаның жалпы гуманитарлық мәдениетінің қалыптасу мәселелері өте орынды қарастырылады. Тарихты оқыту мәселесіне орай, автор бұл ғылымды үйрену ұрпақтардың ата-бабаларымен тұтастай соқтығыстарына айналмауы тиіс деп атап көрсетеді. Біздіңше, оның идеясы күн тәртібіне халқымыздың шын, шынайы тарихын қалыптастыру, саяси және тарихи білімді демократияландыру қойылып отырған қазіргі кезеңде өте маңызды. Т.Т. Мұстафиннің ғылыми ізденістерінің аса маңызды тақырыптарының бірі, адамдардың саяси мінез-құлқының түйінді детерминанты – саяси әлеуметтену болып табылады.

Ол басты назарды қоғамның саяси мәдениетін жаңғыртуға, бодандық типті саяси мәдениетті жеңіп жою және тұлғаның жаңа азаматтық мәртебесін қалыптастыруға аударады. Т.Т. Мұстафин ұлттық өзіндік сана және ұлттық бірегейлік мәселесіне зор маңыз берді. Мустафин Қазақстанда тұрып жатқан ұлыстардың өзіндік төлтума мәдениеттерін сақтап дамыту, этносаралық қатынастарды нығайту, ұлттық дәстүрді, тілді және мәдениетті


59

жетілдіре беру қажеттілігіне сенімді болды. Мұстафин Қазақстан қоғамын демократияландырудың саяси факторлары мәселесіне де тоқталды. Ол Қазақстанда саяси сілкініссіз дамуға, келісім идеясын толыққанды жүзеге асыруға барлық мүмкіндіктер бар деп санады. Ол жалпы ұлттық келісімді уақыт талабы деп санады. Ал қоғамдық бірігу ұлттық қайта өрлеу арқылы болмақ.

Тілеміс Тлеуқабылұлы халқымыз үшін тұтастай біріктірілуі идеясын жасап шығару туралы қағиданы Қазақстан Республикасында ұсынушылардың бірі болды. Мұндай идея жалпыөркениеттік жүйеге кіру идеясы болуы тиіс. Себебі, жалпыөркениеттік үдерістің логикасы қоғамдық қатынастарды унификациялаудан, жүйені құру принципі монизмнен тысқары жатады. Ол қоғамның тіршілік әрекетін арттырып, оның тұрлаулы дамуын қамтамасыз ететін, халықтың жасампаздық қуатының қанат жаюына бастайтын факторларды барынша қолдану жолында ғана мүмкін. Міне, осындай мәселелердің белгілі тарихи кезеңде тұрлаулы болып, маңызды сипат алуы ғылыми саяси болжамдарының мықтылығына дәлел болып табылады. Профессор Т.Т. Мұстафиннің аталған идеялары халықаралық, республикалық деңгейде және оның ғылыми еңбектерінде тұжырымдалды.

Профессор Т.Т. Мұстафин қазіргі заманғы тарихи даму кезеңінде жекеленген елдің, оның экономикалық, әлеуметтік-саяси және білім-ғылым салаларының әлемдік қауымдастықтан, оның экономикалық, саяси, ғылыми және мәдени жетістіктерінен тыс қала алмайтынын терең түсінді. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің саясаттану кафедрасының тарихындағы маңызды оқиға – оның алыс-жақын шетелдердің жоғары оқу орындарымен кәсіби шығармашылық байланысының алғаш жолға қойылуы болып табылады. Кафедра тарихындағы маңызды істердің бірі – бұл профессор Т.Т. Мұстафин басқарған кездегі оның американдық Оклохома штатының (Стилуотер) университетімен әріптестік қарым-қатынас келісімінің қызмет еткен кезеңі 1996–97 жылдар болып табылады. Оклохома университеті біздің кафедраға саясаттану және саяси ғылымдарға


60

қатынасты ағылшын тілінде шыққан көптеген монографиялық том-том кітаптарды сыйлыққа берді. Т.Т. Мұстафин, Оклохома университеті саяси ғылымдар бөлімінің визиттеуші профессоры ретінде екі дүркін болып, онда дәрістер оқыған, Қазақстандағы саяси процестерге арналған «дөңгелек үстелдер» мәжілісіне қатысқан. Ол жылдары ғылым және білімге байланысты шығармашылық әріптестік қатынастар Ресей Федерациясы, Қырғыз университеті және басқа да оқу орындарының философия және әлеуметік-гуманитарлық саласының профессорлық-оқытушылар құрамымен де жиі болып тұратын.

Бүгінгі Қазақ Ұлттық университеті, оның Философия және саясаттану факультеті АҚШ, Англия, Германия, Қытай, Түркия және басқа да елдердің университеттері мен ғылыми орталықтарымен ғылым және білімнің маңызды салалары бойынша тығыз байланыста.

Профессор Т.Т. Мұстафин орасан мол мұра қалдырды. Т.Т. Мұстафин артына 274 еңбек, оның ішінде бес монография, саясаттану бойынша екі оқулық қалдырды. 1986–1997 жылдары аралығында саяси ғылымдар және саясаттану мәселелеріне арналған 70 тен астам жұмысты, оның ішінде оқу құралдары да бар. Ол 15 тен астам ғылыми мақалалар жинағын, конференциялар мен «дөңгелек үстелдер» материалдарының бас редакторы болды. Оның еңбектері шетелдерде армян, балғар және ағылшын тілдерінде жарық көрді. Т.Т. Мұстафиннің белсенді және табысты ғылыми қызметі оны Қазақстан Республикасының жетекші қоғамтанушыларының қатарына, ал саяси ғылым болса Қазақстанда осы ғылымды қазіргі түсінігінде құруды қолға алушылар қатарына шығарды.

Бұл, әрине, өзінің бүкіл ғұмырын ғылымға арнаған ғылыми элитаның кез келген өкілі үшін мақтануға тұрарлық іс болар еді. Ғылымдағы жарқын тұлғалар болмысының сипатты ерекшеліктерінің бірі өзінің айналасына әдетте «ғылыми мектеп» деп аталатын, интеллектуалдық құрылымды қалыптастыру болып табылады. Ондай мектеп Т.Т. Мұстафин төңірегіне оның білімі, таланты, жаңалыққа сезімталдығы, басқаларға адами


61

мейрімділігі мен әділеттілігі арқасында қалыптасты деп толық сеніммен айтуымызға болады. Ол саяси ғылымдар бойынша 25 ғылым кандидатын дайындады, бес докторлық диссертацияның ғылыми консультанты болды. Оның оқушылары қатарында дипломаттар, белгілі саясаткерлер, жоғары оқу орындарының ректорлары (И.Н. Тасмағамбетов, Қ. Сұлтанов, А. Бижанов, Л.В. Столярова, Е.Р. Шаймерденов, Нго Нгок Тханг (Вьетнам), К.Е. Көшербаев және басқалары) болды.

Тілекеңнің бастап берген істерін саясаттанну кафедрасының меңгерушісі сапасында ең алдымен отандық философияның көрнекті өкілі, философия ғылымдарының докторы, профессор Л.Ә. Байдельдинов, белгілі ғалымдар, саяси ғылымдар докторлары Л.М. Иватова мен Г.Ө. Насимова табысты жалғастырды, әлі де жалғастыруда. Қазақстандағы қазіргі саяси ғылымның іргетасы профессор Мұстафиннің ізбасарлары және оқушыларымен қа-ланған. Бұлар саяси ғылымдардың докторлары К.Н. Бұрханов, Ж.Х. Жүнісова, Г.Ж. Ибраева, Л.М. Иватова, А.И. Лаумулин, М.С. Машан, А.А. Нұрмағамбетов, К.Л. Сыроежкин, Г.О. Наси-мова және т. б.

Тілеміс Тлеуқабылұлы көп қырлы, көп сырлы ерекше ойшыл, үнемі ізденісте жүретін, аса еңбекқор адам еді. Ол әр уақытта қарапайым, сыпайы, өзгелерге барынша ашық, ары, жаны кіршіксіз таза, мейрімді адам болды. Қоғамдық, кәсіби және адами қатынастарда ол өзін келісті, жоғары мәдениетті азамат сапасында танытып жүрді.

Тілекең адами, жолдастық және достық қарым-қаты-настардың мән-мағынасы мен қағидаттарын терең түсінген, өмірде оларды қастерлеп орынды қолдана білген азамат. Жан-жақты білімді тарихшы ғана емес, философия және басқа да әлеуметтік-гуманитарлық пәндерге ықыласпен, сол салаларда табысты еңбек етуші, белгілі әріптестеріне кіршіксіз құрмет, сыйластықпен қараған тұлға. Өзімен қатар қызмет еткен белгілі тұлғалардың басым көпшілігімен жақсы қатынаста болды. Тілекең адамдардың тұлғалық және интнеллектуадық қасиетін мойындайтын және қатты құрмет тұтатынды. Ол


62

халқымыздың даналық шешендік дәстүрін терең игерген азамат еді. Ол қоғамдық орындарда, ғылыми конференцияларда, аудиторияларда, университет, факультеттің ғылыми кеңестері мен кафедра мәжілістерінде әрқашанда күн тәртібіндегі негізгі мәселелер бойынша өз ойын орынды сөйлеп, қатысушыларды қызықтырып, тыңдата, ұйыта білетін айрықша қабілетімен дараланды. Тілеміс Тлеуқабылұлы тартымды, қызықтыра сөйлеу шеберлігімен өзінің тыңдаушылары әріптестері, студенттер арасында үлкен беделге ие болды және бәрімізге үлгі болды.

Тілеміс Тлеуқабылұлы тамаша, үлгілі отбасын құрды. Ол – өзінің жұбайы медицина ғылымының докторы, сол ғылымдар бойынша Академияның корреспондент-мүшесі, профессор Дәулетбакова Марьям Ильясқызын және ұлын физика ғылымының докторы, профессор Мұстафин Алмас Тілемісұлын жанындай көріп, өмірінің ақырына дейін аялап, қамқоршы бола білген азамат.

Профессор Т.Т. Мұстафиннің қажырлы еңбегі мен жарқын бейнесі отанымыз бен халқымыз тарихында, біздің жүрегімізде мәңгі бақи сақталып қалды. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті профессор Т.Т. Мұстафиннің халқымыз, еліміз үшін аянбай атқарған қызметі мен қалдырған мұраларын қастерлеп, осы аса қадірлі азаматтың атын тарихта, ұрпақтар есінде сақтау шараларын жүйелі түрде жүзеге асырып отыр.

С.К. Утешов,кандидат исторических наук, доцент кафедры социологии

и социальной работы КазНУ им. аль-Фараби

ЧЕЛОВЕК НЕУТОМИМОЙ ЭНЕРГИИ

Впервые я встретился с профессором Т.Т. Мустафиным в 1978 г., когда по решению правительства СССР в г. Алматы был создан Институт повышения квалификации преподавателей


63

общественных наук при КазГУ. До этого такой институт функционировал в Средней Азии только в Ташкенте.

Тлемис Тлеугабулович Мустафин был первым заведующим кафедрой научного коммунизма в ИПК. Для заведования кафедрами ИПК были приглашены крупные ученые республики: Аженов М.С., Козыбаев М.К., Мустафин Т.Т.

Совместная работа на кафедре с профессором Мустафиным показала замечательные черты характера и его отношение к людям.

Профессор Мустафин был прекрасным лектором. Его лекциями восхищались слушатели – доходчивостью, аргументированностью, новизной материалов. Он был очень требователен к себе и к членам кафедры. Т.Т. Мустафин был специалистом в своей профессии, уделял очень большое внимание научным исследованиям и того же требовал от слушателей.

Профессор Мустафин был прекрасным организатором и хорошо знал учебный процесс вуза. Умел находить общий язык с разными людьми. На кафедре лекции для слушателей читали крупные ученые республики: чл. КООБ АН КазССР, профессора Джандильдин П.Н., Сартаев С.С., Кшибеков Д.С., проф. Бисембиев К.Б. и другие.

Профессор Мустафин был человеком ответственным, стремился к тому, чтобы слушатели полноценно и качественно пополняли багаж своих знаний. К нам приезжали преподаватели не только из областных вузов Казахстана, но и из республик Союза и Российской Федерации: из Прибалтики, Киргизии, Татарстана, Башкирии, Ставропольского и Красноярского краев. Слушателей интересовала и жизнь людей республики. При составлении программы для слушателей ИПК он прикладывал немало усилий по приглашению крупных ученых из Москвы, Киева, Санкт-Петербурга по самым актуальным проблемам, для того, чтобы слушатели увезли самые хорошие воспоминания о нашей республике и об университете.

Т.Т. Мустафин и все члены кафедры по договоренности с местными органами выезжали в районы Алматинской области,


64

где слушатели встречались с тружениками сельского хозяйства, читали лекции по актуальным вопросам общественной жизни. Особо благодарны такой заботе и вниманию были те слушатели, которые впервые приезжали в Казахстан.

Т.Т. Мустафин обращал внимание и на духовные запросы слушателей, и прилагал немало усилий, приглашая артистов и писателей Казахстана. Хорошо помню, как блестяще прошла встреча с замечательным поэтом О. Сулейменовым.

Профессор Мустафин много работал, выпуская научные труды и статьи, под его руководством многие слушатели выбирали темы для научных исследований.

За короткий срок совместной работы профессор Т.Т. Муста-фин показал себя прекрасным педагогом, ученым, организатором своего дела. Важной чертой Мустафина является его отношение к людям, всегда внимателен, никогда не повышал голоса, не унижал человеческого достоинства, каждая встреча с ним приносила радость. В то же время он был требовательным руководителем.

В 1980 году профессор Т.Т. Мустафин был назначен заведующим кафедрой Казахского государственного университета. Моя связь с Т.Т. Мустафиным не прекращалась, а в последние годы мы работали в университете. Он являлся основателем кафедры политологии в КазГУ, наладил широкие связи с зарубежными вузами, с США. Его черты характера: толерантность, умение общаться с людьми – оказали большое влияние на жизнь и деятельность кафедры политологии.

Тлемис Тлеугабулович оказывал огромную помощь молодым преподавателям в защите кандидатских и докторских диссертаций, а также многим соискателям. К нему тянулись люди, а в коллективе кафедры политологии всегда царила дружественная атмосфера.

Профессор Мустафин запомнился мне как неутомимый труженик, прекрасный семьянин, человек широкой эрудиции.


65

В.И. Лигновская,доцент кафедры политологии КазНУ им. аль-Фараби

О ТЛЕМИСЕ ТЛЕУГАБУЛОВИЧЕ МУСТАФИНЕ

С Тлемисом Тлеугабуловичем Мустафиным я познакомилась в Карагандинском государственном медицинском институте, где он заведовал кафедрой истории КПСС и научного коммунизма. В 1972 г. я прошла по конкурсу на должность преподавателя этой кафедры. Историческое образование я получила в Карагандинском государственном педагогическом институте, который затем был преобразован в Карагандинский государственный университет.

В медицинском государственном институте заведующей кафедрой работала его супруга, известный ученый-медик Даулет-бакова Марьям Ильясовна. Оба они доктора наук, известные ученые в своих сферах, пользовались неизменным авторитетом и уважением своих коллег за высокий профессионализм и человеческие качества интеллигентных людей.

Как опытный педагог Тлемис Тлеугабулович уделял серьёз-ное внимание воспитанию студентов и молодых преподавателей. Он умел видеть способности молодых, поддержать их, помогал поправлять недостатки молодёжи, не обижал их, не оскорблял их достоинство.

Помню, как тепло попрощались с нами, с коллегами, Тлемис Тлеугабулович и Марьям Ильясовна перед их отъездом в Алма-Ату. Все понимали, что уезжают не просто квалифицированные специалисты, но и прекрасные люди.

Мы знаем, что на образ людей влияет много факторов, в том числе семья и среда.

Хотелось бы несколько слов сказать о среде – о Караганде. Это особенный город в Казахстане по насыщенности трагедийного напряжения в годы существования Карлага. Возраст города небольшой – примерно возраст человеческой жизни. В местах заключения оказались вместе известные учёные, жёны


66

военачальников или, например, один из последних Оптинских старцев Севастьян (Карагандинский). После развенчания культа личности Сталина часть этих людей осталась в Караганде и Карагандинской области, что не могло не повлиять на духовную атмосферу города, его культуру, какая-то особенная старинная интеллигентность царила вокруг них, что создавало особенную среду, оказывало благотворное влияние на окружающих.

Новым всплеском патриотических эмоций послужило развитие космонавтики. Помню, как, не сговариваясь, почти весь город оказался у Карагандинской гостиницы, куда привезли после полёта Валентину Терешкову, она вышла на балкон поприветствовать людей. С тех пор гостиница стала носить имя её позывного сигнала в космосе – «Чайка». И Карагандинский поэт написал в связи с этим вдохновенные строки: «Был день такой, когда Караганда на всех языках мира прозвучала, опередив другие города, она героев Космоса встречала». Существует дух народа и дух эпохи, которые влияют друг на друга.

После работы в Караганде и Московском педагогическом институте волею судеб мы оказались в городе Алма-Ате с семьей и всю оставшуюся трудовую деятельность я провела в Казахском государственном национальном университете имени аль-Фараби, где заведующим кафедрой политологии был Т.Т. Мустафин.

Под его руководством была открыта кафедра политологии, отделение политологии на факультете философии и политологии. Он был умелым руководителем, видел способности каждого человека. Так, он очень ценил Н.А.Саитову, она систематизировала идеи создания кафедры политологии. И, наконец, под руководством Т.Т. Мустафина нашим коллективом были написаны не только учебники и учебные пособия по политологии, но и Казахстанская политологическая энциклопедия – венец всех его трудов.

Вся семья Т.Т. Мустафина – это талантливые учёные. Тлемис Тлеугабулович внёс свой вклад в историческую и политическую науку; его жена Марьям Ильясовна Даулетбакова – в медицинскую науку; их сын – в математическую науку. Алмаз Тлемисович Мустафин с его книгой «Принципы самоорганизации


67

в экономической эволюции» известен не только в Казахстане, но и в США, где он преподавал, и в Японии, где он защищал свою докторскую диссертацию.

Такими людьми, как Т.Т. Мустафин, М.И. Даулетбакова и А.Т. Мустафин гордится весь Казахстан.

М.К. Макишева,доцент кафедры дипломатического перевода

факультета международных отношений КазНУ им. аль-Фараби

ОН ВЫБРАЛ ПУТЬ СЛУЖЕНИЯ НАУКЕ

В конце августа 1996 г. из ректората мне сообщили, что я должна сопровождать группу наших профессоров в штат Окла-хому в США.

Для меня это было неожиданностью, поскольку я еще не успела распаковать свой чемодан после XXVI Олимпийских Игр в Атланте (США), куда я ездила в качестве координатора-пере-водчика. Отказываться от поездки я не стала. В группе пригла-шенных профессоров были: Мустафин Т.Т. – руководитель груп-пы; Миронова Л.Ф. – проректор по академическим вопросам; Елемесов Р.Е. – профессор, преподаватели кафедры политологии Иватова Л.М. и Саитова Н.А.

Работая с Тлемисом Тлеугабуловичем в течение месяца, я по-няла, насколько он предан своей работе и что развитие полити-ческой науки действительно связано с именем Т.Т. Мустафина.

Он внес огромный вклад в становление политологии в Ка-захстане, вел активную научную работу и на международном уровне. Именно поэтому он вылетел в Оклахому во второй раз, чтобы укрепить сотрудничество кафедры политологии КазНУ с Оклахомским государственным университетом.

Было много встреч на уровне университета, факультета, ка-федры. Обсуждали научные, академические планы на будущее по обмену студентов, преподавателей.


68

Мне особенно запомнились встречи профессора Мустафина, выступления перед студентами-политологами и преподавателями.

В первый день выступления я подошла к Тлемису Тлеугабу-у-ловичу и попросила просмотреть его доклад на русском языке. Он ответил: «Марияш, у меня все лекции здесь, в голове. Но я буду рассказывать о Казахстане в контексте мировой цивилизации, о демократизации и модернизации нашего государства, об этнопо-литической ситуации в Казахстане, о процессах формирования партийной системы в стране. Пусть знают, что мы не на верблю-дах передвигаемся, что у нас тоже есть своя политическая школа».

Студенты слушали с огромным вниманием. Было задано очень много вопросов. Некоторые вопросы я даже записывала себе в тетрадь. Тлемис Тлеугабулович отвечал на все эти вопро-сы обстоятельно, четко и понятно для любой аудитории. Я очень рада, что сохранила тетрадку со всеми записями.

Т.Т. Мустафин с особой теплотой и гордостью вспоминал имена своих учеников и коллег. «Растет еще целая плеяда моло-дых ученых-политологов. Имея на кафедре таких преданных, на-дежных, инициативных людей, я могу быть спокоен и я уверен, что казахстанская политическая наука всегда будет на высоте», – говорил он.

Память о таких людях, как Мустафин Тлемис Тлеугабулович, которые душой и верой служили науке, будет вечной.

С.К. Кушкумбаев,доктор политических наук, главный научный сотрудник КИСИ при Президенте РК, профессор кафедры политологии КазНУ

им. аль-Фараби

У ИСТОКОВ ПРЕПОДАВАНИЯ ПОЛИТОЛОГИИ

Отделение политологии КазНУ им. аль-Фараби было создано в 1991 г. Основателем и первым заведующим кафедрой


69

политологии, как известно, был профессор Т.Т. Мустафин. Первый прием на отделение политологии был осуществлен в том же году. Вместе с двумя десятками других студентов, я оказался в числе первого набора отделения. В тот же год на базе философско-экономического факультета (ФЭФ) были созданы два факультета – философии и политологии, экономики и социологии.

Запомнился первый день занятий – вторник, 1 сентября 1991 г., и знакомство с нашим наставником – профессором Т.Т. Мустафиным. Группа политологов в целом уже успела познакомиться, так как ее большая часть была на «сельхозке». На факультете, студенты и преподаватели стремительно подхо-дили к стендам с расписанием занятий, чтобы узнать номера сво-их аудиторий. Я также с интересом изучал наше расписание по дням сверху вниз и заметил, что взгляд рядом стоящего человека скользил также по тому же столбцу расписания нашей группы. Взглянув на меня и уточнив, что я из группы студентов-полито-логов, он, улыбаясь, представился, – «Профессор Мустафин. Я у вас буду сейчас читать первую лекцию».

Знакомство с профессором Мустафиным произвело неизгладимое впечатление на студентов. Это был образец интеллигентности, искусного лектора, умеющего заинтересовать и вовлечь в дискуссию аудиторию. Последующие лекции это только подтвердили. Тлемис Тлеугабулович ретранслировал лучшие подходы, существовавшие в высшей школе. Говоря о себе, профессор неизменно говорил студентам «ваш покорный слуга». К слову сказать, на факультете нам посчастливилось слу-. К слову сказать, на факультете нам посчастливилось слу-шать лекции целого поколения политологов, философов, полит-экономов и социологов, оказавшего определяющее воздействие на развитие общественных наук Казахстана.

Преподавание политологических дисциплин сталкивалось с вопросами нехватки новых учебных материалов. Одно из первых изданий – учебник «Основы политологии» в мягком переплете – был в читальном зале в нескольких экземплярах и, соответственно, нарасхват. К концу первого года переплет этих учебников уже несколько раз укреплялся руками стойких


70

работников библиотеки. Кроме того, ряд журнальных статей и материалов были в единичном экземпляре в университетской, либо Национальной библиотеке.

Все это придавало еще большую эксклюзивность лекциям профессора Мустафина и преподавателей кафедры политологии. Тлемис Тлеугабулович, предупреждая о сложностях с учебной литературой, неизменно подчеркивал, что это – преодолимые трудности. Для заведующего и членов кафедры политологии ряд читаемых дисциплин также были вновинку, и профессорско-преподавательский состав на ходу осваивал их.

Все пять лет учебы мне выпала честь быть старостой группы и эта ответственность обязывала тесно контактировать с заведующим кафедрой. Профессор Мустафин душой переживал за становление и развитие казахстанской политологии, как науки и учебной дисциплины. Логично, что параллельно развитию отделения политологии были открыты аспирантура и докторантура, был открыт диссертационный совет по защите докторских и кандидатских диссертаций по политическим наукам.

Немаловажной задачей было создание отделения политологии с казахским языком преподавания. Те же трудности с учебной литературой, только помноженные в несколько раз, испытывало и казахское отделение. В тот период кафедра политологии активно взялась за подготовку первого учебника по политологии на казахском языке и учебно-методических материалов.

Чтобы расширить учебные горизонты студентов, Тлемис Тлеугабулович стремился практиковать лекции приглашенных ученых, дипломатов и политиков. Например, на отделении политологии выступал с лекцией первый посол Франции в Казахстане. Были встречи с казахстанскими дипломатами. Интересны были лекции приглашенных профессоров из Оклахомского университета, плодотворным связям с которым кафедры политологии КазНУ активно способствовал профессор Мустафин. В годы нашей учебы, Тлемис Тлеугабулович во главе группы университетских преподавателей посетил Оклахомский


71

университет. Ряд преподавателей впоследствии прошли научно-педагогические стажировки в США и, обогащенные новыми знаниями, вели у нас спецкурсы. Кафедра стала получать научную и методическую литературу из аналогичных зарубежных образовательных центров.

Также профессор Мустафин стремился привлечь к преподаванию ученых-практиков из исследовательских институтов. В 1995 г., на пятом курсе у нас вели спецкурсы профессор Н.Э. Масанов и известный синолог К.Л. Сыроежкин. Ряд успешно защитившихся в диссертационном совете при кафедре политологии исследователей также активно привлекались к преподаванию специальных дисциплин.

Немаловажное внимание Тлемис Тлеугабулович уделял производственной практике студентов. В частности, это были ведущие аналитические структуры страны, а также местные органы управления. К слову, автор этих строк в студенческие годы прошел практику в таких исследовательских центрах, как КИСИ и Институт развития Казахстана (ИРК), где впоследствии и работал.

Будучи педагогом высшей школы и организатором науки, профессор Мустафин имел четкую гражданскую позицию. В первой половине 90-х гг., как известно, были широкие и нередко полярные общественно-политические дискуссии по реформам и пути развития Казахстана. В этой связи, вспоминается эпизод, когда осенью 1995 года в КазНУ состоялась встреча президента страны Н. Назарбаева с профессорско-преподавательским составом и студентами. В ходе встречи один из студентов-политологов задал серию вопросов президенту и попросил объяснить причины роспуска парламента, принятия новой конституции республики и создания Ассамблеи народа Казах-стана. Вероятно, для администрации университета вопросы были несколько неожиданными. После встречи профессор Мустафин, задумчиво возвращаясь на кафедру, попросил меня зайти к нему. Зайдя в свой рабочий кабинет, Тлемис Тлеугабулович, улыбнув-шись, сказал, что так и нужно открыто и ясно ставить вопросы.


72

Т.Т. Мустафин в ходе обсуждения актуальных социально-политических вопросов стремился привить студентам умение системно анализировать и быть аргументированным в обосновании той или иной точки зрения. При этом сам он старался не оказывать давления своим авторитетом, а внимательно слушал и сдержанно делал комментарии, показывая сильные и слабые стороны в высказанных позициях. Высокая степень уважения и отношение к студентам как к коллегам делали подобные дискуссии высоко продуктивными с точки зрения развития аналитических навыков будущих специалистов.

В 1996 г. произошел выпуск первой группы политологов. В том же году по рекомендации Тлемиса Тлеугабуловича я поступил в аспирантуру. Профессор Мустафин стал научным руководителем моей диссертации. Следует отметить, что он регулярно выделял время для консультаций и это было характерно для отношений с другими аспирантами и докторантами. Памятным стал эпизод, когда, выйдя из университета, я с Тлемисом Тлеугабуловичем прошел несколько километров, обсуждая различные вопросы. Доброжелательность, мудрые советы в жизненных вопросах и по исследовательской работе, вместе с тем, профессиональная строгость, сопряженная с его опытом, оставили самые лучшие воспоминания о нем как об университетском Учителе.

Через год меня пригласили в Институт развития Казахстана. Профессор Мустафин, узнав об этом, горячо поддержал намерение совместить науку и практику, тем более, что кафедра политологии активно сотрудничала с ИРК по ряду совместных научных проектов. В тот период я в числе других аспирантов кафедры политологии принял участие в составлении казахстанской политологической энциклопедии.

В 1998 г. Тлемиса Тлеугабуловича не стало, но всходы, бережно взращенные им, дали и дают свои плоды. Полити-. Полити-ческая наука и образование Казахстана, у истоков которых был профессор Мустафин, продолжают свое поступательное развитие.


73

А.Е. Чеботарёв,директор Центра актуальных исследований «Альтернатива»,

кандидат политических наук

СЛОВО О НАСТАВНИКЕ

В сентябре 2013 года исполнилось ровно 20 лет с момента моего поступления на отделение политологии, тогда еще КазГУ им. аль-Фараби. В тот период, большой и насыщенный информацией и знаниями мир политической науки только-только открывался не только для нас, студентов-первокурсников, но и для значительной части казахстанцев. Учебников политологии тогда насчитывалось буквально меньше, чем пальцев на одной руке. Немногочисленные издания, отражающие труды по вопросам мировой политической мысли прошлого и современности, приходилось по очереди читать в библиотеке. Интернет же придет в нашу жизнь гораздо позже.

В этих непростых условиях обучения большой опыт, знания и серьезный педагогический подход представителей профессорско-преподавательского коллектива кафедры политологии сыграли ключевую роль в нашем профессиональном становлении. В качестве же организатора и вдохновителя данного процесса выступал наш уважаемый Тлемис Тлеугабулович Мустафин. Он открыл мне и моим сокурсникам путь в интересную науку, у истоков становления которой в Казахстане стоял вместе с другими выдающимися учеными. Конечно, жизнь такова, что далеко не все выбрали потом для себя стезю политолога. Однако, уверен, что каждый из нашего выпуска сохранил добрую память о своей учебе и о личном участии профессора Мустафина в ней.

Своих студентов он ориентировал не столько на усвоение материалов, изложенных на лекциях и семинарах, сколько на самостоятельную, внеаудиторную работу. Особенно поощрял публикации в научных и периодических изданиях, а также различные дискуссии и инициативы. Благодаря поддержке


74

Мустафина, под эгидой кафедры был создан и действовал первый студенческий политико-дискуссионный клуб, в рамках которого проводились встречи с интересными людьми из числа казахстанских и зарубежных политиков, ученых, экспертов. Студенты нашего и других курсов также принимали активное участие в научно-практических конференциях наравне с преподавателями. И сегодня эту традицию сохранили и развивают в рамках отделения политологии КазНУ им. аль-Фараби ближайшие соратники и последователи Тлемиса Тлеугабуловича.

Такая атмосфера способствовала повышению интереса у студентов к выбранной специальности, расширению своего кругозора в теоретических и прикладных аспектах политики и ее составляющих. Большое внимание уделялось также вопросам организации учебно-производственной практики будущих политологов, которая позволяла проверить полученные знания в конкретных делах.

Сформировавшись в советское время, профессор Мустафин вместе с тем в процессе становления независимого Казахстана проявил себя искренним сторонником прогресса и новаций в подходах к политологическому образованию и научно-исследовательской деятельности. Показательной в этом отношении является его характеристика такой фундаментальной категории политики, как демократия: «Демократия – единственное долгосрочное средство как поиска решений, так и регулирования возникающих политических, социальных, экономических и этнических проблем, постоянно угрожающих разорвать общество и разрушить государство. Без демократии, выступающей в качестве арены для соревнования и в качестве механизма перемен, развитие будет неустойчивым и неуверенным» [1].

Мустафин хорошо понимал, что только в условиях политического плюрализма, конкуренции политических акторов и идей, активного участия граждан в политической жизни страны, которыми отличается современная демократия, будет постоянно пополняться теоретико-методологический багаж политической


75

науки, а сама она станет одной из наиболее востребованных отраслей знания.

В своих лекциях, выступлениях и публикациях он отмечал важность для ученых-политологов поиска ответов на вопросы, которые довольно остро стояли в тот период перед казахстанским обществом и государством, осмысления происходящих процессов и событий, объективных оценок деятельности государства и его органов, политических партий, общественных движений и иных участников политической жизни республики.

Но для этого профессор Мустафин в первую очередь готовил профессиональных политологов из числа студентов, аспирантов, соискателей. С этой целью в 1994 году вышел самый первый казахстанский учебник – «Политология: курс лекций», подго- – «Политология: курс лекций», подго-«Политология: курс лекций», подго-, подго-товленный коллективом кафедры под его руководством. А в 1998 году была издана первая и единственная Казахстанская полито-логическая энциклопедия, в которую он вложил не только свои знания и силы, но и душу.

Для того, чтобы учебный процесс был интересным и насыщенным, Тлемис Тлеугабулович всячески стимулировал представителей профессорско-преподавательского состава к повышению уровня своей квалификации, а также привлекал для ведения различных спецкурсов известных и компетентных ученых из других вузов и различных научно-исследовательских организаций. Так, по его приглашению в 1996 году на отделении политологии читал свои лекции тоже выдающийся и, к сожалению, покойный ныне ученый-историк Нурбулат Масанов, известный своими неординарными взглядами и суждениями и находящийся из-за этого в фактической опале у руководства университета. Нередко среди лекторов появлялись и представители зарубежного научного сообщества.

Естественно, что такая отдача самого себя любимому делу и его потенциальным продолжателям оказалась очень результативной. Среди учеников Мустафина находятся известные и авторитетные государственные и политические деятели, представители научной интеллигенции, экспертного


76

сообщества Казахстана. Из нашего поколения, в частности, хочу отметить ушедшего, к сожалению, из жизни в расцвете лет и сил доктора политических наук Меиржана Машана, главного научного сотрудника Казахстанского института стратегических исследований при Президенте РК Саната Кушкумбаева, бывшего секретаря партии «Нур Отан» Ерлана Карина, заместителя начальника Канцелярии Президента Бахытжана Темирболата, заведующего Ситуационным центром Совета безопасности РК Абзала Нукенова. И сам я рад и горд, что прошел школу профессора Мустафина и вхожу в круг его учеников и продолжателей его дела.

Приняв наш курс и дав нам основы политологических знаний, Тлемис Тлеугабулович Мустафин, к глубокому сожалению, скончался 4 февраля (по иронии судьбы, в день своего рождения) 1998 года. Он не дожил до нашего выпуска, но фактически благословил нас в движении по дороге выбранной профессии еще при жизни. В связи с этим приведу ключевые принципы, которых этот выдающийся ученый придерживался сам и призывал этому других:

«1. Политическая наука не должна допускать теоретический фанатизм, претендовать на познавательную исключительность.

2. Непременным условием политических исследований должна являться вариабельность теоретической деятельности или понимание относительности собственных результатов.

3. Принцип аполитичности. То есть не допускать политиза-ции, идеологизации научной деятельности. Поэтому иллюзия не должна стать способом мысли, а имитация – способом науки. Главный способ борьбы с этим явлением – высокий профессио-нализм.

4. Воплощение принципа гуманизма: общество – средство, человек – цель. В политологии исходное – человек. Высшим и конечным объектом социальных идеализаций является индивид, и никому не дано право покушаться на его неповторимость, целостность» [2].


77

Литература

1. Мустафин Т.Т. Состояние и тенденции развития политической науки // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. – 1997. – № 1. – С. 54.

2. Мустафин Т.Т. Проблемы демократизации политического об-разования в Республике Казахстан // К образу политологии как науки и учебной дисциплины (Материалы межвузовского семинара 18 мая 1993 г.) / Отв. ред. Мустафин Т.Т. – Алматы: КазГУ им. аль-Фараби, 1994. – С. 10.

А.А. Ивашов,заведующий кафедрой международных отношений

КазУМОиМЯ им. Абылай хана

СЛОВО ОБ УЧИТЕЛЕ И НАСТАВНИКЕ

Вот уже почти 21 год прошел с того времени, как я закончил КазНУ имени аль-Фараби, факультет философии и политологии, отделение политологии. В то время специальность «Политология» была новой и потому казалась заманчивой и интересной. Многие сверстники, поступавшие тогда в вузы, недоумевали по поводу этой новой профессии, иные путали ее с чем-то вроде палеонтологии. Те, кто считал, что знает об этой специальности, в лучшем случае, говорили о том, что профессия будет связана с работой в акиматах.

Сейчас, когда казахстанская политология твердо заявила о себе и прочно встала на ноги – это кажется очень смешным и наивным, сейчас, когда ни одна серьезная отечественная аналитическая программа не обходится без авторитетного мнения Сатпаевых, Чеботаревых и иже с ними.

Без преувеличения можно сказать, что у истоков казахстанской политологии стояли такие ученые, как Мустафин


78

Тлемис Тлеугабулович. И я очень горд тем, что моим первым наставником на этой стезе был Тлемис Тлеугабулович. Я, по правде сказать, в далеком 1993 году после окончания средней школы мечтал поступить в КазГУ на факультет международных отношений. Кто из тогдашних, да может быть и сегодняшних мальчишек не мечтает быть дипломатом, работать в разных странах, имея в кармане дипломатический паспорт. Но перед сдачей документов в вуз мы решили обратиться к одному из знакомых, который работал в КазГУ, чтобы он окончательно посоветовал, какую специальность мне выбрать. Во время нашей встречи с ним он сразу же повел нас к декану факультета философии и политологии Касабекову Аманжолу Касабековичу. Аманжол Касабекович встретил меня очень тепло и приветливо. Выслушав мою пламенную максималистскую юношескую речь о моей мечте стать дипломатом, он сразу же, улыбнувшись, начал объяснять мне, как будет трудно в будущем найти работу по профессии. Ведь не секрет, что ежегодно примерно только 100 из 5000 студентов, закончивших факультеты международных отношений по всей республике, могут найти работу по специальности. Заметив мои сомнения в своих аргументациях, Аманжол Касабекович решил их раз и навсегда развеять и повел меня к заведующему кафедрой политологии. Вот так я впервые познакомился с уважаемым Тлемисом Тлеугабуловичем. Он также встретил меня дружелюбно. Тлемис Тлеугабулович напомнил мне моего любимого писателя Льва Толстого – такой же широкий лоб и проникновенный глубокий философский взгляд. Тлемис Тлеугабулович убедил меня в выборе моей будущей профессии. После его слов я влюбился в политологию. Вот так я и поступил на отделение политологии факультета философии и политологии Казахского Государственного Университета имени аль-Фараби. А профессия, которую выбирает человек при поступлении в вуз – это, без преувеличения можно сказать, его дальнейшая судьба.

В нашей жизни часто бывают люди, которые меняют наши судьбы, приводят нас к правильному выбору жизненного пути. Таким был для меня уважаемый учитель – Мустафин Тлемис


79

Тлегабулович, который все делал для того, чтобы мы полноценно учились. Он сердился на нас только тогда, когда мы начинали лениться, пропуская занятия – сами понимаете, молодость. И даже при этом, вызывая нас к себе, он начинал издалека, спрашивая про нашу «нелегкую жизнь». И всегда плавно подво-. И всегда плавно подво-дил к тому, что мы учимся не только для себя, а для страны, как бы это пафосно сейчас не звучало, которая в те годы нуждалась в высококвалифицированных специалистах. Мы, понимая это, ви-новато извиняясь, брались за ум и старались больше не огорчать нашего учителя.

Тлемис Тлеугабулович всегда старался найти для нас лучших преподавателей. Даже «Основы естествознания» у нас преподавали заведующие кафедрами биологии, химии и т. д. «Историю» преподавали лучшие преподаватели исторического факультета, «Основы права» – лучшие юристы юридического факультета. Для чтения спецкурсов он привлекал экспертов из Института Развития, КИСИ.

