ФЕРМЕРДИК МЕНЕДЖМЕНТ -...

Айыл чарба Кесипчилик Билим беруу Проектиси

Сулайманбеков С.

Август, 2002

ФЕРМЕРДИКМЕНЕДЖМЕНТ

А he lvetas Kyrgyzstan ►Кыргыз Республикасынын Эмгек жана

Социалдык Коргоо Министрлиги

ББК 65.9 (2) 32

Фермер'* жана ‘'Фермер айым” кесиптери боюнча окуу куралдары(1 семестр

лайманбеков Сагыналы89. Фермердик менеджмент. Экинчи басылма. Б.: 2002. - 63 б.

JN 9967 - 20 - 197 - 5

Окуу куралы Кыргыз Республйкасынын Эмгек жана Социалдык ргоо Министр лиги менен 4Хельветас>> Швейцардык Эл аралык зматташуу Ассоциациясынын Айыл чарба Кесипчилик билим беруу оектисинин алкагында иштелип чыгарылды.

S701010000 - 02 ББК 65.9 (2) 32

5N 9967-20-197-5 © Айыл чарба Кесипчиликбилим беруу Проектиси

Kyrgyzstan ►Юлрплз Республйкасынын Эмгек жана

Соцналдык Коргоо Мннистрлиги

Мазмуну

Мазмуну

Кириш сез ...................................... .............................................. 4

1. Фермердик менеджменттин милдеттери....................... 5

2. Оперативдик менеджмент. Талдоо................................... 19

3. М аксаттар......... ......................... 30

4. Стратегиялык менеджмент. Инвестициялар ................. 34

5. Пландарды тузуу- Структураны аныктоо......................... 37

6. Ферманын экономикасын жана каржылоо булактарын

баш каруу................................................................................... 42

7. Ресурстарды башкаруу..........................................................46

8. вндурушту баш каруу........................................................... 55

9. Маркетингдин башкаруу ыкмалары.................................. 60

Кириш сез

КирИШ С03

Фермердик менеджмент сабагы езумдук чарба башкаруу принциптери жана негиздери менен тааныштырат. Окуу куралында эн женекей жана тушунуктуу тил менен менеджменттин ар кандай ыкмаларын, аткарган милдетгерин, жана жолдорун керсетууге езгече кецул бурулду, Жанг фермер жеке чарба тузгенде кептеген жооп алууга кыйын болгон суроолорго туш келиши мумкун. Ошол себептен сунушталган окуу куралы ар кыл тузулген шарттарда, туура чечим кабыл алып, коюлган максаттарга жетишууге ебелге тузет деи ойлойбуз.

Автор.

Фермердик менеджменттин милдеттери

Тема 1. Ф ерм ерди к м енедж м енттин милдеттери

Мугалимге эскертмелер

Ыкмалар:- кыскача лекция;- ангемелешуу;- салыштыруу;- суроо-жооп ж.6.

/■

Кошумча материалдар:

- ЖалаЛ'Абад Айылдык Кецешчилик жана ©нуктуруу Кызматынын буклеттери

Башка темалар жана предметтер менен байланышы:- фермердик менеджмент предметинин темалары;- экономика предмети;- маркетинг предмети

г


Бешиктеги баланын бек болоорун КИМ билет? Карьщцагы баланын кан болоорун КИМ билет?

Кыргыз ЭЛ макалы

Лйдаганы беш эчки, ы ш кы ры гы таш жарат!


Тема 1. Ф ерм ердик м енедж м енттин милдеттери

Максаттары:Окуучу:- женекей терминдер менен менеджменттин милдеттерин тушундуруп бере алат- ферма башкарууда менеджменттин ордун жана таасирин аныктайт

Кыргыз эли байыртадан эле алдыга олуттуу максат коюп ага ежерлук менен жетишууге ундеп келген, Жогорудагы макалдын маанисии кедейтип камтууга аракет кылгыла. Чыныгы фермер болуп калыптануу кан болгондон кем эмес экенин шарттуу тушунген адам гана койгон максатына жетишет.

Фермердик менеджмент - деп жеке чарба тузуп аны алдыга койгон максаттарга жараша натыйжалуу башкаруу жолдорун жана ыкмаларын уйреткеи системаны айтсак болот.

колдо pecy'jyc-тпрдш ыдгамлуу жаигаштырьлт^алынган натыйжаны кеземелдеп, оош-кыйыш кемчиликтерден арыльш, артыкчылык жакгарын вркундвтуу процессии эсептейбиз.Фермердик менеджменттин негизги милдеттери:- ферманы негизги максаттары жана аларды аткаруу.- фермердик менеджмент учун керулген чараларын туура белгилее- анализ жана тастыктоо;- божомолдоо;- пландангтыруу;- чечимдерди кабыл алуу;- эмгекке багыттап туйшелтуп шыктандыруу;- уюшту'руп жетектее;- карама каршылыктарды женге салуу;- кеземелдее, байкоо жургузуу;- уюштуруу маданиятын калыптандыруу.

Ферманын негизги максаттарын аныктап, аларды аткаруу шарттарын колдо бар мумкунчулуктерге жараша шайкеш белгилел алуу, фермердик менеджменттин олуттуу жана биринчи милдети.

Кыргыз ЭЛИНИН бул макалын коюлган максаттарга жана мумкунчулуктерге карата талдагыла.

Ферманын алдьша коюлган максаттары учкай болсо жана колдон келбеечу наты йж аларга багытталса, мумкун- ^гулуктердун баарын чачыранды кылып чои чыгашаларга алып келиши мумкун. Ошондой эле ферманын максаттары негизсиз темен коюлуп калса анын кеп резервдери камтылбай калып иш натыйжасы темендешу ^^yмкYH.


2. Эсептегич3. Чот

- ферманын максаттарын эки, уч ферманын негизинде кецири талкуулагыла, кандай шартта анын максаттары аша чаап кетиши мумкун, ошондой эле жетншгуу коюлбай калат?Ферманын азыркы жана келечектеги максаттарын тийиштуу дедгээлде коюп, белгилеп алгандан кийин кецири анализ жургузууге етуу фермердик менеджменттин экинчи милдетин пайдалануу деп эсептейбиз.

Анализ дел ~ чарбада азыр тузулгвн абалдыийне жибине чейин талдап анын вндуруу ̂ ^н а сатуу мумкунчулуктврун тастыктоо маселесин кецири тушунушубуз зары л

Фермердик менеджменттин экинчи милдети кецири анализ жургузуу ыкмаларын колдонууга шарт тузет. Анализ жасап ар тараптуу эсептее ыкмаларын иш жузунде уйренуп чыгуу фермердин жигердуу эмгегинин келечекке болгон Компьютер биринчи чоц кадамы.

Анализ жургузуу ыкмаларын экономика жана эсеп-кысап предметтерин негиздеринин жардамы менен атап бергиле.

Чарбанын анализинин натыйжасы, алдыга коюлган максаттарды тактап, аларды материалдардык жана иш чара жактан камсыз кылуу маселесин чечууге негиз тузет.

Ошондой эле чарбанын утурмдук кемчиликтерин таап аларды жоюп, артыкчылыктарын аныктап андан ары еркундетуу жолдорун иштеп чыгууга мумкунчулук берет.

Чарбанын утурумдук аткарылуучу жана алдыга коюлган максаттарын аткарууга кантип жетишебиз?

Албетте темендегу негизги маселелерди-шарттуу чечуу зарыл:- чарбанын учурдагы тоскоол болуучу кемчиликтерин жоюу;- жердин асылдуулугун арттыруунун мумкунчулуктврун жетиштуу пайдалануу;-малдын башын кебвйтуп, асылдуулугун жогорулатуу;- селексиялык иштерди жургузуп же болбосо башка жолдор менен талаачылык продукцияларынын тушумдуулугун жогорулатуу,

Чарбанын алдына коюлган баардык кичине жана чоц максаттары бир гана негизги натыйжага жетишуу учун

8 Фермердик меыеджменттин милдеттери

Фермердик менеджменттин кийинки - божомолдоо милдети. чарбанын утзфумдук жана келечектеги максаттары боюнча кецири жана терец ой жугуртуугв ебелге тузет.

Божомолдоо д ел - чарбанын алдындагы максаттарын аткарып кетуу, же болбосо аткарылбам калуу кокустугун тушунебуз.

Божомолдоо милдети - фермерди туйшелтуп, колдон келишинче кебуревк маалымат чогултуп, оош-кыйыштарды тактап, жети елчеп, бир кесип, негизги, конкреттуу иландарды иштеп чыгууга чоц туртку берет.

Пландаштыруу - д ел кабы л алынган чечимдерди пегиздеп жана роесурстарды (материалдык, акча каражат, мал, жер, кол кучу, маалымат, убакыт) жайгаштыруу процессин эсептейбиз.

Чарбанын азыркы турган турпаты, мумкунчулугу, акчалай жана дааналай керсеткучтеру менен чагы.тдырылганда ~ базалык кэрсеткучтерун тузет.

Ал ЭМИ пландагыдан чарбанын алды па коюлган м аксаттары на ж араш а анын келечекте боло турган керсеткучтерун негиздеп эсептеп алабыз.

Мисалы:Мал башынын 1 жылдык меенетте есушунун женекей

нланын теменку таблица менен чагылдырса болот:

Керсеткучтер Жылдар2001 2002

даанасым /н

%менен

даанасыменен

%менен

1,Кой башы 105 100 156 1502.Бодо мал

башы 56 100 75 140


Чарбанын планын тузууд© анын акчалай жана дааналай керсеткучтерунун есушу же болбосо, келиши бир-бири менен тыгыз байланышта экени негизги принцип.

Мисалы: кой башы базага салыштырга Караганда Юдон 15ке чейин кебейсе, тоют келему дагы есупгу зарыл, Ошондой эле, эмгек акы, малкана жана башка чыгашаларга дагы тиешелуу.

Чарба башкаруудагы кабыл Бул чарбанын алдынаалынган чечимдер коюлган максаттарды аткаруу

----- ^ учун керулуучу чаралардыналдын ала ойлонулган жаначыгарылган тыянагы

Чарбанын алдына коюлган максаттарга жетишуудегу орду боюнча

Стратегиялык ~ келечек багытталган.

^ Тактикалык ~ утурумдук иш чараларга багытталган

Убакыт келемун камтуусу боюнча <-----►

БожомолдууПландуу чечимдер Оперативдуу

Башкаруу объектилери боюнча м-----►

©ндуруштукФинансылык чечимдер Кадр, кол кучу

Кабыл алуунун жолдору боюнча .4— ^

Жеке, авторитардыкчечимдер

Биргелешкен, коллегиалдыкСоцку натыйжасы боюнча <— ►

Тобокелдуулугу мененчечимдер

ТобокелсизЖалпы мунезу боюнча

◄— ►Стандарттуу

чечимдерЧыгармачылык менен

Жогорудагы чарба башкарууда шарттуу пайдалануучу чечимдердин классификациясын талдагыла. Элестуу - керсетмелуу (визуалдуу) турде кайсыл чечимдин, кандай шартта ко.тдонулааарын керсетуп бергиле.

Фермердик менеджменттин - эмгекке шыктандыруу милдети чарба башкаруунун бирден бир олуттуу элементи болуII эсептелет.

Эгерде адам баласынын улушуне тиешелуу тышкаркы сыйлык, сый-сьшат анын кылган аракетине айкын керунуп турса, анда шыктандыруу системасы то лугу менеи иштен таасирйн тийгизет.

Биздин оюбузча айыл чарба жана ага тыгыз байланыштуу ендуруштерге Эдвин Локктун “Максаттарды коюу теориясы” туура келет ецдуу, анткени бул жерде адамды шыктандыруу, анын максаты эмгегинин натыйжасы менен канааттануусунун негизинде белгиленет.

Ф ерм ердик м енедж м еиттв. ^шл-деттерта

Ж огорку схеманы ж ебе-сы зы ктары на утурлап талкуулагыла жана жеке тыянак чыгарганга аракет жасагыла. Мындан башка дагы эмгекке шыктандыруу жолдорун атагыла.

Чарбаны уюштуруп жетектее учун теменде керсетулген иш чараларды керуу зарыл:- ар бир иште приоритетти белгилеп алуу (биринчи кезекте чечилуучу маселелерди ылгап алууну ездештуруу);- ар тараптан эмгекке шыктандыруучу жагдайды тузуу;- натыйжалуу чечимдерди белгилеп иш чаралары менен камтуу;- ар дайым кокустуктарга кириптер болгон ишти чечууге даяр бо.иуу

Чарбанын ишин уюштурганда фермер ар бир иштин масштабдуулугун жана татаалдыгын белгилеп алышы зарыл. Темендегу схеманы талкуулап бир же эки фирманын мисалында иш тизмесин атап, масштабдуулугун жана татаалдыгын керсеткенге аракет кылгыла.

татаалдыгыА

аоf-tо

кФФ

- иштш аткарь: - ишти чечимд чагъгдг

- тар-1 жумуг -кеци] жумуг

Ilyypaiшыкт;тузуп

Iкарпа

1ирэаг

илгил таап 7

чарал-енд^- техЕ- эмгс

-ЭМГЕ- мар

бермМы1тмвл

2 1 карафермер куруучу, иш тескеечу салу

склад башчысы (прораб)даярдоочу зоотехник, мал догдур — 43

механизатор атка4 3 6ай|

кончу багбан кеэгбадачы наабайчы If

масштабысугатчы ашпозчу атка

^ мумкичине чод

ужм

Фермердик менеджменттин милдеттери 11

- иштан масштабд уулугу (келему) чечуу^ маселелердин жана аткарылуучу операциялардын саны менен мунезделет;“ иштин татаалдыгы. ишкер ез алдынча кабыл алынуучу чечимдердин жана эмгек процессии пайдалана билуу децгээлин чагылдырат

Кызмат турлору:- тар-кесиптештирилген (темен масштабдуу (келемдуу) жумуштар);- кецири кесиптештирилген (жогорку масштабдуу (келемдуу) жумуштар);

Иш процессинин масштабдуулугун жана татаалдыгын туура белгилеп а*пуу, андан ары негиздуу эмгек акы телеп ишке шыктандыруу системасын женге салып еркундетууге шарт тузуп берет,

Ирбити журуп, иш кайнаган чарбада ар кандай карама- каршылыктар болбой койбойт.

Карама-каршылыктарды ез убагында женге салып ирээттуу чечуу фермердин олуттуу милдети.

Ж енге салуу деп ~ утурумдук иштердин керсеткучтеру пландалган керсеткучтерден кемиген учурда кемчиликтерин таап жоюу процессии эсептейбиз.

Кемчиликтерди жоюп женге салуу процесси теменку иш чараларды камтыйт:- ендуруш тартибин чыцдоо;- технологиялык тартипти сактоо;-эмгек тартибин иликтее;- финансалык жана пландоо тартибин женге салуу;-жабдуу жана сатуу тартибин чыцдоо;- эмгекке шыктандыруу жана кызыктыруу системасьш чыцдоо;- маркетинг системасын женге салуу.

Карама-каршылык деп - эки же андан кеп тараптьш бири- бирине макул эместигинен келип тузулген жагдайды айтабыз. Мындай жагдай ферманын ишине чоц кедергисин тийгизиши мумкун.

Ферманын ар кандай иштеринин мисалында карама-каршылыктардын себептерин жана женге салуу жолдорун талкуулагыла.

Кеземеддее (контро.тдоо). байкоо жургузуу- чарба башкаруунун турукташтыруу милдетин аткарган бир туйуну. Чарбанын ишин тынымсыз байкоо жургузуп кеземелдеп турса кепчулук кемчиликтерди алдын-ала жоюуга шарт тузулет.Кабыл алы нган чечимдер даг ез убагы нда аткарылып, коюлган максаттарды ишке ашырганга мумкунчулук тузулет.

Чарбаны н ендурум дуулугун артты рып, натыйжасын жогорулатуунун бир милдети - иш уюпггуруу маданиятын калыптандыруу.

Ф ёр м ер д м к менедж мептт ян мт^ллеттсри

Уюштуруу маданияты (УМ ) - бул салт-саыаа* керв билуу, кабыл алуу жана журуш"туруш вВДУУ жалпьГ баалуулуктар болуп эсептелет.

Уюштуруу маданиятынын уч дедгээлин белуп алса болот:1. Устуртен жалпы мамиле (адамдардын ац-сезими менен шартталат);2. Салкын кандуу мамиле (же адамдардын ойлогон ою, салт-санаасы бирге болушун шарттайт);3. Терец мамиле (же журуш-туруш, ишеним, адамдардын ойлогон ою бир жерден болушун айгинелейт)

Уюштуруу маданиятын калыптандыруу учун эмнек керек?- тышкы шарттарды кабыл алдырып кендуруу (чарбанын стратегиялык максаттарьга жана ал максаттарды ишке ашыруу ыкмаларъш негиздуу иштеп чыгуу, кеземелдее, текшеруу жана ар бир адамга таасир беруу системасын калыптандырууу)

- иштин ички шайкештик проблемаларын чечуу (ком м уникацияларды туура пайдалануу жолдорун табу у, ишке алуу жана четтетуу шарттарын, иш белуштуруп, жоопкерчиликке жараша укук беруу, жекече мамилени чыцдоо, сыйлап же болбосо жазалоо системасын иштеп чыгып жалпы ийгиликтуу натыйжага башттоо).Уюштуруу маданиятынын децгээли есушуие

жараша чарба ар кандай чаржайыттыктан арылып езунче системалуу нукка тушет, ишенимдуулук, тактык жана жоопкерчилик ецдуу баалуу сапаттар кальштана баштайт.- ар кы л ф ерм аларды н м исалы нда иш маданиятынын дедгээлин талкуулагыла;- кемчиликтерип баса керсетуп, артыкчылык-

тарын визуалдуу турде суреттегуле;- фермалар учун иш маданиятын калыптандыруунун женекей моде ЛИН тузуп бергиле.