Часто устраивал для нас семинары с зарубежными специалистами, мы тогда не знали это модное сейчас слово как «мастер-класс». Но вспоминая сейчас, думаешь, что да, это были настоящие мастер-классы. Всегда радел, чтобы мы проходили практику в государственных органах, в аналитических центрах. Делал все то, чего сейчас не хватает во многих образовательных программах.

Вспоминая обо всем этом с огромным теплом, жалеешь только об одном – о том, что наш любимый и уважаемый Тлемис Тлеугабулович не дожил до нашего выпуска. Но утешает то, что за собой Тлемис Тлеугабулович оставил школу молодых ученых, продолжающих начатое им дело.

Мы будем помнить о Тлемисе Тлеугабуловиче, который всегда для нас будет примером настоящего ученого, доброго учителя и патриота своей страны.


80

Г.Б. Аскеева,кандидат философских наук,

и. о. профессора кафедры политологии ЕНУ им. Л. Гумилева

СМЕЛОСТЬ И ГЛУБИНА МЫСЛИ УЧИТЕЛЯ

В 1987 году я впервые пришла на кафедру и познакомилась с Тлемисом Тлеугабуловичем. Наша беседа определила всю мою последующую жизнь: я поступила в аспирантуру и он стал моим научным руководителем. Я и не заметила, как в нашем общении он стал для меня глубоким и мудрым наставником и родным человеком. Иногда судьба дарит нам такие встречи, когда слово Учитель приобретает особое звучание и значение. Человек, которого мы так для себя называем, становится одним из главных в нашей жизни. После первого общения с ним, сразу сложилось мнение – это высокоэрудированный, строгий, требовательный, но в то же время доброжелательный человек, типичный представитель той плеяды профессоров, истинных ученых, преданных науке и Родине.

Для него было важным иметь не подчиненных, а единомышленников. Всегда ставя во главу угла учебные и научные интересы кафедры, не пренебрегал людьми, стремился разрешить ситуацию с возможной пользой для них. Бывали случаи, когда на заседании кафедры рассматривались вопросы, требующие незамедлительного решения, и, он все решал верно и конструктивно. Критикуя, не обижал, а побуждал к действию, к желанию глубже вникнуть в суть проблемы. Все понимали, что этот истинно интеллигентный человек, имея колоссальный авторитет, достигнув карьерных высот, никогда не выставлял напоказ своих заслуг, и оценивал людей по человеческим и профессиональным качествам, общался «наравне» с любым своим подчиненным, аспирантом.

Жажда учиться чему-то новому, овладевать новейшими технологиями, осваивать технику была присуща ему. Первый


81

компьютер, который появился на кафедре, воспринимался им с воодушевлением, он ходил вокруг него, радовался как ребенок, потирая руки, призывал нас, молодых преподавателей, сесть и попробовать поработать. Отношение его к молодым начинающим научным работникам как к равным коллегам действовало необычайно ободряюще и, в то же время, позволяло откровенно делиться с ним своими трудностями.

Он умел как-то мимоходом, критическим комментарием или скептической репликой развеять остатки наших представлений о политических явлениях постсоветского времени, направить нашу мысль в сторону изучения сущности явлений. Он был очень внимателен к преподавателям и студентам. Когда по его инициативе была создана первая в республике кафедра политологии, а затем – первый набор студентов политологов, он взялся за прочтение лекций по «Теоретической политологии», т. е. базового курса. Семинары было поручено вести мне.

Лекторская манера его была предельно простой, без пафоса, театральности или каких-либо традиционных ораторских приемов. Да ему это и не нужно. Его слушают и так. А слушают, потому что нутром ощущают: за простотой формы кроется нечто глубокое, таящее в себе неизвестное и потому не столь уж простое. Какое интересное было время! Многие те студенты сегодня – видные политические деятели и крупные ученые-исследователи. Время было и непростое, не было базы, учебников, самых элементарных журналов. Материалы для занятий выискивались по крупинкам, в основном, из российских журналов, затем адаптированных к казахстанским реалиям.

Он был предельно искренним человеком, и своего отношения к окружающему вовсе не скрывал. Понятно, что эта искренность, внутренняя честность, сочетающаяся с глубокой принципиальностью во всех вопросах (и в науке, и просто в жизни) привлекала многих.

Как умело он мог задавать вопросы! Формулировал их так, что, отвечая, каждый открывал для себя свои ошибки и отчетливо видел не замеченные ранее аспекты проблемы. Теперь


82

пришло осознание того, что как научный руководитель он мудро открывал передо мною двери и показывал путь, но никогда не вел за руку или толкал в спину. Беседуя, мог создать ощущение того, что я могу сама найти, решить, домыслить научную проблему, раскрыть и изложить её в виде статьи или доклада. Встречи с ним окрыляли, давали силы, хотелось сделать что-то полезное немедленно. Все житейские проблемы и заботы отходили на задний план, все казалось не столь значительным по сравнению с теми вопросами, которые обсуждались, по сравнению с наукой!

Обладая потрясающей энергией Духа и мощи личности, он живо интересовался множеством проблем научного поиска и организацией преподавания на высочайшем уровне. Состав той кафедры обладал огромным потенциалом, все с воодушевлением воспринимали начинания Т.Т. Мустафина. Хочется назвать эти имена первооткрывателей, моих коллег – Назханов К.Н., Шарипов У.Х., Саитова Н.А., Лигновская В.И., Лукпанов А.И., Кадыржанова А.С., Скворцов В.В., Тезекбаев Г.Ж., Казымбетов К.Н. Первый в стране учебник, написанный, кажется, на одном дыхании, и, сейчас, на мой взгляд, является лучшим при обилии нынешних учебников и учебно-методических пособий.

Личный авторитет Т.Т. Мустафина как специалиста был необычайно высок. Мустафин Т.Т. – основоположник полито- – основоположник полито-логии в Казахстане – он тот самый Учитель, Ученый, Человек, который своими работами Служил политологии, мышлению и продолжает служить памятью каждого из нас, тех, кому была оказана высокая честь и ответственность стать его Учениками.

Счастлив человек, которому удалось в своей жизни испытать опыт истинного Ученичества, невозможного, пожалуй, без Встречи с Учителем. Казалось бы, все главное уже случилось – встречи, беседы, вопросы… Но почему-то во мне присутствует необъяснимая уверенность в том, что мое Ученичество продолжается, и Учитель по-прежнему рядом, и все таким же сильным остается стремление понять Его, проникнуть в неисчерпаемый мир Его мышления и деятельности, Его способа жизни…Трудно писать о человеке, столь много значившем для


83

тебя. Это не случайно: сам масштаб личности не позволяет говорить о нём односложно, втиснуть в какие-то рамки.

Он прожил интересную, насыщенную жизнь. Исследователи со временем, наверняка, будут внимательно изучать наследие академика Мустафина Т.Т. О нём скажут и напишут много полезного для молодого поколения, вступающего на трудную стезю исследования политики.

Наверное, то, чему учил и что требовал от своих учеников, осваивается в течение всей жизни – ответственное отношение к себе, к науке, честное служение стране. Отношение Учителя к науке, смелость и глубина мысли, заявленная личная позиция Ученого воспитала много поколений студентов, многие и сегодня помнят его наставления, его уроки, которым нет цены ни в каком эквиваленте!

Верный традиции, знающий цену историческому опыту поколений, Учитель открывал нам главное в вечных ценностях – неравнодушии, страстности и честности, бережном и ответственном отношении к слову и делу, самой жизни. Поэтому память о духовном Учителе – важнейший акт вечного поклонения и верности тому делу, которому служишь.

Его жизненный и профессиональный путь, Его семья – главный шедевр, созданный Тлемисом Тлеугабуловичем. Это тысячи важных, трудных часов, что отдал Он своим ученикам. И, конечно, это Его Ученики. Они разные, такие не похожие друг на друга, но все без исключения благодарные. А разве может быть иначе? Ведь каждому из нас Учитель отдал частицу себя, своих идей, своей жизни…

В первой же беседе с аспирантами он задавал максимально высокую планку и требовал скрупулёзной, требующей полной самоотдачи работы, которую он сразу и подробно представлял. Казалось, что нет для него трудных и недоступных тем. Это была уникальная возможность молодым стать участниками настоящего, редчайшего по напряжению мысли и слова Диалога, возможность прикоснуться к чистейшему служению Человека своей миссии в Науке!


84

Особенностью Его научной школы является «обучение» творчеству. Фактически каждая встреча с Учителем – это мастер-класс творческого Мышления! Тлемис Тлеугабулович замечал и поддерживал малейшее проявление творческой искры, часто помогал осознать, что именно тобою сделано или сказано.

Поражала и восхищала ответственность и пунктуальность Учителя по отношению к людям и словам. Тлемис Тлеугабулович никогда и никуда не опаздывал сам и не допускал наших опозданий, и мы учились быть точными во времени. На каждый день составлял план действий на длинном листочке и отмечал галочкой каждый выполненный пункт. Известна всем Его требовательность к изъяснению мыслей в самых точных словах, он требовал ни дня не проживать без строчки. Пишите, говорил Он, каждый день, все, что думаете, осмысливать будете позже. Писал всегда ручкой с черными чернилами, красивым убористым почерком, а в минуты глубоких раздумий рисовал на полях красивые узоры. Он мог бы стать и художником, и мастером словесности, но выбрал трудный путь служения Науке и обучения и воспитания молодого поколения.

Удивляла и восхищала разносторонность интересов Учителя! Он знал прекрасно произведения классиков, причем читал свободно и на казахском, и на русском языках. Дружил со многими видными деятелями культуры – с поэтами, писателями.

Особенно Его интересовала тема духовности, которой посвящены многие Его статьи, размышления. Поэтому и мне была предложена тема духовности молодежи для кандидатской диссертации. И это – образец нравственной позиции Т.Т. Мустафина.

Его помощь всем нам была всесторонней – и интеллектуаль-ной, и жизненно-бытовой. Я помню, как один приезжий соискатель пришел к нему после защиты и попросил денег на обратную дорогу. Потом мы долго шутили по этому поводу, но Он никогда не оставался равнодушным, безучастным к судьбам людей, любым действиям, мнениям, идеям.

Главным методом работы Тлемиса Тлеугабуловича был личный пример. Всё, чего он хотел от нас, он сам проявлял


85

в своей работе. Никогда за многие годы нашего знакомства у меня не возникло ни тени сомнения в его словах. Они всегда подтверждались делом. Своей жизнью, своими поступками он демонстрировал облик истинного ученого, академика науки, настоящего патриота и честного человека.

Он учил нас, что для настоящего учёного нет мелочей. Требовал чёткого оформления исследования, грамотности речи, обязательного соблюдения порядка и сроков работы, воспитывал в нас научную и человеческую дисциплинированность.

Его работоспособность была уникальной! Он работал всегда, даже в больнице или на отдыхе, вызывая недоумение окружающих. Редкий посетитель приходил просто навестить, чаще с ним обсуждали и решали неотложные вопросы, советовались, приносили читать свои работы. Потрясающая тяга к жизни, желание работать, действовать, решать проблемы, помогать, интересоваться всем новым, участвовать по возможности в происходящих вокруг событиях до конца дней не покидала Его.

Иногда мог обидеть, но, как сильный человек, поняв свою неправоту, всегда извинялся, находил нужные слова. Никогда не был груб, не повышал голоса, даже когда по-настоящему сердился.

Он всегда прекрасно выглядел – был ли он дома в повседневные будни или на торжественном мероприятии. Всегда опрятный, ухоженный, гладко выбритый, не допускал небрежно-, ухоженный, гладко выбритый, не допускал небрежно-сти в своем внешнем виде.

Встреча с такой масштабной личностью, сопричастность с его судьбой обязательно меняет что-то в нас самих. А поэтому, пока мы живем, они живут в нас, в наших мыслях и поступках. Неповторимый Человек, блестящий ученый, высокоинтеллектуальный и эрудированный – таким был Тлемис Тлеугабулович Мустафин. Каждый новый учебный год, начиная занятия с новым набором политологов в Евразийский университет имени Л.Н. Гумилева, я начинаю лекции по «Введению в специальность» и по «Теории политики» рассказом об этом


86

удивительном Человеке, который определил, сформировал и сфокусировал мою судьбу. Я благодарна жизни, что встретила на своем пути Тлемиса Тлеугабуловича, что встретила Учителя с большой буквы!

Н.А. Саитова,доцент кафедры политологии КазНУ им. аль-Фараби

ОТВЕТ МУСТАФИНА Т.Т. – ТАЛАНТЛИВОГО ПЕДАГОГА И УЧЕНОГО – НА ВЫЗОВ ВРЕМЕНИ

Я хочу написать о том периоде жизни профессора Т.Т. Мус-тафина, когда он одним из первых, а может, и первым в республике попытался ответить на вызов времени. Этим вызовом стала необходимость овладения политическими знаниями и подготовка собственных специалистов-политологов для суверенного Казахстана.

Писать, да и говорить о Тлемисе Тлеугабуловиче Мустафине и легко и сложно. Легко потому, что многолетняя совместная работа с ним дает мне основание для этого. А сложно, прежде всего, потому, что тяжело на этих страницах воссоздать, как все начиналось.

Мустафин Т.Т. – это начало академического политического образования в Казахстане, подготовки профессиональных политологов. И то, что он сделал, для идущих за ним кажется сейчас естественным и привычным. Тлемис Тлеугабулович был одним из представителей того типа университетских профессоров, который начал исчезать в девяностых, и который сейчас почти не встречается. Мне посчастливилось слушать таких профессоров, будучи студенткой, и работать с ними. Они скорее выполняли миссию служения образованию и науке, чем работали, создавали эту неповторимую университетскую атмосферу. Пожалуй, главными их качествами были глубина


87

и пытливость ума, неторопливость. «Служенье муз не терпит суеты...».

Мустафин Т.Т. как ученый и педагог выступил активным сторонником создания национальной политической науки и культуры, широкого политического просвещения в постперестроечную эпоху, когда происходили исторически значимые политические и социально-экономические преобразования в республике. «Политическая наука необходима для разработки четкой концепции казахстанского государства, включающей не только правовое обеспечение механизма управления, но и определение целей национального развития, приоритетов национальной безопасности. Опираясь на политическую науку, можно обеспечить самобытность, социальную ориентированность и компетентность политического курса», – писал Тлемис Тлеугабулович.

Суверенному Казахстану для осуществления внутриполити-ческой и внешнеполитической деятельности стали необходимы специалисты по политическим отношениям, знающие историю, экономику, политику, государственную систему органов управления, а также владеющие способами руководства и управления на различных уровнях. И в 1991 году он добился открытия в нашем университете новой специальности «Политология», трансформировал тогда кафедру социально-политической теории в выпускающую кафедру политологии. Это произошло, когда в 1991 году философско-экономический факультет разделился на два самостоятельных подразделения: факультет философии и политологии и факультет экономики и социологии. С 1991–1992 учебного года и по сей день кафедра политологии функционирует в составе вновь образованного факультета. Открыл Диссертационный Совет по защите кандидатских и докторских диссертаций по политическим наукам.

Он владел знанием всех доступных тогдашнему политологу источников, передовой для своего времени методологией, правильно понимал место и долг по отношению к своему народу.


88

Он был зачинателем развития политической науки в нашей стране, стоял у колыбели молодой, делавшей первые шаги науки о политике. Т.Т. Мустафин – один из тех, кто дал политической науке и образованию то направление, по которому они развива-ются в течение двух десятков лет, поставил проблемы, которые не утеряли своей актуальности в наши дни и разрешаются отече-ственными политологами.

Формирование молодого поколения казахстанцев в духе общечеловеческой нравственности, поощрения к познанию мира политического, научных и культурных ценностей – эти основополагающие идеи остаются актуальными и сегодня. Эти идеи, развитые Тлемисом Тлеугабуловичем, возникли у него не случайно, а вытекали из всей предыдущей работы.

Острый, наблюдательный ум исследователя позволил ему на высоком научном уровне поставить такие проблемы, как предмет политологии, сущность политического воспитания и образования, его содержание. Т.Т. Мустафин привлек меня ко всей работе, которая была связана с открытием новой специальности. Тогда не было возможности поискать в Интернете, зайти на сайт того или иного вуза, посмотреть их планы и программы обучения, что-то позаимствовать. Это сейчас, в XXI веке невозможно представить себя без компьютера, подключения к сети «Интернет» и электронной почте. Педагог XXI века – грамотный, умеющий работать на компьютере человек, обладающий навыками ввода и вывода информации, ее передачи на расстояние, готовый к общению через «Интернет». Компьютер вошел в каждый дом. Но тогда, в начале 90-х, таких возможностей не было. Мы начали с создания Концепции политического образования и шли своим путем, работали напряженно и самостоятельно.

Сначала Тлемис Тлеугабулович предложил определиться с тем, что должен знать, уметь, какой квалификацией должен обладать будущий политолог. Он был убежден, что главное и важное при подготовке специалистов-политологов должно исходить из реалий сегодняшней жизни, запросов государства и нарождающегося рынка труда. Приняв это за основу, мы


89

разработали квалификационную характеристику специалиста-политолога. Исходя из нее, мы определили тематику образовательной программы и создали учебные планы для совершенно новой для страны специальности. Мы разрабатывали учебные планы на основе таких педагогических условий, как обучение на родном языке, предметность, последовательность изучения политических наук, единство и преемственность учебных планов сначала высшего специального, а потом – двухуровневого образования. Так что и внедрение системы «бакалавриат-магистратура» – это тоже плод Тлемиса Тлеугабуловича и совместных усилий кафедры.

Разработка образовательной программы по специальности «Политология» была тесно связана с глубоким анализом политических идей, накопленных человеческой цивилизацией в прошлые эпохи. Особый интерес в этом отношении представляло изучение творческого наследия наиболее значимых представителей политической мысли. Тлемис Тлеугабулович заказал в библиотеке огромное количество справочников, монографий, учебников по другим социальным и гуманитарным наукам. Углубленно изучал их и требовал этого от нас. Так рождались не только тематика, но и содержание учебных дисциплин, в первую очередь, базовых, затем – спецкурсов и спецсеминаров. Это были, по сути, те курсы, которые сегодня называют эклективными. Программа была построена на основе принципов демократизма, гуманизма и народности. Идея народности образовательной программы, как я ее понимала и как трактовал ее Тлемис Тлеугабулович, заключалась в опоре на казахстанскую политическую реальность и отражение ее в образовании.

Согласно нашему учебному плану, специалисты-политологи готовятся к академической карьере в различных образовательных учреждениях, к деятельности в качестве политических консультантов, аналитиков и технологов, в СМИ и частных структурах, работающих на рынке политических услуг. Тлемис Тлеугабулович верил, что созданное отделение


90

политологии открывает новые перспективы и перед теми, кто в условиях новых фактов и тенденций политической жизни выбирает путь публичных политиков, государственных деятелей и политических лидеров.

Новаторство выразилось в разработке нами структурно-логической схемы специальности. Тогда еще не использовались термины «пререквизиты» и «постреквизиты». Она давала, по моему мнению, такие преимущества, как систематичность в пре-подавании, в получении знаний, преемственность, достижение прочности в знаниях, создание товарищеских отношений между коллегами, развитие активности и инициативы студентов. Кроме того, такая система регламентировала учебный процесс, одно-временно предполагая внесение творческих элементов в работу преподавателя.

Тлемис Тлеугабулович всей своей научной и педагогической деятельностью утверждал, что практика является основой познания. Весь процесс человеческого познания определяется потребностями практической деятельности. Эти идеи Т.Т. Мустафи-на нашли отражение в решении им кардинальных дидактических вопросов о методах, принципах обучения, разработке методики преподавания политических дисциплин.

Отстаивая принцип доступности, логичности обучения, Т.Т. Мустафин был сторонником высокой степени научности преподавания, не сведения занятий к политинформации, к обсуждению газетных статей или новостных программ. Да, быть в курсе происходящего, помогать студентам определять свое отношение к фактам, событиям дня, выявлять в них тенденции и пытаться делать прогнозы на будущее. Но не забывать, что педагог, прежде всего, призван вооружить студента системой норм, ценностей, идеалов и научных знаний об окружающем мире политики и месте человека в нем. Борясь за усвоение знаний, он категорически отвергал зубрежку, требовал понимания и осознанного восприятия учебного материала. Педагогически целесообразным считал принцип активности и самостоятельности студентов в обучении.


91

Т.Т. Мустафин ставил вопрос о широком использовании методов самостоятельной работы, поскольку видел в них источник развития активности студентов, критического осмысления общественно-политической действительности. К определению значения самостоятельной работы в обучении Т.Т. Мустафин пришел через ознакомление с постановкой преподавания, как в российских, так и в зарубежных (американских) университетах.

Т.Т. Мустафин рекомендовал тщательно отбирать материал для лекции, опираться на научные достижения. А значит, всегда следить за ними.

Для меня Тлемис Тлеугабулович – не только ученый, но и умелый организатор высшей школы, деятельный и инициативный руководитель с высокой культурой и интеллигентностью, авторитет среди студентов и преподавателей.

Есть одна притча, не помню, где я о ней прочитала, выписала, но, к сожалению, не указала источник. Она повествует о царе, который хотел осчастливить свой народ и обратился за советом к мудрецам. Они задали ему три вопроса: какой час на земле самый главный, какой человек на земле самый главный, какое дело на земле самое главное? Царь не сумел найти ответы на эти вопросы. А они были очень просты: самый главный час – настоящий, тот, который сейчас наступил; самым главным человеком является тот, что сейчас с тобой; дело, которое ты сейчас делаешь, и является самым важным.

Я думаю, что Тлемис Тлеугабулович знал ответы на эти вопросы, и поэтому был счастливым человеком. Потому, что каждую свою лекцию он считал самой главной, серьезно к ней готовился, и если она удавалась, был как педагог доволен и счастлив. Главным человеком для него был его студент, для которого он стремился найти именно те слова, которые вызывали бы интерес к политологии. Дело, которым он занимался всю свою жизнь и видел в нем ее смысл, и было его счастьем.

Мустафин Т.Т. написал ряд статей, посвященных вопросам общего развития политологии, в которых ярко выражено его мировоззрение. Они содержат много глубоких мыслей, которые


92

не утратили своего значения и по сей день и которые, бесспорно, будут восприняты читателем с интересом и пользой.

Как известно, любая отрасль науки имеет определенную терминологию, отражающую систему и специфику научного знания. Новые интеллектуальные запросы казахстанского общества удовлетворялись с помощью перевода на русский язык понятий, выработанных западноевропейскими языками, или с помощью словарных заимствований. При этом происходило не просто заимствование понятий, а приспособление их, переосмысление, иногда смешение с учетом особенностей национальной политической терминологии. Именно это подвигло Тлемиса Тлеугабуловича начать работу над Казахстанской политологической энциклопедией. Он, как истинный ученый, выступил сторонником четкого обозначения любого политического понятия в энциклопедии.

Приобретя педагогический опыт преподавания политологии, Тлемис Тлеугабулович инициировал и стал руководителем авторского коллектива в написании учебника по политологии. Это было новым и трудным делом, так как такая наука в Казахстане только еще создавалась, и опыта написания учебника не было.

И вот наступил 1994 год. Под редакцией профессора Мустафина Т.Т. выходит из печати первый в Казахстане курс лекций по политологии, в котором изложено собственное видение содержания академического курса политологии в контексте университетского цикла социально-гуманитарных наук. Одной из особенностей данного издания является его определенная ориентированность на анализ процессов политической жизни, казахстанской реальности суверенного государства.

В этом же году Тлемис Тлеугабулович инициировал издание курса лекций по политологии на казахском языке в трех частях.

Тлемис Тлеугабулович любил молодежь и отдавал ей со всей душевной щедростью свои богатые знания, делился своим жизненным опытом, формируя у своих учеников высокие нравствен-ные качества. Он и прямо и косвенно повлиял на формирование их миропонимания и мироощущения, их собственного «я».


93

Его лекции были живые, эмоциональные, творческие, читались на высоком научном уровне. Я побывала на всех его открытых лекциях и убеждена, что Т.Т. Мустафин был из числа тех ученых-педагогов, опыт которых свидетельствует о том, что если педагог сам является исследователем, динамично мыслит, то и преподавание им ведется в проблемном, исследовательском плане.

Мне думается, что заслугой Мустафина Т.Т. являлось также умение привлечь студентов к научной работе, причем в разнообразных ее формах: от подготовки серьезных теоретических докладов до проведения политологических викторин.

Тлемис Тлеугабулович постоянно следил за новейшей методической, политологической, научной литературой, делился с нами и со студентами результатами своих собственных изысканий. Это заставляло нас постоянно работать с книгой, думать, читать, искать новинки учебной и научной литературы. Мы их не пропускали, благо на кафедре было заведено один раз в месяц обсуждать новые книги и статьи. Более того, тогда научная библиотека университета ежемесячно направляла на кафедру библиографический указатель поступившей новой литературы.

Товарищеская обстановка на кафедре благоприятствовала научной и педагогической работе. В своем общении с коллегами он использовал беседы, аргументацию научных положений, дискуссии, рассуждения. Поэтому я с удовольствием приходила к нему в кабинет и по приглашению, и без. Можно было свободно обмениваться прочитанным, спорить, свободно высказывать свою позицию. Меня, да, возможно, и не только меня, удивляла и поражала его кропотливая, терпеливая и всегда плодотворная работа по формированию, сплочению коллектива. Вообще, он умел работать с людьми, ценил за знания, профессионализм, компетентность.

С целью популяризации политических знаний и разъяснения политического курса суверенного Казахстана он разработал ряд публичных лекций и привлек всех нас к этой работе. Многие


94

годы мы были активными лекторами общества «Знание», посто-, посто-янно выступали с просветительскими лекциями и беседами в це-хах Алма-Атинского швейного объединения им. 1 Мая.

Это было частью того многогранного сотрудничества с предприятием, с которым кафедра заключила хозяйственный договор. Первый опыт… потом и Усть-Каменогорское швейное объединение «Рассвет» проявило большой интерес к тому, что делала кафедра. Мы разрабатывали планы социального развития для коллективов, проводили социологические исследования, делали замеры социального самочувствия работниц, организовывали разного рода встречи не только в цехах, но и в общежитиях предприятий. Это была огромная работа, и в последующие годы у кафедры таких договоров хозяйственного сотрудничества, к сожалению, не было.

Сегодня кафедра имеет зарубежные связи, плодотворно работает в этом направлении. Но первые связи были налажены с кафедрами вузов не только Казахстана, но и других государств, как бывших советских, так и дальнего зарубежья – при Мустафине. Я должна сказать, что эти связи носили регулярный характер. Ученые-политологи МГУ им. М. Ломоносова, Киевского, Казанского, Новосибирского, Бишкекского университетов приезжали с лекциями. Перед студентами отделения выступали американские ученые, французские. Особенно мне запомнились профессор политологии, посол Франции в Казахстане Бертран Фессар де Фуко и профессор из США Збигнев Бжезинский.

В заключение хочу еще раз подчеркнуть, что Мустафинский период на отделении политологии КазНУ оказал благотворное влияние на развитие политической науки и политического образования в Казахстане. Используя выражение E. Stillerа, рас-, рас-сматривающего профессиональную компетентность педагога че-рез три максимума, хочу сказать: Т.Т. Мустафин стал педагогом – оставался педагогом; стал профессионалом – оставался человеком; развил в себе личностные компетенции – всегда развивал профессиональные.


95

З.К. Шаукенова,доктор социологических наук, профессор, декан факультета

философии и политологии КазНУ им. аль-Фараби(в настоящее время – Директор Института

философии, политологии и религиоведения МОН РК)

ТЛЕМИСУ ТЛЕУГАБУЛОВИЧУ МУСТАФИНУ – УЧЕНОМУ, УЧИТЕЛЮ, ЧЕЛОВЕКУ ПОСВЯЩАЕТСЯ

Тлемис Тлеугабулович Мустафин – доктор исторических профессор, президент Академии политических наук Республики Казахстан, заслуженный работник высшей школы Казахстана, основатель первой в стране кафедры политологии в Казахском национальном университете им. аль-Фараби, первый ее заведующий со дня ее основания и до последнего дня своей жизни – 4 февраля 1998 года. Его не стало в день его 70-летия.

Т.Т. Мустафин родился 4 февраля 1928 года в поселке Лаба Узункольского района Кустанайской области. Выпускник исторического факультета Казахского государственного универ-ситета. Его сокурсники в своих воспоминаниях отмечают, что уже в студенческие годы он выделялся стремлением к углубленному познанию учебных предметов. Друзья предсказывали ему разную карьеру – от высокого партийного чина до крупного ученого. Тлемис Тлеугабулович выбрал тернистый путь науки, связав всю свою жизнь с высшей школой. Он прошел путь от преподавателя Карагандинского медицинского института до президента Академии политических наук Республики Казахстан.

Расцвет творческой деятельности Т.Т. Мустафина был связан с большим периодом его творческой жизни и работы в Казахском национальном университете им. аль-Фараби. С начала 90-х годов профессор Мустафин становится во главе научных поисков и аналитического осмысления происходящих в обществе процессов. Все его труды в это время посвящены новой науке – политологии.


96

Благодаря Т.Т. Мустафину в стране начался процесс институционализации новой науки: открыты кафедра по подготовке специалистов-политологов и первый в стране диссертационный совет по защите докторских и кандидатских диссертаций по политологии, создана Академия политической науки Республики Казахстан. Проводятся международные симпозиумы и конференции, завязываются контакты с научным миром, с известными зарубежными политологическими центрами.

Самый бесценный вклад Тлемиса Тлеугабуловича в развитие казахстанской политологии – его ученики. 29 человек под его руководством зaщитили кандидатские и подготовили докторские диссертации. Среди них – известные государственные и политические деятели: И.Н. Тасмaгaмбетов, К.Е. Кушербаев, К.С. Султанов, А.Х. Бижанов, М.С. Машан, Е.Т. Карин, Е.Ж. Ба- Султанов, А.Х. Бижанов, М.С. Машан, Е.Т. Карин, Е.Ж. Ба-.С. Машан, Е.Т. Карин, Е.Ж. Ба-С. Машан, Е.Т. Карин, Е.Ж. Ба-. Машан, Е.Т. Карин, Е.Ж. Ба- Машан, Е.Т. Карин, Е.Ж. Ба-, Е.Т. Карин, Е.Ж. Ба-бакумаров, С.К. Кушкумбаев.

Одним из ярчайших открытий Т.Т. Мустафина стал Мейржан Машан. На него Тлемис Тлеугабулович возлагал большие надежды, которые Мейржан Серикович оправдал полностью, став яркой звездой казахстанской политологии, самым молодым доктором политических наук.

Сегодняшний костяк политической науки в Казахстане образован сподвижниками и учениками профессора Мустафина – это доктора политических наук К.Н. Бурханов, А.А. Нур-магамбетов, Ж.Х. Джунусова, К.Л. Сыроежкин, Г.Ж. Ибраева, Л.М. Иватова, М.Т. Лаумулин, Г.О. Насимова, Ж.А. Мурзалин. Вносят свой вклад в подготовку нового поколения политологов преподаватели кафедры, профессионалы, работавшие с Т.Т. Мус-тафиным – А.И. Лукпанов, Н.А. Саитова. Ушла на заслуженный отдых В.И. Лигновская, которая продолжает сотрудничать с кафедрой политологии.

Говоря о соратниках Тлемиса Тлеугабуловича, нельзя не сказать о профессоре Л.А. Байдельдинове, который после Т.Т. Мустафина возглавил кафедру, продолжил и укрепил традиции, заложенные им. Он продолжает трудиться на кафедре, являясь ее почетным заведующим.


97

С 2002 года кафедрой политологии в КазНУ им. аль-Фараби руководит профессор Л.М. Иватова. Кафедра на сегодняшний день является ведущим в Казахстане центром подготовки профессионалов в области политологии и политических исследований.

Каждый, кто знал Т.Т. Мустафина, подчеркивает, что он находился в постоянных поисках и труде. Те, кто знал его, все отмечают его порядочность, доброжелательность и открытость людям. К большому сожалению, мне не выпала честь работать вместе с профессором Мустафиным. Мы не были знакомы. Но я всегда ощущаю его незримое присутствие на нашем факультете. Это – тот высокий ДУХ, который старается хранить созданная им кафедра.

Несколько лет назад по решению Ученого совета КазНУ им. аль-Фараби именем Тлемиса Тлеугабуловича Мустафина была названа одна из аудиторий факультета философии и политологии КазНУ им. аль-Фараби. Университет, кафедра, ученики Т.Т. Мус-тафина очень хорошо ее оборудовали. В 2003 году я защищала докторскую диссертацию и мне повезло, что моя защита прохо-, что моя защита прохо-дила в аудитории им. Т.Т. Мустафина. В ней была какая-то особая аура. Может и по этой причине, в этом учебном году, став деканом факультета философии и политологии, при поддержке руководства университета мы сделали в этой аудитории ремонт, оборудовали ее современными техническими средствами, обновили стенд с материалами о жизни и деятельности Т.Т. Мустафина. Начиная с 28 апреля 2008 года в этой аудитории начнут проводиться защиты диссертаций всех диссертационных советов, которые функционируют на нашем факультете – философского, совета по социологии, психологии и педагогике и политологического. В этой же аудитории будут проводиться заседания ученого совета факультета, круглые столы, научные форумы.

И первым таким форумом станет круглый стол – «Актуальные проблемы казахстанской политической науки», посвященный 80-летию Тлемиса Тлеугабуловича Мустафина, который пройдет на факультете 24 мая 2008 года в рамках еже-годных Мустафинских чтений. На нем состоится презентация специального номера журнала «Саясат, Policy» – «Казахстанская


98

наука – политология», также посвященного этой памятной для казахстанской политологической науки дате.

Мы искренне благодарим Ассоциацию социологов Казахстана (президент – М.М.Тажин) и редакционный совет журнала «Саясат-Роliсу» (главный редактор – С.А. Алпыспаев) за поддержку идеи издания данного номера. В его рубриках отражены основные направления развития казахстанской политической науки, его авторы – известные корифеи-политологи, и, что также важно и ценно, среди авторов – молодые ученые, которые, несмотря ни на какие трудности, также, как Тлемис Тлеугабулович Мустафин, продолжают его дело, верно служа высшей школе и выбранной ими науке – политологии.

Статья опубликована в журнале Саясат. – 2008. – № 4. – С. 4–5.

Г.О. Насимова,заведующая кафедрой политологии КазНУ им. аль-Фараби,

доктор политических наук, профессор

ЧТОБЫ ПОМНИЛИ

«Политическая наука необходима для разработки четкой концепции казахстанского государства, включающей не только правовое обеспечение механизма управления, но и определение целей национального развития, приоритетов национальной безопасности. Опираясь на политическую науку, можно обеспечить самобытность, социальную ориентированность и компетентность политического курса»

Т.Т. Мустафин

Как трудно найти те слова, которые бы отразили жизнь и деятельность Тлемиса Тлеугабуловича. Перед глазами всплывает


99

многое, связанное с ним. Кажется, все важно, каждое его слово, каждое его замечание, каждый его совет.

В 1993 году нас – студентов отделения истории партии –перевели на пятом курсе на факультет философии и политологии. Тогда я и встретила профессора Мустафина. Сейчас я вспоминаю его яркие и запоминающиеся лекции, необъяснимую человеческую простоту его и величие одновременно.

В его лекции было ВАЖНО все, его взгляд, эмоции и жесты, которые были неповторимы и сами по себе говорили о многом. Мы получили на его лекциях не только знания, но и бесценные уроки ответственного отношения к делу, науке, образованию, к своей стране.

Тлемис Тлеугабулович руководил моей дипломной работой. Конечно же, я тогда понимала всю ответственность – писать работу под руководством профессора Мустафина – что может быть лучше! Но, насколько я тогда была счастливым студентом, понимаю только сейчас.

Он мог долго и внимательно слушать своих дипломников. Понимала ли я тогда, что у заведующего кафедрой политологии, у ученого, известного на всю страну, очень много проблем по кафедре. Думаю, нет. Но он всегда терпеливо слушал, на полях каждой странички дипломной работы он писал свои замечания и рекомендации. Никогда мы – студенты, его дипломники не слышали от него, что ему некогда, или у него есть дела. Напротив, он всегда был искреннее рад общению с нами.

Наверное, поэтому студенты и тянулись к Тлемису Тлеугабуловичу. Вокруг него всегда была молодежь, я бы даже сказала – талантливая молодежь. Думаю, не случайно сегодня ученики профессора Мустафина стали известными политиками и авторитетными политологами.

Тлемис Тлеугабулович был не только моим научным руководителем, но и дал путевку в жизнь. После окончания университета я стала ассистентом кафедры политологии, проработав под его руководством, к сожалению, всего лишь три года. Но эти три года, в период становления как специалиста,


100

были для меня очень важными. Мне посчастливилось работать с преподавателями кафедры политологии, с тем поколением вузовских педагогов, для которых слова и дела не расходились, для которых преподавание было призванием. Многие из них были моими дорогими преподавателями, открывшими для меня ПОЛИТОЛОГИЮ. Именно они под руководством Тлемиса Тлеугабуловича разрабатывали практически с нуля первые учебные планы, программы по политологии, писали учебники. Именно они в начале 90-х годов, в непростое для нашей страны время, отвечали на сложные вопросы: каковы место и роль политологии в системе гуманитарных и общественных наук, каков предмет ее как науки, как он сопоставим с предметами других наук. Для меня они были примером настоящего профессионализма.

Сегодня актуальной проблемой является издание учебников и учебных пособий на казахском языке. Но уже в начале 90-х годов силами кафедры было издано учебное пособие на государственном языке. Именно кафедра политологии выпустила учебник для студентов-политологов.

Заметным явлением в казахстанском обществознании стало появление первой, и пока единственной в Казахстане Политологической энциклопедии. Данное издание впервые в широком объеме представило процессы становления суверенитета, демократизации общества, формирование политических институтов, развития конституционной теории и практики, политического управления и самоуправления, развития партийной системы, формирование общенационального единства.

Какой звездный авторский коллектив он объединил: Байдельдинов Л.А., Ибраева Г.Ж., Тасмагамбетов И.Н., Кушербаев К.Е., Карин Е.Т., Сыроежкин К.Л., Балгимбаев А.С., Арын Е.М., Жоламан Р., Машан М.С., Тулегулов А., Музапарова Л.М., Соловьев А.В., Аскеева Г.Б., Сапиева А.О., Лигновская В.И., Саитова Н.А., Лукпанов А.И., Пузиков М.Ф., Биекенов К.У., Т. Исмагамбетов, Ж. Жансугурова, А. Шоманов и другие. И даже самый ярый критик данного издания признает, что написанная такими профессионалами энциклопедия востребована и сегодня.


101

Профессор Мустафин никогда не пренебрегал положитель-ным опытом зарубежных коллег. Для посттоталитарного времени это было даже смелостью. Кафедра политологии под его руководством одна из первых в университете начала сотрудничать с зарубежными университетами, выпускать совместные учебные пособия. Он говорил, что «решение предстоящих задач немыслимо без пристального изучения опыта Запада, где достижения политологии велики» [2].