1.2. Операттадхх максаттарды белгилеп коюу.Чарба башкаруудун маисаттуулуту так жана олуттуу

коюлган негизги максатты аткарууга чечкиндуу умтулууну талап кылат (ар кандай тоскоолдуктарга карабай эки эсе аларга карты ежерлук менен). Бул жерде абдан олуттуу маселе, алдыга коюлган максат олчемдуу жана кезге кврунуктуу формада коюлушу тийиш.


Туура коюлган максаттардын мисалы:-кой башын Юдон 15ке жеткируу^- эт естурууну 1 тоннадан 1,5 тоннага кебейтуу;-дуд кирешени 10%ке естуруу;- картошкену аянтын 20 сотыхтан 50 сотыхка кецейтуу ж.б.

Туура эмес коюлган максаттардын мисалы:- жащы малкана салуу;- уч койдун ордуна беш кой сатуу;- эгиндин тушумдуулугун 20 центнерден 25 цептнерге жеткируу ж.б.

Биринчи мисалда жады туптелген чарбада коюлган максаттар, колдо бар мумкунчулуктерге жана кезге керунуктуу божомолго байланышканы ынанымдуу болуп турат.

Ал ЭМИ экинчи мисалда ар тараптан туптелбей устуртен шашылыш кабыл алынган чечимге негизделген максаттар экени талашсыз.

оперативдик максаттарды коюп тактоо милдетин конкреттуу чарбанын мисалында талдагыла.

13

1.3. Коюлган максаттын алынган натыйжага шайкеш келиши

Тез - тез тез кезигуучу уч абал:- алынган натыйжанын келему коюлган максатка Караганда бир кыйла жогору;- алынган натыйжа коюлган максаттан кемирээк;- алынган натыйжа кездеген максатка такыр карама-каршы.

Албетте бирипчи абалда чарба алынган натыйжанын негизинде бир топ утушка ээ болушу мумкун. Бирок келечекте максатты тагыраак коюуга жана планды орундуу эсептэеге умт}муш керек.

Экинчи абалда максатка жараша алынбай калган натыйжанын себептерин терец изилдеп четтетуу чараларын керуу керек. Бирок терс натыйжа даты алынган натыйжа экени шексиз, маселе андан туура жыйынтык чыгарууда.

Учунчу абалга дуушар болуу мисалын четтетг келтирсек болот. Койду туура эмес купкеге салып кырып алган же болбосо эгинди туура эмес жер семирткич колдонуп куйгузуп жиберген учурлар жок эмес.

14 Фермердик менеджменттин милдеттери

1.4. Фермердик менеджменттин принциптериФермердик менеджменттин негизги принциптери

адамдын ац сезими, интеллекти, тырышчаактыгы ецдуу касиеттерин басымдуу пайдалануу учуй кедири шарттардытузууге багытталган.

Илимий жана маданий М Максаттуулугуэлеменггерди айкалыштыруу ЕМилдеттуу кесипчилиги менен Н Башкаруу аракетининуниверсалдз^лукту Е жендемдуулугуайкалыштыруу ЛБорбордук женге салуу менен АЛ

ж Атандаштыкезун езу тейлее чейресун моптималдуу айкалыштыруу тгАр бир денгэзлде укук хменен и

11 Иш аткаруучулардыжоопкерчиликтии биримдигин т чечим кабыл алуугакамсыз кылуу 1 колдон келишинче тартуу

Жогорку схема 1,4 те фермердик менеджменттин негизги принциптери камтылды, Бул схеманын жардамы менен менеджменттин приициптерин талкуулагыла. Визуалдуу турде ферма багакаруу приициптерин колдонуу мисалдарын бекемдегиле.

1.5. Фермердик менеджменттин негизги тур леруменеджмент

Ж огорудагы 1.5. схеманын негизинде фермердик менеджменттин ар бир баскычына таанды к турлвру керсетулду. Алардын милдеттерин талдагыла, кецейтип талкууланганга аракет кылгыла.

1.6. Фермердик менеджмент объектилери


Жогорку 1.6. схеманын жардамы мепен менеджменттин объектилерин мунездеп бергиле. Ар биринин башкаруу объектиси катары кандай езгечелуктеру бар экенин жана ферманын ишине тийгизчу таасирин кыскача талдагыла.

1.7. Фермердик менеджменттин башкаруу ыкмалары

15

У roiHTVDVHv л VK; “ долбоорлоо- чектее- елчее- жайгаштыруу

nnKVMPTTTTeTTiTHnw

Башкавуучулук;- буйрук беруу- жазалоо- сыйлоо

Менеджменттин ыкмалары

C# кономика лык:•- жалпы максаттарды коюу- ез алдынча иш аткарганга шарт

тузуу- экономикалык жана материалдык

кызыктыруу системасын калыптандыруу

Психология лык жана сопиаллык;- моралдык жана психологиялык

абалды калыптандыруу- ар бир адамдын жеке

мумкунчулуктерун еркундетуу

Ж огорку 1.7, схемада керсетулген менеджменттин ыкмаларын бирден талдагыла, ортосундагы байланыштарды тактап атап бергиле.

а) Уюштуруучулук ыкмасынын элементтери:- долбоорлоо фермердин келечекке кенен ой жутуртуп баштапкы божомол тузуунун биринчи баскычы. Албетте алгач иштелип чыккан долбоор конкреттуу пландын негизинде коюлган максаттардан чод айырмасы болушу мумкун; -чектее, алгач белгиленген долбоорду конкреттуу шарттарга жараша ар кандай аткарылбас иштерден арылтууга жардам берет (м ы йзам у к у кк а ж араш а, ж ер ф инансы лы к мумкунчулугу, кол кучунун жетишсиздиги ж.б.);- елчеенун негизинде форманын максаттарын потенциалына жараша тактап алууга шарт тузет (келемуне, санына жана сапатына жараша);- ж айгаш ты руу, кою лган м аксаттарды ф ерманы н структурасына жараш а ынгайлуу белуш турул иштин натыйжалуу аткарылышына ебелге тузет;- документтештируу, ферманын иштерин кагазга сабаттуу чагылдырып иштин ачык, айкындуулугун документтердин негизинде алып жургузууго шарт тузет.


/Т

'■"Л1-/ .0 LP

Бидеги кучтуу бирди жыгат, Билими кучтуу МИНДИ жыгат


Фермердик менеджменттин башкаруу ыкмасынын уюштуруучулук маселеси басымдуу элемент экенин белгилеп талдагыла. Визуалдуу турде ферманын мисалында суреттеп керсеткуле.

б) Башкаруучулук ыкмасынын элементтери:- буйрук беруу элементи, ферманын ишине тартылган кол кучун чеберчилиги менен негиздуу буйрук беруунун ортосунда чоц айырма бар. Берилген буйрук так жана колдон келс турган иш чарага тыгыз байланыштуу болуш керек. Буйрук алган адам кыла турган ишинин натыйжасын да алдын ала кере билсе, тапшырылган иш ез убагында так аткарылаары бышык- жазалоо, иштин аткарышынын сапат жана келемуне байланы ш туу. Ж азалоо системасы дагы кетирилген кемчиликтер менен тыгыз байланышкан.

Фермердик менеджменттин езгечелуктврун шарттуу тушунуп алгандан кийин фермердин бирден бир чон милдети болуп ферманы ар тараптан башкаруу планын тузуу болуп эсептелет. Ферма башкаруу планы ар тараптуу болууга тийиш:- ферманы уюштуруу планы;- табигий ресурстарды жигердуу пайдалануу планы;- инфраструктураны башкаруу планы;“ ендуруш планы;- адам ресурстарын башкаруу планы;- продукцияны жугуртуу планы;“ финансылык ресурстарды же болбосо акча каражаттарды жугуртуп башкаруу^ планы;- маркетинг планы;Ф ерманын келечектуу ондуруш багыттарын аныктап, структурасын тузуп, ар тараптан даректуу аткарылышын камсыз кылыш учун жонокой бизнес - план тузуу зарыл.

Бизнес-план - ры нок шартындагы эц мааннлуу ферманы башкаруу куралы . Бизнес-план тузуу нроцессинин взу ферманын келечегине обцективдуу, так баа берууге шарт тузвт.

Бизнес -план деп ферманын белгилуу убакыттагы баяндоочу документин билишибиз зарыл. Ошондой эле ал ЭКИ максатты шарттуу аткарууга мумкунчулук берет.- йчки документ катары - ферманын кучтуу жана мучулуш жактарын айгинелеп тактоо, ошого жараша конкреттуу максаттарды аныктап аларга жетуу учун колдон келген иш- аракеттерди пландаштыруу- Иш суиушу катары ~ кошумча акча каражаттары бар чейрену жана расмий акча каражат белуштуруучу фонддорду, банктарды фермавдып кслечеги пайдалуу экендигине жана езундун койгон максаттарыцды аткаруу колутедан келэзрине ишендириш учун.