На кафедре политологии хранятся рукописи профессора Мустафина. Мы нередко перечитываем их студентам. И сегодня можно увидеть, что уже в начале 90-годов Тлемис Тлеугабуло- 90-годов Тлемис Тлеугабуло-вич обрисовал круг политических вопросов, которыми зани-маются и в настоящее время не только политологи, но и фило-софы, социологи, правоведы. Он выделял такие проблемы, как политическая система общества, роль и соотношение государства и гражданского общества, содержание политической власти, способы и разработки, и проведения в жизнь государственной политики, проблемы демократизации политического образования в Казахстане. Думаю, что и сегодня актуальны его слова:

«...Без развития духовного, нравственного потенциала страны нашему народу не подняться до уровня современной цивилизации и культуры, гражданского общества, правового государства. Суть этой общей формулы в том, что нам сегодня необходимо новое качество, новая глубина теоретической работы» [2, с. 5].

«...Политическая наука необходима для разработки четкой концепции казахстанского государства, включающей не только правовое обеспечение механизма управления, но и определение целей национального развития, приоритетов национальной без-опасности. Опираясь на политическую науку, можно обеспечить самобытность, социальную ориентированность и компетент-ность политического курса» [2, с. 6].

Кафедра политологии под руководством известных ученых Байдельдинова Л.А., Бурханова К.Н., Иватовой Л.М. приложила огромные усилия, чтобы продолжить традиции, заложенные Тле-мисом Тлеугабуловичем.


102

Хорошей традицией в нашем университете стали конфе-ренции в рамках Мустафинских чтений. В конференции всегда принимают участие ученики, коллеги, соратники профессора Мустафина. Особыми гостями для нас на кафедре стали супру-га Тлемиса Тлеугабуловича – Марьям Ильясовна и сын – Алмаз Тлемисович.

На факультете открыта аудитория имени Мустафина. В 2011 году известным политологом Е. Кариным учреждена ежегодная стипендия им. Мустафина. С 2013 года молодые преподаватели кафедры политологии – кандидат политических наук Кенесов Асхат и доктор PhD Сенгирбай Мухтар начали переводить на ка-PhD Сенгирбай Мухтар начали переводить на ка- Сенгирбай Мухтар начали переводить на ка-захский и английские языки труды Тлемиса Тлеугабуловича.

Сегодня отделению политологии КазНУ им. аль-Фараби более 20 лет. За эти годы сделано многое. Кафедрой руководили известные политологи: доктор философских наук, профессор Байдельдинов Л.А., доктор политических наук, профессор Бурханов К.Н., доктор политических наук, профессор Иватова Л.М. Каждый из них внес огромный вклад в становление и развитие не только нашей кафедры, но и политической науки в Казахстане.

В настоящее время кафедра политологии реализует уже образовательные программы трех уровней, имеет широкие международные связи. Но благодаря таким людям, как Тлемис Тлеугабулович, благодаря его коллегам и последователям, достигнуто то, что мы сейчас имеем.

В воспоминании многого не скажешь, да и можно ли передать словами все чувства к человеку, который был НАСТОЯЩИМ во всем. Просто хочется, чтобы мы помнили тех, кто работал не жа-лея себя, ради будущего своей страны.

Литература

1. Слово о Мустафине Тлемисе Тлеугабуловиче //Вестник КазГУ. Серия политология. – 1998. – № 1. – С.3.

2. Мустафин Т.Т. Политика, политология, современность // Политология для граждан и власти. – Алматы, 1995. – С. 7.


103

Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин


104

Тілеміс ата-анасымен, 1933 ж.

Әкесі Тілеуқабыл Мұстафин


105

Мектеп бітірген жыл

Университеттегі алғашқы жыл, 1946–1947 жж., Мақсұт Урашевпен (сол жағында)


106

Қаңтар 1948 ж., Алма-Ата, ҚазМУ, студенттік жылдар

Студенттік жылдар V курс 1950 ж.


107

Жас маман, Сәуір 1952 ж.

ММУ, Е секторы, желтоқсан 1960 ж., Қырғызстандық профессор Н. Құртаев және Болгария профессорымен (солдан оңға қарай)


108

Құрметті шахтер, 1-ші шақырылымдағы

ОҰК-ң бұрынғы мүшесі Мағауия Рақышевпен,

қыркүйек 1960 ж. (сол жақта)

Т.Т. Мұстафин және Г. Аужанов, Мәскеу 1985ж.


109

Т.Т. Мұстафин жолдастарымен

Т.Т. Мұстафиннің конференцияда

баяндама жасауы


110

Жас ғалым, Қарағанды, 1955 ж

Әріптестерімен Марксизм және Ленинизм университетінде


111

Т.Т. Мұстафин және ректораттың өкілі

Т.Т. Мұстафин студенттік ғылыми жұмыстың

конкурсында, 1986 г.


112

Капитолий, Вашингтон, АҚШ

Студенттер алдында сөз сөйлеуі, 1995 ж.


113

ҚазМУ-ң саясаттану кафедрасы, 1991 ж.

Вьетнамнан келген аспиранты Нго Нгок Тхангпен –

ҚазМУ-дың алғашқы шетелдік аспиранты


114

Портрет, 1989 ж

Әл-Фараби атындағы ҚазМУ-ң саясаттану кафедрасы


115

«Өтпелі кезеңдегі Қазақстанның конституциялық дамуының кейбір үрдістері» жұмысының қолжазбасы, 1993 ж.


116

Т.Т. Мұстафин және Қытайдағы Қазақстанның елші Қуаныш Сұлтанов, Пекин, 1996 ж.

Жұмыс үстіндегі Т.Т. Мұстафин


117

Төменде: Әл-Фараби атындағы ҚазМУ-ң саясаттану кафедрасы

Т.Т. Мұстафиннің аспиранты Нго Нгок Тхангпен

Медеу мұз айдынында, 1980 ж.


118

Тарихи кездесу, саяси ғылымның академиясы

Т.Т. Мұстафин және А.Х. Қасымжанов АҚШ профессорлармен


119

Әл-Фараби атындағы ҚазМУ-дағы ғылыми жұмысы кезіндегі шығарылған Т.Т. Мұстафиннің кейбір еңбектері


120

Т.Т. Мұстафин және Дэвид Никсон американдық профессор, 1998 ж.

Мұстафин оқылымының кафедрада шығарған жинақтары


121

Жұмыстың сапарымен М.К Макишева, Н.А Сайтова, Т.Т. Мұстафин және В.Г Миронова, АҚШ, Оклахома, қыркүйек 1996 ж.


122

III БӨЛІМ

ТІЛЕМІС МҰСТАФИН ШЫҒАРМАЛАРЫ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ТОҒЫСЫНДАҒЫСАЯСАТТАНУ

Саясаттану – саясат туралы ғылым дегенді білдіреді. Бірақ, бұл кең таралған анықтама бізді қанағаттандыра алмайды. Сәл ойланып көрсек, саясат дегеніміз не? Саясаттың қоғамдық құбылыс ретінде басқа құбылыстардан ерекшеліктері қандай? деген заңды сұрақтар туындайды.

Сонымен, саясат саяси ғылымның негізгі санаты. Ол үстемдікке негізделген және қоғамдық өмірді қалыптастырып реттеуші дегенді білдіреді. Саясат күрделі әрі көпқырлы болғандықтан көптеген гуманитарлық білім салаларының зерттеу нысаны болып табылады. Олар: философия, әлеуметтану, саяси экономика, тарих, психология, география, құқықтану. Қоғамның саяси саласы өте күрделі, онда қоғамдық дамудың объективті және субъективті факторлары тұтас табиғи-тарихи процеске біріктірілген.

Қоғамның дамуы еркі жоғары адамдардың әрекеттерімен тығыз байланысты. Ал, саяси институттардың заңнамалық қызметтері арқылы жүзеге асырылатын адамдардың саяси еркі, қоғамдық өмірді реттеуде шешуші рөл ойнайды.

Жеке адамның ерік-жігерінің саяси ерікке ауысуы тұлғаның саяси әлеуметтенуі мен өзіндік бірегейленуіне тәуелді. Ал бұл қоғамдық саяси күштердің мүдделеріне байланысты қарама-қайшы процесс. Сондықтан, саясаттың адам табиғатының

III бөлім. Тілеміс Мұстафин шығармалары

123

жоғарғы көрінісі деп анықталуы кездейсоқтық емес. Аристотель өзінің белгілі «Саясат» кітабында, «адам полистік жануар» деп жазған болатын, бұл адам полистен тыс өмір сүре алмайды, яғни саяси шынайылықтан тыс өмір сүре алмайды деген сөз. Адам саясаттан тыс болса, жануар немесе құдай, немесе адамгершілік жағынан алғанда дамымай қалған жан болуы мүмкін.

Сонымен, саясат саясаттанудың нысаны ретінде, бұл – адам әлемі, адамдардың қатынас және қауымдық әлемі, адамдардың өмір сүруінің объективациялық түрі. Осы ортақ формула негізінде неміс саясаттанушысы Макс Вебер (1864–1920 жж.) саясатты дербес жетекшілікке бағытталған қызмет ретінде анықтаған болатын. «Біз саясатты қалай түсінеміз? Бұл түсінік кең мағыналы және дербес жетекшілік қызметінің барлық түрлерін қамтиды. Банктердің валюталық саясаты туралы, имперлік банктің дисконттық саясаты туралы, ереуіл кезіндегі кәсіподақтың саясаты туралы айтады; сонымен қатар, қалалық және ауылдық қауымның мектеп саясаты туралы, корпорация жетекшісінің басқару саясаты туралы, айтуға болады. Тіпті, өзінің күйеуін басқаруға тырысатын ақылды әйел саясаты туралы да айтуға болады». (Цит. Ж. «Полис», 1996, № 4. с.163).

Осыдан шығатыны, ұйымдастыру мен мақсатқа жетудің амалдары туралы ортақ шешім қабылданғанда және ортақ мақсатқа жетуді анықтағанда саясат пайда болады деген сөз. Белгілі бір мақсатқа жету үшін жүзеге асырылатын саясат өзіне тән негізгі компоненттерге – мақсат, құрал және нәтижеге ие болады. Көрсетілген тезисте саясат туралы жалпы және интегралды ғылым арқылы анықталған саясаттанудың мәні жатыр. Міне, бұл саясаттанудың дербес пән ретінде бөлініп шығуының негізгі себебі.

Саяси ғылымның атасы ретінде танылған Аристотельдің «Саясат» еңбегінде, саяси зерттеулер философиялық және этикалық идеялармен араластырылған болатын.

Саясаттану дербес ғылыми бағыт ретінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында, мемлекет туралы ілім мен саяси-философиялық теория ретінде өмір сүре бастады. Бұл процесс


124

1949 жылы ЮНЕСКО шеңберінде Халықаралық саяси ғылымдар ассоциациясының құрылуымен аяқталды. Дегенмен, саяси ғылымның мойындалу фактісіне қарамастан, әлі күнге дейін саяси аспектісінің табиғаты туралы пікірталастар жалғасуда. Қазіргі саяси ғылым саяси қатынастар ерекшелігін тануда, өткен жетістіктерге сүйеніп саяси талдау билікті, жетекшілікті және беделді қарастырады деп есептейді. Егер, осы көзқарас негізінде саяси жүйені экономикалық жүйемен салыстырсақ, онда экономика қорлар мен өнідірістер іздеумен, тауар мен қызметтерді бөлумен айналысады, ал саясат болса, билік, жетекшілік және бедел арақатынастарына байланысты мәселелерді зерделейді. Сондықтан, Француз академиясының сөздігінде көрсетілгендей, саясат – мемлекет басқару өнеріне қатынасы бардың барлығын тану дегенді білдіреді. (Қараңыз: Ж. «Социально-политические науки», № 12, 1990. с. 80).

М. Дюверже өзінің «Методы социальных наук» деген кітабында, саяси ғылымның міндетін қарастыра келе былай дейді: «Саяси ғылым мыналарға қызығу керек: институттардың теориялық құрылымына қарағанда, олардың тиімді қызметіне; оны анықтайтын заңдық түрлеріне немесе ол қоятын философиялық мәселелерге (оның табиғаты, мәні) емес, ал көп жағдайда билік алатын тұтынуға. Онда, саяси ғылымды адамдарды оятатын (animent) идеялармен, егер ол идеялар аталған адамдармен ойластырылса немесе өткен ұрпақтан мұрагерлікке қалса да және адамдардың өмірін басқаратын институттармен не істей алатындығы туралы ғылым ретінде анықтауға болатын еді». (Цит. Ж. «Социально-политические науки», № 12, 1990. с. 81).

Кіріспе дәрісте саясат, оның құрылымы және қызметтері секілді мәселелерді қарастыру міндеті тұрған жоқ. Бірақ, саясаттың жалпылама ғылыми трактовкалары, саясаттанудың гетерогенді концептуалды түсінудің алғышарты негізінде және пәннің нақты мазмұнын таныстыруда қолданылады.

Бүгінде, саясаттанудың негізгі эпистемологиялық алғышарты туралы күдіктер артта қалғандығын батыл айтуға болады және оның фундаменталды идеялар мен қағидаларында нақтылық бар.


125

Сонымен, саясаттанудың негізі саяси ғылымда, ал оның ядросын саяси теория қалайды. Бірақ, саясаттанудың ғылы-милығы, аталған қоғамтанулық саланың зерттеу нысандарына кіретіндердің саяси шынайылығының мәнін нақты анықтау мен түсіндіруді қажет етеді.

1. Саясаттың мәндік негізін қоғамның тіршілігі және өзіндік мүдделерді жүзеге асыруда әлеуметтік қауымдастықтың, индивидтердің өзара қатынасының объективті және субъективті са-ласы ретінде зерттеу саясаттану курсының маңызды құрылымдық элементі болып табылады. Саясаттың мәндік негізіне қатысты айтатын болсақ, саясаттануда өткеннің стереотипін жою керек. Бүгінгі таңға дейін ол анық деп танылды, өйткені марксизм және ленинизм классиктері жазғандай: «Қайсыбір мәселенің саяси мәні, саяси мемлекеттің әртүрлі билігіне деген қатынасында» (Маркс К. К критике гегелевской философии и права. М., Э. Соч. т. 1. с. 360); «Саясат – мемлекеттік істерге қатысу, мемлекеттің бағыты, мемлекет қызметінің түрін, міндетін және мазмұнын анықтау» (Ленин В. И. ПСС, т. 33, с. 340). Бірақ, көрсетілген амал біржақты және саясаттың терең мәнін көрсете алмайды. Ол жалпы-қоғамдықты, барлық субъектілердің саяси мүдделерін есептеу негізінде жалпы мүддені көрсетпейді, ал тек қана мемлекеттік, бір-жарымдылықты ұсынады, ол тәжірибеде мемлекеттіліктің қоғам мен жекеліктен жоғары тұруына мүмкіндік беретін абсолютті басымдыққа алып келеді. Қоғамдық өмірдің жүйелік сапасы аз да болса саяси жүйеде көрініс табуы мүмкін, оның бір элементі болып мемлекет табылады. Ол жалғыз және басымды емес, өйткені азаматтық қоғам, адамдардың институционалданбаған қауымдастығының мүдделері жүйеден тыс қалуда.

Саясатта адамдардың институтталған және институттал-маған әлеуметтік қауымдастығының мүдделері шоғырланған. Сондықтан, саясаттану адамдардың әлеуметтік қауымдастығының саяси өмірінің дамуын, қызметтерін, құрылымын, заңдарын және үрдістерін зерттейді, сонымен қатар олардың саяси билік пен саяси мүдделерін қорғау қызметінде көрініс табатын шынай процесін көрсетеді.


126

Саясаттануда саяси қатынастардың қазіргі қоғамдағы биліктің қалыптасу процесі, қызметтері және дамуы, сонымен қатар қоғамдық билік негізінде адамдардың арасындағы қатынас мәні ашылады.

Бүгінде, саясаттануда әлеуметтік алаң мен коммуникациялық кеңістікте қалыптасатын адамдар арасындағы қатынас механизмі ретінде билікке қатысты көзқарас үстемдік етуде.

Саяси билік туралы концепцияларды ғылыми талқылау нәтижесінде, саясаттануда оның құралдық сапаларын ашып көрсету басымды, әрі негізді болып көрінеді. Айталық, басқару түрі, реттеу және бақылау, энергияны алу амалы және бағыттау; әлеуметтік қатынастарды жеңілдету құралдары: еркіндіктің қосымша дәрежесін беретін басымдық жүйесі; мақсат пен міндет қоятын ықпал ету түрлері. Аталған амалдар нәтижесінде биліктің мағынасы тек қана басқаруда емес, сонымен қатар, әлеуметтік болмыстың ерекшеліктерімен органикалық байланыста ашыла түседі.

Саясаттанудың зерттеу нысандары: білімнің қазіргі күйі, биліктің заманауи концепциялары, саяси жүйе процестері, көшбасшылық. Бірақ, саясаттану жинақталған саяси идеялар мен концепцияларды қайта ойлау мен қайта жасаусыз өміршең бола алмайды. Сондықтан, саясаттың жалпы теориясы саяси идеялармен шектеседі. Дәуірлердің әлеуметтік қатынастарының нәтижесінде дүниеге келген концептуалды қалыптастырылған және логикалық жағынан бүтіндей келетін саяси ілімдер, саяси билік пен қоғамдық қатынастарға және мемлекеттің құрылысына қатысты жүйеленген нақты білімдерден құралады. Басқа жағынан алғанда, саяси ілімдер тарихы тек қана тірі естелік немесе гносеологиялық құндылық ретінде емес, сонымен қатар заманауи саяси теориялардың ерекше лабораториясы ретінде үлкен мағынаға ие. Саяси ойлар тарихына жүгіну тәртіп бойынша, саясаттанудың қазіргі таңда өмірмен ұсынылып отырған фундаменталды теоретикалық мәселелерге қатысуына және заманауи саяси білімдердің жаңа түйіндерін анықтауға мүмкіндік беретін тиімді құралы болып табылады.


127

Саяси ойлар тарихы саясаттың үздіксіз қиындалу процесінің куәгері. Қазіргі саясатты ескі замандағыдай аңыздар көмегімен зерделеуге болмайды. Бүгін ол үшін жоғары деңгейдегі интеллектуалды қызмет керек, бұл саяси ғылымның бөлімдерінде жүзеге асырылуда.

Саясаттану, саясаттың жалпы теориясын зерттей отыра саяси жүйелердің құрылу, даму және тарихи ауысу заңдылықтарын анықтайды. Саяси жүйе қоғамдағы саяси қатынастардың негізгі мазмұнын іске асыратын саяси ұйымдар жүйесі ретінде қарастырылады. Саясаттануда жүйе мазмұнының концепциясы мен әлеуметтік мағынасы, тек қана әдіснамалық рөл атқармайды, сонымен қатар, аталған аспектілердің тәжірибелік мағынасына да ие. Саясаттану саяси жүйенің қоршаған ортаға бейімделуінің жоғары болуын қамтамасыз ететін амалдарды жасау мен әлеуметтік тиімділікті нығайту үшін жаратылған. Саясаттануда, саяси пікір таластардың ортасында саяси жүйеде плюралистік, парламенттік демократия түрлерін жүзеге асыру мәселесінің болуы кездейсоқтық емес. Саяси жүйенің өзгеруіне, қайта құрылуына және қызметіне байланысты, саяси қатынастардың барлық субъектілер қызметінің жиынтығы ретіндегі саяси процесс саясаттанудың зерттеу нысаны болып табылады. Саяси қатысу мәселесі, саясаттануда маңызды орындардың біріне ие. Ерте гректердің саяси тәжірибесі мен ойы, азаматтардың саяси өмірге қатысуының әртүрлі үлгілерін жасаған және талдаған. Саяси қатысу, саяси мәдениетті құрайтын құндылықтар, ұстанымдар, саяси мінез-құлық нормалары туралы пікір айтуға объективті мүмкіндік береді.

Саясаттанудың орталық зерттеу нысаны, саяси өмір субъектілерінің мәселелері болып табылады. Қоғамдық-саяси әдебиеттерде қоғамның саяси жүйесі мен демократия мәселелері бірінші кезекте, мемлекет пен қоғамды басқару істерінде бұқараның бірігуін ұйымдасу-құқықтық негізінде қарастырады. Бүгінде бұл амал ешкімді қанағаттандырмайды. Саясаттану аспектісінде жеке тұлға мәртебесінің теориясын жасау қажет, өйткені тұлғалық амал жеке адамның қызметін, дамуын және


128

жетілуін зерттеумен байланысты дәстүрлі мәселелерді шешуді тереңдете түседі. Тұлғалық амал, мемлекет пен тұлғаның тіке және кері байланыс заңдылықтарын, саяси жүйенің барлық құрылымдық элементтерін: бірлестіктер мен қозғалыстарды есептеу мен зерттеу деген сөз.

Саясаттануда тұлғаның саяси әлеуметтенуі деген нақты қалыптасқан түсінік бар. Ол тұлғаның саясатқа араласу процесін түсіндіру үшін қолданылады. Тұлғаның саяси әлеуметтенуіне ықпал ететін факторлар: отбасы, жұмыс, бұқаралық ақпарат құралдары, мектеп, шіркеу, қоғамдық ұйымдар. Бүгінгі күнде саяси әлеуметтену концепциясының құрылуына саяси ғылымның екі бағыты ықпал етуде: 1) дәстүрлі саяси теория, оның зерттеу нысанына, саяси қатынастар тарихы, саяси жүйенің құрылымы, оның институттары, мемлекет, партиялар жатады; 2) мінез-құлықтық талдау. Біріншілерден айырмашылығы, яғни институционалистерден, екінші бағыттың жақтастары зерттеу барысында электоралды мінез-құлыққа, саяси қатысуға және саяси мінез-құлықтың психологиялық сипатына (ұстаным, сенім, басқа да тұлғалық факторларға) ерекше көңіл аударады. Саяси әлеуметтену мәселесімен айналысатын батыстық зерттеушілердің жұмыстарын мұқият зерттесек, саясат пен адам арасындағы қарым-қатынас, жаңа ұрпақты демократиялық құндылықтар мен дәстүрлер негізінде тәрбиелеу, плюрализм сонымен қатар, адамның мінез-құлқы мен саяси санасының қалыптасуының жалпы заңдылықтарына қатысты көптеген ғылыми мәселелердің тиімді шешімін табуға болатын еді.

Саясаттанудың саясатты болжауда, әлеуеті үлкен. Саяси болжау – бұл болашақта саяси жүйенің әртүрлі кезеңдегі бағыты мен тенденциялық өзгерістерін, қызметін және жай-күйінің идеалды үлгісін жасау. Саяси жүйенің болашағын болжау, екі заңды білумен қамтамасыз етіледі – қызмет ету заңы және әлеуметтік жүйелер дамуының заңы. Ол, экономикалық процестерге кері әрекет ететін, қоғамның саяси қондырмасының қызметі мен дамуының ерекше заңдылықтарының әрекеттерін есепке алумен жүзеге асырылады. Бұл, саяси қызмет саласына


129

кіретін саяси болжаудың ерекшелігі болып табылады. Аталған процесті саясаттану зерттейді. Саясаттану объективті логикаға және саяси дамудың заңдылықтарына әрі қарай тереңірек енген сайын, сәйкесінше оның болжау рөлі өсе түседі.

Атақты американдық саясаттанушы Г. Лассуэл жазғандай: «Сәтті болжау, белгілі бір ойлау әдістемесін таңдауға тәуелді. Мысалы, саясаттың болашақ мәселелеріне ықпал ететін оқиғаның мазмұнын жан-жақты есепке алу керек. Демек, әлемді біртұтас ретінде назарда ұстап отыру қажет». (Цит. Ж. «Социально-политические науки», № 11, 1990. с. 94).

Халықаралық саясаттану немесе халықаралық қатынастар әлеуметтануы саясаттанудың органикалық бөлігі болып табылады. Бұнда ғылыми нәтиже, халықаралық қатынас ескі және дербес саяси жүйе дегеннен шығады. Бүгінгі күнде, саясаттанудың алдында қазіргі әлемдегі фундаменталды өзгерістерді есепке ала отырып, халықаралық қатынастарды теоретикалық қайта ойластыру міндеті тұр. Әлемдік қоғамдық дамудың өзгерісті кезеңі, таптық мүдделерден, мемлекеттік және ұлттық эгоизмнен жоғары тұруды, адамдарды ажырататыннан біріктіретінге ұмтылуды міндеттейді. Жаңа саяси ойлаудың негізінде, таптық және жалпыадамдық қатынас туралы, жалпыадамзаттық мүдделер мен құндылықтар басымдығы туралы жаңа әрі, ескіге қарағанда басқа ойлар жатыр.

Саяси ғылымның мазмұнында, халықаралық қатынастар динамикасының, ұлтаралық құрылымдардың, мемлекет аралық бірлестіктердің, әлемдік дамудың жолдарына қатысты әртүрлі көзқарастардың қақтығысы көрініс табады. Әлемде ғаламдану кезеңінде болып жатырған экономикалық, экологиялық, әлеуметтік-саяси және т. б. процестерге байланысты мәселелер, саясаттанудан тыс қалмайды. Бүгінгі күнде, «ақпараттық революция» салдарын бағалауда, көпжоспарлы саясаттанулық зерттеудің жүргізілуі, кездейсоқтық емес.

Қоғамтанулық ғылымдардың жүйесіндегі саясаттанудың орны туралы айтқанда, аталған ғылымның айналысатын мәселелерін талдаумен шектелмеу керек. Саясаттану – біздің елде


130

өзінің қалыптасу кезеңін бастан кешіріп отырған қоғамтанудың бір бөлігі екендігіне аса назар аудару маңызды. Түбегейлі, негізгі қатынастар мен байланыстарды ашып көрсететін өзінің пәні, заңдары, санаттар жүйесі бола тұра, саясаттану басқа да қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысты. Олардың өзара әрекеттесуінің негізі, ортақ зерттеу нысаны болып табылатын – қоғамның саяси өмірі. Әрбір қоғамдық ғылым қоғамның саяси өмірін, алдында тұрған арнайы мақсаттар мен міндеттер негізінде белгілі бір өзіндік көзқарастар арқылы зерттейді. Белгілі саяси ойшыл Морис Дюверже, саяси өмірді зерттеуде объективті қиыншылықтардың бар екендігін көрсетеді. Біріншіден, ғылыми зерттеуді, модельдерден ажырату қажеттілігі бар. Бізге мәлім болғандай, ғылыми теория фактіге негізделіп құрылады, ал модельдер идеология негізінде субъективті көзқарастар арқылы жасалады. Саясаттанушы аталған ерекшелікті ескере отыра, шексіз «идеологиялық деформацияны» барынша азайту қажет. Екіншіден, саясат қоғамдық өмірдің барлық саласында бар. Саясатқа ештеңе толықтай тиеселі емес және ол қоғамда бөлек, шектеулі саланы құрамайды, сондықтан оның ерекшелігін құбылыстардың саяси аспектісі құрайды. Көрсетілген қиыншы-лықтарды жеңу үшін, саясаттануда қандай ізденістер мен жаңаның элементтеріне нақты бірінші орын берілетінін білу қажет. М. Дюверже мысал ретінде төмендегілерді көрсетеді: саяси әлеуметтанудың мәселелеріне, таптар, әлеуметтік топтар түсінігі, «консенсус» түрлері және т. б. жатады; әлеуметтік психо-логияда: саяси ұстанымдар, электоралды мінез-құлық; саяси ғылымда: шешім қабылдау процестері, билеушілер арасындағы қатынастар, мәжбүрлеу құралдары және т.с.с. (Қараңыз. Ж. «Социально-политические науки», № 12, 1990. с. 78, 81).

Қоғам табиғаттың бөлігі ретінде өзінің дамуында әлем дамуының заңдарына бағынышты. Бұл дегеніміз, қоғамдық дамудың заңдылықтарын қоғам ретінде тану, олардың тәжірибелік қолданылуын ғылыми дүниетанымсыз және қоршаған шынайылық дамуының жалпы заңдарысыз мүмкін емес. Осыдан түсінікті болғаны, саясаттану үшін саясатты философиялық


131

негіздеу өмірлік маңызды. Онсыз, саясаттану саяси акциялар мен шешімдердің әдістемелік және дүниетанымдық бағыттарын анықтай алмайды.

Экономикалық теория ашып көрсететін экономикалық заңдарды талдау, саясаттану үшін саяси процестерде экономика-лық мүдделерді анықтауға мүмкіндік береді. Саясаттану, саяси шешімдерді жасау мен жүзеге асырудың механизмдерін зерттейтін құқықтану ғылымымен тығыз байланысты.

Саясаттанудың әлеуметтану және психологиямен байланысы көпжақты болып келеді. Саясаттану, философия, әлеуметтану және психология тоғысында концепция қалыптасты, ол концепция, жаңа ұрпақ саясатқа араласуда шыдамды, ынтымақты, әлемнің өзара байланысын түсінетін және әрбір тұлғаның өмір сүруге және еркіндікке құқығын сыйлайтын адамдарды тәрбиелеудің жолы ретінде қарастырылады.

Сонымен, «қосалқы пәндер» беретін білімсіз саясаттануды зерттеу, ақылға сыймайтын әрекет. Бұл саяси ғылымның даму логикасынан шығып отыр. Өз кезеңінде саясаттану, мемлекеттің қызмет ету мәселелеріне зейін қойып құқықтанудан бөлінген болатын. Бірақ, осыған байланысты, мемлекет қандай болу керек деген мәселеде құқықтық білімнің қажеттілігі жойылмайды. Азаматтық қоғамды зерттеу дегеніміз, саяси әлеуметтануды зерттеу деген сөз, ал адамдардың мінез-құлқын тану – саяси психология. Көрсетілген пәндер, жалпыәлеуметтанулық теория мен нақты әлеуметтанулық зерттеуді және психологияны қолданудың нәтижесінде дүниеге келді.

Қоршаған орта мен географиялық фактор мәселелерін талқылау нәтижесі, геосаясат деген аралас ғылымның пайда болуына алып келді. Саяси теория шеңберінде, саяси семиотикамен байланысты дербес пәндер заңды пайда болды. Қазіргі таңда коммуникативті саясаттану үлкен маңызға ие бола бастауда. Саяси философия, саяси тарих және саяси экономика, жоғарыда аталған және т. б. (бұл жерде аталмағандар) пәндер өздерінің терең дәстүрлерімен бірге, саясаттанулық рәсімделуде және саясаттың қиындығын, оның мазмұнының әралуандығын


132

түсінуге, адамдар санасындағы саяси өмір туралы түсініктерді реттеуге мүмкіндік береді.

Саясаттануда өзіндік заңдылықтар жүйесі бар. Жалпы, барлық заңдылықтарды үш негізгі топтарға бөлуге болады.

Бірінші топ, саяси-экономикалық салаға қатысты, өйткені, олар қондырманың элементі ретінде саяси билік пен қоғамның экономикалық негізі арасындағы қатынастарды көрсетеді.

Екінші топ, әлеуметтік салаға қатысты. Сөз, саяси биліктің ерекше әлеуметтік жүйе ретінде дамуында. Саяси билік жүйесінің негізгі заңдылығы тұрақтылықты нығайту.

Үшінші топ, саяси психологиялық. Олар билік пен тұлға арасындағы қарым-қатынастарды көрсетеді.

2. Саяси құбылыстар мен процестерді зерделеуде саяси ғылым зерттеудің әртүрлі әдістерін қолданады.

Саясаттануда оларды үш негізгі топтарға бөледі. Біз, бұл жерде Ломоносов атындағы Москва мемлекеттік университетінің ғалым-саясаттанушыларының көзқарастарын қолдаймыз.

Бірінші топқа саяси нысандардың ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған әдістерді жатқызуға болады. Бұл мақсатқа, саясат пен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттесуінен шығатын әлеуметтанулық әдіс сай келеді. Әлеуметтанулық әдіс әлеуметтік факторлардың ықпал ету жүйесін ашуға мүмкіндік береді, мысалы, экономикалық ұйымдасу, әлеуметтік теңсіздік түрлері, демографиялық факторлар, әлеуметтік психология және т. б., және саяси факторлар (саяси жүйенің ұйымдасуы, сайлау жүйелері, заңдылық, билік және т. б.). Саясаттанулық зерттеуде әлеуметтанулық әдіс жетекші орын алады.

Бірінші топқа құрылымдық-функционалды және жүйелік әдістер кіреді. Бұл әдістерді қодану, экономикалық дамудың сипаты мен саяси құрылыстың арасындағы, қоғамның урбандалуы мен адамдардың саяси белсенділіктері арасындағы, партиялар саны мен сайлау жүйесі арасындағы және т. б. байланысты ашуды көздейді.

Көрсетілген әдістердің міндетіне саясатты бүтін ретінде қарастыру жатады. Онда әрбір құрылымдық элемент өздерінің


133

арнайы қызметтерін атқарады және осы арқылы ортақ реттелуге ықпал етеді.

Бірінші топта бихевиористік әдістің маңызы ерекше. Ол жеке тұлғалардың және топтың мінез-құлықтарын нақты зерттеу арқылы саясатты зерделеуге бағытталған. Осы орайда, аталған зерттеулер эмпирикалық ақпараттарға негізделеді.

Бихевиористік әдістің концепциясы келесі негізгі талаптарға алып келеді:

1. Саясаттың басты субъектісі жеке тұлға.2. Саяси мінез-құлық әдістерінде, құбылыстың жеке табиғи

ерекшелігін көрсететін психологиялық себептер әрқашанда жетекші рөл ойнайды.

3. Саясаттануда адамдардың мінез-құлқын модельдеуді қолдану керек, өйткені, әртүрлі ұқсас жағдайларда болжау бар, саяси процеске қатысушылардың қадамдарын алдын ала көруге болады.

4. Саяси зерттеулерде математикалық есептеулерді, статистикалық мәліметтерді, анкеталық және басқа да сау-алнамаларды, компьютерлік техникаларды қолдану үлкен мүмкіндіктерге жол ашады.

Бірінші топ әдістері арасынан, саясатты нақты шешімдерді дайындау, қабылдау және жүзеге асыру процесі ретінде қарастыратын қызметтік әдістерді бөліп көрсетуге болады. Саясатты қызметтік әдістер тұрғысынан қарастырғанда қоғамды басқарудың ерекше түрі ретінде көрінеді.

Мәні жағынан алғанда қызметтік әдіске сыни-диалектикалық амал жатады. Оның құндылығы, саясатты жүзеге асырудағы қайшылықтарды сынау болып табылады. «Бұл әдістің тиімділігін плюралистік демократия мен қоғамды плюралистік ұйымдастыруды жақтаушылардың барлығы мойындайды, өйткені, плюралистік теория қайшылықтар қағидасына, әралуан идеялардың бәсекелестігіне, құндылық бағыттарға, индивидтер мен әлеуметтік топтардың саяси, экономикалық және мәдени институттарына негізделеді». (Основы политологии. М., 1992, с. 16–17).


134

Саясаттанулық зерттеулерді екінші топтың әдістерінсіз жүргізу ойға сыймайтын әрекет. Ғалымдар екінші топқа жалпылогикалық әдістерді жатқызады. Олардың қатарында: анализ және синтез, индукция және дедукция, абстрактілеу және абстрактіден нақтылыққа өту, тарихи және логикалық талдауды ұштастыру, ойша эксперимент, модельдеу, математикалық, кибернетикалық, болжамдық және т. б.

Саясаттануда қолданылатын үшінші топтың әдістеріне эмпирикалық зерттеулердің әдістері жатады. Алдыңғы әдістер секілді бұларда саяси ғылымның монополиясына кірмейді, бірақ саясаттануға сәтті қызмет етеді. Олар: статистика, құжаттарды зерттеу, анкеталық сауалнама, лабораториялық эксперименттер, ойын теориясы, бақылау.

Сонымен, әдістемелік арсеналдың әралуандығын қолдану бір ортақ мақсатты көздейді – ол, нақты білімді және саяси процестер мен олардың дамуы туралы объективті мәліметтерді алу.

Осыған орай, саясаттанулық танымдағы амалдар мен әдістер туралы айтылғандарға қосымша ретінде саясаттануды, басқа да әлеуметтік-гуманитарлы бағыттағы пәндер секілді жаппай іздеу мен бассыздықтан максималды қорғайтын өмірлік маңызды пайымды көрсету қажет. Қазіргі қоғамтануда олар келесі ережелермен белгілі:

Біріншіден, саясаттануда ешқандай теориялық фанатизмге жол бермейтін шыдамдылық қағидасы үстемдік ету керек.

Екіншіден, саясаттану өзінің нәтижелерінің салыстырмалы екенін мойындауы қажет. Тек қана осы кезде, жемісті өзара әрекеттесу мен концептуалды баламаның сапалануы мүмкін болмақ.

Үшіншіден, саясаттануда басқа да ғылымдардағы сияқты, идеологтар мен мифологтардың пайдалануына жол берілмейді. Әдістемелік және кәсіби мәдениет ғылыми қызметтің, иллюзия немес утопияға емес, ал керісінше, пәндік байланыстардың негізінде жүргізілуін талап етеді.

Төртіншіден, саясаттануда қоғамтанудағы секілді адамды өзгерту міндетін қоюға болмайды, атақты француз саясаттану-шысы М. Корзье былай дейді «саясат адамды өзгерте алмайды,


135

бірақ адам өзі үздіксіз өзгеріп отырады». (Цит. Ж. «Социально-политические науки», № 9, 1990, с. 97).

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, аталған реттеушілердің арқасында саясаттану өзінің гуманистік мүмкіндіктерін сәтті жүзеге асыра алады деп пайымдауға болады.

«Политология, политика, современность». – Бишкек, 1997. – С. 5–16.

Аударған саяси ғылымдар кандидаты, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ саясаттану кафедрасының доценті Кеңесов А.А.

МЕСТО ПОЛИТОЛОГИИВ СИСТЕМЕ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК

Решение методологических проблем политологии, развитие ее как системы знаний немыслимы без четкого представления о познавательных возможностях этой науки, о ее объекте и предмете. Учитывая запоздалое признание политологии как науки в нашей стране, можно сказать, что уже многое сделано в разработке ее теоретического потенциала, собственной теоретической базы. Прежде всего, этому благоприятствовал все более расширяющийся за последние годы продуктивный и эффективный обмен политическими знаниями между западными и советскими учеными. Конструктивному обмену добытыми истинами, лучшей ориентации в состоянии политических наук, поиску новых путей к сотрудничеству ученых в решающей степени способствовали регулярно проводимые конгрессы, симпозиумы и другие научные форумы по линии Международной ассоциации политических наук (МАПН). В результате совместных усилий политологическая наука делает серьезные шаги к воссозданию более или менее адекватного образа окружающей нас действительности, и тем самым обретает системность, монистический характер. Политическим знаниям все более свойственными становятся нацеленность на обстоятельное изучение реальной политической практики, взаимосвязанность политических процессов в мире, сравнительный анализ социально-


136

политических ориентаций, прогнозирование новой политической ситуации. Мощным стимулятором исследовательского интереса в области политологии в нашей стране является происходящая революционная перестройка, которая неизбежно сопровождается чрезвычайной политизацией массового сознания.

Активная переориентация обществознания выдвинула в центр дискуссий вопросы науковедческого подхода к политической науке, требующие выявления общефилософских, гносеологических основ научного анализа политической реальности.

При определении сути любой отрасли науки самое главное –дать ответ на вопрос: что является объектом ее исследования? Не определив его, не очертив его границы, немыслимо постигнуть качественную определенность данной конкретной науки и присущие ей типы взаимодействия. Объект исследования политологии заключен в самом ее названии – теория политики и политические действия.

Что же такое политика?В научной литературе политика понимается как сочетание

борьбы и сотрудничества различных классов, слоев, обществен-ных течений и групп внутри страны и на международной арене на основе учета их своеобразных интересов.

Политике как сложнейшему общественному явлению уделяли огромное внимание Платон, Аристотель, Н. Макиавелли, Т. Гоббс, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Т. Пейн, Т. Джефферсон, А. Токвиль и многие другие мыслители прошлого. В изучении политики как науки есть немалый вклад и марксизма. Он связан с выявлением природы, сущности политики, определением ее места в системе материальных и духовных процесов. Научные исследования общественной жизни показывают, что политика представляет собой сферу, в которой концентрируются общественный разум и воля во имя управления социальным организмом. В политике находят выражение долгосрочные и краткосрочные программы общественного развития. Именно в этих программах заключены подлинные основы политики – экономические интересы. Известна формула В.И. Ленина


137

«Политика есть концентрированное выражение экономики» [Ленин В.И. Полн. собр. соч. Т. 42. С. 278]. Отсюда реальная по-Ленин В.И. Полн. собр. соч. Т. 42. С. 278]. Отсюда реальная по-]. Отсюда реальная по-литика может базироваться на учете тенденций экономического развития. Без этого любая политика обречена на провал, вырож-дается в авантюризм. В истории множество примеров того, когда политика терпела кризис из-за игнорирования определяющего влияния экономического интереса, а также географических усло-вий, демографических, культурных, социально-психологических особенностей населения страны. Последствия этих явлений бы-вают весьма трагическими. Например, в свое время в противопо-ложность ленинской идее добровольности всех форм социали-стической кооперации, искажая ее суть, чрезвычайными мерами насилия проводилась «сплошная коллективизация». Деревня была «обобществлена». Фактическим итогом реализации такой политики коллективизации явилось не только создание колхо-зов, но и огромный ущерб сельскому хозяйству: резко снизились урожайность и валовые сборы зерна, значительно уменьшилось поголовье скота, в результате голода в 1932–1933 гг. погибли мил-–1933 гг. погибли мил-1933 гг. погибли мил-лионы людей, произошло «раскрестьянивание» крестьянства на почве отчуждения их от средств производства и внедрения командно-административных методов управления.

Сегодня мы глубже осмысливаем истину, что только политика, отражающая назревшие потребности общественного развития, может дать желаемые плоды и служить фактором социального прогресса, реализации потенциальных энергетических возможностей масс.

Согласно диалектико-материалистической точке зрения, в фундаменте учения о политике лежат: во-первых, учение о базисе и надстройке, об определяющем влиянии в конечном счете экономики на политику, на государство, право; во-вторых, об активном обратном воздействии политики на экономическую, социальную жизнь; в-третьих, учение о классовых отношениях как основном содержании политики.

Политика, будучи надстройкой общества и возвышаясь над экономическими отношениями между классами, нациями,


138

народами, представляет собой уже новую, качественно иную область общественных отношений. Это прежде всего власть классовых отношений. «...Политика есть отношение между на-...Политика есть отношение между на-циями, классами...», – писал В. И. Ленин [Ленин В.И. Полн. собр. соч. Т. 49. С. 369]. Следует подчеркнуть, что политиче-]. Следует подчеркнуть, что политиче-ские отношения так же объективны, как и сами люди, классы, государства. Они складываются в определенную, закономерно функционирующую, изменяющуюся и развивающуюся систему – системы политических отношений, которая является основой и содержанием всей политической и идеологической надстройки общества – его политических учреждений, идеологических форм и т. д. Впрочем, основа субъективизма и волюнтаризма в области политики – это и есть игнорирование и отрицание объективного характера политических отношений людей, классов, наций и других больших общественных групп. Истоки такой трактовки политики, политических отношений восходят к работам И.В. Сталина. В «Марксизме и вопросах языкознания» говорится: «Базис есть экономический строй общества на данном этапе его развития. Надстройка – это политические, правовые, религиозные, художественные, философские взгляды общества и соответствующие им политические, правовые и другие учреждения» [Сталин И.В. Марксизм и вопросы языкознания. М., 1954. С. 5]. Многие годы приведенная сталинская ошибочная формула кочует из учебника в учебник, из статьи в статью. Соз-дается такое представление, по которому главной частью, ядром, стержнем надстройки общества являются не объективные поли-тические отношения людей, а субъективные факторы: «идеи», «взгляды»; государство же и другие учреждения должны лишь соответствовать им.

Мир политики – сложная, многослойная и многообразная система со своими подсистемами – государственно-правовой, законодательной, исполнительной, партийной, избирательной, политической философии, политической идеологии, политической психологии и т. д.


139

Главным атрибутом политики является государство, деятельность которого направлена на уравновешивание, обеспечение стабильности существующего общественного устройства. Таким образом, политика представляет собой специфическую форму взаимоотношений между классами и другими социальными общностями, которая связана, прямо или косвенно, с завоеванием, организацией и функционированием государственной власти.

Четкое научное представление сущности политики является основой объективного определения предмета и содержания науки о политике. Переходя к освещению проблем в рамках темы статьи, необходимо сосредоточиться на том, какими новыми знаниями в форме научных суждений об обществе эта конкретная теоретическая дисциплина обогащает в целом обществоведение. Науковедческий подход к политической науке предполагает установление характера взаимосвязей между этой научной дисциплиной и обществом: его политический, социально-экономической и культурно-психологической структурой. Нам думается, что известный политической мыслитель современности Морис Дюверже глубоко раскрывает назначение политической науки следующим образом в своем труде «Методы социальных наук» (1964 г.): «Политическая наука должна интересоваться: эффективным функционированием институтов – больше, чем их теоретической структурой; употреблением, которое получает власть – больше, чем юридическими формами, которые ее определяют, или философскими проблемами, которые она ставит (ее природы, сущности). Представляется, что можно было бы определить политическую науку как изучение того, что люди делают из институтов, которые управляют их совместной жизнью, и из идей, которые их оживляют (animent), будь эти идеи задуманы этими людьми или приняты в наследство от предыдущих поколений» [Цит. по: Социально-политические науки. 1990. №12. С. 81]. Можно привести высказывание друго-]. Можно привести высказывание друго-го известнейшего политолога Роберта Алана Даля. Он говорит: «...экономист и политолог могут одновременно изучать один и


140

тот же конкретный институт, но там, где экономисту следовало бы заняться проблемами, включающими поиск ресурсов, поли-толога должны интересовать проблемы, связанные с отношения-ми власти, руководства или авторитета...» [Там же. № 10. С. 89].

Важнейшим разделом политологии является история развития политической мысли. Концептуально оформленные и логически целостные политические учения, порожденные со-циальными отношениями эпохи, заключают в себе, с одной сто-роны, систематизированные конкретные политические знания, относящиеся к устройтву государства, политической власти и общественных отношений. С другой стороны, история полити-ческих учений имеет исключительное значение не только как живая память, гносеологическая ценность, но и как своеобраз-ная методологическая лаборатория современной политической теории. Обращение к истории политической мысли, как правило, оказывается эффективным средством для решения выдвинутых сегодня жизнью фундаментальных теоретических проблем, точ-ного обнаружения новых узловых точек, современного полити-ческого знания.

Методологически верный подход к политическим учениям прошлого требует того, чтобы понимать и оценивать в политологии их конкретно-исторический характер. Суть в том, что интерпретация ранее существовавших теорий является способом ориентирования в духовной культуре путем актуализации культурного наследия в его значимых для современности аспектах и параметрах. Советские политологи единодушно отвергают так называемый ревизионистский метод изучения истории идей. Как известно, сторонники этого метода утверждают, что любая система идей соответствует определенной фазе человеческого опыта, не обладает потенциалом, необходимым для самостоятельного существования, и уходит в прошлое с породившими ее историческими условиями. Историк идей, по их мнению, не должен заниматься исследованием научной ценности и значимости этих идей для современности [Проблемы политических наук. М., 1980. С. 105].


141

В свете сказанного история политических учений предстает как живое движение общественной мысли, совершающееся с разной интенсивностью и с разным успехом. Мы вправе не соглашаться с теми или иными поворотами этого движения, но это не умаляет нашего уважения к нему как процессу духовно-нравственного восхождения общества, интеллектуальной традиции. Именно через историю политической мысли можно глубоко осмыслить ответственность той отрасли научного знания, которая исследует политические проблемы и структуры, их роль в общественном развитии и международной политике, во взаимоотношениях государств на мировой арене.

Политология – наука, которая в системе обществоведческих дисциплин целенаправленно изучает общую теорию политики. Здесь выявляются наиболее общие закономерности становления, развития и исторической смены политических систем. Политическая система рассматривается как система политичес-ких ориентаций, воплощающая в себе основное содержание политических отношений в обществе. Политическая система классового общества имеет общие черты и признаки, которые свойственны всем без исключения конкретным политическим системам, существующим в пределах различных общественно-экономических устройств. В политологии концепция содержания и социального значения политической системы предполагает не только методологическую роль, но и сугубо практическое значение указанных аспектов. Кратко говоря, концепция политической системы наделяется не только апологетическими функциями, но и теоретическими возможностями для решения назревших в области политики практических проблем. Западные политологи и социологи считают, что теория политической системы призвана способствовать выработке рекомендаций по совершенствованию структуры политической системы, а также выработке мер, направленных на повышение ее адаптивности к окружающей среде и усиление социальной эффективности. В центре теоретических дисскусий в политологии находятся вопросы реализации демократии плюралистического,


142

парламентского типа в политической системе. Сегодня все более становится очевидной неприемлемость как противопоставления парламентаризма народовластию, так и элитарных, патерналистских идей и концепций. Большинство исследователей проблем политической системы общества склоняются к тому, что эволюция нашей политической системы будет выражаться в синтезе представительной, парламентской демократии с широкой инфраструктурой гражданского общества.

Объектом исследования политологии является политический процесс. Научное определение исходит из того, что политический процесс – это совокупная деятельность всех субъектов политических отношений, связанная с формированием, измене-нием, преобразованием и функционированием политической системы. В политологии глубоко изучается проблема политического участия. Еще Аристотель провозглашал полити-. Еще Аристотель провозглашал полити-ческое участие неотьемлемым признаком гражданина. Древне-греческие политическая практика и мысль создали тексты госу-дарственной жизни и политических учений. Но только спустя две тысячи лет эта мысль начала актуализироваться и осознаваться по-настоящему. Огромен вклад марксизма в разработку концеп-ции политического участия. В политико-философском плане К. Маркс определил одну из основных функций политического участия как соединение гражданского общества (многих, массы) и отдельных его членов с политическим бытием. В зависимости от степени этого соединения и появляется или исчезает демокра-тический элемент в государстве.

На уровень политического участия оказывает решающее воздействие реальная политическая ситуация, которая обусловлена экономическим, социальным и духовно-идеологическим состоянием страны, природой ее общественного строя, социально-классовой и национальной структурой. Немалое значение имеют мораль, нравственность, культура, национальные и собственно политические традиции. Политическое участие граждан как универсальное качество политической системы общества создает объективную возможность судить о нормах


143

политического поведения, установках и ценностях, образующих политическую культуру.

Центральной научной проблемой политологии является проблема субъектов политической жизни. Перед теоретической мыслью стоит задача переосмысления роли личности в политической жизни. В общественно-политической литературе проблемы демократии, политических систем тех или иных обществ зачастую рассматриваются главным образом с позиций организационно-правовых форм объединения масс в контексте управления делами общества и государства. Но сегодня этот подход никак не может удовлетворить. Истина состоит в том, что личностный подход существенно углубляет решение как традиционных проблем политической системы общества, демократии, государства, права и др., так и новых проблем, связанных с изучением их функционирования, развития и совершенствования.

Личностный подход предполагает изучение и учет закономерностей прямых и обратных связей личности и государства, всех других структурных элементов политической системы обновляющегося советского общества: партии, общественных объединений и движений, трудовых коллективов. В политологии следует искать научную разработку путей и условий реального превращения человека труда в главный субъект политической деятельности. «Нельзя говорить о трудовых коллективах, группах, слоях, а тем более классах как полноценных субъектах социалистической политики, если отдельный человек не ощущает себя центральной фигурой общественной жизни» [Токарева Л. И., Демин Г. И. Действующие силы и лица в политике при социализме // Социально-политические науки. 1990. № 8. С. 66–67].

Узловой теоретической проблемой политологии является политико-правовой статус личности. Надо признать, тема политических прав и свобод граждан до перестройки не имела своего достойного отражения в научных и других исследованиях. Декоративная демократия вела к лживому ее освещению. Приводится стандартный перечень цифр, якобы подтверждающий


144

реальность и широту использования политических прав и свобод гражданами (количество депутатов в Советах, народных контролеров, дружинников и т. д.).

В условиях революционного обновления общества политические права и свободы граждан, их осуществление стало весомым элементом общественно-политической жизни. Сегодня предметно говорится о социальной роли политической свободы граждан. Личность воздействует на общество и государство, на все стороны функционирования политической системы своим трудом, политической активностью, всей деятельностью. Причем сила этого влияния возрастает по мере социального прогресса, как результат все более активного использования гражданами своих политических прав и свобод, выполнения обязанностей, все более активного участия в формировании всех сторон общественной и государственной жизни. Таким образом, включение человека социального в механизм законов политологии способно максимально выявить все богатство предмета науки о политике.

Следует подчеркнуть, что в политологии под влиянием важнейших дискуссий утвердилось понятие политической социализации личности. Оно используется для описания включенности личности в политику. Факторами, влияющими на политическую социализацию личности, являются: семья, работа, средства массовой информации, школа, церковь, общественные организации. Становление концепции политической социа-лизации сегодня происходит под влиянием двух ориентаций политической науки: 1) традиционная политическая теория, основным объектом изучения которой были и остаются история политических отношений, структура политической системы, ее институтов, государства, партий; 2) поведенческий анализ. В отличие от первых, т. е. институционалистов, сторонники второго направления упор делают на изучении электорального поведения, политического участия и психологических характеристик политического поведения, политического участия (установок, убеждений, других личностных факторов). Внимательное


145

изучение работ западных исследователей политических социализаций даст возможность найти оптимальное решение научных проблем, связанных с взаимоотношениями политики и человека, воспитанием новых поколений в духе демократических ценностей и традиций, социалистического плюрализма, а также с общими закономерностями становления политического сознания и поведения человека, нового политического мышления.

Велик потенциал политологии в прогнозировании в политике. Политический прогноз – это разработка идеального образа состояния, функционирования, направления и тенденций изменения политических систем в различные периоды в будущем. Прогнозирование будущего политических систем обеспечивается знаниями двух видов законов – законов функционирования и законов развития социальных систем. Вполне закономерно считать, что политический прогноз является частью комплексного социального прогноза. Он осуществляется на основе и экономического прогноза, и учета действия специфических законов функционирования и развития политической надстройки общества, которая оказывает обратное воздействие на экономические процессы. В этом состоит специфика политического прогнозирования, входящего в сферу политической деятельности, чем и занимается политология. И по мере того, как в дальнейшем политология будет все глубже проникать в объективную логику, в законы политического развития, соответственно, будет возрастать ее прогностическая роль.

Органической частью политологии является международная политология или социология международных отношений. Научные выводы здесь исходят из того, что международные отношения представляют собой настолько же древнюю, насколько и самостоятельную политическую систему. Перед политологией стоит задача теоретического осмысления международных отношений с учетом фундаментальных изменений в современном мире. Переживаемый переломный этап мирового общественного развития обязывает подняться над классовыми интересами, над


146

государственным и национальным эгоизмом, перешагнуть через то, что людей разъединяет, и прийти к тому, что их объединяет. В основе нового политического мышления лежит новое, иное, чем прежде, представление о соотношении классового и общечеловеческого, приоритет общечеловеческих интересов и ценностей.

Таким образом, если вкратце подытожить все сказанное относительно познавательного потенциала политологии, то он связан с выявлением наиболее общих закономерностей становления, развития и исторической смены политических систем, изучением политических отношений общества, исследованием политических институтов, ситуаций, конфликтов, решений, руководства, международных отношений.

Говоря о месте политологии в системе обществоведческих наук, нельзя ограничиваться анализом того, чем занимается эта наука. Политология неразрывно связана с другими общественными науками. Для политологии жизненно важно философское обоснование политики. Без него она не может определить методологию и мировоззренческую направленность политических акций и решений.

Анализ экономических законов, раскрываемых политической экономией, дает возможность строго вычленить экономические интересы в политических процессах. Исключительно тесной является связь политологии с правовой наукой, которая изучает механизмы разработки и реализации политических решений.

Многосторонними являются связи политологии с социоло-гией и психологией. Именно на стыке политологии, философии, социологии, психологии образовалась концепция, сторонники которой видят пути к тому, чтобы новые поколения вошли в политику более терпимыми, миролюбивыми, осознающими взаимосвязанность мира и уважающими право каждой личности на жизнь и свободу.

Политология, как и все другие обществоведческие науки, обладает интеграционной функцией. Благодаря этому она избав-ляется от метафизичности, односторонности, комментаторства,


147

назидательности и нормативности. Интеграционная функция позволяет вести познавательную деятельность общественных наук единым фронтом, а политологии – стать теоретическим фундаментом принимаемых политических решений.

Статья опубликована в Вестнике АН КазССР. – 1991.– № 9. – С. 20–26.

ҚОҒАМДЫ ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУ ЖӘНЕ САЯСИ ЖҮЙЕНІ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ

Саяси құбылыс ретінде демократия көпқырлы болып келеді, әрі ол біртұтас тірі ағза іспетті. Бұрынғы және қазіргі заманның ойшылдары демократиядағы жалпыадамзаттық құндылықтарды адамдардың өзара ықпалдасуына жол ашатын көпжақты әлемнің негізі деп сипаттаған. Дәл осы тұрғыдан алып қарағанда демократия дегеніміз:

- біріншіден, демократиялық конституциялық мемлекетте болатын өкілдік билік жүйесі;

- екіншіден, қоғамның барлық мүшелерінің өз әлеуметтік және саяси бет-бейнесін тануына, басқалармен әрекеттесуінің мәні жайлы, ұжымы, өз елі және басқа елдер туралы объективті түрде ой түюіне мүмкіндік беретін шынайы бостандық жағдайы;

- үшіншіден, саяси шешімдерді әзірлеу, консенсусқа ұмтылу кезінде азаматтар мен өкіметтің, түрлі саяси күштердің арасындағы диалогқа мұрындық болатын әлеуметтік коммуни-кация;

- төртіншіден, мемлекеттік мекемелер мен ұйымдардың, түрлі мемлекеттік емес институттардың, партиялар мен қозғалыстардың, жеке бизнестің, кооперативтердің, отбасылар-дың заңдық негізде ұйымдасқан түрде, азаматтық негізде қарым-қатынасқа түсуі.

Демократияның басты тірегі – заңның үстемдігі және баршаның заң алдындағы теңдігі.


148

Барлық посттоталитарлық қоғамдар, соның ішінде Қазақстан қоғамы, дәл осы аталған сапалық қағидаттарды құрметтеуге ұмтылу арқылы демократия «мектебінен» өтіп келеді.

Заманауи демократияның механизмдері халықтың дербестігі мен өзін-өзі басқару құқықтарын жүзеге асыруына қаншалық мүмкіндік беретініне саясаттанулық талдау жүргізіп көрейік.

Бәрімізге белгілі, демократияның бастауы – ұлттық бірлік. Яғни, демократиялық деп танылған ел азаматтарының басым бөлігінің қазіргі саяси қоғамдастыққа қатыстылығын ешбір ескертусіз мойындауы. Ұлттық бірлік конституция-лық құқыққа негізделеді. Мынадай бір ақиқат бар: либералдық конституциялық қоғамда жеке адамның еркіндігі конституциялық-құқықтық формаға, ал халықтың ерік-жігері демократияға әсер етеді. Осы бір қарапайым қағиданың айтпағы: мемлекеттік билік еркіндікті қолдап, қорғауы керек және оның қанат жаюына құқықтық және әлеуметтік тұрғыдан мүмкіндік жасауы тиіс. Ал, мемлекеттік билік дегеніміз – шынайы гомогенді қоғам құрып, тиімді интеграция қалыптастыруға мүмкіндік беретін мемлекет өкілдерінің құқықтық одағы.

Конституцияның ең басты міндеті – негізгі құқықтарды легитимдеу. Ол «төменнен» билік етуді, демократиялық мандаттың уақыт тұрғысынан шектеулі екендігін және оның мерзімді түрде жаңарып отыруының қажеттігін, биліктің адалдығын, сын мен бақылаудың заңдастырылуын, оппозицияның қажеттігін, азшылықтарды қорғауды, басқарушылар тағдырының халықтың сенімі мен консенсусына тәуелділігін, сұхбат пен компромисс үкіметтің максимасы, оның азаматтарға жақындығының белгісі екендігін дәріптеуі тиіс.

Негізгі құқықтар азаматтардың жеке өмірін шектен тыс саясиландырудан конституциялық тұрғыдан қорғайды, сонымен қатар әр адамның саяси өмірге араласуына мүмкіндік береді. Әр азаматқа негізгі құқықтарының аясында жан-жақты бостандыққа кепілдік бере отырып демократиялық мемлекет қоғамдық пікір қалыптасып әрі ескеріліп отыратын, этикалық және эстетикалық мәдениет артатын, ғылыми жетістіктерге жететін және дін


149

құрметтелетін демократиялық ахуал қалыптастырады. Гегельдің тілімен айтсақ, конституциялық құқық субъектілерінің еркіндігі қоғамның объективті рухын арттырады.

Атқарушы билікке қатысы жоқ объективті рух мемлекеттің ерік-жігерін қалыптастырады. Ол қоғамдағы қайшылықты мәселелерді талқылап, келісімге келуге, консенсустың нәтижесі болып табылатын заң қабылданғанша ымыраға жетуге ықпал етеді.

Сондықтан демократияландырудың өзіне тән механизміне толқталмай кетуге болмас, яғни демократия күштеп таңылмайды, ол өтпелі кезеңнің күрделі әлеуметтік-саяси мәселелерін шешудің арқасында өсіп-жетіледі. Әдетте күштеп таңылған демократияны қоғам үкім, бұйрық деп қабылдайды, ал бұл халықты екіұдай ойға жетелейді. Ал демократия жетістікке жету үшін Қазақстан қоғамында өз дамуының басты алғышарты ретінде демократияның қалыптасуына мүдделі әлеуметтік топтар қалыптасуы керек.

Қазақстанда конституциялық заңдылық бар. Әрі республика-ның бұл бейнесі Президенттің кітабында жан-жақты көрініс тапқан. Дегенмен, біздің жас демократиямызда игерілмеген нәрсе көп. Азаматтардың көпшілігі еркіндік мемлекеті ел азаматтарының еркін келісіміне негізделетінін түсінеді. Сонымен қатар еркін демократиямен келісу деген оның құқықтық тәртіпке мойынсұну сияқты шектеулерімен де келісу дегенді білдіреді.

Бұл оңай іс емес, себебі мұнда қоғамдық санада азаматтық этиканы жетілдіру мәселесі туындайды. Қазақстанның демократиясы үшін моральдық мәселе өздігінен орындалатын қалыпты жағдай емес, сондықтан азаматтар мен саясаткерлер рақымды азаматтарға берілгендігін айқын аңғартып отыруы керек. Тек осы жағдайда ғана еркін құқықтың моральдық мән-мағынасы пайда болады және азаматтық рух нығая түседі.

Біздіңше бүгінгі жағдайдағы ең өзекті ғылыми мәселе – бүкіл әлем өте салмақты заманауи құжат деп мойындаған Қазақстан Республикасының Конституциясы қайтсек қоғамның өмір сүру формасына айналады деген сұрақ. Конституциялық құқық пен


150

демократия тек теориялық ілімнің нысаны емес, тәжірибелік мәні бар жайттар.

Демократияландырудың басты ерекшелігі – әр елдің оған барар өз жолы бар. Әлемде бірдей мәселелерді шешуге ұмтылып, бірдей күштердің қатысуымен орындалатын, бірдей институционалдық салдары бар ұқсас екі демократия болмайды. Сондықтан, демократияға жету үшін әлдебір бұрыннан бар демократияның конституциялық заңдарын көшіру емес, өзіңде бар мәселелерді батыл түрде ашып көрсетіп, оларды шешудің тиімді механизмдерін іздеу маңызды.

Қазақстан қоғамы үшін демократияға барар жол егемен, тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуымен, ұлттық сана-сезімнің оянуымен, саяси салада ұлттық жаңғыруға деген ұмтылыстың артуымен ерекшеленеді.

Тәуелсіз ел дамуының басты қозғаушы күші – экономика. Экономикалық даму болмайынша, ұзақ мерзімге есептелген әлеуметтік бағдарлама әзірлеу де мүмкін емес. Өкінішке орай, біздің ғылыми зерттеулерімізде экономикалық өрлеу басты мақсат ретінде, ал үкімет жоғары экономикалық биліктің басты қайнар көзі ретінде қарастырылады. Қазақстан жағдайында негізгі өзекті мәселе экономиканы мемлекеттік реттеу мен жеке бастамаларды қолдаудың тиімді механизмдерін ойластыру болып табылады. Президент кітабында бұл мәселелердің көтерілуі өте маңызды. Дирижизм мен экономикаға араласпаудың арасындағы лайықты жолды таңдау әлемнің барлық елдерінде, бақуатты елдер мен кедей елдерде, дамушы елдер мен жоғары дамыған мемлекеттерде жүріп жатыр. Экономиканы өркендетудің жалпыға ортақ формуласы жоқ, дегенмен әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, стратегиялық шешімдер қабылдауда саяси күштердің арасалмағы, өндірістің құрылымы, сыртқы қоршаған ортамен байланыс және мәдени құндылықтар мен арман-үміттер ескерілуі керек. Мұндай жағдайда тұтынудың көлемі мен оны азайтудың шет-шегі айқындалуы тиіс. Болашақтағы табыс үшін тұтынуды кейінге қалдыру – тек биліктің саяси шешімі ғана емес, қоғамның жекелеген бөліктерінің үнемдеу туралы ұйғарымға


151

келуінің нәтижесі болуы керек. Демократияның алғышарты ретіндегі жалпыұлттық бірліктің негізі де осы ақпараттық ашықтықта жатыр.

Тәуелсіз егемен Қазақстанның дамуына өндірістің құлдырауы, инфрақұрылымның бұзылуы, халықтың әлеуметтік тұрғыдан өзін өзі жоғалтуы кедергі туғызып отыр. Әлемдік саяси тәжірибе көрсеткеніндей, адам дамуына (білім, денсаулық, тұрғын үй құрылысы, әлеуметтік қамсыздандыру салаларында) ерекше көңіл бөлінетін лайықты саяси жағдай жасалғанда ғана аталған мәселелерді шешуге болады. Сондықтан, декларациямен, көсемсөзбен алданбай, тұрақты әлеуметтік дамудың кепілі саналатын күшті азаматтық қоғамды дамытуға нақты қадамдар жасау керек. Билік құрылымдарында әлеуметтік дамудың жалғыз қозғаушы күші – өкімет деп санайтындар әлі де көп. Олар үкіметтік емес ұйымдар мен партияларды, қоғамдық қозғалыстарды әлеуметтік үдерістегі үкіметтің әріптестері емес, бақталастары деп қарастырады.

БҰҰ Бас хатшысы Бутрос Галидің «Дамудың күн тәртібі. 1995 жыл» деп аталған баяндамасында мынадай жолдар бар: «Демократия – қоғамды бөлшектейтін, мемлекеттің тұтастығына қатер төндіретін көптеген саяси, әлеуметтік, экономикалық және этностық мәселелердің шешімін іздеудің және реттеудің жалғыз ғана ұзақмерзімді құралы. Бәсеке аренасы және өзгерістердің механизмі саналатын демократия болмайынша, даму да тұрақсыз болады, әрі оған түрлі қауіп-қатер төнеді» (Б. Гали. Повестка дня для развития. 1995 год. Нью-Йорк, 1995. с. 76).

Батыс саясаттанушыларының пайымы бойынша, демокра-тияландыру дегеніміз – белгісіздікті институттау кезеңі, онда адамдар тобының билігі саяси нормалар мен ережелер билігімен алмастырылады. Бірақ азаматтарды жаңа жүйеге қайта әлеуметтендіру жүргізілмейінше, демократияландыруды жүргізу мүмкін емес. Бұл ұзағырақ уақытты талап етеді.

Посттоталитарлық қоғамның ерекшеліктері – әлеуметтік байланыстардың үзілуі және бірегейлік дағдарысы екені белгілі. Бірегейліктің дәстүрлі формалары жойылып, жаңалары баяу


152

қалыптасып жатады. Батыстың және шығыстың саясаттанушылық мектептерінде саяси құндылықтардың күш қолдану жолымен емес, біртіндеп өзгеру тенденциялары атап көрсетіледі:

1) белгілі бір құндылықтарға ие әлеуметтік топтардың ерекшеленуі;

2) салыстырмалы түрде бірдей экономикалық мүмкіндік-тердің берілуі;

3) қоғамның осал топтарына лайықты әлеуметтік жағдайдың жасалуы;

4) түрлі әлеуметтік топтардың идеалдары мен құндылықтарын құрметтеу;

5) тұлғаның құқықтары мен бостандықтарына конституциялық тұрғыдан кепілдік берілуі.

Қайта әлеуметтенудің арқасында саяси элитаның рөлі арта бастады. Модернизацияның агенті ретіндегі элитаны қалыптастыру Қазақстан үшін өте маңызды. Президент өз кітабында элитаның рөлі туралы асқан бір ыждағатпен айтып, оны саяси тұрғыдан алғандағы билікке бағытталған ең белсенді азшылық екенін дәл атап өтеді. Өкінішке орай, Қазақстанның қоғамдық санасында элита мәселесі онша дамымаған, тіпті мүлде дамымай қалған десе де болады. Біз билік элитасы мен бюрократия арасындағы биліктің қалай бөлініп жатқанынан, саяси элитаның орнын алмастырудың қандай жаңа әдістері мен идеологиясы бар екендігінен бейхабармыз. Жаңа саяси элита түрлі басымдықтардың негізінде қалыптасып жатыр, бұл көшбасшыларды таңдау мен рекрутинг жасаудың жаңа механизмдерін қалыптастырады.

Бұрынғы КСРО-ның одақтас респубикаларында, соның ішінде Орта Азия мемлекеттерінде, ұлттық сананың иеленушілері – интеллектуалдық, саяси және мәдени көшбасшылардың өте ықпалды этнократиялық тобы қалыптасқаны белгілі. Осы орайда туындайтын заңды сұрақ: Қазақстанда ахуал қалай? Президенттің, парламенттің айналасындағы зерттеушілер, академиялық ортаның, жоғары оқу орындарының ғалымдары осы маңызды мәселемен мықтап айналысуы тиіс: басқарушы


153

элита мен белсенді кәсіпкерлік құрылымдардың ұлттық-мәдени құрамының сәйкес келмеуіне байланысты қандай қиындықтар туындауы мүмкін екенін зерттеу маңызды.

Қазіргі таңда элитаның жалпы рөлі ғана емес, функционалдық рөлін де ой елегінен өткізу қажет. Элиталардың түрлі типтері түрліше рөл атқарады. Элитаның бір түрі мақсатқа жету қызметін атқарса, екіншісі жүйені бейімдеуші қызметін атқарады, ал үшіншісі тәлімнің эталондары мен шаблондарын қалыптастырады т. с. с. Қоғамның әлеуметтік құрылымы неғұрлым дамыған сайын элиталардың дифференциалдануы соғұрлым кең және терең болады.

Жалпы элита туралы теориялық ой-пікірге байланып қалмау маңызды екенін түсінеміз. Қазақстанның элитасы – идеалдағы ұғымдардан басқаша құбылыс. Біздің жағдайымызды қалыптасқан элита туралы айту әлі ертерек. Бүгінгі лидерлердің басым көпшілігі генетикалық тұрғыда большевизммен, кәсіби революционерлерді ұйымдастыру рухымен байланысты. Олар көбіне осылардың қасиеттерін иемденген. Ал нағыз элита ұрпақтардың бәлкім бірнеше буыны ауысқан соң қалыптасады. Жаңа элитаны құру кезіндегі басты қатер – этнократияның пайда болу қаупі. Егер біз өркениетті жолмен дамығымыз келсе осы қауіпті байқауымыз керек. Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, этнократиямен күрестің алғышарттарына тұтас қоғамды толық реформалау, оның әлеуметтік құрылымын және ұзақ жылдар бойы қоғамның барлық салаларында қалыптасқан психологияны түбірімен өзгерту жатады.

Ресейлік ғалым В. Волковтың айтуынша, этнократияны бейтараптандыру үшін: «…ауқаттылық пен бақуаттылыққа са-…ауқаттылық пен бақуаттылыққа са-яси биліктің тетіктеріне жақындығының емес, басқа тайпаның өкілдерін басып тастау не қуып жіберу жолымен емес, жасам-паз еңбекпен, өзін-өзі танытумен, шығармашылық және еркін кәсіпкерлікпен жететіндей жағдай жасау қажет». (Полис. 1993, № 2. С. 47).

Президент өз кітабында Қазақстан қоғамын жетілдірудің концептуалдық негіздерін айқындап берген. Қазақстанда


154

толыққанды азаматтық қоғамды қалыптастыруға басты кедергілердің бірі – батыс елдерінің саяси элитасына тән құбылыс интеграциялық көлденең байланыстардың жоқтығы. Бізде әлі азаматтық қоғамның басты негізі – «орта тап» қалыптаспай отыр. Бұл саладағы қоғамдық қажеттілік екі аспект аясындағы шаралар бойынша қанағаттандырылуы мүмкін. 1) мемлекеттік саясат Қазақстанда қалыптасып келе жатқан «орта таптың» жойылып кетпеуі үшін жағдай жасауы керек; 2) адамдардың әлеуметтік ұстанымдары, шаруаға көзқарасы өзгеруі тиіс; жаңа орта тап тиісті кәсіби деңгей мен құзыретке ие болуы керек.

Қорыта айтар болсақ, Қазақстанда халықтың басым көпшілігі саясатқа қызығушылық танытпай отыр. Олардың көпшілігі ел алдында тұрған әлеуметтік-экономикалық және саяси мәселелерді түсініп, бағалауға қауқарсыз. Дегенмен, қоғамдық санада бетбұрыс байқалады, тұлғаның азаматтық мәртебесі өзгеріп келеді.

Осыған байланысты саясаттану жөнінде бірер сөз айтсақ. Демократиялық саяси өзгерістер болмайынша, қоғамды демократияландыру мүмкін емес.

ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап америкалық және еуропалық университеттерде саясаттану кафедралары, оның артынан факультеттері ашыла бастады. Осындай тарихы бола тұра, Америка саяси ғылымдарының қауымдастығы 1951 жылы шыққан саяси ғылымның міндеттері туралы арнайы баяндамада «оған саяси әлеуметтенуге жататындардың бәрі кіреді» деген. Міндеттердің қатарында «азаматтың рөлін орындауға дайындау», «қоғамдық қызметке дайындау» және «халықаралық қатынастар саласындағы көзсіз надандықты түзету» кіреді («Полис» № 4. 1996, с. 143). Ал бізде саяси білімнің міндеттері басқаша, ал надандық мәселесі АҚШ-тағыдай күрделі емес деп айта аламыз ба?

Қазақстанда саясат мәселелерімен кәсіби тұрғыда айналыса-тындардың саны күн өткен сайын артып келе жатқанын ерекше айтуымыз керек. Сонымен бірге саясаттануға деген қоғамдық сұраныс та артып келеді. Бірақ, бір келеңсіз құбылыс байқалады:


155

бүгінгі таңда ғалымдардың арасында да, практиктердің арасында да саясаттану саласында құзырлымын деп еш негізсіз сөйлейтін адамдар пайда бола бастады. Ал ұзақ жылдар бойы монография жазып, оқулық шығарып, саясаттану мәселелерімен тікелей айналысып келе жатқан ғалымдар болса өздерінің кәсіби деңгейлеріне күмәнданып жүр. Бұл жерде провинциализмнің, профанацияның қаупі ерекше.

Аристотель саяси ғылымды басқа барлық ғылымдардың патшайымы деп атаған. Ал патшайыммен тілдесу үшін тек амбиция ғана емес, амуниция да керек.

Президенттің «Ғасырлар тоғысында» кітабында саясаттануға қатысты көптеген өзекті мәселелер кеңінен қозғалған. Бұл аталған еңбектің қоғамның саяси мәдениетін көтерудегі ерекше маңызын да ұмытпауымыз керек. Бұл еңбек саяси әлеуметтенуге қосылған сүбелі үлес деп шүбәсіз айта аламыз.

Т.Т. Мустафин Методические и научные проблемы политологии. Ответственный редактор и составитель М.С. Машанов.

– Алматы, 1998. – С. 121–127. Аударған: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ саясаттану кафедрасының

аға оқытушысы, PhD докторы Сеңгірбай М.Ж.

ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ САЯСАТ

Әлеуметтік құбылыстардың рухани көрінісі ретінде саясат адамзат өмірінен ерекше орын алады. Саясат қоғам өміріне дендеп енген әрі қоғам ішіндегі, қоғамдардың арасындағы және қоғам мен өмір сүру ортасы арасындағы қарым-қатынастың ерекшеліктерін түсінуге бағытталған.

Тарихи тәжірибе көрсеткеніндей, саясаттың мазмұны саяси режимдердің табиғатына, қоғамдық тәртіптің бағдарларына және саяси болашақтың картасына байланысты болады.

Қоғамдағы әлеуметтік және әлеуметтік-саяси процестердің дамуындағы доминанттық тенденциялар саясаттың даму


156

тенденцияларына да әсер етеді. Дәл осындай тәсілдеме қазіргі қоғамдағы саясаттың ішкі мазмұнын зерттеудің объективті әдісі саналады. Бүгінгі әлем демократиялық принциптер орнығып, ол мемлекет өмірінің түрлі салаларында ықпал етуімен ерекшеленеді. Біздің көз алдымызда барлық континенттерде тоталитарлық режимдер бірінен кейін бірі күйреп жатыр. Бұл процесс бірде ілгері, бірде кейін кетіп жатқаны рас, бірақ әлем демократияландыруға қарай бағыт алып бара жатқаны даусыз. Бұл өзгерістің басты себебі – әлемдік өркениеттегі прогресс және оны кері қайтару мүмкін емес.

Әлемдегі демократияландыру үдерісіне сыртқы саяси фактор, халықаралық қатынастардың демократиялануы, экономикалық ықпалдастықтың артуы, мәдени және азаматтық байланыстардың қарқынды дамуы әсер етіп отыр. Бұрынғы саяси және идеологиялық қарсыластардың ортақ экономикалық кеңістік құру, жаңа жалпыеуропалық ғылыми құрылымдар қалыптастыру, ұлтаралық кикілжіңдерді шешу сияқты мәселелер бойынша ортақ шешімге келу мақсатында кездесуі осы күні ешкімге таңсық әрі фантастикалық жайт болмай қалды. Тоталитаризмді қалыптастырудың негізгі себебі – сыртқы қауіп факторы келмеске кетті.

Қазіргі жағдайда қоғамның демократиялануы тек мемлекеттік органдардың шешімдерімен айқындалмайды. Оған ел ішіндегі қоғамдық күштер мен жалпы әлемдік қауымдастық ықпал етеді.