Фермердик менеджменттин милдеттери 17

Ферманын ишинин башталыш башатын да, жетишкен туу чокусун да чагылдырган ~ бизнес план.- Жатсад койнуцдагы, бассад колуддагы тущуюктан жол тапкан, капилеттен сез тапкан - иш докумедтидди унутпа.

Эгерде эд женекей фермадын бизнес планын гузуп алсад 40д жедишке жетишпесед дагы, ишке болгон чод кадам жасадым деп кудуддасад жацылышпайсьщ.

Ферманын ички документи катары бизнес пландын орчундуу, негизги белуктеру катары теменкулер эсептелет: " Ф ерм аны н ендуртен продукциясы н тактоо, анын ассортиментин (турдуулуктерун) аныктап, азыркы жана келечектеги сапатын жакшыртып, келемун кебвйтуу планын тузуу.- Ферманын товардык (сатылуучу) продукциясын аныктап базардын талабына шайкеш келтируу,- Кириш-чыгыштарды эсептеп, жакынкы жана келечектеги киреше пландарын тузуу- Ферманы еркундетууде жетишпеген каражатты тикелей инвестицияларды тартып же болбосо кредит алуу жолдору менен толуктап жабуу маселесин пландаштыруу

Ар бир ф ерм аны н ички бизнес- планы анын езгеч0луктерун0 жараша тузулет. Туура багытты тандап алуу абдан чон маселе.

Ферма ендурушунун женекей структурасыньш жалпы керунушу темендегудей тузулушу мумкун.

©ндуруштунтурлеру

Керектелуучужабдуулар

Буюм зат гетиктер

Жалпы ■ендурумдуулугу

Колдонуу % менен

1.Мал чарба 1. Малкана Штакетниктер 100 баш 60 %

2.Талаачылыкчарбасы

2. Сарай1. Трактор2. Комбайн

КТетиктер2.Буюмзаттар 100 га 90 %

3.Кайра иштс3. Кырмая 1 .Мастерской 1.Тетиктер 10 т 50 %

туу жана кошл^мча ендуруш

цех2. Станоктор

2,Шаймандар

0 ндуруи1тун тарм аты па ж араш а керектелуучу шаймандарды тактап, ар биринин ендурумдуулугун эсептеп чык.

© ндуруш ке кеткен чы гы мдарды тем ендегудей чагылдырсак болот.

Чыгымдардынг^рлеру

Биркунде

Жыличинде

Канчаколдонулат

0лчем Баасысом

Тоют ■ 10 2800 3200 кг 46,000Электр тогу 6 1600 2000 К В Т . 18,000Суюк отун 20 6000 6200 л. 72,000Суу 200 8000 1000 л. 1,300Ж . б . - - - - -


Ферманын продукциясынын ассортименти техменкудей аныкталат;

Продукция 1 турлеру \ 2001

Жылдар2002 2003 2004

j елчем сом елчем сом елчем со.ч елчем Сом1. Эт кг.2. Сут л.3. Жун кг.4. Эгин ц.

200 15.000 300 22.500 350 22850

_________

400 30.000

Ферманын кирешелер жана чыгашалар женундегу маалыматтары теменку суроолорго жооп беруусу ылайык.- 0 TK0H жылдагы киреше кандай алынды эле, кирешенин структурасы кандай болду эле?-Чыгашалар жана анын структурасы кандай болгон, унемдее, мумкунчулуктеру барбы?" Ферма еткен жылы таза киреше алдыбы же чыгашага дуун1ар болдубу?

Таза киреше = сатылган продукциядан тушкен пайда (дун киреше) - чыгым (дун чыгаша).

Кт ~ К д - Чд

Фйнансылык каражат жугуртуу ферманын киреше жана чыгаша планына тыгыз байланыштуу, Кошумча каражат тартз^ маселеси ферманы еркундетуу маселесине жараша пландалат.

Ф ерманын келечегин аныктоодо, анын ендуруш ун еркундетуп коюлган негизги максаттарга жетишуу маселеси, аларды аткаруунун элестуу мунездегу планын тузуп алса алда канча жемиштуу болоору бышык.

Керсетулген сызыкчаны элестуу суреттегенге аракет кыл, иш жузунде бул талаптарга кандай шарттар жооп бериши мумкун?

Суроолор:1. Ферманын келечектеги ©нуктуруу багыттарын кантип аныктайбыз?2. Бизнес пландын кандай турлеру бар?3. 0ндуруштун структурасы деген эмне?4. Киреше- чыгашаларды кантип пландайбыз?

Т апшырмалар:- Ички бизнес-пландын структурасын аныктагыла- Ферманын ендуруш структурасын аныктагыла жана анын келечектуу багыттарын атап бергиле.- Киреше - чыгашаны эсептегиле

Оперативдик менеджмент. Талдоо 19

Тема 2. Оперативдик менеджмент. Талдоо


Ыкмалар:

- лекция;- практика лык сабак;- суроо - жооп;“ практикалык жолдор ж.б.


- лицейлердин окуу китептери“ айыл чарба экономикасына байланыштуу таблицалар, слайддар.- эсептее куралдары (калькулятор, чот ж.б.)

Башка темалар жана предметтер менен байланышы;

- экономика предмети- эсеп - кысап предмети- калькуляция предмети

20 Оперативдик менеджмент. Талдоо

Тема 2. Оперативдик менеджмент. Талдоо

Максаты:~ Окуучу теменку маалыматтардын негиаинде ферманы анализ дейт;-курулуш тарды н , техниканы н ж ана башка инфраструктуранын абальт- табигый ресурстардын (суу, жер ж.6.) абалы- мал чарбасынын абалы- адам ресурстары (адамдар жана алардын билими)- продукциянын Сапаты жана ассортименти- фермадагы инвентаризация иштерин алып барах

Ферма ишин башкарууда биринчи иреет колдо бар мумкунчулуктеруцду тактап талдап алуу зарыл - Чарба имараттарьтн курулуш шаймандарынын, техника жана башка инфраструктурасынын абалын аныктап алуу керек:

а ) Катар б) Кампа, кырман

Инвентаризациялоо китепчесин ачып ага ар бир имарат- курулуштун пегизги мунездемесун толугу менен жазып коюу зарыл.- Лянты метр / квадраты менен- Тышындагы жана ичиндеги конгумча шаймандар (тоют акырлары, туз, суу акырлары, штакетник, короо жана башкалар)- Курулуш имараттарынын азыркы абалы (кемчиликтери, сынып белунген шаймандары ж. б.)~ Курулуш имараттарьтн ж ана ага керектуу болгон шаймандарды оддоп ремонттоо иш чаралары.

Инвентаризациялык китепчеге ар бир имарат учун езунчв белу к ачып коюу ьщгайлуу болот. Бул жерде имаратка канчалык терец тастыктоо берилсе анын азыркы жана келечектеги ферманын ишине тийгизген таасири жигердуу болушу ыктымал.“ Ар бир имаратты ишке ьщгайлаштыр}^ иш чараларын иштеп чыгып аны аткаруу маселесин тактап ал.- Ферманын имарат курулуш шаймандарьш ирээтке келтир. “ Утурумдук жана капиталдык ремонт маселелерин алдын ала белгиле.- Жетишпеген кошумча буюм - теримдерин тактап толукта, алардын ишке даярдыгын аныктап ирээттуу сакталышын камсыз кыл.


И м арат, курулуш объектилери ф ерм аны н туруктуу м атериалды к базасы н тузет ж ана анын ендуруу мумкунчулугун жогорулатып чон, таасирин тийгизет.

Талдоонун иегизинде ар бир курулуш имаратынынжана аны н ш айм андары ны н азы ркы сапатын, вндуру^^^ м ум кунчулугун аныктайт жана жетишпеген кемчиликтерин тактап аларды четтетуу боюнча нш чараларын белгнлейт.~ Ар бир имараттын накта баасын эсептеп чыгып коюп ал;- Амортизациясын эсептеп аны каржылоо булактарын белгилегенди уйрен;- Ферманын туруктуу материалдык базасын чыидоо маселесине сергек мамиле кыл;- Бул маселелерди талдоо билимине басымдуу кенул бур.

Айыл - чарба техникасын талдап, инвентаризациялап алуу, техниканын сапатын жогорулатып жана ез убагында ишке даярдап, ремонттоп турууга шарт тузет.

Айыл чарба техникасы курулуш имараттарына Караганда ендуруш ке алгылыктуу жакындан таасирин тийгизет. Буларды активдуу негизги фондулар деп коёбуз. Ошондуктан буларга абдан кылдат мамиле кылуу зарыл. Техниканы пайдалануу жана талдоо маселеси атайын адистердин кеземелунде болушу зарыл.- Техниканы н азыркы абалын талдап ар бир туруи инвентаризациялоо китепчесине Киргизии мунездеме бер (он, же бузук абалы)- Утурумдук жана келечекте керек болуучу негизги тетиктерин топтоо иш чараларын белгиле.- Техниканы натыйжалуу пайдалануу маселесин иштеп чык.- Техниканы кы лдат сактоо, убагы нда ремонттоп жайгаштыруу иш чараларын белгиле.- Т ехниканы н ам ортизациясы н эсептеп карж ы лоо булактарын аныктоону уйрен.