Бірақ демократияландыру процесі әрдайым бірқалыпты жүрмейді. Кей кездері белгілі бір қоғамдық күштер оған табандылықпен қарсы тұрып жатады. Мәселен, Ресейде қоғамның полярлануы мен саясилануы, экономикалық даму қарқының бәсеңдеуі, халық тұрмысының төмендеуі, ұлтаралық конфликтілердің тым қатты ушығып, әскери қақтығыстарға ұласуы кесірінен демократиялану процесі кешеуілдеп отыр. Осы сияқты саяси, экономикалық және психологиялық қарсылықты демократиялық өзгерістер үдерісіне аяқ басқан басқа елдер де бастан кешіріп жатыр.

Демек, бүгінгі саясаттың басты мәселесі – жекелеген елдерде және жалпы әлемде формалары, ұлттық-аймақтық дәстүрлері,


157

әлеуметтік базасы мен әлеуметтік мүдделері, белсенділік дәрежесі, даму деңгейі және саяси мәдениеті жағынан әркелкі демократиялық күштер мен қозғалыстардың бірлігі мен өзара байланысын қамтамасыз ету.

Қазіргі қоғамдағы саясаттың негізгі мән-мағынасын түсіну үшін демократияның қалыптасуының қазіргі кезеңінің ерекшеліктерін бажайлап алуымыз керек. Мұнда саяси белсенділік пен мәдениеттің, әлеуметтік қажеттіліктер мен мүдделер құрылымының, тұлға беделінің, азаматтық қоғамның түрлі өкілдерінің әділдікке ұмтылысының артуы ерекше байқалады. Мұның барлығы субъект қызметінің саяси, мемлекеттік, әкімшілік, өкілдік, партиялық құрылымдардан жалпы халықтың қолына өтіп жатқанын айғақтайды.

Бүгінгі күні қоғамда демократияның басқа механизмдері жұмыс істейді. Бұрынғы билік формалары, соның ішінде либерал-демократиялық формалар бөлінбеген топ немесе таптар сияқты кең ауқымды әлеуметтік топтарға бөлінген біртұтас халық ретінде қарастырған болса, бүгінде әлеуметтік субъектілердің әрекет еркіндігіне негіздей отырып, көпжақты мүдделерді ұғынып, өзара келістіру қажет болады. Бұл қоғамда әлеуметтік құрылымдар мен мүдделердің дифференциациялануына алып келеді (толыққанды заңдық механизмдер жұмыс істеген жағдайда).

Тарихи тәжірибе көрсеткеніндей, қоғамның тұрақтылығына, азаматтардың бақуаттылығына негізделген жалпы әлеуметтік мүдде елдің гүлденуі мақсатында консенсус негізінде бір қарағанда бір-бірімен мүлде қабыспайтын мүдделерді бір арнаға біріктіретінін байқаймыз. Мұндай жағдай унификациялау жолымен емес, мемлекеттік, қоғамдық демократиялық механизмдерді қолдану арқылы лайықты «бітістіру» жолымен жасалып отыр.

Түрлі әлеуметтік топтардың әркелкі мүдделерін бір арнаға тоғыстыру азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бағытталуы тиіс. Бұл адамдық мақсат және онымен байланысты демократиялық міндеттер саясатта ақыр соңында барлығы адам мен оның мүдделеріне алып келетінін айғақтайды.


158

Мүдделердің ортақтығы тек көпжақты мүдделердің қайшылыққа толы бірлігі ғана емес, әрбір азаматты қоғам сыртқа теппей, керісінше ортасына тартатындай өзара байланысқа негізделген жаңа өмір салтын қалыптастыру деген сөз.

Демек, қазіргі қоғамдағы саясаттың басты ерекшелігі – әлеуметтік-саяси өмірдегі конфронтацияны, күш қолдануды түбірімен жойып, көпшіліктің бірыңғай ерік-жігеріне негізделген саяси тәжірибе қалыптастыру болып табылады. Түрлі қадамдарды біртұтас өмір сүру бейнесіне, іс-қимыл ережесіне айналдыратын адамдардың жеке және әлеуметтік іс-шаралары мен демократиялық моральдық әрекеттердің түпкі мақсаты да осында жатыр. Философия ғылымының тұжырымдарына қарағанда, адами индивидтер табиғатында қалыптасқан белгілі бір ортақ қағидаларға сүйенеді. Сондықтан, олар ортақ адамгершілік нормаларына бағынады. Ортақ нәрсе жоқ жерде адамгершілік те, құқық та болмайды. Осындай жағдайда оппозицияға тыйым салу саясатының қаупін ескерген жөн. Оппозицияның демократиялық әрекеттері барысында әлеуметтік компромисс туралы түсінік те өзгереді. Нағыз компромисс қандай да бір күш қолдану әрекетін жоққа шығарады, түрлі мүдделердің өзара байланысын ақылмен саралайды. Бір сөзбен айтқанда бұл–өркениетті даму логикасына сәйкес келетін рефлексивті саясат. Қоғамдық сана дайын болмағандықтан, биліктің демократиялық құрылымдарын рационалды түрде игере алатын азаматтық, саяси қозғалыстар мен ұйымдар жақсы дамымай тұрғандықтан демократиялық қоғамға өтуге лайықты негіздер қалыптаспаған уақытта реформалар саясатын әзірлеу өте қиын.

Әлемдік тәжірибеден белгілі, модернизацияланып жатқан қоғамда әлемнің кескіні түбірімен өзгеріп, түрлі әлеуметтік топтардың мәдени тұрмысын айқындайтын эгалитаристік құндылықтар жойылады, мұндай жағдайда қоғамның түрлі топтары ыңғайсыздықты сезіне бастайды. Қазақстан мен Қырғызстан, бұрынғы Кеңес одағының басқа республикалары осындай посткоммунистік режимдердің трансформациясы құбылысын бастан кешіріп жатыр.


159

Біздің елдеріміздегі модернизациялық саясаттың қандай ерекшеліктері болуы керек?

Ең алдымен, қоғамның барлық әлеуметтік топтары реформалар идеясын өз идеялары ретінде қабылдап, оны өз жеке мәдениеттерінің бір бөлігіне айналдыра білуі керек.

Саясат макроэкономикалық және макроәлеуметтік тұрақтылыққа, тұрғындардың түрлі бағдарламалар мен жобалардан шаршауын болдырмауға бағытталуы тиіс. Мұндай жағдайда өзара қайшылықтарды келісім, әріптестік саласын кеңейту, түрлі күштердің диалогы жолымен еңсерудің конструктивті әдістерін тауып, қолдану өте маңызды. Кезінде әйгілі саясаттанушы ғалым Мизес Людвигфон былай деп жазған: «Қоғам – мақсат емес, құрал, оның көмегімен қоғамның әрбір бөлшегі қоғамдық мақсаттарға жетуге тырысады. Ал қоғамның өзі бір адамның ерік-жігері екінші бір адамның ортақ мүддеге негізделген ерік-жігерімен түйіскенде ғана қалыптасады. Бір мақсатқа біріккен жерде ортақ еңбек пайда болады». Қазақстан мен Қырғызстан сияқты өтпелі қоғамдарда мүдделердің ба-лансын, әлеуметтік ағзаның біртұтастығын қамтамасыз ететін нақты механизмдердің қалыптасуына саясат жауапты бола-ды. Мұнда біз мемлекеттік интегративтік қызметтерін сақтау, билік құрылымдарын қалыптастырудың демократиялық механизмдері, оппозицияны заңдастыру және легитимдендіру, бәсекелі партиялық жүйенің қалыптасуы, консенсустық саяси мәдениеттің орнығуы, ұлттар арасындағы өзара сыйластық және әріптестік сияқты құндылықтарды меңзеп отырмыз.

Құрылымдық реформалар саясаты консенсустық типтегі саяси жүйені қалыпастыруды мақсат етіп қоюы керек. Сондықтан консенсустық мәдениетті, шешім қабылдау технологиясын меңгеру біздің елдеріміздегі модернизациялық саясаттың басты міндеттерінің бірі болып отыр.

Демек, қазіргі қоғамдағы іс-әрекеттің түрі ретінде саясат халықтың ерік-жігерін заңдастыру және институттандыру механизмдерін қалыптастыруы керек. Мұнда біз билік бөлінісі, өзін-өзі басқаруды ұлғайту, тікелей және өкілдік демократияның,


160

азаматтық қоғам институттарының тетіктерін нығайту, плутократияны жою, әлеуметтік байланыстарды деэтатизация туралы айтып отырмыз. Бұл – шаруаның бір бөлігі. Екінші бөлігі біздің елдеріміздегі артта қалушылықты болдырмауға қатысты. Қоғамдық процестердің күрделілігіне байланысты саясат біздің елдеріміздің даму ерекшеліктерін ескеруі тиіс. Дегенмен, мұнда консервативті-романтикалық утопизмнің жетегінде кетіп қалмау да маңызды. Адамның таңдау еркі өзінде, бірақ ол таңдауы салдары қандай болатыны беймәлім.

Өтпелі кезеңнің жалпы өркениеттік сипаттағы өзгерістерге негізделген жауапкершілігі мол саясатын қалыптастыру үшін ХХ ғасырдың 50-жылдары америкалық саяси ғылымның классигі Г. Лассуэлл ұсынған саяси процестердің алгоритмін жақсы түсінген жөн. Ол ойлап тапқан бес сұраққа жауап беру арқылы жаңару саясатының мазмұнын ашып, осы жаңару әдістерін жетілдіруге болады. Олар: Қандай құндылықты бағыттарды тапқан жөн? Осы құндылықтарды жүзеге асыруда қандай тенденциялар бар? Болашақ дамудың ықтимал бағыты қандай болуы керек? Бұл құндылықтарды жүзеге асыруда қандай саяси баламалар болуы мүмкін?

Америкалық және батысеуропалық саясаттанушы ғалымдардың айтуынша, осы бес сұрақ саясаттағы кез келген оқиғаны саралауға мүмкіндік береді. Дегенмен мұндай ауыр интеллектуалдық міндет тоталитаризмнің бұғауынан енді босап шыққан жас мемлекеттердегі ресми басшылықты, электорат өкілдерін, ғалымдар мен мамандарды ғана толғандырып отыр.

Мақала «Казахстанская правда» газетінде 1997 жылы 9 шілде номерінде жарық көрді.

Аударған: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ саясаттану кафедрасының аға оқытушысы, PhD докторы Сеңгірбай М.Ж.


161

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨРКЕНДЕУІ МЕН ЖАҢАРУЫНЫҢ САПАЛЫ ЖАҢА СТРАТЕГИЯСЫНА

Еліміздің жаңарған саяси жүйесінің қандай болғанын қалаймыз деген тұста бүгінгі өміріміздің өн бойындағы қайнаған қызу айтыс-тартыстар, өткір дискуссиялар қоғамның идеялық топтасуының жолдары жөніндегі өзекті мәселені төтесінен қояды. Қазіргі кезде ұлт болмысының түпкі негізі хақындағы дәйекті ұсынымдар дискуссиялардың басты нысаны ретінде көтерілмейді. Онысы толыққанды заңдылық болса керек, себебі, мәселе келешек қоғам атауының қандай болатындығында емес. Рухани рационализмге бой алдыра бергенше, тоталитаризмнен тұлғаның өзін-өзі қалыптастыруына кепілдік бере алатын, өмірдің бүкіл саласын қанағаттандыра алатын өркениетке өту жолдарын тереңірек пайымдау әлдеқайда маңыздырақ. Қазақстан Респуликасының өркениетті қалыптасуы тек ешбір тікелей еліктеусіз, жаңарудың өзіндік моделін қалыптастырған жағдайда ғана нәтижелі бола алады. Қазақстанның өркендеу үдерісіне келесідей факторлардың: көпұлттық, көпконфессиялық және ұзақ жылдар бойы қоғамның санасына сіңіп кеткен жеке меншікке деген теріс көзқарас, максимализм, мемлекеттік құрылымдардың үстем билігін мойындаудың ықпалы зор. Өркениетті дамудың жалпы қорытындысы тек осы көрсетілген факторларды ескере отырып жасалуы қажет.

Өркениетті қоғамға өту үдерісін тарихи кезеңнің алдын-ала жазылып қойған нәтижесіне иланушының тарихи фаталистік ойына балама ретінде қарастыра отырып, халықтың ұлттық абыройының қалпына келуі мен жаңа біртектілігінің бірқатар теориялық мәселелеріне тоқтала кеткен жөн.

1. Өркендеу процесі контексіндегі ұлттық мемлекет идеясы

Бүгінде саяси санамызда посткоммунистік елдердегі трансформация процестерінің мәні тереңірек зерделене бастады. КСРО-ның ыдырауының басты нәтижесі тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, ұлттық егемендік алуы еді. Мұндай нәтиженің


162

яғни унитаризммен қамтамасыз етілген біртұтастығы мызғымас партия, командалық-әкімшілік жүйе және зорлық пен террорды қолданып келген тоталитарлық режим арқылы өмір сүріп келген кеңес империясындағы дағдарыстың шешілуінің бірден-бір жолы болғанына күмән келтіретіндер аз.

Қазақстанның өз егемендігін жариялауы оның тарихындағы Қазақстан Республикасының негізінің салынуына және мемлекеттермен тең құқылы ара-қатынасының дамуына маңызды сәттің келгенін көрсетеді.

КСРО-ның құрамында болған бұрынғы одақтық республиканың орнынан пайда болған жаңа ұлттық-мемлекеттік құрылым ұлт-мемлекетке тән қасиеттерге ие еді. Бұл құрылымның саяси шынайылық тұрғысында Жаңа заман қарсаңында пайда болғаны белгілі. Тек ұлт-мемлекетте ғана территория (шектелген кеңістік) белгілі бір қалыпқа келіп, біртұтас азаматтық қоғам қалыптаса алады. Мемлекеттің өз құрылымын өзі шешуінің осындай маңызды сәттері, шындығын айтқанда, әлдебіреудің ойлап тапқаны емес, саяси дамудың нақты эволюциялық деңгейінің көрінісі еді. Әбжіл тарих ұлт-мемлекет моделін таңдаудың көптеген саяси мәселелерді айтарлықтай ұтымды шешуге мүмкіндік беретініне куә. Ең бастысы, қоғамдық қатынаста: біртұтас азаматтық қоғам қалыптасып, біртұтас саяси-құқықтық стандарт пайда болады. Нәтижесінде, бұрынғы жеке/топтық/бостандық пен жеңілдіктер енді жалпыға бірдей адам мен азамат құқығына айналды. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында орын алып жатқан саяси жаңару ұлт-мемлекеттің саяси мұрасына толық арқау болады деуге негіз бар. Ата заңымызда ұлт-мемлекеттің саяси мәдениетінің элементтерінің мойындалуы, ең алдымен бірыңғай құқықтық тәртіп пен азаматтардың заң мен мемлекет алдындағы теңдігі осыған куә.

Өкінішке орай, ұлт-мемлекеттің мән-мағыналық ядросы аз бұрмаланып жүрген жоқ. Өрескел түсіндірмелерде ұлт-мемлекет ұлттық мемлекет немесе этникалық мемлекет тәрізді түсіндірілуде. Бұл теориялық тұрғыда бұрыс қана емес, сонымен


163

қатар, таза этникалық мемлекет утопиясы ретінде қауіпті де. Мысал ретінде «отан» ұғымын алайық. Бұл көп қырлы ұғым – оның ішіне жанұя да, қоршаған орта да, кәсіп те, ықпал шеңбері де, сенім де, халық та, өркениет те, т. б. кіреді. Осы құрылымдардың бірін бөліп алып, қалғандарынан жоғары қойсақ, қоғамға төнген қауіптің басы болар еді. Осылайша, қандай да бір этникалық қауымның мүддесін немесе қандай да бір діннің нормаларын абсолюттеуге негізделген ұлттық мемлекет сөзсіз әлемдік қауымдастықтан аластатылуға, ел ішіндегі болжап болмайтын әлеуметтік-саяси кедергілерге, соғысқа әкеліп соқтырады. Бұған Таяу Шығыстағы жағдай мысал бола алады. Сол сияқты моноидеологиямен қамтамасыз етілген тоталитаризм де өзін ақиқат пен игіліктің көрінісі ретінде жариялауы және кез-келген бөгде пікірді жойылуға тиіс жауыздық ретінде қарастыруы арқылы «Отан» ұғымын сөзсіз қақтығыс тақырыбына айналдырып жіберген болатын. Қоғамымыз саяси жүйеге зорлықпен бағындырылып, белгілі бір идеологиялық ойға сәйкестендірілген кешегі тоталитарлық шындығымыз дәл осындай еді. Ол кезде шын мәнінде ақиқат саяси өмір тоқтап қалған болатын. Әлем әлеуметтік жүріс-тұрыс саяси құралдарының көмегімен реттеліп отыратын, ал экономика болса, алдын-ала жоспарланған саяси бағытта дамитын кезеңге енген еді. Нәтижесінде тоталитаризм ішкі-сыртқы сөзсіз дағдарысқа келіп тірелді. Дағдарыстың аса маңызды себеп-салдарлық факторлары билік режимінің демократиялық еместігінде, қоғам дамуының үдерісін бағалаудың доктринерлік және адамгершілікке қарсы тәсілінде, көпұлттық мемлекеттің тұрақтылығының қалыптасуындағы этниканың және діннің рөлдерінің тиісінше бағаланбауында болатын. Белгілі 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғасы кеңестік федеративті мемлекеттің формальдылығы және ұлттардың шынайы ұлттық қайта өркендеуіне мүмкіндіктері болмауы кесірінен ондаған жылдар бойы жиналып қалған ұлттық мәселелердің кенеттен шиеленісуінің көрінісі еді. Қоғамдық қатынастар құрылымының жоғарыда көрсетілген модельдерінің сәтсіздікке ұшырайтынын


164

түсіну бұрынғы социалистік елдерде билік ауысып, коммунистік партияның монополистік рөлі тоқтаған аласапыранға терең талдау жасауға итермелейді. Бұрынғы одақтас мемлекеттердің көпшілігіндегі сияқты Қазақстан Республикасындағы түбегейлі реформалардың да негізінде жатқан жария бағыттардың төркіні адам өмірі мен еңбегі үшін заманауи өркениетке лайық алғышарттар жасау болып табылады. Атап айтқанда, ең алдымен азаматтық құқықтар мен бостандық, ұлттық-этникалық, саяси, жыныстық, жас белгілері бойынша кез-келген кемсітушіліктің болмауы, адамның өз көзқарасы мен рухани мүддесін өз бетінше таңдау еркі, ар-ождан еркіндігі. Дәл осындай ояу азаматтық қоғам «Отан» ұғымына лайығырақ болады. Азаматтық қағида мен азаматтық қоғам ұлттық ерекшеліктерді байсалды түрде мойындай алады. Ондай жерде өз халқын әсіре жоғары қою орын алмайды, бұқара санасын жаппай билеуге жол берілмейді.

Азаматтық қоғамның әмбебап және негізгі қағидалары «Отан» ұғымының ешбір қырына күмән келтірмейді, себебі азаматтық қағида бәрінен биік тұрады. Азаматтық қоғамда жалпы адамзаттық құндылықтар жоғары тұрғандықтан азаматтық қатынастардың барлық құрамдас бөліктерінің қалыптасуы мен тепе-тең дамуының бейнесі болып табылатын адамзат қоғамы немесе мемлекет бола алады. Ақиқатында бір ұлтқа табынуды болдырмау үшін азаматтық қоғам қағидаларын мейілінше кеңірек және тереңірек насихаттап отыру қажет. Тек осы қағидаларға негізделіп құрылған қоғам ғана пайда болуы мүмкін қақтығыстар мен соғыстардың жеткілікті түрде сенімді алдын ала алады. Ешбір сенім, дін, ешбір идеология мемлекеттік доктрина бола алмайды. Мемлекет адам құқығы мен бостандығы идеяларына сүйенуі тиіс. Қазақстан Республикасы Конституциясында дәл осы қағида көрініс тапқан. Ата заңымызға сәйкес реформалаудың басты саяси міндеті тұлғалар мен қоғамның мүмкіндігін толық ашу, қоғамның мемлекетті толық бақылауы болып табылады.

Осылайша, ұлт-мемлекет дегеніміз – жалпы ұлттық келісімге қол жеткізген біртұтас көпэтникалық құрылым болып табылады. Қазақстан дәл осындай саяси қалыптасқан әлеуметтік мәдениетті


165

қауымдастыққа айналуға тиіс. Қазақстандық ұлт-мемлекет (осылай атай берейік) өзінің өркениетті қоғам құрудағы шын мәніндегі биік мақсаттарына сәйкес болуға тиіс.

Посткоммунистік режимді жаңарту нәтижесінде азаматтық қоғам негізіндегі бұндай аумақты (шектелген кеңістікті) қалыптастыру халықтың көп бөлігінің тарихи қалыптасып қалған менталитетінің шеңберіне сыймайтындығы сөзсіз.

Сондықтан, әрбіріміз ұлттық шектелу мен ұлттық үкімет дәуірінің артта қалғанын тағы бір рет терең зерделеуіміз қажет. Бүгінгі күннің сұранысы басқа. Үкімет пен мемлекет аумақтық болуға, белгілі бір географиялық кеңістікте тұрып жатқан адамдардың мемлекеті болуға тиіс.

Көпұлтты Қазақстан үшін интеграциялық мәнінде белгілі бір ұлтқа емес, қазақстан мемлекетіне тиесілік, мемлекеттік қауымдастықпен ерекшелену тиімді.

Бұл тұрғыдан, титулдық этностың мүддесі мен құндылықтарының басымдығын қамтамасыз ететін ұлттық мемлекет құру демократиялық емес болып табылады.

Қазақстан Республикасының Күніне арналған баяндамасында Президент Н.Ә.Назарбаев: «Біз демократиялық қоғам құрудамыз, ал демократияның басты қағидасы, бүкіл әлемде сөзсіз мойындалғандай, азаматтық құқықтар мен жалпыадамзаттық құндылықтардың басымдылығы болып табылады. Сондықтан да. «Қазақстан – бүкіл қазақстандықтардың Отаны» деген тезис біздің ішкі саясатымызда бұрынғысынша доминанталық болып қала береді», – деп атап өтті ( Казахстанская правда, 1994 / 25 қазан).

2. Ұлттық сана және ұлттық бірегейлену мәселелеріҚазіргі таңда біз шиеленіскен ұлттық сана кезеңін бастан

кешіріп жатырмыз. Оған себеп көп. Олардың негізгілері – мызғымастығын билік арқылы қамтамасыз етіп отырған КСР Одағы кезіндегі халықтардың бейшара жағдайы. Зорлап таңылған унитарлықтың, орталықтандырудың, біртілділіктің кесірінен халықтар өздерін еркін сезіне алмады. КСРО-да ұлттық мәселенің ресми түсіндірмесі адамдардың жаңа тарихи


166

қауымдастығы ретінде «кеңестер халқы» ұғымынан көрініс тапты. Бұл түсіндірменің артында командалық-әкімшілік жүйенің көмегімен халықты ұлтсыздандыру, халықтардың әдет-ғұрпына, мәдениеті мен тарихына қайшы келетін мәжбүрлеп таңылған өмір салты, мінез-құлық, жүріс-тұрыс тәртібі мен заңдары сияқты қаптаған мәселелер жатты. Осыдан келіп халықтардың бұрынғы (одақтық) біртұтас көпұлтты саяси құрылымның шеңберінде интернационалануға емес, керісінше әлемдік қауымдастыққа өзіндік егемен мемлекет ретінде қосылуға ұмтылысы пайда болды.

Демократия, жариялылық, плюрализм ұлттың өз материалдық және рухани құндылығына деген көзқарасын бейнелейтін ұлттық санасын оятып, басқа ұлттық-этникалық топтармен ара-қатынасындағы өз мүддесін түсінуіне ықпал етті.

Ұлттық сананың өсуі ең алдымен ұлт ынтымағының пролетарлық ынтымақтан күштірек екенін дәлелдеп берді. Шиеленіскен ұлттық сана тек титулды ұлыстарда ғана қатты білінеді деп ойлауға болмайды. Қазақстан Республикасында, мәселен, бұл жергілікті ұлт ретінде қазақ ұлтына қатысты. Біздің пікірімзше, олай ойлау шын мәнінде атүсті болып табылады. Иә, тез арада жергілікті ұлттың басымдылығын бекітуге тырысқан айқын ұлттық режим орнатылған жерде ондай айыпқа негіз болуы сөзсіз. Демократияға, ұлттық мәселелерді шешуге талпынған көпұлтты республикаларда ұлттық идентификация басқаша көрініс табады, яғни, басым этносқа жеңілдік беруге қатысы жоқ көрініс ретінде болады. Ұлттың өзін-өзі тану идеясын жүзеге асыратын ұлттық идентификация ұлттың өркениетті қоғам шеңберіне кіруінің ұлттық алғышарты болып табылады. Психологиялық деңгейде бұл үрдіс тұлғаның тұрақтылық пен перспективаға қол жеткізуіне жағдай жасайды. Мәселе коммунизмнің күйреуі кезінде этникалық тұлғаның басты әлеуметтік тірегі болып қалуында. Этникалық идентификацияның тиімділігі оның тек біршама саяси құқықтар беретіндігінде ғана емес. Этникалық идентификация шын мәнінде халықтың тарихы мен мәдениетін қайта жаңғыртуын, тұрмысы мен дәстүрін


167

қайтаруын, тілін, дәстүрлі қолөнері мен ұлттық өнерін қалпын келтіруін меңзейді.

Әлі күнге империялық санадан арылмаған адамдарда ұлттық идентификацияны қамтамасыз ету шаралары секем тудыруы мүмкін. Мұндай сезім адамдардың рациональды-құндылықты ойларын ұлттық-этникалық ортақтық негізде еркін білдіруіне, адамның рухани және әлеуметтік-саяси өмірде өзін-өзі тану құқығын анықтайтын ұлттық идентификацияның демократиялық мазмұнын түсінбеу кесірінен пайда болады. Екіншіден, ұлттық идентификацияның белгілі бір ұлтқа ғана емес, жалпыға ортақ құбылыс екені объективті түрде әрдайым мойындала бермейді. Шындығында динамикалығы мен кең таралуына тарихи дамудың тиісті нақты бір кезеңдері себеп болған ұлттық қауымдық сезім кез-келген халықтың өмірінде адам санасының дамуының негізгі табиғи әлеуметтік-психологиялық тетіктерінің бірі ретінде көрініс табады.

Саяси мағынасында ұлттық сананы қалыптастыратын этникалық идентификация прогрессивті процесс болып табылады. Бірақ, тек өз ортақ белгілерін басқаларға қарама-қарсы қоя білсе ғана.

Ұлттық сананың дамуының түпкілікті демократиялық мағынасы оның халықтардың «кеңестер халқы» деген тұжырымдаманы қолданған коммунистік идеологиядан және унитаризм мәжбүрлеп таңған командалық-әкімшілік жүйеден толықтай рухани босануының кепілі болуында. Жағымды процесс ретінде ұлттық идентификация қазақстандық ұлт-мемлекеттің ешбір мәжбүрлеу құралдарысыз және мәдениеттің бірыңғай режимін жасамай-ақ саяси құрылым ретінде қалыптасуын көрсетеді. Әлеуметтік, этникалық, саяси және идеологиялық сан-алуандық әлсіздіктің емес, керісінше күштіліктің кепілі болатынын қоғам түсінуге тиіс.

Ұлттық идентификация адамзаттың, экономиканың және әскери қуаттың тепе-теңдігіне қол жеткізудің ескріген қағидала-рына сүйене алмайтын қазіргі заманғы өзара тығыз байланысқан және өзара тәуелді әлемнің даму логикасына сәйкес келеді.


168

Кез-келген көпұлтты мемлекеттің өмір сүру қабілеті мемлекеттің қатал орталықтандырылуында емес, халықтар достастығының әлеуметтік мазмұнын өнегелік-психологиялық қағидасына, қоғам дамуының қозғаушы күшіне айналдыра алатын азаматтық қоғамның тиісті құрылымын құра ьалуында болып табылады. Демократиялық мемлекеттің ұлттық саясаты қандай да бір халық өз тарихы, мәдениеті мен салт-дәстүрі бойынша басқа халықтан кем емес, онысымен мақтана алады деген тұжырымға негізделеді. Интернационализм ұлттық идентификацияға ешбір қайшы келмейді. Талқыланып отырған мәселе барысында интернационализмді әрбір ұлттың еркін дамуына жол беру, оның мәдениетінің өзіндік ерекшелігін мойындау, мәдени ынтымақтастықтың, плюрализмнің, диалогтың қажеттігі ретінде қарастырған жөн.

Бөтен мәдениетті білу мен түсіну өз мәдениетімізді өлшеусіз байытады, шындығында басқаларды түсінуге, тануға тырысып, ынтымақ пен келісімге бейімделіп,бейбітшілік пен келісімде өмір сүргеннен басқа тіршілік жолы жоқ. Мысал ретінде көпұлтты көпмәдениетті қоғам негізінде субмәдениет еркін қалыптасып, өмір сүріп жатқан АҚШ-ты атауға болады. Субмәдениет америка қоғамының ортақ мәдениетін тек байытып қана қоймай, ішкі ұлттық саяси тепе-теңдіктің, яғни, қоғамдық тұрақтылықтың факторы да болып табылады. Осылайша, мәдениет арқылы адами тұрақтылық табиғи көрініс ретінде сақталып отыр.

Ұлттық идентификация халықтар мәдениетінің жоғары деңгейде бірігуіне, ынтымағына, өзара байланысына кедергі болмайды. Оған барша адамзат, тұтастай алғанда бүкіл қоғам мүдделі.

Ұлттық идентификация, әсіресе, КСРО ыдыраған шақта мемлекеттіктің идеологиялық негіздері күйреген кезде өзекті болғаны кездейсоқ емес, себебі бұл кезеңде алдыңғы орынға дәстүрлі этникалық байланыстар шыққан болатын. Шындығында, түбегейлі қайта құру үдерісі нәтижесінде коммунистер демократтарға, байлар кедейлерге, кедейлер байларға айналды, бірақ орыстар украиндарға, ал қазақстар немістерге айнала


169

алмады. Экономикалық жаңару және әлеуметтік-саяси өзгерістер үдерісі кезінде жұртқа үйреншікті жергілікті өзара қарым-қатынастар жойыла бастады. Адам идентификациясының бұрын-соңды қолданыста болмаған жаңа қайнар көздері дами бастады. Идентификациялық қызметті дін, әсіресе бастапқы нысанында, жүзеге асыра бастады.

Негізінде, ұлттық идентификация дамымай қалған қоғамның белгісі екенін мойындауымыз керек, бірақ оны көзге ілмеуге немесе оған кедергі келтіруге әсте болмайды. Оның этникалық ұлтжандылықпен байланысты, жағымсыз болуы мүмкін жақтарын бейтараптандырып, жағымды бағытта пайдалану үшін оны түсіне білуге үйрену қажет.

Қорытынды ретінде жаңа пайда болған Қазақстанның мемлекеттілігінің негізінде демократиялық қоғамдағы тәрізді өз кезегінде тұлғаның ұлттық өзін-өзі анықтауы мен мәдени-ұлттық автономиясына жол ашатын ұлттық өзін-өзі анықтау құқығы жатқанын атап өткім келеді. Дәл осындай жағдайда ғана адамдардың ұлтына қарамай, тек ұлттық ерекшелігін, оның қоғамдағы ерекшелігін ескере отырып, толық тең құқығына қол жеткізу мүмкіндігі пайда бола алады.

3. Қоғамның ұлттық қайта жаңғыру идеясы арқылы бірігуі

Қазақстан Республикасы егемендігінің қалыптасуына қатысты бүкіл мәселелердің кешені халықтардың тарихи үдерісі әлеуметтік саланы реформалау және қазақстандықтардың лайық-ты азаматтық біртектілікке қол жеткізу жолы ұлттық келісімге қол жеткізгеніне тікелей байланысты екенін көрсетіп отыр.

Зор өкінішке орай, біздің қоғамымыз сапалы жаңа кезеңге қарай өте-мөте ауыр да, баяу жылжып барады. Кедергі факторлар көп. Олардың ішіндегі ең үлкендері – әлеуметтік-мәдени сипаттағы құрылымның дәрменсіздігі, адамдардың тұрмыстық санасы мен көзқарасы, күнделікті өмір салты, құндылық бағыттары мен салт-дәстүрі.

Тарих қоғамды сәтті реформалаудың басты кепілі халық мүддесі екенін дәлелдеп отыр. Әзірге қоғамдағы өзгерістер


170

негізінен биліктің жоғарғы шебіндегі күштердің қайта топтасуынан аса алмауда. Халық пен биліктің мүдделерінің сәйкестігі көрінбей отыр. Сондықтан да, халық өзін өз тағдырына ықпал жасай алатын жеңіскер ретінде сезіне алмауда. Нәтижесінде, рухани-өнегелік дағдарыс пайда болды. Осы дағдарыста жұртты бір-бірінен аластатқан өміріміздегі сұмпайы құбылыстардың бір негізгі себебі жатыр. Одан шығар жол қайсы? Шығар жол рухани қайта жаңаруда. Дәл осы жолдан келісім табуға, күйреткіш үрдістерді жеңіп шығуға, конструктивті келіссөздерге қол жеткізуге, адамдар арасындағы тығыз байланыс пен өзара түсінушілікке қол жтекізуге болады.

Белгілі орыс ойшыл-философы, құқықтанушы И.А. Ильин кез-келген саяси құрылым тиісті рухани негізде құрылған болса ғана берік және тиімді болады деген болатын. «Ондай негіз жойылса – саяси құрылым да азады: алдымен өзінің сайқымазақ кейпіне еніп, сосын тура қарама-қарсы бейнесіне ауысады,» – деген («Социально-политические науки», № 2– 3, 1992, 74-бет).

Қоғамның ұлттық емес, мемлекеттік құрылым ретінде бірігу мәселелерінің ең оңтайлы жолдарын іздеу барысында әртүрлі пікірлер айтылады. Атап айтқанда, азаматтық келісім мен саяси тұрақтылыққа қол жеткізуге мемлекеттік идеологияның болуы тиімді ықпал етеді деп саналады.

Осындай пікірді ұстанушыларды біріншіден: моноидео-логияның ұзақ уақыт басым болуынан, екіншіден: жұрттың лап етіп жайылған ақпарат ағымынан шаршауынан, үшіншіден: жаңа тарихи мәселелерді шешуде бұрынғы идеологиялық үлгілердің жарамай қалуы кесірінен пайда болған белгілі бір идеялық вакуумның бар екені толғандырады. Бірақ, шындығында, ешбір идеология бүкіл қиындық пен ауыртпалықтың дауасы бола алмайды. Себебі, идеология дегеніміз әлеуметтік мәдени өмірдегі сан-алуан субъектілердің алға қойған мақсаттарын, міндеттерін, идеалдары мен мүдделерін нұсқайтын көзқарастар жиынтығы ғана болып табылады. Осыған байланысты, кез-келген идеологиялық құрылым танымдық бағытында саяси әрекеттердің мақсаттарына бағынышты сипатта болады. Осы


171

себептен, тарихта қандай да бір қоғамдық құрылым идеологияның жүзеге асуының дәлме-дәл нәтижесі болған кезі болған емес. Қоғамдық-тарихи даму заңдылығына қолдан жасалған модельді таңу әу басынан-ақ дұрыс емес болып табылады. Тарих үдерісіне идеологияның үзілді-кесілді кірісе кетуі тоталитарлық қоғамның белгісі, соның тәртіпке келтірущі және конформизациялаушы құралы деп елестетуге болады. Тарихта ондай жағдайлар көптеп кездескен.

Мені дұрыс түсінгендеріңіз жөн. Идеологияның маңызды-лығын толықтай теріске шығарып отырған жоқпын. Топтық мүдделердің ерекшелігі болған жерде идеология соның теориялық көрінісі ретінде өз әлеуметтік қызметін атқара береді. Бірақ, идеология еш жағдайда мемлекеттік саясаттан басым деңгейге шықпауға тиіс.

Қазақстандағы реформаторлық үдеріс үшін және қоғамның бірігуі үшін ең бастысы идеология емес, әрбір әрекет және құқық қабілеті бар азаматқа қоғамның демократиялық моделі туралы ой беретін жалпыұлттық сипаттағы идеялар кешені керек.

Бүкіл азаматтардың қолдауына ие болған идеялар кешені салмақты, нақ сол сәттегі бір мезеттік идеологиялық құмарлықтан тыс, жалпы өркениет үдерістері талаптарына сай болуы тиіс.

Әлеуметтік-саяси радикализм идеялары кешенінің өзекті бір бөлігі ұлттық келісім, өз тарихи жауапкершілігін сезінген саяси күштердің бірігуі болып табылады. Дәл сондай жағдайда ғана қоғамдық санада ұзақ жылдар бойы ортақ мәдениет шеңберінде бір аумақта бірге өмір сүру тәжірибесінде пайда болып, қалыптасқан рухани бірлік сипатындағы ұлт пен мемлекет ұғымы тығыз байланысып жататын болады.

Идеялар кешенін жалпыұлттық қайта жаңғыру деп идентификациялаған жөн, себебі онда ұлттық деңгейден де жоғары құндылықтардың басымдылығын қамтамасыз ете отырып жасалған шынайы ұлтаралық қатынастардың үндестігі жатыр.

Қоғамның этникалық панорамасын құрайтындардың бәрі үшін жалпыұлттық идея Қазақстанның тәуелсіз, өз бетінше даму


172

болашағына жол ашады. Бірақ, жалпыұлттық идея өз кезегінде жалған патриотизмді таңса да Отанға деген игі сезімнің орнын баса алмайды.

Кезінде ұлы гуманист А.Швейцер «Ұлттық мемлекет өз ұлылығын бүкіл халыққа игілік әкелетін идеяларын жүзеге асырғанынан іздеуі қажет. Ал азаматтары болса, отанға деген жәй ғана емес, биік сезімін, ұлтқа тиістілігін дәлелдегені жөн. Ұлттың сыртқы ұлылығы мен күшіне үлкен мән бере бермей, оның күш-жігері адамзаттың биік мақсаттарының ортақ ағымына бұрқанған өзендей болып құйылғаны жөн» деп атап өткен болатын. (А.Швейцер. Благовение перед жизнью. М, 1992, 60-бет).

Осылайша, жалпыұлттық қайта жаңару идеясы өзін әлемдік өркениеттің қайталанбас рухани байытушы элементі ретінде көрсете алған халықтың әлемдік даму субъектісі бола алатынын көрсетіп отыр. Мұндай жағдайға мәдени және өркениетті біртұтастыққа қол жеткізген мемлекет жете алады.

Жалпыұлттық қайта жаңару идеясы өнегелік-рухани құндылықтар негізінде бірігуге рух беріп, итермелейді, барлық ұлттар мен конфессиялардың жоғары деңгейдегі белсенділігін көрсетеді.

Халқының бақытты тағдырын армандаған ұлы Абай рух жігерін нығайту қажеттігін айтып кеткен. Ол құдайдан әлем мен адамзатты қайта жаратушы трансценденттік күш ретінде медет тілемеді. Абай адамның рухани белсенді тіршілік иесі екеніне сенген. Рухын жігерлендіру, өз бойындағы астан-кестен аласапыран сезімді жүгендей алу ұлттық мінез-құлықтың қайраттанып, кемелденіп, енжарлықтың жойылғанын білдіреді.

Данышпанның ойы киелі емес пе!

Аударған әл-Фараби атындағы ҚазҰУ саясаттану кафедрасының докторанты Құбаш Меңдіғалиев


173

ОБЩЕНАЦИОНАЛЬНЫЙ КОНСЕНСУС – ИМПЕРАТИВ ВРЕМЕНИ

Не зря существует мнение о том, что революцию легче вместе готовить, чем пользоваться ее плодами. Не потому ли у нас сегодня более или менее проявляется единодушие в отрицании прежней модели общественной жизни, но чрезвычайно избирательны люди в определении новых координат социального прогресса. И это обстоятельство имеет свои объективные основы. Переход от тоталитаризма к демократии и рыночной экономике характеризуется неопределенностью. Ведь ныне эклектически соединены противоположности: экстенсивное и интенсивное, административно-бюрократические методы руководства и принципы самоналаживающейся экономики, формализм в осуществлении демократии и подлинная гласность, стереотипы в мышлении, инертность и стремление к новому, творческому действию.

Само собой разумеется, указанное положение несовместимо с нормально функционирующей, достигшей зрелости системой. Реальность же требует, чтобы общество как можно быстрее избавилось от «квазисостояния», от конгломератности, эклек-, от конгломератности, эклек-тизма и приобрело качества целостности, в которой элементы общественной жизни не просто механически соединились, а вза-имодополняли бы друг друга, укрепляя и динамически развивая систему.

Для демократического цикла развития чрезвычайно важны скорейшее самоопределение самого общества, дифференциация в нем политических сил по принципиальным для переходного периода параметрам, выделение в данных силах устойчивых группировок, представляющих разнообразие интересов социальных групп, слоев населения. Жизнь подтверждает, что только в том случае, когда сформируются основные блоки политических сил и им удастся договориться относительно необходимости общего направления реформ, только тогда могут быть заблокированы крайние, изоляционистские


174

силы и откроются в полной мере реальные перспективы посткоммунистической демократии.

Истина еще и в том, что без макроэкономической и макросоциальной стабильности, основанной на взвешенной модернизационной политике и учете способностей широких слоев населения воспринимать идеи реформ, не будет нормальных связей и форм социальной и политической идентификации. В то же время, эволюция политической системы в Казахстане, характеризуемая ныне становлением разных ветвей власти, рассеяла иллюзии относительно быстрого преодоления кризисных явлений. Для большинства населения страны на фоне проводимых реформ животрепещущими проблемами остаются проблемы самосохранения индивида, семьи, этноса, снижения уровня жизни, безработицы. Отсюда неоднозначность в массовом сознании оценки деятельности органов управления, эффективности и рациональности реформаторских усилий.

Между тем, важнейшим, если не самым главным механизмом демократических преобразований выдвигается необходимость идейной консолидации казахстанского общества, которая, как и во всех государствах СНГ, будет означать коренное изменение исторически сложившегося менталитета основной массы населения, достижение консенсуса между основными политическими силами. Речь идет о возрастающем значении интегративной идеи для народа в целом. Таковой, с нашей точки зрения, может быть идея вхождения в общецивилизационную систему. Этой идее одинаково чужды как крайний национализм, так и новый космополитизм, ибо логика цивилизационного процесса находится в стороне от унификации общественных отношений, монизма как принципа организации системы.

Идейное сплочение казахстанского общества предполагает ориентацию на новую систему ценностей, обусловленную доминантным технологическим, информационным прогрессом. Следует заметить, что всем нам предстоит глубже осмыслить и осознать как ближайшую, так и дальнюю перспективу наступающего информационного общества, особенно, в


175

сферах социальных взаимодействий, эффективности общения людей. Информационный прогресс преобразует форму бытия человека, его самого, делая приоритетными образование, науку, культуру, в целом сферу Разума. Закономерно то, что в контурах информационного общества присутствует черта целостности, связанная с духовной сферой, с культурой. Дело в том, что информатизация обусловливает новый уровень понимания мирового бытия, диалог различных идей и учений, восприятие новых ценностей. Из логики цивилизационного процесса яснее видится то, что идейное сплочение будет происходить в определенной среде, для которой характерны социально ориентированная рыночная экономика, демократические механизмы управления, информационная технология и информационные ресурсы, участие граждан в решениях.

Таким образом, идейная консолидация возможна только на путях максимального использования факторов, повышающих жизнеспособность общества, обеспечивающих его устойчивое развитие, проявление созидательной энергии народа. Среди этих факторов особое место принадлежит социальной информации, отражающей действительное положение дел в обществе. Только на ее основе возможно преодоление дезориентированности потребностей людей, их интересов, идеалов и ценностей. Отсутствие объективной информации, как правило, ведет к неадекватным действиям, к неразумным законам, к провалам во всех сферах из-за некомпетентности руководства, к отторжению в массовом сознании самой идеи реформирования.

О значении поиска истинного и полноценного комплекса идей для определения целей общественного развития великий гуманист А. Швейцер говорил так: «Наше время бессмысленно бьется, как упавшая лошадь, запутавшаяся в постромках. Оно стремится решить трудные проблемы, с которыми встретилось, с помощью чрезвычайных мер и новой организации. Напрасно. Упавшая лошадь может подняться на ноги только тогда, когда с нее снимут всю сбрую и дадут выпрямить голову. Наш мир поднимется на ноги, когда поймет, что его выздоровление


176

зависит не от каких-либо мероприятий, а от новых идей» (А. Швейцер. Благоговение перед жизнью. М., «Прогресс», 1992, с. 197). Из приведенных слов видно, что не следует недооценивать посещающую нас нередко мысль: не являемся ли мы сегодня беспомощными свидетелями крушения материальной и духовной культуры, лишенными идеалов прогресса и отданными во власть текущих событий.

Мы не вправе забывать, что посттоталитарное общество оказалось не готовым к крутым и радикальным изменениям. В стране не было той социальной силы, которая способна была бы трезво оценить реальное положение вещей и стимулировать общественное движение; отсутствовали общенациональная идея, общенациональный лидер, зрелый социальный субъект, призванный не только предложить удовлетворяющую большинство концепцию преобразований, но и организовать ее выполнение. В результате, если смотреть правде в глаза, мы имеем в общественном сознании неопределенность и смятение, поддерживаемые и углубляемые комбинацией примитивного социализма, дикого капитализма, пережитками насильственной моноидеологии, модернистских моделей технократического, сциентистского толка, националистическими и потребительски-ми устремлениями. В этой обстановке не случайна серьезная озабоченность элитного слоя общества неблагополучием в сфере духовности, утратой гражданами интереса к вопросам бытия, дегуманизацией жизни и культуры.

Попытаемся проанализировать специфику сложившейся ситуации и возможности Казахстана в обеспечении легитимности преобразований и поддержки их на уровне широких масс.

Особенности реформирования в стране связаны, прежде всего, с тем, что Казахстан представляет собой полинациональное образование. Модернизационные процессы в нем совпали с ростом национального самосознания и национальным возрождением народов. Сегодня мало кого может привлечь идея слияния всех народов в один народ – строитель коммунизма. Феномен «национального» прописан на долгие времена. Яркий


177

пример – США. Здесь не оправдались прогнозы ассимиляции людей в так называемом «этническом котле». Поэтому для нор-. Поэтому для нор-мального цивилизованного общества, не свихнувшегося на «национальном», «этническом», главным является реальное при-, «этническом», главным является реальное при-«этническом», главным является реальное при-, главным является реальное при-знание полного и абсолютного приоритета жизни, прав, свободы и достоинства человека независимо от национальности по срав-нению с собственно национальными ценностями любого народа. Казахстанское общество в указанном смысле имеет благоприят-ные предпосылки. «Мы, народ…» – этими словами начинается американская конституция. Эти же слова являются преамбулой к новой Конституции Республики Казахстан. Простая идея, заключенная в этих словах, была революционной, когда они писались в Америке в 1776 году. Она столь же революционна в Казахстане в 1995 году («Казахстанская правда», 1995, 24.08). В нашем обществе, как и в любом другом, демократическом, обще-национальная идея возрождения – это, прежде всего, и, главным образом, идея возрождения всех народов, возрождения человека, стоящего в центре социальных процессов.

В Казахстане, к чести населяющих его народов, живы добрые традиции дружбы, братского сотрудничества, взаимопонимания. В общественном сознании глубок след общности исторической судьбы казахов, русских и других. Так, по итогам обширного социологического опроса установлена регулярность контактов между людьми различных национальностей. Из 1392 респондентов 6 областей 83,1% указали на наличие близких друзей среди представителей других национальностей, более 50% – близких родственников, 91,9% – приглашают и сами идут в гости к людям других национальностей (см.: Демократизация общества – магистральный путь развития Казахстана. Алматы, 1995, с. 70).

Конечно, можно привести много и других убедительных показателей зрелости межнационального согласия. Все они свидетельствуют о том, что народы Казахстана не изолированы друг от друга, а идут вместе путем созидания. Очевидно, что идейная консолидация легче сформируется на таком


178

здоровом реалистическом фундаменте, на опыте долгих лет совместной жизни в одном географическом пространстве. Именно это обстоятельство является гарантией того, что такой положительный сам по себе момент, как рост национального самосознания, интерес к истории и культуре своего народа, национально-государственному устройству в прошлом и настоящем не приобретет негативного значения. Мудрость политиков должна выражаться в использовании во благо народов благоприятных возможностей. Блестящий пример с решением языковой проблемы в Основном законе говорит о многом.

На пути идейной консолидации предстоит преодолеть реакционные методы насильственного насаждения идеи внедрения в мировую цивилизацию. Следует заметить, что довольно часто общенациональную идею отождествляют с идеологией, наделяя последнюю такой же консолидирующей силой, как и первую. Однако ясно, что идеологию отличает прямая связь с интересами социальных групп, и в ее содержание входят не только ценности и оценки, но и цели, практические указания и обязательства относительно их содержания. Мы все хорошо помним, в СССР марксистско-ленинская идеология считалась единственно правильной и господствовала установка на определяющую ее роль во всех сферах жизни. Сказанным мы хотим подчеркнуть ориентированность общенациональной идеи, в противоположность идеологии, на общечеловеческие ценности, на общенациональные проблемы. Из истории известно, что эта идея органична народному самосознанию и поэтому содействует формированию центральной системы ценностей и становится мощным знаком мобилизации. Сегодня небесполезно вспомнить то, что великие демократы спасали свой народ, сплачивая его объединительными идеями. Достаточно назвать имена Рузвельта, де Голля, Черчилля, а из нашей родной истории – легендарного Аблай-хана. К ряду консолидирующих факторов могла бы быть отнесена идея Евразийского союза, столь энергично и последовательно отстаиваемая Президентом. Сила этой идеи в том, что она пронизывает устремления людей


179

в мировое сообщество, определяет активное взаимодействие с миром, создает новую мотивацию и новые приоритеты.

Хотелось бы отметить, что авторы не относят себя и к тем, кто поддерживает идею государственной идеологии. Думается, что подобное у нас уже было. Это было время, когда в обществе имел место неограниченный произвол, диктат государcтва над обществом и личностью. Возникает законный вопрос: может ли общество, находящееся в подчиненном положении у государства, войти в цивилизованный мир? Ответ дан историей – не может, ибо идея государственной идеологии зовет не вперед, к демократии, а назад, к прежнему тоталитарному патернализму.

Идейная консолидация немыслима без постоянного, динамически наращиваемого демократического пространства и упрочения демократического согласия в общественной жизни. В развитых государствах Запада, несмотря на широкий спектр идей и концепций, большинство людей разделяют идеи конституционализма, индивидуализма, свободы вероисповедания, слова, печати и т. д. Значимость незыблемых прав и свобод демонстрируют многие государства. Известный политолог С. Хантингтон утверждает: «В отличие от большин-ства европейских обществ, в Соединенных Штатах был и есть широкий консенсус по основным политическим ценностям и убеждениям. Эти ценности и убеждения, составляющие то, что называют Американской Верой, исторически послужили источником американской национальной идентичности» (цит. по: «Социально-политические науки», 1991, № 9, с. 62).

В современных условиях весьма поучителен опыт Испании, в середине 70-х гг. осуществившей переход от авторитарного военно-фашистского режима к демократическому общественному устройству. Для идейного сплочения в этой стране свою благотворительную роль сыграли как эффективное экономическое развитие, так и демократический консенсус. К сожалению, в Казахстане пока ни тот, ни другой фактор общенационального согласия не работают в полную силу. У нас медленнее, чем хотелось бы, складываются традиции демокра-, чем хотелось бы, складываются традиции демокра-


180

тического, гражданского общества. Особую сложность в постто-талитарных странах, в т. ч. в Казахстане, представляет формиро-вание среднего класса, состоящего из высокопроизводительных, высококвалифицированных, инициативных и предприимчивых работников с достаточно высоким уровнем доходов. Мы можем констатировать, в Казахстане формирование этого класса нача-лось, но еще очень далеко до его завершения. Для того, чтобы средний класс занял свое весомое место, важна соответствующая государственная политика. Между тем ясно, что слабость демократического движения в стране объясняется отсутствием именно среднего слоя, составляющего основу устойчивости и стабильности общества. В скорейшем формировании среднего класса сегодня есть острая общественная потребность.

Реальной составной частью процесса общественного согласия является политический плюрализм. По ряду обстоятельств в нашей стране не функционируют сильные партии и общественные движения, способные привлечь как можно больше граждан в политическую жизнь. Стабилизирующее воздействие партий и движений на общество зависит от наличия в основе их деятельности интеграционных принципов: нравственности, гуманизма, патриотизма, верховенства закона, свободы и социаль-ной справедливости. По указанным вопросам в программах общественных организаций много декларативного, отсутствует конструктивность в том, каким образом будет достигнута цель и какими конкретными делами будет характеризоваться функционирование того или иного объединения.

В достижении общественного согласия огромна роль политической элиты. С нашей точки зрения, особенность Казахстана в том, что здесь не существовало так называемой оппозиционной элиты. Коммунистическая элита, ловко приспособившаяся, в основной своей части, к новым условиям, не заинтересована в гражданском обществе, ибо для нее важнее всего оказывается реализация собственных, узкокорыстных интересов, а не целей, которые были начертаны на партийном знамени. Ныне формирование политической элиты зависит


181

от богатства разнообразия форм гражданской активности, от демократически проводимых выборов. Реальность же такова, что сегодня большинство партий и движений больше заботятся о создании видимости широкой общественной поддержки. Имея весьма неясное представление о демократии, о путях формирования гражданского общества, об ответственности за его консолидацию, некоторые лидеры партий и движений смысл своей деятельности видят в удовлетворении узких, партикуляр-ных интересов. Дело модернизации общества требует лидеров высокоэрудированных и подготовленных, способных, опираясь на интеллектуальный потенциал, выработать теоретически и практически обоснованные позиции по актуальным вопросам социально-политической жизни.

Логика политической жизни, в переходный период особенно, выдвигает на первый план возвышение роли демократического политического образования, которое обусловливает реализацию идей рынка, плюрализма, правового государства, гражданского общества, способствует внедрению масс в духовную культуру, уважению к власти, пониманию сущности политики, вытекающей из уникальности конкретной политической ситуации.

Сегодня стала ясной исчерпанность классической (просвещенческой) парадигмы образования вообще, ее оторванность от процессов, определяющих особенности современной духовной, социально-политической и экономи-ческой жизни. С учетом этого обстоятельства и политическое образование будет существовать и развиваться в направлении взаимодействия с демократическими процессами, активного формирования поля нравственных целей и ценностей, способных объединять наше общество. Адекватно современной ориентации системы образования как социального института политическое образование должно отвечать, прежде всего, интересам свободной личности, а не интересам, как бывало в прошлом, правящей партийно-государственной номенклатуры.

Хочется надеяться, что в Республике Казахстан субъективно формируется новая философия образования, которая основана на


182

идеях гуманизма, демократизма, свободного развития общества и человека. Именно человекоцентристским подходом отличается недавно одобренная Национальным советом по государственной политике при Президенте республики Концепция государственной политики в области образования. Концепция определяет гуманистический характер образования, приоритет общечеловеческих ценностей, свободного развития человека. Содержание образования будет отвечать целям формирования у обучающихся современного уровня знаний картины мира, общей и профессиональной культуры, интеграции личности, в системе мировой и национальной культур. В соответствии с ориентацией образования на современную науку о личности политическое образование будет усиливать свой вклад в преобразование казахстанского общества, формирование демократической политической культуры.

Переход от тоталитаризма к демократическому устройству общества отличается тем, что в общей массе людей возрастает потребность в политической подготовленности. Это видно из результатов социологических исследований, проведенных кафедрой политологии КазГУ им. Аль- Фараби в 1995 г. Опроше-но более 500 человек, в основном, молодых. Так, на вопрос: какое качество в наибольшей степени отражает политическую культуру личности, из 8 черт, собравших 1091 ответ, предпочтение отдано политической образованности (239), умению разбираться в политике (169), глубоким политическим знаниям (119); на вопрос, чем обусловлен интерес к политике, число ответов: желание найти объяснение волнующим проблемам, участвовать в политике, в общественной жизни – составило 270 из 413.

Значение политического образования в формировании демократической культуры общества наиболее очевидно через призму потенциальных возможностей политической науки. Возьмем лишь некоторые аспекты. Прежде всего, в новых условиях возрастает значение политической науки в демократизации политического сознания масс своей методологической рефлексией на проблемы современного


183

политического процесса. Концентрируя свое внимание на изучении политических отношений современности, политическая наука отвергает былой формационный подход с его биполярной моделью мира. Настоящую пружину исторического развития политическая наука видит в общечеловеческих ценностях и моральных абсолютах. Эти правила устроения общества не имеют исторических рамок. Современная политическая наука любому образованному гражданину призвана дать необходимый минимум знаний о власти, о законах функционирования политической сферы жизни общества, что позволяет личности самостоятельно оценить характер политики, существующую политическую систему. О роли политической науки в обществе выдающийся американский ученый, один из создателей теории политической системы Д. Истон писал: «Стремясь обогатить собственные знания и предать более широкий смысл социальной реальности, теоретики-политологи считали полезным создание новых и, зачастую, совершенно различных концепций возможных типов будущих политических отношений. Формулируя столь широкие гипотетические альтернативы, мы также должны в настоящее время лучше осознать недостатки наших собственных политических систем и искать соответствующие пути их необходимых изменений. Это, по моему убеждению, должно в настоящее время рассматриваться как часть задачи и ответственности науки…» (цит. по: «Социально-политический журнал», 1993, № 8, с. 12).

Политическая наука эффективно влияет на формирование новой ментальности общества не только как наука, служащая развитию человеческой свободы, но и как предмет изучения в системе образования. Молодые люди, получающие образование в стенах высших учебных заведений, проходят важную школу гражданственности именно при усвоении политических знаний. К чести казахстанских вузов, в условиях многоуровневой струк-туры подготовки специалистов отведено достойное место со-циально-политическим дисциплинам, в том числе политологии. Политология в основных своих разделах: политическая мысль в


184

разрезе истории, политика как общественное явление, субъекты политики, политическая система, политический процесс, политика международных отношений и др. – способствует выработке высоких социальных ориентиров, утверждению гражданской позиции, являющейся гарантией того, чтобы не быть объектом манипуляции сознанием и поведением разного рода политиками.

Понятие общенациональной идеи возрождения не в этническом смысле, а в смысле общепримиряющем имеет ключевое значение для идейной консолидации общества.

Как показывает исторический опыт, общественное согласие явится результатом создания гражданского общества, функционирующего на демократических принципах. Идейная сплоченность – это не только черта справедливого общества, но и условие входа в мировую цивилизацию нового типа.

Анализ хода преобразований казахстанского общества показывает, что это болезненно диалектический процесс. Впереди много сложных проблем, но наиглавнейшая из них – создание единого блока сил, заинтересованных в переменах общецивилизованного характера. Без идейной сплоченности общества разговор о будущем суверенного Казахстана – пустая трата времени.

Статья опубликована в журнале «Мысль». – 1996. – С. 21–26 В соавторстве с Аскеевой Г.Б.

У НАС ЕСТЬ ВСЕ ВОЗМОЖНОСТИ ЖИТЬ БЕЗ ПОЛИТИЧЕСКИХ ПОТРЯСЕНИЙ

Указом Президента страны Н. Назарбаева нынешний год

объявлен Годом общенационального согласия и памяти жертв политических репрессий. Мыслители прошлого неизменно подчеркивали истину, заключающуюся в том, что развитие любого общества означает сотрудничество в совместных действиях.


185

Научный вывод о значении духа общественного сотрудничества для сохранения и прогрессивного развития общества приобретает особую актуальность в современных условиях. И здесь причина – не в привычном коллективизме, и не в ностальгии по социально-политическому единству советского народа. Необходимость согласия диктуется другими обстоятельствами.

Переходный этап характеризуется чрезвычайной неопре-деленностью мировоззренческих установок казахстанцев, ценностных представлений и не распавшейся политической культурой тоталитарного типа. Все это делает ситуацию в стране далеко не простой. Ибо политический маятник пока не нашел оптимальной амплитуды колебаний между полосами политического спектра. Еще не установилось определенное равновесие сил, а желаемое социальное равновесие, как известно, не может образоваться по велению волшебной палочки, заклинаниями.

Обратимся к политическим факторам демократизации казахстанского общества. Как и во всех бывших союзных республиках, у нас обнаружились барьеры на пути решения вопросов экономического переустройства. Они связаны, во-первых, с реальным состоянием экономики, уровнем ее развития, низкой технической оснащенностью производства, слабыми связями с мировым рынком и др. Во-вторых, за годы существования плановой экономики, директивного руководства сформировался особый тип работника – безынициативного, надеющегося не на себя, а на общество, на опеку властных структур.

В результате в реформировании Казахстана произошли социальные и экономические диспропорции, приведшие к крайне неравномерной форме распределения доходов. Серьезные просчеты в экономике замедляют процесс признания власти, политического режима со стороны всех членов общества. Вместе с тем, до сих пор не завершено становление компетентной государственности. Мы сегодня все еще не можем с уверенностью утверждать, что процесс формирования компетентных в своей


186

сфере функциональных элит получил достаточное развитие. Правовая система сформирована лишь частично, норма правового государства только поверхностно укоренилась в сознании людей. Нет еще эффективного механизма регулирования общественных конфликтов. Не достигли достаточной степени развития партийная система, общественно-политические движения. Они не могут представлять сколько-нибудь серьезную силу против возможного усиления олигархического давления.

Республика делает самые первые, робкие попытки обрести гражданское измерение. Перспективы ее в этом отношении целиком и полностью зависят от того, какие установятся социальные связи людей. В демократическом обществе социально-политические институты, в особенности властно-государственные, обеспечивают надежную защиту декларированных гражданских прав, тем самым способствуя личностной идентичности. Но не исключается и такое опасное явление, когда властные полномочия исполняются произвольно. Например, достигается одностороннее подчинение рядовых граждан правилам и предписаниям без соблюдения принципа реципрокности (взаимности).

«Колбинский подход», когда без предварительного рассле-, когда без предварительного рассле-дования в Южно-Казахстанской области заставляли людей при-знаваться в преступлениях и сдавать «ворованное», не ушел в прошлое. И сегодня иные бюрократы только на основании лишь грязных доносов, наветов решают судьбу людей. Эти явления способствуют отчуждению общества от власти. Пренебрежение элементарными правами человека оказывает негативное воздей-ствие и на формирование гражданской культуры, межличностно-го доверия, на процесс поддержки демократических институтов общественным мнением.

Когда речь идет о годе общенационального согласия, то не имеется в виду применение какой-то всеобщей принудительной меры. В достижении этой желанной цели необходимо преодолеть ценностно-ориентационный кризис общества, который выражается в непримиримости, недиалогичности ценностно


187

разведенных сознаний. Поэтому важно в наступившем году во имя политического взаимопонимания и в целях концептуализации нашего политического пространства сделать серьезный шаг к повышению роли и значения оппозиции.

У нас существуют все возможности для полнокровной реализации идеи согласия. В этой связи заслуживает серьезного внимания предложение Центрального комитета Партии народного единства Казахстана о создании постоянно действующего «круглого стола» политических партий и общественно-политических движений с участием правительства с целью согласования позиций по основным вопросам государственно-политического развития нашей страны.

Вызвавшее определенную критику другое предложение этой партии по заключению моратория на общественно-политические акции, способные дестабилизировать ситуацию, на мой взгляд, требует особого разговора. Я размышлял над этой проблемой и – с учетом общемировой практики, сложностей и трудностей социально-экономического положения Казахстана – не стал бы с ходу ее отвергать. Ведь историческая практика переходных обществ – Испании (1975–1978 гг.), Венесуэлы и Колумбии (1950-е гг.), Уругвая (1984–1986 гг.) и других стран – свидетель-ствует об эффективности использования в той или иной форме моратория на акции и действия, способные нанести урон посту-пательному продвижению общества по пути демократизации. Поэтому считаю, что инициатива ПНЕК о заключении моратория требует пристального рассмотрения со стороны как властных структур, так и всех субъектов политического процесса в нашей республике.

Этот год, действительно, может стать годом, когда политические силы сделают движение навстречу друг другу. Здесь велико значение политического центра. Наряду с макросоциальными факторами (о них шла речь выше), в политическом взаимопонимании в казахстанском обществе огромна роль элиты, конкретных политических лидеров. К сожалению, среди них много случайных людей, общество также


188

серьезно обеспокоено ущербностью, малообразованностью, непрофессиональностью многих из тех, кто представляет отечественную политическую элиту.

Иногда излишне драматизируется ситуация, преувеличи-вается роль разногласий в обществе, хотя имеющиеся социально-экономические трудности пока никак не оттесняют радикальную часть оппозиции на обочину политической жизни, скорее – наоборот.

Словом, долг каждого ответственного гражданина Казахстана – поддержать идею согласия, направить свои усилия на то, чтобы не допустить политических потрясений, способных свести на нет уже достигнутое.

Статья опубликована в газете «Казахстанская правда».– 1997, 22 января.

СИНТЕЗ ЖИЗНИ (К ПОЛИТОЛОГИЧЕСКИМ АСПЕКТАМ «СЛОВ НАЗИДАНИЙ» АБАЯ)

Величайший поэт и мыслитель Абай в «Словах назидания» не анализирует конкретные проблемы политической науки и кощунственно было бы искать в его трудах решение подобной задачи. Однако универсальность взглядов Абая позволяет новым поколениям обществоведов открывать в его наследии созвучные себе мысли. Во времена Абая политическая наука на Западе широко распространялась в основных концепциях либерализма, консерватизма, социал-демократизма. В научной литературе с середины XXI века происходило активное переосмысление идей гражданского общества и правового государства, исходящее из представления о необходимости отмены сословных властно-политических порядков.

Безусловно, Степь была далека от процессов формирования и развития политических теорий, не ведала социальных движений в направлении создания гражданского общества.


189

Тем не менее, Абай оставил нам чрезвычайно много ценных идей, обладающих конструктивной силой и могущих оказать определенное влияние на нынешнюю политическую жизнь, политическую мысль и тем занявший свое высокое место в духовном контексте современности.

Абай глубоко проник в специфику человеческого бытия в мире. Он придает исключительное значение культурно-историческому творчеству человека, источником которого может выступать открытость человека, постоянное «самопревосхож-дение», честный труд, стремление овладеть новыми ремеслами.

Для политических взглядов Абая характерно сложное смешение позиций гуманизма, демократизма, религиозности. Абай исходит из особенностей экономического и политического развития Казахстана, которые обусловили сложность и противоречивость общественно-политической мысли. Коло-ниальное положение Казахстана, медленное проникновение новых социально-экономических отношений оставляли мало надежд на быструю ломку изживших себя исторически, но сохранявших колоссальный удельный вес во всей жизни общества патриархальщины, невежества.

В этих условиях Абая остро волновал вопрос о том, какой будет судьба казахстанского общества. Поэта повергает на духовные страдания то, что казахи, как народ, не имеют своей государственности и колониальная администрация не допускает к самоуправлению местное население выше волостного управства. Оценивая межродовую драчку в ходе выборов волостного, процветающую оголтелую коррупцию, Абай трагедию видел не столько в низкой политической культуре, сколько в деградации самого общества. Он с горечью писал: «Я вижу, как в этой сутолоке мой народ мельчает с каждым годом и становится все более безнравственным» (с. 13).

Демократизацию выборов в волостные правители Абай считал слабой надеждой, но все же какой-то возможностью облегчить бесправное положение своего народа. Воплощение идей национального суверенитета, народного благосостояния,


190

как их понимал Абай, зависело и от борьбы против отдельных пороков тогдашнего политического устройства, ярко выраженных в системе выборов низшей ступени власти в колониальной окраине.

Абай высоко оценивал демократические традиции казахской государственности, судебной практики биев, искал способы их возрождения для блага народов Степи. «Бии – степные судьи – уже потому несут вред, что ими начисто утеряны добрые дедовские традиции. Не каждый бий помнит «старые истины», завещанные Есим-ханом или «светлый путь», проторенный Ка-«светлый путь», проторенный Ка-, проторенный Ка-сым-ханом, или «семь сводов законов», оставленных мудрым Тауке» – писал Абай (с. 14).

Глубина политической мысли Абая – в том, что демократизм и справедливость требуют, прежде всего, знания традиций, элементарного правосознания. Власть имущие должны помочь своему народу в этом. Иначе народное невежество не позволит избрать достойных людей, голосование превратится в политическую махинацию жуликов, авантюристов, а это, в свою очередь, приведет к потере взаимного уважения и доверия людей. Поэт стремится убедить всех в том, что всякий политический строй должен иметь свои жизненные основы в душевном складе народа, иначе он бесперспективен, губителен.

Логика рассуждений Абая в этих вопросах ведет к пониманию значения исторической памяти народа в формировании национального самосознания, луча надежды на будущую справедливость.

В «Словах…» Абая неизменно присутствует вера в способность казахского народа к самоуправлению. И эту свою способность он пронес через всю свою историю, несмотря на сложное сплетение роковых исторических условий.

Мудрец в «Словах…» часто обращается к теме о содержании и характере духовных устремлений казахского народа. Здесь он не ограничивается изображением религиозного идеала. Абаевский критический взгляд на отдельные стороны общественной жизни Степи, включая и политические моменты, ни в коем


191

случае не является основанием для пессимистического вывода относительно возможностей его родной национальной среды к созиданию общественных ценностей, история свидетельствует, что казахское общество всегда обнаруживало чрезвычайную способность к самоуправлению, культурному творчеству. Вдумчивый слушатель, народ в целом воспринимали абаевские суждения как отражение подлинной сложности национальной жизни, ее духовного богатства в совокупности, во всей полноте.

Слово пятое заканчивается следующими словами: «И это мой народ, который я люблю и к сердцу которого ищу тропу…» (с. 19). Абай, отважившийся взять на себя в высшей степени ответ- 19). Абай, отважившийся взять на себя в высшей степени ответ-вет-ственную задачу: охарактеризовать духовный облик казахского народа, исходил из целостного представления, не выделяя из целого какой-либо один элемент. Абай своей характеристикой не развенчивает, а возвеличивает казахский народ, желает ему жить жизнью полной, соответственной духовному дарованию.

Таким образом, в раздумьях Абая весьма четко проходит идея неразрывной связи этнической идентификации и политического выбора. Абай – за реализацию этнического права как политико-правового регулятора этнической жизни.

Его призывы к активной жизни, достижению уровня более развитых народов основаны на глубоком осмыслении социально-политических интересов казахского общества, этнической природы своих сородичей.

Абай постоянно подчеркивает, что у казахов есть свои традиции, ценности, обычаи, образ жизни и что с этим нельзя не считаться. Решительно выступая против всякого унижения, поэт проповедует чувство собственного достоинства, как народа, как этнической общности со своей психологией, без комплекса неполноценности.

Не будет преувеличением, если, в связи с вышеизложенным, сказать – Абай в «Словах…» поднимается на определенную высоту осмысления политической истории своего народа.

Современному обществу близки мысли Абая о назначении человека. Здесь ключевое положение мыслителя состоит в том,


192

что человек есть творец в силу того, что он обладает разумом. «Человек, только он обладает исключительной силой – разумом, изумительно сложенным телом, и это сочетание определяет его многогранность и высокий талант», – заключает Абай (с. 77).

Творческая мощь, присущая человеку, творческое мироотношение должны быть распространены и на познание. Абай доводит свою мысль о творческом духе человека до конца. Ему дорого не только оправдать и осмыслить творческие порывы духа; ему дорого понять религиозно смысл творчества. Абай глубок тем, что он создает свою философию творчества. Поэт утверждает, что истинно верующий должен обладать тремя качествами: знаниями, честностью и состраданием. Это – три силы, которые ведут человека к совершенству. Они заложены в каждом человеке. «Но развитие этих сил или свойств зависит уже от самого человека. Совершенство каждого из свойств и гармоничное сочетание их достигается усердием и преданностью. Преданностью науке, вере, жизни» (с. 120). Мыслитель утверждает, что творчество ве- 120). Мыслитель утверждает, что творчество ве-дет к совершенству, к осознанию высших духовных сил в сплаве любви и правды. Вместе с тем, Абай исходит из того, что общество должно создать стимулы к творческому мироотношению, главным из которых является справедливость.

Поэтому Абай писал: «Устроенность жизни как бы очищает ум человека, а достаток создает условия для его развития… изобилие необходимо для обеспечения свободы людей и создания определенных условий для духовного развития» (с. 127).

Все это обобщенно воплощает справедливость, формулу равновесия противонаправленных сил, на гармонии которых покоится все мировоззрение.

Творчество, по мысли Абая, откровение свободы. Аллах сотворил людей любя и сострадая, поэтому творчеством люди оправдывают себя в человеческом качестве, доказывают свою вечную благодарность творцу. Так, великий мыслитель подводит нас к пониманию права и правды творчества. Истинное оправдание человека – в творчестве жизни новой и нового бытия, включая и политическую сферу.


193

Итак, человек не может жить, не может сохранять свою жизнь, не умея пользоваться разумом. Для этого бог сделал человека богом на Земле, вложил в него начало самодеятельности.

Здесь важно заметить, что внешне в «Словах…» Абай, говоря о творчестве, кажется, абсолютизирует личное, замыкает человека в его духовности. Но взгляд Абая, безусловно, глубже. Дело в том, что любое занятие, любой творческий акт выходит за рамки личной сферы, ибо они способствуют поднятию тонуса общественной жизни, формируют объективный дух общества. В соответствии с аристотелевской традицией, любая активность человека как вклад в жизнь общества является “политической” в широком смысле.

В «Словах…» Абай рассматривает природу человека, смысл жизни, пути к счастью и свободе в тесной связи с отношениями между народами, с миром в обществе. Он считает, что мирное сожительство народов невозможно без определенного психологического настроя людей. В самом деле, одним из препятствий для взаимопонимания является как раз восприятие «другого» как врага, угрожающего «нашим ценностям». Мысли Абая в политическом плане сравнимы с мыслями Аристотеля, который как политик опирался на осторожность, осмотрительность, отрицал «абсолютный решительный жест», приводящий к неожи-, приводящий к неожи-данным, непредвиденным последствиям.

Абай мудро предупреждал о том, что очень опасно формирование в сознании людей отрицательного отношения к другим народам. Психология враждебности диктует особую политическую мораль с известным принципом: «чума на оба ваших дома». Психология враждебности препятствует осознанию общих интересов, всего, что так или иначе могло бы объединить усилия людей.

Абай считал, что психология враждебности не является врожденной чертой сознания. Она, скорее, результат целенаправленной «обработки» сознания.

У Абая мы читаем: «Человек – дитя человечества. Потому твое рождение и возмужание, твое устремление к достатку или ощущение голода, твои печали, уклад жизни, телосложение,


194

наконец, твоя смерть, не отличаются от природы и судьбы любого другого человека» (с. 96). Поэтому, в каких бы усло- 96). Поэтому, в каких бы усло-виях ни существовал человек, в каком бы обществе не жил, в его мыслях может быть только гуманность. В этом отношении человек заключает свою цель в самом себе; гуманность – цель человеческой природы и ради достижения ее бог отдал судьбу человечества в руки самих людей. Если следовать дальше, гуманность по Абаю – это не просто какая-то черта человека: это система проявлений человеческого в обществе, да и в природе, это – категория, перерастающая рамки и отдельной личности, и отдельного общества, и человеческого рода в целом.

Трудно переоценить актуальность этих мыслей Абая, особенно во времена накала страстей, переживаемых сегодня нашей страной. Проблема человеческого достоинства – главный предмет раздумий Абая. Он энергично ратует за гуманистическую направленность образования и создание прочной культурной основы для воспитания. Никто не рождается с высоким этическим сознанием. Поэт мечтал о том времени, когда благородные гуманные акты многих были бы предопределены принципами, доминирующими в общем мышлении соответствующего времени. В этом отношении раздумья Абая перекликаются с идеями гуманиста А. Швейцера, который считал, что история этической мысли является наиболее глубоким слоем всемирной истории. Великий немецкий мыслитель писал: «Внести нечто весомое и прочное в решение проблем политической и экономической жизни мы сможем лишь в том случае, если возьмемся за них как люди, стремящиеся прийти к этическому мышлению. Те, кто хоть в чем-то двигает вперед наше мышление об этике, содействуют приближению эры благополучия и мира на Земле. Они тем самым занимаются высшей политикой и высшей политической экономией».

Абай своими размышлениями о проблемах нравственности, об этике действительно сыграл выдающуюся роль в постижении истины о добре. Он в этих вопросах, образно говоря, проникал до чистых вод подземных глубин.


195

Значение мыслей поэта о духовных основах жизни человека возрастает сегодня, когда развитие техники, новые технологии, компьютеризация угрожают многогранности межчеловеческого общения, цельности человеческой индивидуальности.

Абай в «Словах…» не употребляет политические термины, как-то: «политическая культура», «демократия», «легитимность» и другие. Но это не значит, что в «Словах…» нет этих понятий. Анализ политологических аспектов раздумий Абая показывает удивительную глубину и масштабность его позиций относительно духа, воли, свободы, права народа, а также одухотворенной государственности. Поэт исходил из неизбежности вовлечения верующих в политическую жизнь. Истинный мусульманин должен думать о проблематичности самого существования себя как верующего. Дар веры должен определять и соответствующие задачи, причем одной из главных является миротворчество. Вера способствует проявлению справедливости Аллаха в мыслях, словах и делах, и именно благодаря этому проявляется надежда достичь справедливости в обществе. Божественная справедливость воплощается в людской праведности, вытесняющей из жизни насилие, утверждающей человеческое достоинство по отношению к себе и другим. Послушаем Абая: «Мы убедились, что вера безгранична, и никто из смертных не в силах ее познать до конца. И тот, кто решительно и с полным сознанием вступил на этот путь, может называться истинным мусульманином. Советом ли, или могуществом он отныне обязан творить добро ближнему… Творить добро – долг каждого человека» (с. 126–127).

Исключительно актуальны для политической современности мысли Абая об авторитете лидеров, о порядочности тех, кому делегирована власть, о правде.

Поэта занимает вопрос о том, как обеспечить избрание лучших людей на должности. Абай свидетельствует: казахи традиционно почитали лучших мужей. Самых мудрых и честных из них облачали особыми полномочиями и называли «елбасы» – глава народа и «топ-басы» – предводитель общины.