Ферманын ишинде жогоркулардан башка дагы иш шаймандары ирээттуу пайдаланылат. Бул шаймандардын ферманын иш куралы катары милдети абдан чоц болушу мумкун. Ошондуктан калган иш куралдардын керсктуулерун такта жана алардын фермада натыйжалуу пайдаланышын камсыз кыл.

22 ОперативдиЕ менеджмент. Талдоо

Ферманын ишине керектелуу^У башка шаймандар езгече талдоону талап кылат.- Шаймандардын саны жана сапаты.- Алардын тур леру.- Ферманын ишине керектуулугу

Бул шаймандардын утурумдук кемчиликтерин жоюп тактап, ремонттон вткезуп, ферманын ишине болгон пайдалуулугун жогорулатуу чараларын белгиле. Чарбада болгон техниканы ж ана баш ка буюм терим дерди инвентаризация китебине тизмелеп жазьш учуру менен жыльша бир маал тугелдеп туруу керек. Ар биринин баасын кергезуп туруп жалпы суммасы чыгарылат. Ферманын эсеп - кысабына чыгаша - кирешесине чагылдырууга ьщгайлуу болушу зарыл.

Ферманын техникасын жана башка буюм - теримдерин жайгаштырып башкарууну уйрен.

Табигый ресурстарды ферманын ендурушуне пайдалануу маселеси дагы инвентаризациялоонун негизинде ирээттуу чечилет.

Китепчеге езунче белум ач.- Жер (сугат, кайрак, жайыт) га, сотых менен.- Суу (алыштан арык менен, скважинадан тутук менен) жеткируу аралыгы километр менен.

тутукчелеру

Табигый ресурстарды талдоо аларды ферма ишине натыйжалуу пайдалануу мумкунчулуктерун аныктоо ферманын езгече, негизсиз чыгашаларын жоюуга шарт тузул берет.- Жерди асылдандырып сапатын жогорулатуу чарааларын иштен чык;


Арык, лоток жана суу тутуктврунун натыйж алуу пайдаланылышына кез сал;- Жайыттарды кеземвлсуз калтырба, аларды жакшыртуу чараларын иштеп чык;- Табигы й ресурстарды н ф ерм аны н ендурген продукциясынын ездук наркына тийгизген таасирин эсептеп алуу зарыл;

Мал чарбачылыгын инвентеризациялоо тоолуу шартта ферманын натыйжалуу ишин камсыз кылууда басымдуу орунду ээлейт.

Тубар СубайБаш Баш1. Бээ2. Байтал

1. Айгыр2. Ат3. Кунан4. Тай

Тубар СубайБаш Баш1. УЙ2. Кунаа"

жын

1. Бука 2.0гуз3. Торпок4. Музоо

Тубар СубайБаш Баш1. Кой2. Ток-

ту

1. Коч- кор

2. Ирик3. Козу

Тубар СубайБаш Баш1. Эчки 1.Теке2Ле- 2. Серке

бич З.Улак

Мал башын шарттуу талдап жылдан жылга оптималдуу естуруп жугуртуу фермердин негизги талдоо милдети. Бул жагдай мал чарбачылыгын бангкарууда да басымдуу мааниге ээ. Субай мал менен тубар малдын саны ферманын алдына коюлган внугуу максаттарына жараша атайын структураны тузууну талап кылат.

Малдын сапатын жана санын талдоо маселелери:- Малдын асыл тукумдуулугу- Малдын азыктуулугу- Малдын ден - соолук, ыландуулук абалы

М ал баш ын кн^епчеде езун че белуп талдап ивентаризациялап алуу зарыл. Асыл тукумдуу мал болсо ар бир баш ына езунче паспорт китепчесин ачып алуу сунушталат. Андан тышкары малды асылдандыруу, селекция иштерин милдеттуу турде жургузуп малды асылдандуруу чараларын белгилеш керек. Куут, туут компанияларында атайын адистердин жардамы менен иш чараларын иштеп чыгуу, уюипуруу маселелерин ез убагында жана так чечип алуу керек. Малдын шарттуу башын бордоп семиртип сатуу маселеси, тубар малды натыйжалуу пайдалануу шарттары ферманын енугуу максаттарына ылайык чечилуусу тийиш.


Фермердик чарба иштетуу ар тараптуу чоц тажрыйбаны жана билимди талап кылуусуна байланыштуу, адам факторуна эн. жогорку баа бериш керек. Ферманын ишине кол кучуиун гийгизген таасирин жана анътн келечектеги енугушун аныкташ учун адам ресурстарын талдоо маселеси басымдуу орунга ээ.

Адам ресурстарын, башкача айтканда ферманын утурумдук жана келечектеги иштерине керектуу кол кучунун келемун талдоо - негизги иш чаралардын бири. Кол кучу ферманын аткарылуучу ишинин келемуне жана сапатына чоц таасирин тийгизет.

Адам ресурстарын талдоо негиздери:- Жашы жана жынысы;- Иш тажрыйбасы жана билими;- Ден “ соолугу жана ферманын ишине болгон жакындык жана алыстык тиешеси.

Ар бир фермер ишти уюштурууда жана башкарууда эд жакын адамдарына - ата эне, бир туугандар, башкача айтканда уй буленун тажрыйбасына жана кол кучуне таянаары бышык, Эне “ ата, бир туугандарывдын олуттуу кецешин эске бекем тутуп, сый кез караш менен мамиле кыл.

Ишти уй буле мучелерунун жана жакындарындын тажрыйбасына жараша мумкунчулуктеруне карап негизги келемун белуштургенг© аракет кыл. Чаржайыттыка жол бербей тыкан бол, уй буленун, сый урматына ишеничине ээ болгон фермер ишинин жигердуу алга жылышына олуттуу шарт тузет. Ар бир уй буле мучесунун фермага болгон иш тиешсин, утурумдук жана келечектеги салымына баа берип, талдоо маселесин шарттуу белгиле.

Оперативдик менеджмент. Талдоо 25Ш Ё

Тоолуу шартта ферманын сезондук иштеринде уй буленун жана жакын туугандардын мумкун^гулуктерунен тышкары кептеген камтылбаган жумуштар пайда болот:- Мал кайтаруу, багуу (бадачы, койчу, жылкычы. саанчы ж.6.)- Сугат иштери (сугатчы, мурап)- Куут енектугу (атайын адистер)- Мал тууту (сакманчылар).~ Жер айдап себуу, оруп жыйуу (атайын адистер).

Мындай жумуштарды кедири талдап, келемун аныктап алып кошу мча кол кучун тартууга фермер мажбур болот. Ар бир иш келвмуне жана аткарылуучу мевнетуне жараша бааланып туруп, ишке тартылуучу жумушчу менен тузулген келишимдин негизинде ишке ашат. Бул иштер кошумзш кол кучун талап кылганына байланыштуу ете терен билимди талап кылбашы мумкун. Ошондой болсо да мындай иштерге жоопкерчиликтуу ишенимге ээ болгон кол кучун тартууга аракет кылуу керек.

Ферма К0П учурларда жогорку квалификациялуу атайын билимдуу адистердин иш кызматына муктаж болот:“ Мал чарбачылыганда - зоотехник, мал доктур.- Дыйкан чарбасында - агроном селекционер.- Имарат курулушунда - мастер - прораб, жыгач уста.- Техниканы ремонттоодо - механизатор - механик.

Бул адистердин фермага керсетуучу иш кызматын талдоодо алардын ишинин продукциянын сапатына, келемуне жана кайтарымдуулугуна тиигизген таасиринин денгээлине жараша аныкташ керек:

Билимдуу, тажрыйбалуу адистер менен абдан кылдат ар тараптан талкууланган келишим тузуу аткарътлган иш кызматьшын кайрымдуу.тугун керсетуунун негизинде тузулсе натыйжалуу болот, Чарбага келтирген зыяндын даты керулуучу чарасы каралса, тапшьтрылган кызмат сапаттуу аткарылат.

Тартылуучу адистердин эл арасындагы аброю, билим децгээли чечим кабыл алганга негизги жолдомо бериш керек.

Иш адистери женунде кецири маалыматтьг жыйнап, алардын иш натыйжасынын негизинде мамиле тузуш керек.

Ошону менен бирге езуцдун билим денгээлинди ар дайым жогорулатууга аракет кылуу зарыл.

Ферманын кунумдук жана келечектеги иштерине адам ресурстарын тартуу боюнча иш китепчесин жургузуу абдан ылайык. Иш боюнча енектеш адистерге сергек мамиле менен карап узак меенеттук келишим тузууге аракет кылуу керек, Анткени ферманын иш енектештеру кептен кеп маселелерди ирээттуу чечууге ебелге тузет.