196

Суть правящего круга людей Абай представляет как политическую элиту, оказывающую большее влияние на политическую жизнь, чем остальные члены общества. Особое значение Абай придавал тому, чтобы элита состояла из наиболее прогрессивно мыслящих и авторитетных людей. При таком подходе принципиальный характер приобретает вопрос критерия отбора. Обобщенно Абай выделяет следующие моменты: политические и моральные, психические и волевые свойства. Мысли Абая об элите в смысле качественно лучших ценны для того, чтобы глубже понять опасность ситуации, когда в элиту попадают лица, обладающие совсем не теми чертами, которые нужны лидерам, политикам. Как известно, проблемой политического лидерства занимались еще античные мыслители, начиная с Платона, Аристотеля, Геродота и Плутарха. Этот вопрос был в центре внимания всех последующих исследователей, занимающихся государством и политической системой. Анализ литературного наследия Абая убеждает, что и он не оставляет в стороне вышеуказанный предмет давних научных дискуссий. Такова природа абаевской универсальности.

Знаменательны мысли Абая о морали. Высокоразвитая моральная жизнь – это, прежде всего, трудовая жизнь. Абай смело обличал неправды жизни и учил зорко подмечать их там, где люди вследствие привычки к ним не видят их.

Как подлинный «рыцарь свободного духа», Абай постоянно призывал к высшей духовности, к правдивости, искренности. Он верил в то, что властвующее лицо должно быть достойным и моральным. Ложь всегда подрывает доверительность, разрушает устои общества и не пригодна в политике. Абай в «Словах…» пишет: «Если правда существует не для всех, а для какой-то части народа, то это не божья правда. Народ, который не имеет великой цели или общей правды, духовно мертв. А там, где нет жизни, не может быть и совершенства» (с. 121).

Примитивизм и пошлость, царящие в нравах и вкусах общества, погоня за низменными наслаждениями как цель и смысл жизни, равнение на власть имущих как мерило ценностей


197

– все это претило Абаю с его духовным аристократизмом. Важно заметить, Абай не ограничивал дух его проявлениями в религиозной жизни. Познание, властеотношения, общение между людьми – сферы духовности. По логике Абая, дух – там, где есть свобода.

Книга «Слова назидания» гениального поэта Абая так богата содержанием, так многогранна по обилию вопросов, что вполне закономерно ее относят к ряду величайших литературных памятников прошлого.

Поэт в «Словах…» возвышается до подлинного вдохновения и ярко проявляет смелость и силу мысли. Согретая внутренним огнем, наполненная страстной жаждой раскрыть смысл человеческой жизни во всей полноте ее устремлений, книга эта невольно заставляет с готовностью склонять свои колени перед высокой Мудростью.

Не удивительно, что высочайшее напряжение поэта в ходе мучительного поиска истины находит благодарный отклик в современной душе. Не являются исключением и политические взгляды Абая.

Юбилейный альманах 150-летию Абая. – Алматы, 1995. – С. 3–11.


198

ҚОСЫМШАЛАР

Т.Т. МҰСТАФИННІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ ДАТАЛАРЫ

Тiлемiс Тілеуқабылұлы Мұстафин 1928 жылы 4 ақпанда Қостанай облысының Ұзынкөл ауданындағы Лаба ауылында дүниеге келді.

1942–1945 жж. Меңдіқара педагогикалық училищесінің студентi.

1945–1946 жж. Ұзынкөл ауданындағы Үлгiлi жетi жылдық мектебінің оқытушысы.

1946–1951 жж. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттiк университетінде тарих факультетiнiң студентi.

1951–1952 жж. Ленин атындағы Орта Азиялық мемлекеттiк университетінің жанындағы қоғамдық ғылымдар оқытушыларын дайындайтын бiр жылдық курстарының тыңдаушысы.

1952 ж. Өзбекстандық партия мектебінің оқытушысы. 1952–1960 жж. Қарағанды медициналық институтының

қоғамдық ғылымдар кафедрасының аға оқытушысы. 1960–1962 жж. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттiк

университетінің аспиранты. 1963–1975 жж. Қарағанды медициналық институтының

КПСС тарихы кафедрасының меңгерушісі. 1966 ж. «Құрмет белгісі» орденiмен марапатталды. 1973–1975 жж. Қарағанды облыстық кеңесінің депутаты. 1975–1978 жж. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттiк

университетінің доценті. 1978–1979 жж. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік

университетiнiң жанындағы қоғамдық ғылымдар

Қосымшалар

199

оқытушыларының біліктілігін арттыру институтының кафедра меңгерушісі.

1979–1987 жж. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің кафедра менгерушісі.

1980–1988 жж. Кеңестік саяси ғылымдар ассоциациясының Қазақстандық бөлiмiнiң президиум мушесi.

1983 ж. Қызметтегі өте жақсы табыстары үшін «КСРО жоғары мектебi» белгiсiмен марапатталды.

1984 ж. «Қазақстан жоғары мектебінің еңбегі сіңген қызметкерi» құрметтi атағы беріледі.

1985 ж. Ленин орденді «Бiлiм» коғамы Ассоциациясының Құрмет кiтабына жазылған.

1987–1988 жж. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттiк университетінің оқу жұмыстары бойынша проректоры.

1988–1991 жж. Алматы қаласының қоғамдық ғылымдары кафедралары кеңесінің төрағасы.

1988 жж. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетiнің кафедрасы меңгерушісі.

1988–1992 жж. «Әлеуметтiк-саяси ғылымдар» журналының (Мәскеу) редакция алқасының мүшесі.

1988–1992 жж. КазМУ жанындағы тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін берeтiн Мамандандырылған Кеңестің төрағасы.

1992–1998 жж. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетiнің саясаттану кафедрасы меңгерушісі.

1992–1994 жж. ҚазМУ жанындағы саяси ғылымдар кандидаты ғылыми дәрежесін (23.00.01, 23.00.02) беретiн Мамандандырылған Кеңестің төрағасы.

1994–1996 жж. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттiк университеті жанындағы саяси ғылымдар докторы ғылыми дәрежесін Д. 14 А 01.25 беретiн Мамандандырылған Кеңестің төрағасы.

1995 ж. тамыздан ҚР Бiлiм Министрлігінің оқу-әдістемелік бөлiмiнiң «02.02-Саясаттану» мамандығы бойынша төрағасы.


200

1995 ж. Әл-Фараби атындағы ҚазМУ жанындағы саяси зерт-теулер Орталығының директоры.

1996 ж. Қазақстан Республикасы жаратылыс ғылымдары Академиясының толық мүшелігіне сайланған.

1997 ж. Әл-Фараби атындағы ҚазМУ жанындағы саяси ғылымдар докторы ғылыми дәрежесін беретiн Диссертациялық Кенестің Д. 14 А. 01.25 төрағасы.

1997 ж. мамырдан Қазақстан Даму институтының «Еуразиялык Қауымдастық. Экономика. Саясат. Қауiпсiздiк» журналының редакция алқасының мүшесі.

1997 ж. ҚР әлеуметтік ғылымдар Академиясының толық мүшелігіне сайланған.

1997 ж. ҚР Саяси ғылымдар Академиясының Президенті бо-лып сайланған.


201

Т.Т. МҰСТАФИН ЕҢБЕКТЕРІНІҢ ХРОНОЛОГИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШІ

1953Халықаралық империализмнің қанішерлік идеологиясы //

Советтік Қарағанды. – 1953, 14 қараша.Упадок сельского хозяйства и разорение крестьян в

капиталистических странах // Социалистическая Караганда. – 1953, 24 октября.

1955Аграрная программа большевиков в период первой русской

революции // Социалистическая Караганда. – 1955, 11 июня.Революция 1905–1907 годов в Казахстане // Социалистическая

Караганда. 1955, 24 октября.

1956Большевистік партия пролетариат диктатурасы үшін күресте

// Советтік Қарғанды. – 1956, 1 желтоқсан.

1957Ұлы Октябрь социалистік революциясын тудырған

әлеуметтік–экономикалық негізгі жағдайлар // Советтік Қарғанды. – 1957, 1 қазан.

Историческая закономерность Октябрьской социалис-тической революции // Социалистическая Караганда. – 1957, 16 июня.

1959Братское единство стран социалистического лагеря

нерушимо // Социалистическая Караганда. – 1959, 24 октября.Торжество ленинской национальной политики //

Социалистическая Караганда. – 1959, 11 августа.


202

1960Социалистік елдердің ұлы бірлігі // Советтік Қарғанды. –

1960, 1 қаңтар.Главное условие избавления человечества от войн //

Социалистическая Караганда. – 1960, 2 сентября.Ярче легенды // Народное хозяйство Казахстана. – 1960.

№ 10. – С. 86–88. – Соавтор – Ермаков И.

1962Лениндік ұлт саясатының салтанаты // Советтік Қарғанды.

– 1962, 30 желтоқсан.Лениннің атақты Апрель тезистері // Советтік Қарғанды.

– 1962, 17 сәуір.Деятельность КПСС по созданию третьей угольной базы

СССР (1930–1940 гг.). – М.: Высшая школа, 1962. – 108 с.Под ленинским знаменем дружбы народов // Ученые запи-// Ученые запи-

ски Карагандинского мединститута. – Караганда, 1962. – Том 11. – Выпуск 12. – С. 113–131.

1963Из истории создания Карагандинского угольного бассейна и

формирования рабочих кадров (1931–1940 гг.) // Ученые записки КазГУ. – Алма-Ата, 1963. – Т. 54. – Серия история. – Выпуск 12. – С. 26–42.

1964Заманымыздың сипаты және дүниежүзілік коммунистік

қозғалыстың сара бағыты // Орталық Қазақстан. – 1964, 6 қазан.Воспитание студента: (из опыта политической воспитатель-

ной работы парт. орг. Карагандинского Медицинского института) // Партийная жизнь Казахстана. – 1964. – № 11. – С. 45–49.

1965Коммунизм дегеніміз не? // Орталық Қазақстан. – 1965, 30

қараша.


203

Воспитывать хорошим делам // Индустриальная Караганда. – 1965, 25 июля. – Соавтор – Карлик Е.

Из опыта работы партийной организации шахты № 35 по руководству движением за коммунистический труд // Ученые записки кафедр общественных наук вузов Караганды. – Караганда, 1965. – С. 3–17.

Методические советы по проведению теоретического собеседования в школе марксизма-ленинизма на тему: «Деятельность партии по развитию социалистической революции по организации защиты Социалистического Отечества (октябрь 1917–1920 гг.)» // Индустриальная Караганда. – 1965, 18 декабря.

1966Коммунистік құрылыста КПСС-тің басшы рөлінің арта

түсуі деген тақырып бойынша қортынды сабақ өткізу жөнінде методикалық кеңес // Орталық Қазақстан. – 1966, 24 мамыр.

Марксизм-ленинизм негіздерінің мектебінде «Партияның социалистік революцияны өркендетудегі социалистік Отанды қорғау ісін ұйымдастырудағы қызметі (1917 ж. октябрь – 1920 ж.)» деген тақырыптан теориялық әңгімені қалай өткізу жөнінде методикалық кеңес // Орталық Қазақстан. – 1966, 11 қаңтар.

Партия насихаты методикасының ғылыми негіздері туралы // Орталық Қазақстан. – 1966, 4 қараша.

Единство обучения и воспитания // Приметы времени: сбор-// Приметы времени: сбор-ник статьей. – Алма-Ата, 1966. – С. 139–156.

Ленинские принципы коммунистического воспитания и действия // Вопросы истории Коммунистической Партии Казахстана. – 1966. – Выпуск 4. – С. 137–161.

Овладеть методикой партийной пропаганды // Индустриальная Караганда. – 1966, 23 ноября.

1967Еліміздің үшінші көмір ошағының туу тарихы // Орталық

Қазақстан. – 1967, 2 наурыз.


204

КПСС – советтік қоғамның басшылық етуші және бағыт беруші күші // Орталық Қазақстан. – 1967, 16 тамыз.

«Партия – коммунистік құрылыстың дем берушісі және ұйымдастырушысы» (1959 – 1966 жж.) деген тақырып бойын- (1959 – 1966 жж.) деген тақырып бойын-жж.) деген тақырып бойын-) деген тақырып бойын-ша әңгіме өткізу үшін насихатшыларға методикалық кеңес // Орталық Қазақстан. – 1967, 4 сәуір.

Расцвет сил и могущества: методические советы к теме «Партия – вдохновитель и организатор коммунистического строительства (1959–1966 годы)» // Индустриальная Караганда. – 1967, 24 марта.

Так создавалась промышленность // Индустриальная Караганда. – 1967, 9 июля.

Торжество ленинских идей социалистического соревнования // Научная конференция по теме: «Великий Октябрь и коренные преобразования в Центральном Казахстане. – Караганда, 1967. – С. 75–82.

1968Во имя торжества человека // Индустриальная Караганда.

– 1968, 5 мая. Идейное воспитание студентов // Блокнот агитатора. – 1968,

№ 20. – С. 10–13.Новые книги (рецензия на книгу: Бейсембаев С.Б. Ленин и

Казахстан (1897–1924 гг.). – Алма-Ата, 1968) // Степной маяк. – 1968, 21 ноября. – Соавтор – Портной И.

Пополнение Казахстанской Ленинианы: (Рецензия на кни-(Рецензия на кни-гу: Бейсембаев С.Б. Ленин и Казахстан (1897–1924 гг.). – Алма – Ата, 1968 г.). – Индустриальная Караганда. – 1968, 3 октября. – Соавтор – Портной И.

1969Жаңа қоғам – жаңа адам: Социологиялық очерк // Орталық

Қазақстан. – 1969, 5 желтоқсан.Қайшылықтар жайлаған елде // Орталық Қазақстан. – 1969,

7 наурыз.


205

Ленин әр адам тағдырында // Қазақстан мектебі. – 1969. – № 10, 17–19 бет.

В судьбе каждого // Индустриальная Караганда. – 1969, 13 июня.

Главная капиталистическая страна // Индустриальная Караганда. – 1969, 7 февраля.

Контрасты «богатой» Америки // Индустриальная Караганда. – 1969, 19 февраля.

Ленин и Казахстан: (Рецензия на книгу: Бейсембаев С.Б. Ленин и Казахстан) // История СССР. – 1969. – № 2. – С. 192–193. – Соавтор – Портной И.

Ленинская идеология дружбы народов и интернациональное воспитание: Сборник научных статей. – Ереван,1969. – С. 180–234.

Создатели нового мира // Индустриальная Караганда. – 1969, 22 апреля.

Так здесь учат // Индустриальная Караганда. – 1969, 13 марта. Язвы больного общества // Индустриальная Караганда. –

1969, 1 марта.

1970Құнды еңбек (Сын: Козыбаев М. Қазақстан – арсенал фронта.

– Алма-Ата, 1970) // Орталық Қазақстан. – 1970, 13 қыркүйек.Ленизим – идеялық шынығудың негізі // Қазақстан мектебі.

– 1970. – № 9. – 36–39 бет. – Бірге – Ешкеев Р.А., Агафонов А.Н.Совет қоғамының жетекші күші: (Орталық Қазақстанның

мысалдары бойынша) // Орталық Қазақстан. – 1970, 10 қыркүйек.Верность заветам вождя // Индустриальная Караганда. –

1970, 20 августа. В.И. Ленин о коммунистическом воспитании // Ленин и во-// Ленин и во-

просы коммунистического воспитания // Материалы научной конференции преподавателей кафедр общественных наук вузов Карагандинской области, посвященной 100-летию со дня рожде-ния В.И. Ленина. – Караганда, 1970. – С. 3–15.


206

Глубокое исследование: (рецензия на книгу: Қозыбаева М. Қ. Қазақстан – арсенал фронта. – Алма-Ата, 1970) // Индустриальная Караганда. – 1970, 16 октября.

Роль ленинской дружбы народов в становлении и развитиии Карагандинского угольного бассейна // Вопросы истории Компартии Казахстана. – 1970. – Выпуск 7. – С. 193–218. – Соавтор – Жумасултанов А.

1971Жаңа қоғам, жаңа адам: Интелегенция туралы // Қазақстан

коммунисі. – 1971. – № 6. – 42–47 б. – Ж. Бәйтенов бірге. Қоғамдық ғылымдар және студенттер: Идеологиялық жұмыс

пәрменді болсын // Орталық Қазақстан. – 1971, 10 ақпан.Социалистическая интернационализация – главное условие

ликвидации фактического неравенства ранее отсталых народов // Расцвет и сближение социалистических наций: Материалы меж. вуз. научной конференции. – Уфа, 1971. – Ч. 1. – С. 311–317.

1972ССР Одағының ұйымдастырушысы және көсемі // Орталық

Қазақстан. – 1972, 22 сәуір.Деятельность парторганизаций новостроек Центрального

Казахстана по интернациональному воспитанию // Материалы научно-теоретической конференции кафедр общественных наук вузов Карагандинской области. – Караганда, 1972. – С. 27–31.

Из опыта коммунистического воспитания рабочего класса в период строительства социализма: на материалах Центр. Казахстана // Материалы научно-теоретической конференции кафедр общественных наук вузов Карагандинской области. – Караганда, 1972. – С. 36–40.

Торжество пролетарского интернационализма // Индустриальная Караганда. – 1972, 14 декабря.


207

1973Ум, честь и совесть эпохи // Индустриальная Караганда. –

1973, 1 марта.

1974Дала сыры: (Сын: Салықов К. Жезкиік: Өлеңдер мен поэмалар.

– Алматы, 1973) // Орталық Қазақстан. – 1974, 14 ақпан. КПСС – организатор борьбы за создание угольно-

металургического комплекса в Центральном Казахстане (1925–1941). – Алма-Ата: Наука, 1974. – 317 с.

КПСС – руководитель создания угольно-металлургической базы в Центральном Казахстане (1925–1941 гг.): На соиск. учен. степени доктора исторических наук. – Ташкент, 1974. – 46 с.

Немеркнущий талант: (очерк о творчестве А. Тажибаева) // Индустриальная Караганда. – 1974, 28 мая.

1975Новое общество – новый человек: очерки теории и практики

воспитания нового человека. – Алма–Ата, 1974. – 170 с. – Соавтор – Имашов М. И.

Против буржуазных фальсификаций ленинской националь-ной программы: (рецензия на книгу: Хидоятов Г. А. Ленинская национальная программа и современная идеологическая борьба. – Ташкент, 1972) // Индустриальная Караганда. – 1974, 6 января. – Соавтор – Агафонов А.

Роль общественных наук в нравственном воспитании учащейся молодежи // Карагандинская областная научно-практическая конференция по нравственному воспитанию учащейся и студенческой молодежи 27–28 июня 1975 г. – Караганда, 1975. – С. 20–23.

Социалистический образ жизни: черты и тенденции развития // Общественные науки / Карагандинский государственный университет. – 1975, Вып. 2. – С. 186–191.


208

1976Опыт организации самостоятельной работы студентов //

Актуальные вопросы методики преподавания общественных наук: тезисы докладов и сообщений ( Секция философия). – Алма–Ата, 1976. – С. 34–37.

1977Шаруасы шалқып, өнеркәсібі өркендеген аймақ: Мақалалар:

Достық // Социалистический Казахстан. – 1977, 7 тамыз.

1978КПСС – руководящая и направляющая сила советского

общества: к 75 летию ІІ съезда РСДРП. – Алма–Ата, 1987. – 12 с.

1979Ұлы Октябрь идеяларының Қазақстанда салтанат құруы //

Қазақстан коммунисі. – 1979. – № 2. – 25–31 б. – М. Қозыбаевпен бірге.

Вопросы идейно-нравственного воспитания в книге товарища Л.И. Брежнева «Целина» // Методическая работа в Каз- // Методическая работа в Каз-ГУ. – Алма-Ата, 1979. – С. 66–70.

Воспитательные задачи в преподавании научного коммунизма // Материалы учебно-методической конференции КазГУ: тезисы. 14–16 февраля. – Алма-Ата, 1979. – С. 48–49.

К методике чтения обзорных лекций по научному коммунизму. – Алма-Ата: КазГУ, 1979. – 23 с. – Совет кафедр общественных наук.

Социальная политика КПСС в условиях развитого социализма // Методические рекомендации по изучению курса «Конституция СССР: проблемы теории и практики»: 1-й год об-: 1-й год об-учения. – Алма–Ата, 1979. – С. 65–69.

Социалистический образ жизни и воспитательная работа в вузе // Актуальные вопросы комплексного подхода к организации коммунистического воспитания студентов высших и учащихся средне-специализированных учебных заведений // Материалы


209

республиканской научно-методической конференции. – Алма–Ата, 1979. – Ч. 2. – С. 154–159.

1980Ұрпаққа ұрғи болған ұлы өсиет: Мақалалар. Студент мұраты

– үздік оқу // Лениншіл жас – 1980, 2 қазан.На благо человека: Конституция СССР о развитии прав и

свобод советских граждан и их гарантиях. – Алма-Ата: Казахстан, 1980. – 80 с. – Соавторы – Максименко Н.В., Колесников В.Н.

Роль и значение критики антикоммунизма в формировании марксистско-ленинского мировозрения студентов // Научно-методическая конференция профессорско-преподавательского состава КазГУ на тему: «Формирование марксистско-ленинского мировоззрения студентов в процессе преподавания общенаучных и специальных дисциплин: тезисы докладов. – Алма-Ата, 1980. – С. 7–9.

1981Жалынды жастығымызбен дидарластық // Лениншіл жас. –

1981, 3 ақпан.Ғылыми коммунизм: Жоғарғы оқу орындарында сырттан

оқитын студенттерге арналған методикалық талдау. – Алматы: КазГУ, 1981. – 1 бөлім. – 49 б. – К. Назыханопен бірге.

Выступление на Всесоюзном совещании зав. кафедрами общественных наук // Вестник высшей школы. – 1981. – № 12. – С. 39.

ХХVI съезд КПСС – событие всемирно-исторического значения. – Алма-Ата: Знание, 1981. – 36 с.

Проблемы образа жизни в современной идеологической борьбе // Критика буржуазной идеологии, реформизма и ревизионизма // Материалы научно-теоретической конференции. – Алма-Ата: ГУ, 1981. – С. 129–147.

Продолжение подвига: отклики. С интересом и гордостью // Казахстанская правда. – 1981, 31 января.


210

Роль и место нравственного воспитания испытания в формировании морально-психологического климата вуза // Морально-психологический климат в коллективе вуза: Доклад на общеуниверситетской научно-практической конференции (11–12 июня 1981 г.). – Алма-Ата, 1981. – С. 7–9.

Твою зачетку, комсомольский комитет // Ленинская смена. – 1981, 16 декабря.

1982Выступление на пленарном заседании Всесоюзного

совещания зав. кафедрами общественных наук высших учебных заведений // ХХVI съезд КПСС и задачи кафедр общественных наук: Всесоюзное совещание зав. кафедрами общественных наук высших учебных заведений. – М.: Высшая школа, 1982. – С. 86–88.

Идеологический процесс в свете исторических решений ХХVI съезда КПСС // Материалы межвузовской научно-теоретической конференции ученых г. Алма-Аты: решения ХХVI съезда КПСС – крупный вклад в теорию и практику научного коммунизма. – Алма-Ата, 1982. – С. 5–8.

Изучая научный коммунизм // Казахстанская правда. – 1982, 9 января.

Изучение первоисточников – основа повышения качества преподавания научного коммунизма // Вестник Московского университета. – 1982. – № 3. – С. 61–62.

Интернационализм в образе жизни советского человека // Образование Союза ССР – живое воплощение ленинских принципов национальной политики: тезисы межвузовской научно-теоретической конференции посвященной 60-летию образования СССР. – Алма-Ата, 1982. – С. 23–26.

Методические вопросы критики антикоммунизма в курсе научного коммунизма // Методические разработки по вопросам формирования марксистско-ленинского мировоззрения студентов в процессе преподавания научного коммунизма. – Алма-Ата: КазГУ, 1982. – Ч.1. – С. 15–23.


211

Некоторые вопросы актуальности и методики проблемного обучения в курсе научного коммунизма // Методические разработки по вопросам формирования марксистско–ленинского мировоззрения студентов в процессе преподавания научного коммунизма. – Алма–Ата: КазГУ, 1982. – Ч.1. – С. 5–15. – Соавтор – Утешев С.К.

Нравственное воспитание студентов в процессе преподавания общественных наук // Актуальные проблемы нравственного воспитания студенческой молодежи в свете решений ХХVI съезда КПСС: тезисы докладов Алма-Атинской межвузовской научно-практической конференции. – Алма-Ата, 1982. – С. 9–12.

Образ жизни, рожденный социализмом. – Алма-Ата, 1982. – 27 с.Проблемы совершенствования преподавания научного

коммунизма // А.: Қазақ университеті, 1982. – 28 мая.Совершенствовать методическую работу кафедр научного

коммунизма (КазГУ) // Научный коммунизм. – 1982. – № 1. – С. 136–138.

1983Жұмысшы // Алматы: Энциклопедиялық анықтама. –

Алматы: КСЭ, 1983. – 258–259 б.Интеллигенция Алматы: Энциклопедиялық анықтама. –

Алматы: КСЭ, 1983. – 269–270 б.Алма-Ата в период развитого социализма. – Алма-Ата:

Энциклопедический справочник. – Алма–Ата: КСЭ, 1983. – С. 100–102.

Алма-Ата – Ташкент // Алма-Ата: Энциклопедический справочник. – Алма-Ата: КСЭ, 1983. – С. 102–103.

Важнейший принцип коммунистического воспитания: в помощь пропагандистам школ научного коммунизма // Учитель Казахстана. – 1983, 20 января.

За идейную убежденность: о работе кафедры научного коммунизма КазГУ // А.: Казахский университет, 1983, 27 декабря.


212

На опыте кафедр научного коммунизма по формированию политической культуры у студентов // Опыт коммунистического воспитания студентов в процессе преподавания научного коммунизма: доклад Алма-Атинской межвузовской научно-практической конференции. – Алма-Ата, 1983. – С. 11–17.

Интеллигенция Алма-Аты // Алма-Ата: Энциклопедический справочник. – Алма-Ата: КСЭ, 1983. – С. 274.

КПСС – авангард народа: ко 2-й годовщине ХХVI съезда КПСС // Народное хозяйство Казахстана. – 1983. – № 2. – С. 3–8.

Рабочие Алма-Аты // Алма-Ата: Энциклопедический справочник. – Алма-Ата: КСЭ, 1983. – С. 448–450.

Расцвет духовной культуры в Казахстане: методическое пособие для гидов – переводчиков и лекторов, работающих с иностранными туристами, посещающими Казахстан. – Алма-Ата, 1983. – 20 с.

Роль и значение критики антикоммунизма в формировании диалектико-материалистического мировоззрения студентов // Проблемы наивысшего образования. – София, 1983. – № 1. – С. 59–62.

Социальная программа XXVI съезда КПСС. – Алма-Ата: Знание, 1983. – С. 45. – Соавтор – Максименко Н.В.

1984Блюхер В.К. // Қазақ ССР: 4 томдық қысқаша энциклопедия.

– Алматы, 1984. – Т. 1. – 95 б.Ғылыми коммунизм: Жоғары оқу орындарында сырттай

оқитын студенттерге арналған методикалық талдау. – Алматы: ҚазМУ, 1984. – 2 бөлім. – 48 б. – К.Н. Назыхановпен бірге.

Дрейман Р.А. // Қазақ ССР: 4 томдық қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1984. – Т.1. – 120–121 б.

Жалшы // Қазақ ССР: 4 томдық қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1984. – Т. 1. – 135 б.

Жұмысшы қозғалысы // Қазақ ССР: 4 томдық қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1984. – Т. 1. – 152 б.


213

Калшин М.И (1875–1946) // Қазақ ССР: 4 томдық қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1984. – Т. 1 – 168–169 бб.

Қарағанды жұмысшыларының ереуілдері (1901–1916) // Қазақ ССР: 4 томдық қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1984. – Т. 1. – 177 б.

Кедей // Қазақ ССР: 4 томдық қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1984. – Т. 1 – 177 б.

Қоғам дамуының заңдылықтарын ашып берген еңбек: (Ф. Энгельстің «Семьяның жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы» деген еңбегінің жарияланғанына 100 жыл толуына) // Қазақстан коммунисі. – 1984. – Т. 1. – 187 б.

Коммуна // Қазақ ССР 4 томдық қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1984.

Ұлт // Қазақ ССР. 4 томдық қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1984. –Т. 1. – 510–511 бб.

Встреча с читателями журнала «Научный коммунизм» в КазГУ // Научный коммунизм. – 1984. – № 3. – С. 147–149. – Со-– № 3. – С. 147–149. – Со-авторы – Тастанов Ш., Шарипов У.Х.

Грани социальной однородности: (рецензия на книгу: Аскаров К. Труд: физический и умственный. – Алма-Ата, 1983. – 175 с.) // Казахстанская правда. – 1984, 3 апреля. – Соавтор – Шарипов У.

Интернационализм социалистического советского образа жизни // Актуальные проблемы совершенствования социалистического образа жизни в свете решений XXVI съезда КПСС. – Алма-Ата, 1984. – С. 3–19.

Концепция «Качества жизни» в современой идеологической борьбе: (экологические аспекты) // Критика современных буржуазных концепций в процесе преподавания научного коммунизма: (тезисы докладов на Всесоюзной научно-методической конференции. – Казань, 1984. – 3–5 июня). – Казань, 1984. – Ч. 11. – С. 111–114.

Рецензия на книгу Аскарова К.А. Труд: физический и умственный. – Алма-Ата, 1983. – С. 175 // Научный доклад высшей школы научного коммунизма. – 1984. – № 6. – С. 151. – Соавтор – Шарипов У.Н.


214

1985Қазіргі заманның негізгі мазмұны: Насихатшыларға көмек //

Лениншіл жас. – 1985, 12 қараша. – Қ. Назыхановпен бірге.Лениндік ұлт саясатын бұрмалауға жол берілмейді // Социа-

листік Қазақстан. – 1985, 8 желтоқсан. – Р. Әбсаттаровпен бірге.Блюхер В.К (1890–1938) // Казахская ССР: 4-томная краткая

энциклопедия. – Алма-Ата, 1985. – Т. 1. – С. 86.Дрейман Р.А (1887–1941) // Казахская ССР: 4-х томная

краткая энциклопедия. – Алма-Ата, 1985. – Т. 1. – С. 158.Калшин М.И. (1875–1941–6) // Казахская ССР: 4-томная

краткая энциклопедия. – Алма-Ата, 1985. – Т. 1. – С. 227.Коммунистическое воспитание студентов в вузах Казахстана:

Сборник научных материалов. – Алма-Ата: КазГУ, 1985. – С. 130.Ленин В.И. КПСС об укреплении партийной и

государственной дисциплины // Партийная жизнь Казахстана. – 1985. – № 4. – С. 62–66.

Метологические проблемы исследования процесса воспитания нового человека в условиях развитого социализма // Актуальные проблемы методологии, историографии и источниковедения историко-партийнной науки // Материалы научно-теоретической конференции. Алма–Ата. 10–11 ноября. 1983 г. // Алма-Ата, 1985. – С. 55–62.

Национально-государственное размежевание // Казахская ССР: 4-х томная краткая энциклопедия. – Алма–Ата, 1985. – Т. 1. – С. 323–324.

Нация // Казахская ССР: 4-х томная краткая энциклопедия. – Алма-Ата, 1985. – Т. 1. – С. 324–325.

Некоторые актуальные вопросы повышения эффективности преподавания общественных наук в свете идей и выводов статьи Генерального серетаря ЦК КПСС, Председателя Президиума Верховного Совета СССР К.У. Черненко «На уровень требований развитого социализма» // Социалистический образ жизни и актуаль- // Социалистический образ жизни и актуаль-ные вопросы формирования личности студента: тезисы докладов и сообщений на республиканской научно-практической конференции. – Алма-Ата, 1985, 4–5 марта // Алма-Ата: КазГУ, 1985. – С. 13–17.


215

Нравственное воспитание студентов в процессе преподавания научного коммунизма // Коммунистическое воспитание студентов в вузах Казахстана. – Алма-Ата, 1985. – С. 26–37.

Общественные науки и идейное воспитание молодежи // Социалистический образ жизни и вопросы идейно-нравственного воспитания молодежи: сборник научных трудов. – Алма-Ата: КазГУ, 1985. – С. 3–13.

Рабочий // Казахская ССР: 4–х томная краткая энциклопедия. – Алма–Ата, 1985. – Т. 1. – С. 397.

Рабочее движение // Казахская ССР: 4–х томная краткая энциелопедия. – Алма-Ата, 1985. – Т. 1. – С. 397.

Революционные выступления горнорабочих Караганды // Казахская ССР: 4-х томная краткая энциклопедия. – Алма-Ата, 1985. – Т. 1. – С. 406.

Рецензия на книгу: Методологические принципы управления идеологическим процессом (В.А. Черняк, А.И. Жукова, К. Тали-. Жукова, К. Тали-пов и др. – Алма-Ата: Наука, 1982. – 312 с.) // Научный доклад Высшей школы научного коммунизма. – 1985. – № 1. – С. 155–156. – Соавтор – Трахтенберг Л. И.

Система народного образования как фактор развития личности // Актуальные проблемы социалистической культуры и развития личности: сборник научных трудов. – Караганда, 1985. – С. 106–115. – Соавтор – Кабулова А. Ш.

Формирование ленинской жизненной позиции студенческой молодежи // Коммунистическое воспитание студентов в вузах Казахстана. – Алма-Ата, 1985. – С. 3–12. – Соавтор – Сатыбал- дина К.М.

1986Жастар тәрбиесі жайлы ойлансақ: Студент жастар // Қазақстан

коммунисі. – 1986. – № 2. – 36–38 б. – Б. Казиевпен бірге.Из выступлений из секциях Всесоюзного Совещания заве-

дующих кафедрами общественных наук (1–3 октября 1986 г. Москва) // Вестник высшей школы. – 1986, № 12. – С. 73–14.


216

Из плена прописных истин // Казахстанская парвда. – 1986, 26 декабря.

Общественные науки и идейное воспитание молодежи // Социалистический образ жизни и вопросы идейно-нравственного воспитания молодежи. – Алма-Ата, 1986. – С. 3–13.

Роль человеческого фактора в ускорении социально–экономического развития советского общества // Социальные и методологические проблемы ускорения научно-технического прогресса // Материалы научно-практической конференции. – Алма-Ата, 1986. – С. 50–57.

Социалистический образ жизнии и актуальные вопросы формирования личности студента // Научный коммунизм. – 1986. – № 1. – С. 135–137. – Соавтор – Шарипов У. Х.

Союз обучения и труда. – Алма-Ата: Знание, 1986. – С. 35.

1987Қарулы көтеріліске бастаған съезд: РСДРП (б) VI съезінің

ашылуының 70 жылдығына // Қазақстан коммунисі. – 1987. – № 8. – 82–87 б. – Б. Назхановпен бірге.

Социалистік жарыс // Қазақ ССР: 4 томдық қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1987. – Т. 2. – 496–497 б.

За коренное улучшение преподавания научного коммунизма // ХХVII съезд КПСС и задачи кафедр общественных наук // Материалы Всесоюзного совещания заведующих кафедрами общественных наук. – М., 1986. – 1–3 октября. – М., 1987. – С. 236–237.

Некоторые запросы контрпропаганды по проблемам образа жизни // Проблемы социалистического образа жизни и идеологическая борьба. – Алма-Ата, 1987. – С. 3–13. – Соавтор – Максименко Н.В.

Политическая культура социализма – культура социального действия // Социалистическая культура и система социально–культурных ролей личности: теоретические и социологические аспекты). – Алма-Ата: КазГУ, 1987. – С. 28–38. – Библиогр.: 15 назв. – Соавтор – Саитова Н. А.


217

Политическая культура и социально-политические ценности студенческой молодежи: опыт социологического исследования // Культура и социальные ценности личности в социалистическом обществе. – Караганда, 1987. – С. 32–40. – Соавтор – Заславская М.Б.

Посланцы Ленина в Казахстане: (рецензия на книгу: Послан-: Послан-цы Ленина в Казахстане. Сборник очерков (сост.: В.К. Григорьев. – Алма-Ата, 1987. – 308 с.) // Казахстанская правда . – 1987, 29 октября.

Развитие теории научного коммунизма в новой редакции Программы КПСС // Изучение и использование материалов ХХVII съезда КПСС в процессе преподавания общественных наук // Материалы межвузовской научно-методической конференции. 14–15 янв. 1987 г.). – Алма-Ата: КазГУ, 1987. – С. 100–101.

Союз знаний и труда: Всесоюз. тематическая выставка (коммунистическому воспитанию – комплексный подход) (ноябрь 1987 – январь 1988 г.). – Алма-Ата: КазГУ, 1987. – Соавтор – Шарипов У.Х.

Факторы интерационализма социалистического строя // Великий октябрь и интернациализация общественной жизни // Материалы конференции. –Алма-Ата : КазГУ, 1987. – С. 7–11.

Экологические модификации буржуазной концепции «Качества жизни» // Проблемы социалистического образа жиз- // Проблемы социалистического образа жиз-ни и идеологическая борьба. – Алма-Ата, 1987. – С. 91–105. – Соавтор – Садовская Е. Ю.

1988Жоғарғы мәдениет – азамат кемелдігінің өлшемі // Қазақстан комму-

нисі. – 1988. – № 9. – 79–88 б. – Р. Әбсаттаров, Б. Байляровамен бірге.Тарихтың әр парағы қымбат бізге: «Ақтаңдақтар»

дегеніміз не? Оларды зерттеп, жариялау мәселелеріне арналған «Социалистік Қазақстан» газетінің дөңгелек столы басындағы әңгіме // Социалистік Қазақстан. – 1988, 25 август.

Нужен прорыв в мышлении // Вечерняя Алма-Ата. – 1988, 12 декабря.


218

О работе кафедр по перестройке учебно-воспитательного процесса в Казахском государственном университете // Перестройка высшего образования: проблемы организации активных методов обучения и самостоятельной работы студентов. – Алма-Ата, 1988. – С. 3–9. – Соавтор – Мироненко Т. К.

Перестройка учебного процесса – творческая инициатива кафедр // Методические основы совершенствования учебно–воспитательного процесса: сборник научных трудов. – Алма-Ата, 1988. – С. 3–10. – Соавтор – Мухитдинов Н. Б.

Совершенствование подготовки учительских кадров в системе университетского образования // Совершенствование подготовки специалистов для народного образования: тезисы докладов республиканской учебно-методической конференции. – 18 мая 1988, Фрунзе: КГУ, 1988. – С. 119 – 121. – Соавтор – Павленко В.К.

Учителей готовит университет: проблемы педагогического отделения // Учитель Казахстана. – 1988, 14 января.

1989КПСС 27 съезі мен Бүкілодақтық ХІХ – партия

конференциясының Совет қоғамының әлеуметтік–саяси және рухани дамуы туралы. – Алматы: КазГУ, 1989. – 30 б. – Қ. Қазымбетовпен бірге.

Воспитательный потенциал трудового коллектива // Трудовой коллектив: социальные и воспитательные резервы в условиях ускорения социально-экономического развития социалистического общества. – Алма-Ата, 1989. – С. 3–12. – Соавтор – Байкенжин Я.

Духовная культура будущего специалиста и интернацио-нальное воспитание // Некоторые вопросы перестройки интернационального воспитания и совершенствования социа-листического образа жизни. – Алматы: КазГУ, 1989. – С. 3–16. – Соавтор – Аскеева Г.Б.

Духовная культура будущего специалиста и интренацио-нальное воспитание // Актуальные проблемы научного коммунизма в условиях реальностей современного мира:


219

всесоюзная научно-теоретическая конференция. Киев, 1989, 30 мая – 1 июня: тезисы докладов и выступления. – Киев: КГУ, 1989. – Секция 3. Человек в системе социалистических общественных отношений. – С. 100–103. – Соавтор – Аскеева Г.Б.