Маалыматтар;- ©нектештердун аты, жену;- Дареги, телефону;

Кыскача аткарылуучу иш жендему;

П родукция ендуруу планы н талдоо ф ерм аны н кесипчилик багыттарына тыгыз байланыштуу жургузулет. Айыл чарба ендуруш уне багыт алган ферманын иш аракетинде ендурулген даяр продукциясы жыл маалына жараша жыйынтыкталат (жыл маалы же сезон деп айтабыз).

- сатып алуучу 'ферманын кызматьшан пайдалануучу енектештер

Курулуш материалдары Жер семирткич Дары дармектер Тетиктер Yp0H ж.6

Эт СутЭгинТоют ж.б. Картешке Сабиз Сарымсак

Керсетулген таблицада продукциянын талдоо планы сатылуучу жана чарбанын ички чыгымдарына пайдалануучу келемдерун керсетуп турат. Продукциянын келемунун есушу, малдын башынын кебейушу, жердин сапатын жогорулатууга керулген чараларга байланыштуу пландалат.

Женекей ыкманын негизинде келерки жыдда алынуучу продукциянын планы еткен жылда алынган продукциянын накта, дун келемуне байланыштуу эсептелинет (керсетулген мисал менен эсептеп чыккыла).

Продукциятурлеру

2002 жылI квартал II квартал III квартал IV кварталДун ^

жыйымСатууга

Дунжыйым

Сатууга

ДунЖ Ы Й Ы М

Сат}^га

Дунжыйым

Сатууга

1.Эт (кг) 60,0 50,0 - - 100 90,5 150,0 145,02.Сут (литр) 2000,0 1500,0 1200.0 1000,0 3000,0 2500,0 3000,0 2500,0З.Эгин (ц)

буудай (ц) 500,0 50,0 - 1000,0 50,0 400,0 -

арпа (ц) — - - 2000,0 50,0 500,0 -

4.Картешке (т) — lJ_______ - - 100,0 95,0

Оперативдик менеджмент. Талдоо

Продукциянын дуц жыйымынын баасына жараша акчага айландырып пландоо ыкмасын да колдонууга болот.

(200,0 кг X 65,0 сотых = 13000 сом)

27

Продукцияны ендуруп, даярдап, ташып, сактап жана сатуу иштерин продукция жугуртуу деп атайбыз.

Ферманын негизги иштерин ар тараптан талдап инвентаризациялоо жургузуунун талаптары басымдуу орунга ээ. Анткени бул иштер ферманын потенциалы жана кубатсыздыгы женунде маалымат алууга шарт тузет. Ферманын потенциалы же болбосо кубатсыздыгы утурумдук иштериндеги артыкчылыгы же болбосо кемчиликтерине жараша аныкталат;- Ферманын продукция ендуруудегу кемчиликтерин жана арты кчы лы гы н негизги м ум кунчулуктеруне ж ана керсеткучтеруне жараша башка ферма менен салыштырып талдап алыш керек. Башка ферманын артыкчылыктарын езуцдун тажрыйбаца айкалыштырьш фермацдын ишине колдонгонго аракет кыл.- Бир уйдан бир жылда канча сут саап алдын (сенин фермацдыкы эмне учун аз, аныкы кеп, себептерин талда).- Кой башына салыштырмалуу канча тел алынды жана эт ендурулду?- Бир га жер аянты канча центнер эгин берди жана башка ферманын ендурумдуулугуне жана потенциалына кандай негизги шарттар таасир берди?

Ферманын потенциалына таасирин тийгизген негизги шарттар:- Табигый ресурстардын ьщгайлуу жайгашуусу, алардын ферманын ишине тийгизген таасиринин децгээли (суу, жер, ж.б.)." Малдын асыл тукумдуулугу жана баш структурасынын салаты (тубар, су бай).- ©пдуруштун техника шаймандары менен камсыз болуу децгээли жана техниканын сапаты.- ©ндурушке пайдалануучу башка буюм - теримдердин саны жана сапаты, пайдалануу децгээли.

28 Оперативдик менеджмент, Талдоо

Ф ерм аны н ж алпы иш теринин сапаты н талдап инвентаризациялоодо негизги салыш тыруу ыкмалары колдонулат,

М исалы; малдын ендурумдуулугу жана эгиндин тушумдуулугу айылдын, райондун орточо керсеткучтеруне жакьш же жогору болсо, анда ферманын потенциалына канааттандыраалык баа берсек болот, ал эми темен, же алда канча темен болсо, анда кубатсыз, потенциалы абдан начар экенин аныктайбыз, Бул учурда токтоосуз чараларды иштеп чыгып жузеге ашырууну талап кылат.

Ферманын кубатсыздыгыньт себептерин талдап тезинен жоюуу иш чараларын белш легиле.

Мындай учурда бмлимдуу адистердин кецири кенеши талап кылынат, мол тажрыйбалуу улуу адамдардын пикири даты жардам керсетушу мумкун.Ферманын кубатсыздыгын жоюп бутуна турхуз}^ ар тараптуу жана абдан кеп татаал иш чараларды шарттуу аткарууну максатка ылайык кылыпгы мумкун:- Ф ерманы н туруктуу материалды к базасы н оддоп жакшыртуу;- Ф ерм аны н техник асын ремонттон етк езу п иш ендурумдуулугун жогорулатуу;- Фермердин башка буюм - теримдерин кенири талдап келемун жана сапатын ферманын ишине ылайыкташтыруу;

Мал жайуу, тоюттандыруу графигин талдап жана езгертуу киргизип туп тамырынан жакшыртуу;- Орчундуу жана так уюштурулган иш чараларды иштеп чыгып кыйшаюусуз аткаруу.

Ж акты деген бир ат бар - кууса жеткис Ж аман дсген бир ат бар - жууса кеткис.

(кы ргы з ЭЛ макалы )


Суроолор:

1. Ферманы кантип талдайбыз?2. Ферманын туруктуу ендуруш базасын эмнелер тузет?3. Табигый ресурстар кантип талдалат, ендурушке кандай тиешеси бар?4. Мал башынын санын жана сапатын кантип аныктайбыз?5. Адам ресурстарын кантип талдайбыз?6. Продукция планын кандай ыкмалар менен тузебуз?7. Ферманын потенциалын кантип аныктайбыз?8. Ферма кандай болгондо начар болот?9. Ферманы кантип оцдойбуз?

Тапшырмалар:

Бир ферманын мисалында ресурстарды талдоо жургузгуле. - Адам ресурстарын талдагыла.

Ж акш ы жана начар ферманын мисалында экеенун потенциалын салыштыргыла.

вндуруш багыттарын инвентаризациялап енуктуруу жолдорун суреттеп бергиле.

30 Максаттар

т

Тема 3. Максаттар


Ыкмалар;

- лекция;- суроо - жооп;- визуализация;- экскурсия Ж-б.


- ф ерм ердик чарбаны енуктуруу ж олдору боюнча буклеттердин сериясы (Ж алал - Абаддагы Айылдык кецешти енуктуруу кызматы)- лицейлердин окуу китептери

Башка темалар жана предметтер менен байланышы:

экономика предмети маркетинг предмети

Максаттар 31

Тема 3. Максаттар

Максаттары:Окуучу:- тигил же бул конкреттуу ферманын мисалында алдыга коюлган максаттарды аныктайт;- ферманын кесипчилигин туура багыттайт;“ керсетулген максаттардын аткарылышын ферманын реалдуу мумкунчулугуне байланыштыра алат.

Ферманын алдына коюлган максат так жана орчундуу болуш керек. Ошондой эле алардын аткарылышы колдон келээрлик иш чаралар менен камтылышы зарыл.

Коюлган максатка жетишуу эч кандай тоскоолдуктарга карабай негизги милдетти аткарууну талап кылат. Ошондуктан максат туура жана реалдуу коюлушу керек. Ошондой эле ферманын алдына коюлган максаттары кезге керунуктуу жана елчемдуу болушу бирден бир шарт:

Ферманын кунумдук жана келечектеги кесипчилигин так жана т>7 ра тандоо (мал чарба, дыйканчылык, кайра иштетуу) ~ Ферманын потенциалын еркундетуу, ресурстарынын сапатын жогорулатуу.

Ферманын дун продукциясын кебейтуу- Ф ерманы ар тараптан жигердуу иштетип негизсиз чыгашаларын жоюп, кирешесин кебейтуп, пайда табуу.

Ферманын негизги максаттарынан тышкары кошумча утурумдук жана келечектеги максаттарын коюп алуу ишти ылдам еркундетуугв шарт тузет:- Табигый ресурстарды ирээттуу пайдалануу маселесин чечуу;- Ферманын курулуш имараттарынын жана башка буюм - теримдеринин ендурушке тийгизген пайдалуу таасири арттыруу;

32 Максаттар

Ф ерм аны н техникасы н ремонттон еткезуп эмгек ендурумдуулу^н жогорулатуу;- Адам ресурстарынын ферманын ишине тийгизген квалификациялык билимин жана тажрыйбасын еркундетуу;

Малдын асыл тукумдуулугун арттыруу жана башын кебейтуу;

в зд у к каражатты ирээттеп топтоо, тыштап тикелей каражаттарды тартуу (инвестиция), жетпесе кредиттик каражаттарды алуу.

Чарбанын коюлган максаттарын талдап утурумдук жана узак меенетте аткарылуучу турлерун ферманын мисалында белуп, тактап бергиле.

Ферманын алдына коюлган максаттарын ишке ашырууда кабыл алынган чечимдер жана аткарылган иш чаралар толгон- токой тобокелдиктер менен коштолот. Ош ондуктан тобокелдиктерди алдын ала чара керуп, алардын ферманын ишине болгон таасирин темендетуу бирден - бир чоц максат болуп эсептелет.

Ф ерм аны н иши тем енку тобокелдиктер менен коштолушу мумкун:- Табигий тобокелдиктер (мендур, сел алуу, ушук журуу, кургакчылык, малдын эпидемиялык ылацдар оорулар, ж.б.),

Финансы тобокелдиги (сатылган продукциянын акчасынын теленбей калуусу, ж .б.).

Саясий тобокелдиги (мыйзамдар езгеруп малдан, жерден айрылып калуу, ж .б.).

Ферманын максаттарын шарттуу аткаруу учун кабыл алынган чечимдердин кандай тобокелдиктерге дуушар болоорун ар кандай тоскоолдуктардыи таасирин колдон келишинче азайтуу керек. Коюлган максаттарды аткарууда таасирин тийгизуучу тоскоолдуктарды алдын ала керулген конкреттуу иш чаралары менен таасирин азайтуу мумкунчулугун тузет.

Биреенун колундагы иш Кудайдын жолунда

(К ы р гы з ЭЛ м акалы )

Максаттар 33

К ою лган м аксаттарды ж ана кабы л алы нган чечимдерицдин аткарылышын колдон келишинче езуцдун, тузден ~ туз катышууц менен аткарылуучу иш чараларга байланыштыр.

Ферманын ишине тобокелчилик, тоскоолдуктардын тийгизген таасирин темендетуунун негизги шарттары:- Кабыл алган чечимдерди аткарууга багытталган езуцдун тузден туз тиешецди эч качан алыстатпа;- Кайсы иш болбосун аткаруу маселелерин езуцдун жакын тегерегицдеги ишенчилнктуу адамдарына тапшыр;- 0зуне белгисиз, жакындан тааныш эмес буюмдарды сатып алба;- Иштин аткары лы ш наты йж асы н дайыма ортодон теменуреек болот деп божомоадо, бекер пайда, оцой олжо болбосун беркундей кер.

m h f P A I& O K r O M те ХИРКА

Суроолор:1. Ферманын негизги жана кошумча максаттары эмнеге байланыштуу коюлат?2. Максаттарды ишке ашыруу учун кайсыл чараларды керуу керек?3. Максаттарды аткаруу ишинде кандай тоскоолдуктар болушу мумкун?

Тапшырмалар:- Эки же андан кеп фермалардын мисалдарында ферманын кесипчилйгин аныктагыла жана толук керсетууге аракет кылгыла.

Ферманын негизги жана кошумча максаттарын болуп талдагыла- Ферманын максаттарын ишке ашыруу учун кабыл алынган чечимдерди аткарууда орун алуучу тобокелдиктсрди санап талдагыла- Бир же ЭКИ ферманын мисалында тобокелдиктердин таасирин темендетуу чараларын санап, талдап бергиле.

34

Тема 4, Стратегиялык менеджмент. Инвестициялар


Ыкмалар:

кыскача лекция; ацгемелепгуу; сальшггыруу; суроо - жооп ж.б.


Стратегиялык менеджмент. Инвестицнялар

- лицеилердин окуу китептери;- Ж алал - Абаддагы Айылдык Кецеш жана внуктуруу Кызматынын буклеттери.


- Фермердик менеджмент предметтеринин темалары- Экономика предмети- Маркетинг предмети

Стратегиялык менеджмент, Инвестициялар 35

Тема 4. Стратегиялык менеджмент. Инвестициялар

Максаттары:Окуучу:“ ендуруш учун инвестицияньга маанисин тушундуруп бере алат“ инвестицияны муктаждыктын негизинде талап кылат жана туура колдонот.

Инвестициялар деп - ферманын ендурушун еркундетуу жана кунумдук ишин камсыз кылуу учун тартылган акча каражатынын жалпы суммасын атасак болот. Инвестициялар ендурушту ез убагында керектуу акча каражаттары менен камсыз кылууда басымдуу мааниге ээ. Ошондой эле инвестициялар ферманын келечекте боло турган оптималдуу структурасын тузгенге тиешеси бар, анткени тартылган акча каражаттары эц биринчи ирет ферма ишинин натыйжалуу багыттарын еркундетууге жумшалат.

Инвестициялардын негизги булактары:- 0здук салымдар- Сырттан тартылган каражаттар

Эц биринчи езуцдун жана сага абдан жакын айлана чейрецдун мумкунчулуктерун тактап, каржылоо суммасын аныктап алуу та лапка ылайык.

Ферманы кайсыл булактан болбосун каржылоодо келечекте милдет - карыздары енугуу шартына ылайык жана оорчулук келтирбей, керунуктуу болушу негизги шарт.

Сырттан тикелей тартылган инвестициялардын келечекте кайтарымдуулугун ачык - айкын, жана реалдуу иш чаралар менен бекемдеп далилдеш керек.

Атайын финансылык уюмдардан ж ана банктардан тартылуучу кредит (ссуда) каражаттары ферманын туруктуу енугуш уне жана финансылык абалына чоц таасирин тийгизиши мумкун,- Кредит алып пайдалануу акча каражаттарын жугуртуп, башкаруу боюнча атайын билимди талап кылат.

Бул маселеде укук милдеттерицди шарттуу тушунмейунче чечим кабы л алуу ете опурталдуу болушу мумкун.

Бекер олжо - капкандын кашында тана болуш у мумкун!

Ар кайсы финансылык уюмдардын жана банкатардын кредит беруу шарттары ар кандай:- Кредит берилуучу меенету- Курееге коюлган талаптар- Кайрылуучу шарттары, пайызын жана кредиттин негизги суммасын телеп беруу

Курееге коюлган мулкке карата укук - милдеттери

36 Стратегиялык менеджмент. Инвестициялар

Фермага кайсы финансылык уюмдун же банктын шарттары туура келет?- Ферманын кайсы ендурушу кредиттин кайтарымдуулугун пайызы менен кошо акташы мумкун?- Алынган кредит ферманын азыркы жана келечектеги финансылык абалына кандай таасирин тийгизет?

Кредит каражаттары ферманын товардык продукция ендуруу максаттарын аткарууга тыгыз байланыштуу жана аларды даректуу, так коюлган тараптарга гана жумшаш керек.

1) Суроолор:

1. Инвестиция деп эмнени тушунебуз?2. Инвестициянын ендурушке тийгизген таасири кандай?3. Кредит алуу учун эмнелерди билуу керек?

Табшырмалар:

взумдук салымдардын булактарын санап бергиле- Тике лей инвестицияларды тартуу жолдорун талкуулан ферманын максаттары менен байланыштыргыла- Кредит алуучу талаптарды талдагыла, кайтарьш беруу маселесин талкуулагыла.

Пландарды тузуу. Структураны аныктоо 37

Тема 5. Пландарды тузуу* Структураны аныктоо


Ыкмалар:

~ кыскача лекция;- ацгемелешуу;- визуализация ыкмасы;- салыштыруу;- суроо - жооп ж.б.

Кошу мча материалдар:

- лицеилердин окуу китептери- Ж алал ' Абаддагы Айылдык Кецешчилик жана 0нуктуруу Кызматынын буклеттери- слайддар;- плакаттар;- фермалардын визуалдуу муиездемелеру


- фермердик менеджмент предметинин темалары- экономика предмети- фермалык эсеп - кысап предмети

38 Пландарды тузуу- Структураны аныктоо

Ь и л ^ т л

этпи?сутпу?данбы?тоютпу?

Тема 5. Пландарды тузуу* Структураны аныктоо

Максаттары:Окуучу;- ферманын келчектуу жана кирешелуу багыттарын енуктурет;- инвестицияларды, киреше - чыгашаларды башкарат;- иштерди аткаруунун планын тузет;~ керсетмв куралдарды колдонуу менен кагазга тушурет;

Стратегиялык менеджменттин негизги милдети болуп ферманы келечектуу багытта еркундетуу пландарын тузуп жана аларды жигердуу ишке ашыруу эсептелет:- М ал чарбачы лы гы н ©стуруу планы (эт , сут) продукцияларын кебвйтуу.“ Дыйканчылык чарбасын енуктуруу планы (дан, тоют, ж. 6. продукцияны кебвйтуу“ Кайра иштетуу ендурушун еркундетуп естуруу (дан азыктары, консервалар ж. б. чийки заттар)

Ф ерманын келечектеги енуктуруу багыттары ал багыттардын башка багыттарга Караганда артыкчылыгына жараша аныкталат. Мисалы: тоолуу региондордо мал чарбачылык кесипчилиги натыйжасына жана келемуне жараша талаачылык чарбачылыгына Караганда басымдуулук кылат. Бул жерде талаачылык чарбасынын максаттары мал чарбачылыгынын негизги муктаждыктарына байланыштуу каралышы мумкун.