Роль политической культуры в гармонизации взаимоотношений личности и общества // Проблемность как форма развития культуры: тезисы выступлений во всесоюзной научной конференции. Целиноград, 24–25 октября 1989, Целиноград, 1989. – С. 237–239. – Соавтор – Саитова Н.А.

Человек – мера всех вещей // Вечерняя Алма-Ата. – 1989, 20 мая.

1990Вместо заключения // Гуманизация преподавания

общественных наук. – Алма–Ата: КазГУ, 1990. – С. 100–102. – Соавтор – Заславская М.

Гармонизация взаимоотношений личности и общества перестройка преподавания научного коммунизма // Гуманизация преподавания общественных наук. – Алма-Ата: КазГУ, 1990. – С. 3–8.

Горизонты молодости // Огни Алатау. – 1990, 20 февраль. – Соавтор – Аскеева Г.Б.

К вопросу о перестройке идейно-воспитательного направ-ления деятельности СМИП // Многонациональная советская журналистика: исторический опыт и проблемы перестройки. – Алма-Ата: КазГУ, 1990. – С. 19–21.

1991Жоғарғы мектеп студенттерінің әлеуметтік-саяси

теориясынан дайындалуы үшін көмекші материал. – Алма-Ата: КазМУ, 1991. – 3–32 б. – Қ.Н. Қазымбетовпен бірге.

Место политологии в системе общественных наук // Вестник АН КазССР. – 1991. – № 9. – С. 20–26.

Территориальные аспекты реализации социальной справед-ливости // Социально-политические науки. – 1991. – № 12. – С. 17–21. – Соавтор – Тажин М.М.


220

1992Саясаттанудың негізгі ұғымдары // Ақиқат. – 1992. – № 6. –

88–91. – Қ. Назыханов, У. Шариповпен бірге.Духовный потенциал социально-гумантитарных наук //

Гуманизация духовной сферы общества и совершенствование системы образования: тезисы докладов и выступлений на научной конференции. 18–20 июня 1992, Алма-Ата: КазГУ, 1992. – Сек-. 18–20 июня 1992, Алма-Ата: КазГУ, 1992. – Сек-ция 2 «Гуманизация и гуманитаризация учебно-воспитательного процесса». – С. 3–5.

В поисках выхода из тупика: проблемы высшей школы: круглый стол // Мысль. – 1992. – № 5. – С. 41–46.

Духовный потенциал обществоведческих наук // Мысль. – 1992. – № 9. – С. 31–35.

1993

Әл-Фарабидің саясат туралы көзқарастары // Ақиқат. – 1993. – № 8. – 40–43 б. – А.И. Лұқпановпен бірге.

Әл-Фарабидің саясат туралы көзқарастары // ҚазМУ хабаршысы. Философия сериясы. – Алматы, 1993. – 12-21 б. – А.И. Лұқпановпен бірге.

1994Адам – саясат субъектісі // Саясаттануға кіріспе. – Алматы,

1994. – 2 бөлім. – 10-тарау. – 40-50 б. – Г.Ж. Тезекбаевпен бірге.Қазақ халқының рухани мәдениетіндегі саяси ойлар //

Әл-Фараби және рухани мұра. – Алматы, 1994. – 13– 16 б. – К.Н. Назыханов, А.И. Лұқпановпен бірге.

Саясат және саяси қатынастар қоғам тарихи мен теорияларда // Саясаттануға кіріспе. – Алматы, 1994. – 1 бөлім. – 2-тарау. – 14–34 б. – А.Х. Бижановпен бірге.

Саясаттану – ғылым // Саясаттануға кіріспе. – Алматы, 1994. – 1 бөлім. – 1-тарау. – 3–14 б.

Саясаттану терминдерінің сөздігі // Ақиқат. – 1994. – № 2. – 90–93 б. – Қ. Назыхановпен бірге.


221

Саяси мәдениет // Саясаттануға кіріспе. – Алматы, 1994. – 3 бөлім. – 15-тарау. – 46–61 б. – Н.А. Саитовамен бірге.

Как демократизировать политическое образование // Мысль. – 1994. – № 4. – С. 6–7.

Конституция Республики Казахстан в курсе политологии // К образу политологии как науки и учебной дисциплины // Материалы межвузовского семинара. 18 мая 1993, Алматы, 1994. – С. 65–67. – Соавтор – Н.А. Саитова.

Новая роль социально-политических наук в современном обществе // Политология. Курс лекций. – Алматы, 1994. – 3–15 с.

Общенациональное возрождение Казахстана // Ай. – 1994. – № 2. – С. 2–10.

Отчуждение человека в системе социально-политических отношений и условия его преодоления // Алматы, 1994. – С. 104. – Соавтор – В.В. Скворцов.

Политика и политические отношения в истории и теориях общества // Политология. Курс лекций. – Алматы, 1994. – С. 47–66.

Политология как наука // Политология. Курс лекций. – Алматы, 1994. – С. 15–28.

Проблемы демократизации политического образования в Республике Казахстан // К образу политологии как науки и учебной дисциплины. Материалы межвузовского семинара. 18 мая 1993, Алматы, 1994. – С. 3–11.

1995 Абай ұлт психологиясы мен тәрбие хақында // Этнопедагогика

және этнопсихология. – Алматы, 1995. – 45–50 б. – Қ. Назы-хановпен бірге.

Өмір тағылымы: Абайдың ғақлияларының саяси қырлары // Саясат. – 1995. – № 1. – 103–107 б.

Саясаттану ғылым – уақыт үні // Ақиқат ақшамы. – 1995, 30 қантар.

Выборы как демократический институт формирования профессионального парламента // Демократизация общества – магистральный путь развития Казахстана. – Алматы, 1995. – С. 31–36.


222

К вопросу формирования общей гуманитарной культуры личности в процессе изучения обществоведческих дисциплин // Новые информационные технологии в образовании. – Алматы, 1995. – С. 47-50.

Каспий – море проблем // Бизнесклуб. – 1995, 22 мая.Обрести мужество и зрелость // Вечерняя Алма- Ата. – 1995,

20 февраля.Политика, политология, современность // Политология для

граждан и власти. – Алматы, 1995. – С. 5-9.Проблема формирования политической культуры и демокра-

тическое политическое образование в Республике Казахстан // Евразийское сообщество. – 1995. – № 11–12. – С. 79–93.

Символ Казахстанского логоса: Читая «Слова назидания» Абая // Экспресс К. – 1995, 22 марта.

Синтез жизни к политическим аспектам «Слов назидания» Абая // Казахстанская правда. – 1995, 6 июля.

Элита и вертикаль // Казахстанская правда. – 1995, 21 октября.Элита – это значит достойные. Они и должны войти в

профессиональный парламент // Вести Казахстана. – 1995, 2 декабря.Papers on government and politics in Kazakhstan: To�ards a

Qualitatively Ne� Strategy for the Revival and Rene�al of Kazakh-stan. – Center for Policy Studies Oklahoma State University, 1995. – Volume 1. – Number 1. – P. 9.

1996Возрастание роли политологии – веление времени //

Перспективы развития университетского образования и науки в Республике Казахстан. Научно-теоретическая конференция. – Талды-Корган, 1996. – С. 4–5.

Итоги работы и рекомендации «круглого стола» по гуманитарному образованию // Проблемы подготовки специалистов в системе многоступенчетого университетского образования. – Алматы, 1996. – 62–64 с. – Соавтор – Е.Е. Бурова.

Краткое резюме // Республика Казахстан: политика и развитие. – Алматы, 1996. – С. 190.


223

Методологические аспекты гуманитаризации универси-тетского образования // Проблемы подготовки специалистов в системе многоступенчатого университетского образования. – Алматы, 1996. – С. 42–45. – Соавтор – Е.Е. Бурова.

Общенациональный консенсус – императив времени // Мысль. – 1996. – № 4. – С. 21–26. – Соавтор – Г.Б. Аскеева.

Политика, политология, современность // Проблемы методики преподавания курсов «Политология», и «Права человека и демократия» // Материалы международного семинара преподавателей политологии. 17–18 мая 1996, Бишкек, 1996. – С. 16–22. – Соавтор – Билл Парл.

Проблемы формирования демократической политической культуры // Республика Казахстан: политика и развитие. – Алматы: КазГУ, ИРК, 1996. – С. 16-25.

Проблемы формирования демократической политической культуры // Эволюция государственности Казахстана // Материлы международной конференции. – Алматы, 1996. – С. 382–384. – Соавтор – Н.А. Саитова.

Путь к благополучию лежит через общенациональную идею возрождения // Юридическая газета. – 1996, 27 ноября.

Только в демократическом обществе обретают голос дух и правда // Казахстанская правда. – 1996, 10 декабря.

Democratization: a Factor in the initiative of students. – Center For Policy Studies Oklahoma State University, 1996. – Volume 2. – Number 3. – P. 6. – Co-author – G.B. �skeeva.

1997

Қазақстандық патриотизм: Жоза басындағы сұхбат // Ақиқат. – 1997. – № 2. – 40–46 б.

Қоғамды демократияландыру мен саяси жүйені жаңарту / Егемен Қазақстан. – 1997, 7 наурыз.

Көлденең әлемінің көрінісі: Бір топ ғалымдардың ауыл жастарының рухани кеңістігі туралы ойлары / Мұстафин. Т., Шәріптегі Ө., Құралов А. // Zaman Қазақстан. – 1997, 21 ақпан.


224

Өткен апта есініздегі несімен қалды? Тарих ғылымдары докторы, профессор Мустафинмен әңгіме // Zaman Қазақстан. – 1997, 14 наурыз.

Демократизация общества и модернизация политической системы // Казахстанская правда. – 1997, 7 марта.

Патриотизм и идеология // Казахстанский патриотизм: проблемы становления. – Алматы, 1997. – С. 40–44.

Политика в современном обществе // Казахстанская правда. – 1997, 9 июля.

Процесс должен быть не центробежным, но и центростремительным // Deutsche �llgemeine Zeitung. – 1997, 12 июля.

Состояние и тенденции развития политической науки в Казахстане // Евразийское сообщество. – 1997. – № 1. – С. 46–59.

У нас есть возможности жить без политических потрясений // Казахстанская правда. – 1997, 22 января.

Университеское образование и политология // Реформирование университеского образования: реальности и перспективы. – Алматы, 1997. – С. 50–52.

Democratization – a factor of student initiative // Bulletin KSNU. – �lmaty, 1997. – �umanitarian series. – First issue. – P. 66–73. – Co-author – G.B. �skeeva.


225

Т.Т. МҰСТАФИННІҢ РЕДАКЦИЯСЫМЕН ШЫҚҚАН ЕҢБЕКТЕР

Великий Октябрь и коренные преобразования в Центральном Казахстане. – Караганда, 1967. – 112 с.

Ленин и вопросы коммунистического воспитания // Материалы научной конференции преподавателей кафедр общественных наук вузов Карагандинской области, посвященной 100-летию со дня рождения В.И. Ленина. – Караганда, 1970. – 202 с.

Карагандинская областная научно-практическая конфе-ренция по нравственному воспитанию учащейся и студенческой молодежи. 27–28 июня, 1975 г. – Караганда, 1975. – 157 с.

Морально-психологический климат в коллективе вуза //Материалы научно-практической конференции. 11–12 июня, 1981 г. – Алма-Ата, 1981.

Методическая разработка по вопросам формирования марксистско-ленинского мировоззрения студентов в процессе преподавания научного коммунизма. – Алма-Ата: КазГУ, 1982. – Ч. 1. – 36 с.

Опыт коммунистического воспитания студентов в процессе преподавания научного коммунизма: тезисы докладов Алма–Атинской межвузовской научной конференции. – Алма-Ата: Каз- научной конференции. – Алма-Ата: Каз-научной конференции. – Алма-Ата: Каз-. – Алма-Ата: Каз-ГУ, 1983. – 102 с.

Актуальные проблемы совершенствования социалистичес-кого образа жизни в свете решений ХХVІ съезда КПСС. – Алма-Ата: КазГУ, 1984. – 110 с.

Коммунистическое воспитание студентов в вузах Казахстана: сборник научных работ. – Алма-Ата: КазГУ, 1985. – 130 с.

Социалистический образ жизни и актуальные вопросы формирования личности студента: тезисы докладов и сообщенийреспубликанской научно-практической конференции. Алма-Ата. 1985 г. 4 – 5 марта. – Алма-Ата: КазГУ, 1985. – 222 с.

Некоторые вопросы перестройки интернационального воспитания и совершенствования социалистического образа жизни. – Алма-Ата: КазГУ, 1986. – 86 с.


226

Социалистический образ жизни и вопросы идейно-нравственного воспитания молодежи: сборник статей. – Алма-Ата: КазГУ, 1986. – 89 с.

Великий Октябрь и интернационализация общественной жизни // Материалы конференции. – Алма-Ата: КазГУ, 1987. – 49 с.

Проблемы социалистического образа жизни и идеологическая борьба: научно-тематический сборник КазГУ. – Алма-Ата, 1987. – 106 с.

Социалистическая культура и система социально-культурных ролей личности (теоретические и социологические аспекты): научно-тематический сборник. – Алма-Ата: КазГУ, 1987. – 159 с.

Методические основы совершенствования учебно-воспитательного процесса: сборник статей. – Алма–Ата: КазГУ, 1988. – 133 с.

Перестройка высшего образования: проблемы о организации активных методов обучения самостоятельной работе студентов: сборник статей. – Алма-Ата, 1988. – 105 с.

Трудовой коллектив: социальные и воспитательные резервы в условиях ускорения социально-экономического развития социалистического общества: сборник научных статей. – Алма-Ата: КазГУ, 1989. – 132 с.

Гуманизация преподавания общественных наук: сборник статей. – Алма-Ата: КазГУ, 1990. – 100с.

Гуманизация духовной сферы общества и совершенствование системы образования: тезисы докладов и выступлений на научной конференции. – 18–20 июня 1992 г. – Алма-Ата: КазГУ, 1992. – Секция 1. Теоретико-методологические проблемы гуманизации духовной сферы общества. – 125 с. – Секция 2. Гуманизация и гуманитаризация учебно-воспитательного процесса. – 89 с. – Секция 3. Новый тип обучения в вузе и формирование творческой личности. – 85 с.

Саясаттануға кіріспе. 1 бөлім – Саясаттанудың теориялық мәселелері. – Алматы, 1994. – 81 б.

Саясаттануға кіріспе. 2 бөлім – Саясаттың субъектілері. – Алматы, 1994. – 62 б.


227

Саясаттануға кіріспе. 3 бөлім – Саясаттық процестер. – Алматы, 1994. – 94 б.

К образу политологии как науки и учебной дисциплины //Материалы межвузовского семинара. – Алматы, 1993. – 81 с.

Политология: курс лекций / КазГУ им. аль-Фараби. – Алматы, 1994. – 303 с.

Политология для граждан и власти. – Алматы: КазГУ; ИРК, 1995. – 55 с.

Проблемы методики преподавания курсов «По-литология» и «Права человека и демократия» // Ма-териалы международного семинара преподавателей политологии. Бишкек, 17–18 мая 1996 г. – Бишкек, 1996. – 96 с.

Республика Казахстан: политика и развитие. – Алматы: КазГУ; ИРК, 1996. – 193 с.

Политология, политика и современность. Кыргызский государственный университет, Казахский государственный национальный университет им. аль-Фараби, Оклахомский университет (США). – Бишкек, 1997. – 252 с.

Казахстанская политологическая энциклопедия. – Алматы, 1998. – 447 с.


228

Т.Т. МҰСТАФИННІҢ ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІЛІГІМЕН ҚОРҒАЛҒАН ДИССЕРТАЦИЯЛАР

ДОКТОРЛЫҚ: 1. Бижанов А.Х. Демократические основы модернизации

казахстанского общества (политологический анализ). – Алматы, 1997.

2. Ибраева Г.Ж. Телевидение Казахстана в период формирования государственности (политические аспекты становления и тенденции развития). – Алматы, 1996.

3. Кушербаев К.Е. Особенности регламентации этнополитического процесса в Казахстане. – Алматы, 1997.

4. Татимов М.Б. Қазақстанның демографиялық саясаты. – Алматы, 1995.

КАНДИДАТТЫҚ:1. Аскеева Г.Б. Тенденции и пути формирования духовности

учащейся молодежи в современных условиях. – Алма-Ата, 1991.2. Байкенжин А.А. Роль трудового коллектива в формировании

и развитии социалистического образа жизни личности. – Алма-Ата, 1988.

3. Бижанов А.Х. Роль трудового коллектива в развитии со-циальной активности личности на этапе перехода к рыночным и политическим отношениям. – Алматы, 1993.

4. Гайнутдинов М.С. Место и роль революционных, трудо-вых и боевых традиций в воспитании воинов советских воору-женных сил в духе общенациональной гордости. – Алма-Ата, 1989.

5. Даембаева А.Ю. Реализация демократии в трудовом кол-лективе. – Алма-Ата, 1985.

6. Дьяченко С.А. Партия как субъект политического процесса в контексте трансформации общества. – Алматы, 1997.

7. Жансугурова Ж.Ш. Эволюция института Парламента в контексте становления президентской республики в Казахстане. – Алматы, 1996.


229

8. Касабеков С.А Политическое становление человека (теоретико-политологический аспект). – Алматы, 1996.

9. Кыдырбек-ұлы Д.Б. Факторы формирования внешней по-литики суверенного Казахстана. – Алматы, 1996.

10. Максименко Н.В. Роль местных советов в повышении общественно-политической активности трудящихся. – Алма-Ата, 1981.

11. Мальцев К.Г Политический нигилизм как объект из-учения в русской религиозной философско-политической мысли (последняя треть ХІХ – нач. ХХ веков). – Алматы, 1994.

12. Машанов М.С. Политический плюрализм в переходном обществе (на примере Республики Казахстан). – Алматы, 1996.

13. Нго Нгок Тханг. Ленинское учение о перерастании бур-жуазно-демократической революции в социалистическую и его применение во Вьетнаме. – Алма-Ата, 1989.

14. Неровкая Е. М. Развитие жилой среды как фактор сближения быта города и деревни. – Алма-Ата, 1984.

15. Нурумов А.С. Влияние социально-политических процес-сов на функционирование современной семьи. – Алматы, 1995.

16. Садовская Е. Ю. Критический анализ буржуазной кон-цепции «качества жизни» и ее модификации (на примере США). – Алма-Ата, 1988.

17. Сапиева А.О. Демократические выборы как политиче-ская ценность переходного общества. – Алматы, 1997.

18. Столярова Л. В. Возрастание роли субъективного факто-ра в формировании коммунистического отношения к труду. – Ал-ма-Ата, 1984.

19. Сулейменов Т. И. Самоуправление в студенческих отря-дах: социальное значение и вопросы совершенствования. – Ал-ма-Ата. 1988.

20. Султанов К. Казахстано-китайские отношения на совре-менном этапе (1991–1995 гг.). – Алматы, 1996.

21. Трахтенберг Л. И. Роль творческого труда в совершен-ствовании социалистического образа жизни. – Алма-Ата, 1984.


230

22. Трошихин В. В. Формирование активной жизненной по-зиции студенческой молодежи. – Алма-Ата, 1981.

23. Шаймарданов Е.Р. Казахстанско-американские отноше-ния в процессе становления суверенитета Республики Казахстан. – Алматы, 1993.

24. Шаймерденов К.Ж. Общество, государство и личность в политическом учении Фридриха Ницше. – Алматы, 1995.

25. Шуптибаева К. Б. Пути и формы влияния трудового коллектива на нравственное воспитание личности. – Алма-Ата, 1985.


231

Т.Т. МҰСТАФИННІҢ ӨМІРІ МЕН ЕҢБЕКТЕРІ ТУРАЛЫ ӘДЕБИЕТТЕР ЖӘНЕ МАҚАЛАЛАР

Мұстафин Тілеміс Тілеуқабылұлы // Қазақ совет энциклопедиясы. – 1976 ж. – Т. 8. – 220 б.

Мұстафин Тілеміс Тілеуқабылұлы // Қазақ ССР: 4 томдық қысқаша энциклопедия. – Алматы, 1988. – Т. 3. – 386 б.

Глумин В., Рахметов К. Тема ждет дальнейшей разработки // Партийная жизнь Казахстана. – 1975. – № 9. – С. 90–91.

Жумасултинов А., Козловский И. Ценное исследование // Индустриальная Караганда. – 1975, 30 сентября.

Коммунисты вуза: передовая // Казахстанская правда. – 1972, 21 января.

Миронов А. В., Сериков В.В. Всесоюзное совещание заведующих кафедрами общественных наук: обзор работы секции научного коммунизма (Москва, октябрь. 1986 г.) // Науч-. 1986 г.) // Науч-ный коммунизм. – 1987. – № 2. – С. 112–114.

Мустафин Тлемис Тлеугабулович // Казахская ССР: 4-томная краткая энциклопедия. – Алма-Ата, 1989. – С. 316.

Мустафин Тлемис Тлеугабулович // Биобиблиография обще- // Биобиблиография обще-ствоведов Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1986. – С. 316.

Сарсенбаев Т.С., Гуревич Л.Я. Образование Союза ССР – живое воплощение ленинских принципов национальной политики // Научный доклад высшей школы научного коммунизма. – 1983. – № 4. – С. 151–152.

Зейнолла Қари, Бейсембаев К. Ғалым. Ұстаз. Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин. Алматы: ҚазҰУ, 1993. – 29 б.

Батырбеков О., Дидковский А., Курманбаев А., Мамиев Е., Нурмагамбетов С., Соловьев А., Шаймуханов Д., Хусаинов М., Кулумбетов М. Слово о Мустафине Тлемисе Тлеугабуловиче // Вестник КазГУ. – Серия политология. – 1998. – № 1. – С. 3–6.

Президент Академии политической науки Республики Казахстан, заслуженный работник высшей школы Казахстана, доктор исторических наук, профессор Мустафин Тлемис Тлеугабулович. Ответственный редактор З.А. Мансуров. – Алматы, КазНУ, 1998. – 46 с.


232

Мустафин Т.Т. Методические и научные проблемы полито-логии / Ответственный редактор и составитель Машанов М.С. – Алматы: Қазақстан даму институты, 1998. – 210 с.

Кушербаев К.Е. Тлемису Тлеугабуловичу Мустафину – ученому, учителю, человеку посвящается // Саясат. – 2008. – № 4. – С. 6–7.

Шаукенова З.К. Вклад Тлемиса Тлеугабуловича Мустафина в становление политической науки в Казахстане // Саясат. – 2008. – № 4. – С. 4–5.

Тлемис Мустафин – основоположник политической науки Казахстана. – 2008. – 24 мая // http://spy.kz/Vlast

Иватова Л.М. Вклад отделения политологии в подготовку специалистов-политологов в сфере внутренней и внешней политики Республики Казахстан // Внутренняя и внешняя политика Республики Казахстан в условиях развития мировых интеграционных процессов. – Алматы, 2009. – С. 3–12.

Проведение Мустафинских чтений стало доброй традицией диалога отечественных и зарубежных ученых-политологов. Конференция в Алматы. – 2009, 29 мая. // http://��.inform.kz

Иренов Г.Н. Состояние политической науки в Казахстане, как отражение внутриполитической ситуации // http://e-history.kz

Чеботарев А.Е. Слово о наставнике // http://��.alternativakz.com

Насимова Г.О. Роль профессора Т.Т. Мустафина в становлении политической науки в Казахстане // Казахстан 2020 – основные тренды и перспективы развития // Материалы конференции в рамках Мустафинских чтений. – 2012, 11 мая. – С. 19–21.

Қазақстанның 2020 жылға дейінгі дамуының негізгі трендтері талданды// http://��.alashainasy.kz

Насимова Г.О. Обеспечение политической стабильности в трудах профессора Т.Т. Мустафина // Молодой ученый (Москва). – 2014. – № 4.1. – С. 27–29.

История кафедры политологии КазНУ имени аль-Фараби // http://��.kaznu.kz


233

МҰСТАФИН ОҚУЛАРЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ ӨТКІЗІЛГЕН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖӘНЕ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯЛАРДЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫ

1. Актуальные проблемы политического развития казахстан-ского общества в условиях глобализации // Материалы респу-бликанской научно-теоретической конференции, посвященной 75-летию со дня рождения Т.Т. Мустафина. – Алматы – Павло--летию со дня рождения Т.Т. Мустафина. – Алматы – Павло-летию со дня рождения Т.Т. Мустафина. – Алматы – Павло- – Алматы – Павло-дар, 2003 г.

2. Политические проблемы международных отноше-ний и глобального развития // Материалы международной научно-практической конференции в рамках Мустафинских политологических чтений / Отв. ред. Иватова Л.М. – Алматы, 2005. – 431 с.

3. Новый этап социально-экономической и политической модернизации Казахстана: проблемы реализации // Материалы международной научно-практической конференции / Отв. ред. Иватова Л.М. – Алматы, КазНУ, 2006. – 348 с.

4. Государственная политика в сфере обеспечения конкурен-тоспособности Республики Казахстан: пути достижения и пер-спективы // Материалы международной научно-практической конференции в рамках Мустафинских политологических чтений / Отв. ред. Иватова Л.М. – Алматы, 2006. – 418 с.

5. Политическое развитие Казахстана на новом этапе ре-форм // Материалы международной научно-практической кон-ференции в рамках Мустафинских политологических чтений / Отв. ред. Иватова Л.М. – Алматы. КазНУ им. аль-Фараби, 2007. – 399 с.

6. Актуальные проблемы современной казахстанской по-литологии // Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 80-летию со дня рождения профессора Т.Т. Мустафина. Отв. ред. Иватова Л.М. – Алматы, 2008. – 374 с.

7. Внутренняя и внешняя политика Республики Казахстан в условиях развития мировых интеграционных процессов // Ма-


234

териалы международной научно-практической конференции, по-священной 75-летнему юбилею КазНУ им. аль-Фараби в рамках Мустафинских политологических чтений // Отв. ред. Иватова Л.М. – Алматы: КазНУ имени Аль-Фараби, 2009. – 400 с.

8. Қазақстан 2020 – негізгі трендтер және даму перспективалары атты жыл сайынғы Т.Т. Мустафиндік саясаттанулық оқулар шеңберіндегі Республикалық ғылыми-теорялық конференцияның материалдары, 11 мамыр 2012 жыл. Жауапты редактор Насимова Г.О. – Алматы: әл Фараби атындағы ҚазҰУ. – 195 б.

9. Политическая стабильность государства: принципы и механизмы обеспечения // Материалы республиканской науч-но-практической конференции в рамках Мустафинских полито-логических чтений / Отв. ред. Насимова Г.О. – Алматы: Қазақ университеті, 2014.


235

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Зейнолла Қари, Бейсембаев К. Ғалым. Ұстаз. Тілеміс Тілеуқабылұлы Мұстафин. Алматы: ҚазҰУ, 1993. – 29 б.

2. Батырбеков О., Дидковский А., Курманбаев А., Ма-миев Е., Нурмагамбетов С., Соловьев А., Шаймуханов Д., Хусаинов М., Кулумбетов М. Слово о Мустафине Тлемисе Тлеугабуловиче // Вестник КазГУ. – Серия политология. – 1998 г. – № 1. – С. 3–6.

3. Президент Академии политической науки Республики Казахстан, заслуженный работник высшей школы Казахстана, доктор исторических наук, профессор Мустафин Тлемис Тлеу-габулович / Ответственный редактор З.А. Мансуров. – Алматы, КазНУ, 1998. – 46 с.

4. Мустафин Т.Т. Методические и научные проблемы политологии / Ответственный редактор и составитель Машанов М.С. – Алматы: Қазақстан даму институты, 1998. – 210 с.

5. Посвящается 70-летию Т.Т. Мустафина // Вестник КазГУ. – Серия политология. – 1998. –№ 1. – 157 с.

6. Казахстанская политологическая энциклопедия. – Алматы, 1998. – 447 с.

6. Актуальные проблемы политического развития казахстан-ского общества в условиях глобализации // Материалы научно-теоретической конференции, посвященной 75-летию со дня рож-дения профессора Т.Т. Мустафина. – Павлодар, 2003. – 374 с.

7. Саясат. Тема номера: Казахстанская наука – политология. – 2008. – № 4.

8. Шаукенова З.К. Вклад Тлемиса Тлеугабуловича Мустафина в становление политической науки в Казахстане // Саясат. – 2008. – № 4. – С. 4–5.

9. Кушербаев К.Е. Тлемису Тлеугабуловичу Мустафину – ученому, учителю, человеку посвящается // Саясат. – 2008. – № 4. – С. 6–7.

10. Актуальные проблемы современной казахстанской политологии // Материалы международной научно-практической конференции, посвященной 80-летию со дня рождения профес-сора Т.Т. Мустафина / Отв. ред. Иватова Л.М. – Алматы, 2008. – 374 с.


236

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Философия, саясаттану және дінтану

институты туралы мәлімет

Институт 1999 жылдың ақпан айында 1958 жылы ашылған Философия және құқық институтының және 1991 жылғы Философия институтының негізінде құрылды. Ол 2012 жылдың мамыр айында ҚР Үкіметінің қаулысымен Философия, саясаттану және дінтану институты болып қайта аталды.

Институттың мемлекеттік ғылыми-зерттеу мекеме ретіндегі негізгі міндеттері қазіргі қазақстандық қоғамның зияткерлік және рухани-адамгершілік әлеуетін дамытуға бағытталған философиялық-дүниетанымдық, философиялық-әдіснамалық, саясаттанулық, дінта-нулық және әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу болып табылады.

Бүгінде Философия, саясаттану және дінтану институты жоғары кәсіби ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады. Ин- кәсіби ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады. Ин-кәсіби ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады. Ин- ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады. Ин-ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады. Ин- орталығы болып табылады. Ин-орталығы болып табылады. Ин- болып табылады. Ин-болып табылады. Ин- табылады. Ин-табылады. Ин-. Ин-ститут оның құрылымын айқындайтын үш басты бағыт бойынша жұмыс істейді: философия, саясаттану және дінтану. Онда ҚР ҰҒА 1 академигі, 2 корреспондент мүшесі, 21 ғылым докторы, 12 ғылым кандидаты, 2 PhD докторы, 9 PhD докторанты ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысады. Институт 2012–2014 жылдарға арналған «Елдің зияткерлік әлеуеті» басым бағыты бойынша гранттық қаржыландыру шеңберінде 24 ғылыми-зерттеу жобасын орындайды, «Ғылыми қазына» салааралық ғылыми бағдарламасы аясында зерттеу жұмыстарын, 2013–2015 жылдарға арналған Тақырыптық жоспар аясында зерттеулер жүргізеді.

Институт қызметкерлері саясат, ғылым, білім беру, мәдениет, дін, қазақ және әлемдік философия мәселелері бойынша монографиялар мен ғылыми мақалалар жариялайды. Инсти- мақалалар жариялайды. Инсти-мақалалар жариялайды. Инсти- жариялайды. Инсти-жариялайды. Инсти-. Инсти-тут қызметкерлерінің ғылыми жарияланымдары таяу және алыс шетелдердің ғылыми рейтингтік басылымдарында сұранысқа ие.


237

Институт «Мәдени мұра» бағдарламасының шеңберінде «Шығыс Аристотелі» – әл-Фарабидің шығармалар жинағын (10 том), «Әлемдік философиялық мұраны» (20 том), «Қазақ халқының философиялық мұрасын» (20 том) шығарды.

Институт ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған екі журнал шығарады: «Адам әлемі» (1999 жылдан бері) және «Әл-Фараби» (2003 жылдан бері). Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі Институттың өз сайты бар.

Институт үнемі халықаралық ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинарлар, пікірталас алаңдарын өткізіп тұрады. Бұл іс-шараларға қазақстандық және шетелдік ғалымдар қатысады. Институт Ресейдің, Беларустің, Әзірбайжанның, Қырғызстанның, Қытайдың, Германияның, АҚШ-ң, Түркияның, Иранның, Өзбекстанның, Тәжікстанның және басқа да елдердің ғылыми-зерттеу орталықтарымен тығыз ынтымақтастық орнатқан.

Философия, саясаттану және дінтану институтының базасында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Абай атындағы ҚазҰПУ, Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ, ХБА және т.б. жетекші қазақстандық жоғары оқу орындарының магистранттары мен PhD докторанттары тағылымдама мен зерттеу тәжірибесін өткізеді.

Институтта қызметкерлердің кәсіби және ғылыми тұрғыда өсуі үшін барлық қажетті жағдайлар жасалған.

Философия, саясаттану және дінтану институты туралы анағұрлым кең ақпаратты мына мекен-жайдан алуға болады:

Қазақстан Республикасы, 050010, Алматы,Құрманғазы көшесі, 29 (3 қабат)Тел.: +7 (727) 272-59-10Факс: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]://��.iph.kz


238

Информация об Институте философии,политологии и религиоведения Комитета науки

Министерства образования и науки Республики Казахстан

Институт был образован в феврале 1999 г. на базе созданного в 1958 г. Института философии и права, преобразованного в 1991 г. в Институт философии. В мае 2012 г. постановлением Правительства он был переименован в Институт философии, политологии и религиоведения.

Основной задачей Института как государственного научно-исследовательского учреждения является проведение философско-мировоззренческих, философско-методологических, политологических, религиоведческих и социологических исследований, направленных на развитие интеллектуального и духовно-нравственного потенциала современного казахстанского общества.

Сегодня Институт философии, политологии и религиоведения является высокопрофессиональным научно-исследовательским центром. Институт работает по трем ключевым направлениям, определяющим его структуру: философия, политология и религиоведение. Здесь проводят научные исследования 1 академик, 2 члена-корреспондента НАН РК, 21 доктор и 12 кандидатов наук, 2 доктора PhD и 9 докторантов PhD. В Институте на 2012–2014 годы по приоритету «Интеллектуальный потенциал страны» выполняется 24 НИПа в рамках грантового финансирования, ведется работа в рамках междисциплинарной научной программы «Ғылыми қазына», проводятся исследования в рамках Тематического плана на 2013–2015 годы.

Сотрудниками издаются монографии и научные статьи по вопросам политики, науки, образования, культуры, религии, казахской и мировой философии. Научные публикации сотрудников

Алғы сөз

239

Института востребованы в научных рейтинговых изданиях ближнего и дальнего зарубежья.

В рамках программы «Культурное наследие» Институтом изданы собрание сочинений «Аристотеля Востока» – аль-Фараби (10 томов), «Мировое философское наследие» (20 томов), а также «Философское наследие казахского народа» (20 томов).

Издаются два журнала: «Адам әлемі» (с 1999 г.) и «Аль-Фараби» (с 2003 г.), рекомендованных Комитетом по контролю в сфере образования и науки МОН РК. Институт располагает собственным сайтом на трех языках: казахском, русском и английском.

Институт регулярно проводит международные научные конференции, «круглые столы», семинары, дискуссионные «площадки», в которых принимают участие казахстанские и зарубежные ученые. Институт тесно сотрудничает с крупнейшими научно-исследовательскими центрами России, Белоруссии, Азербайджана, Кыргызстана, Китая, Германии, США, Турции, Ирана, Узбекистана, Таджикистана и других стран.

На базе Института философии, политологии и религиоведения проходят стажировку и исследовательскую практику магистранты и докторанты PhD ведущих казахстанских высших учебных заведений, таких, как КазНУ им. аль-Фараби, КазНПУ им. Абая, КазУМОиМЯ им. Абылай хана, МАБ и др.

В Институте созданы все необходимые условия для профессиональной работы и научного роста сотрудников.

Более подробную информацию об Институте философии, политологии и религиоведения можно получить по адресу:

Республика Казахстан, 050010Алматы, ул. Курмангазы, 29 (3 этаж)Тел.: +7 (727) 272-59-10Факс: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]://��.iph.kz


240

Information about the Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies of Science Committee of the Ministry of Education and Science оf the Republic of Kazakhstan

The Institute �as established in February 1999 on the base of established in 1958 the Institute for Philosophy and La�, and the Institute for Philosophy in 1991. By the Decree of Kazakhstan Government in 31 May, 2012, Institute �as renamed to Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies.

The main objectives of the Institute as a public research institution are conducting of philosophical�orld outlook, philosophical-methodological, political studies, religion studies and sociological studies aimed at social-cultural and socialpolitical development and strengthening the independence of Republic of Kazakhstan, development its intellectual and spiritual-moral potential.

Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies is a highly skilled scientific research center. Institute has a three key directions that define its structure: philosophy, political science and religion studies. Currently, 1 academician, 2 correspondent member of National �cademy of Science of RK, 21 doctors of Science, 12 candidates in science, 2 Phd Doctor on Political Science and 9 PhD student are conducting research �orks. 24 scientific-research projects �ithin the frame�ork of grant financing for 2012–2014 years on priority of «Intellectual potential of the country» are being conducted, also the �orks �ithin the frame�ork of interdisciplinary scientific research program «Gilimy kazyna» are being carried out in the Thematic Plan for 2013–2015.

Institute employees publish the monographies and articles on important issues of politics, science, education, religion, culture, Kazakh and �orld philosophy, etc. The quality of scientific publications of the Institute is determined by the demand for scientific articles in rating� journals of near and far abroad.

Алғы сөз

241

Under the «Cultural �eritage» State Program ten-volume collection of �orks called «�ristotle of the East» – al-Farabi, t�enty volumes «World philosophical heritage», t�enty volumes «The Philosophical �eritage of the Kazakh nation», and other books �ere published by the Institute.

Institute publishes t�o magazines: «�dam alemi» and «�l-Farabi» recommended by the Committee for Control of Education and Science of RK that been published since 1999 and 2003. The Institute has its o�n �ebsite in three languages: Kazakh, Russian and English.

Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies science regularly organizes international scientific conferences, seminars, «round tables», �here not only leading Kazakhstani political scientists and philosophers, but also many scientists from foreign countries are participants. Institute has cooperation �ith scientific-research centers of Russia, China, Germany, the US�, Turkey, France, the Great Britain, Iran, �zerbaijan, Uzbekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Belarus and others.

Undergraduate Master’s degree and Doctorate students from leading Kazakh universities, such �l-Farabi KazNU, �bai KazNPU, �bylaikhan KazUIR&WL, I�B and others are conducting their research �ork and are trained at the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies.

The Institute has created all necessary conditions for professional and scientific development of employees.

More detailed information about the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies can be found at:

Kurmangazy Street, 29 (3rd floor) �lmaty, 050010, Republic of Kazakhstan Phone: +7 (727) 272-59-10Fa�: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]


242

Гүлнар Насимова, Гүлнар Әскеева,Нина Саитова

ТІЛЕМІС МҰСТАФИН

Ғылыми-танымдық басылым

Редактор: Ж.Б. Ошақбаева, Е.Н. Дремкова

Мұқабаның дизайнын жасаған және беттеген Г. Нүсіпова

«Ғылыми қазына» логотипінің идеясы – Аяған Б.Ғ., т.ғ.д., профессор«Ғылыми қазына» логотипінің дизайнын жасаған – Бекенова М.С., Нұрғожина Ж.Е.

Басуға 31.07.2014. Пішімі 70/1001/16Шартты баспа табағы 15,12. Офсеттік басылым.

Таралымы 1000 дана.

ТОО «378» баспасында басылды.Райымбек даңғ., 212/1, оф. 319. Тел.: 330-03-12, 330-03-13

ТІЛЕМІС МҰСТАФИНiph.kz/doc/ru/506.pdfғылымының негізін...

Documents