0 зун0 кеткен негизги жана кошумча чы гы м дарды актап таза киреше гушуусун камсыз кылат.

Келечектуу ендуруш багыты

Ферманын натыйжалуу иш багыты негизги экономикалык керсеткучтеру менен чагылдырылат. Бул жерде негизги экономикалык керсеткуч болуп ферманын ендурулген дун продуктусун жана анын ар тараптуу ассортимент структурасы эсептелинет.

Ф ерманындуц продуктусу- деп, анын баардык ендуруш тармактарынан алынган тушумдун жана продукциянын жалпы келемун тушунебуз.

C Ym- лот е бУ - /Л'ооос

Пландарды тузуу- Структураны аныктоо 39

Дуц киреше = 7500 + 1600 + 8000 + 15000 + 6000 = 38100 Ж ен екей визуалды к мисалдын негизинде чакан

ферманын дуд кирешеси 38100 сомду тузеерун эсептедик.Ф ерманын басымдуу натыйжалуу багыты киреше

башкаруу процессинен келип чыгат.Ферманын дуд кирешеси менен дуц чыгашасынын

ортосундагы байланышты жана карама - каршылыкты талдап аныктап алыш керек. Мисалы, ферма 100 килограмм эт ендуруу учун жана аны сатып 7500 сом киреше алыш учуй кандай чыгашаларга кириптер болгон.

Эт вндуруунун чыгашасыЧыгашалар тизмесрг

“ Эмгек акы- Тоют- Куйуучу май- Электр тогу “ Башка буюм тетиктер- Салык“ Социалдык телемдер

Жалпы

Сом150014001000400

1200250650

7400

7500-7400= 100

Ж огорку, ж енекей мисалдын негизинде ар бир продукция боюнча чыгаш алардын тизмесин туз, дуц чыгашанын ичинен ар биринин улушун аныкта. Ошондой эле конкреттуу ферманын мисалында чыгаша тизмесинин ичинен кайсы турун азайтууга мумкунчулук бар же болбосо кебейуп кетуу себебин кара. Кыскача суреттеп бергиле.

Жогорку мисалда ферманын ендурулген 100 кг. эти 100 гана сом таза киреше киргизиптир. Таза кирешенин суммасын кебейтуу жолдорун тактап таап чыккыла. Эт ендуруунун башка тармактарга Караганда кандай артыкчылыктары жана кемчиликтери бар экендигин санап бергиле.

? ? ?

К ерсетулген ишмердик сы зы кчаны н негизинде, продукция жугуртуунун кайсыл баскычында ферма баарынан жогору чыгашага дуушар болоорун визуалдык турде мунезден бер.

Тоолуу региондордун шартында ферма продукциясынын негизинде алынган дуц киреше ферманын келечекте койгон

40 Пландарды тузуу- Структураны аныктоо

максаттарын жана енугуу багыттарын каражат жагынан камсыз кылалбашы жалпыга белги.туу. Ошондуктан киреше чыгаша баркаруу жана акча каражаттары жугуртуу маселеси басымдуу орунга ээ. Бул жерде, кайсы ферма болбосун кошумча каражат же болбосо инвестицияларды издее талабын жана аларды илберицки башкаруу маселесин чечуу фермердин бирден бир негизги милдети катары каралышы мумкун. Инвестициялардын жугуртуу багыты чаржайыттыкка жол бербей ферманын негизги енугуу муктаждыктарына жараша бвлутгушу керек.

Инвестиция башкаруунун негизги милдети анын белгиленген меенетт© кайтарымдуулугун камсыз кылуу болуп эсептелет. Ошондой эле бул милдет инвестициянын негизинде киргизилген ендуруш тармактарынын натыйжалуу болушуна себепкер болот.

Ферманын басымдуу натыйжа беруучу багыттарын аны ктап алган дан кийин, бул багы ттарды н енугуу максаттарына жараша ар тараптан камтылган иш планадары тузулет.

Иш пландардын структурасы:- Ишти уюштуфуу;- Иш багытынын оптималдуу структурасын аныктоо (табигый ресурстар, адам ресурстары, инфраструктураны камсыз кылуу)

Каржылоо акча каражаттарыи тартуу булактарын жана келемун белгилее.

Керсетулген иш пландары так жана керунуктуу ©лчемде каралыш керек. Камтылган иш чаралардын келему саны менек акчалай баасы менен жана бири - бирине шайкештик керсеткучтеру менен мунезделушу негизги шарт болуп керек. вндуруш тармагын енуктуруу шайкештик структурасынын сызыгын твменкудей кергезуп алсак болот.

Пландарды тузуу- Структураны аныктоо

Ж огорудагы мал чарбачылык тармагын внуктуруу схемасынын негизинде керсетулген жебе сызыктары боюнча внуктуруу структурасын мунездеп бергиле. Коюлган келем жана суммалардын бир бирине кандайча шайкештигин суреттеи бергиле.

Бул багыттарды бизнес - пландьш негизги белуктерунде кергезуп алса болот. Эсеп - кысап предметининдеги бизнес - план тузуу ыкмаларын колдонгула.

Жогоруда керсетулген иш пландардын чаралар менен камтылышы тектуу кагазга тушурулуп керсетме куралдар жана экономикалык ыкмалар менен коштолсо максаттардын аткарылышы жогорку сапатта жана реалдуу аткарылышыиа тпарт тузет.

41

Суроолор:

1. Ферманын келечектеги енуктуруу багыттарын аныктайбыз?2. ©ндуруштун структурасы деген эмне?3. Киреше - чыгашаларды кантип пландайбыз?4. Визуалдык план деген эмне?

кантип


Ферманын ендуруш структурасын аныктагыла жана анын келечектуу багыттарын атап бергиле.

Киреше - чыгашаны эсептегиле Инвестициялардын турлерун талкуулагыла.

42 Ферманын экономикасын жана каржылоо булактарын башкаруу

Тема 6. Ф ерманын экономикасын жана каржылоо булактарын башкаруу


Ыкмалар;

- лекция;- суроо - жооп;- дискуссия;- визуализация ж.6.


- лицейлердин окуу китептери- айыл чарба экономикасына байланыштуу окуу китептери


экономика предмети эсеп - кысап предмети лицейлердин негизги предметтери.

Ферманын экономикасын жана каржылоо булактарын башкаруу 43

Тема 6. Ф ерманын экономикасын жана каржылоо булактарын башкаруу

Максаттары:Окуучу:- каржылоо булактарын тейлейт жана жургуртуу ьшмаларын колдонот;- тушкен пайданы туура пландаштырып, натыйжалуу пайдаланат.

Ферманын каржылоо булактары езунче тузулген структуранын негизинде белгиденет. Лл структурага коюлган негизги шарт анын оптималдуу абалы болуп эсептелет:- Ферманын езунун жеке булактары (таза киреше, езумдук кошумча салымдар)' Тышкы чейреден тартылуучу кайтарымсыз булактар (тууган, жакын чейреден тартылган акча каражаттар)- Стратегиялык тикелей инвестициялар (стратегиялык инвестор, енектештер экономикалык натыйжа киреше алуу кызыкчылыгы менен)- Кыска жана узун меенетке берилуучу кредиттер (банктар финансылык фонддор жана компаниялар)

Ф ерм аны н утрурум дук ж ана келечекте енугуу максаттарына жараша каралган акча каражатынын жалпы суммасы жогоруда керсетулген каражат булактарынын структурасына жараша оптималдуу абалга алынып келуусу чон мааниге ээ.

Киреше булактары:Ферманын продукциясын сатуудан тушкен киреше

- Ферманын ашыкча жер, имарат жана башка мулктерун сатуудан тушкен киреше- Даты башка тышкары булактар дан тушкен киреше.

Ферманын чыгашалары:- Ферманын материалдык ресурстарын сатып алууга кеткен чыгаша (урен, жер семирткич, дары - дармек, техника тетиктери, курулуш материалдары ж.б.)- Кошумча чыгашалар (эмгек акысы, электро энергиясы, суу, жер салыгы, социалдык телемдер).

Экономика жана эсеп - кысап предметтердин жардамы менен киреше булактарына жана чыгашаларга талдоо мунездемесун бергиле.

Керектуу болгон жалпы каражаттын суммасы бир эле булактан тартуу мумкупчулугун бир беткей караган туура эмес кез караш болуп эсептелет,

Акча каражатын тартуу жана баш каруу маселесииин оптималдуу абалы деп - каражат берилгенге баиланыштуу алы нган милдет м енен аны н натыйж асынын б елги луу шайкештнгин атайбыз.

44 Ферманын экономикасын жана каржылоо булактарын башкаруу

Бир эле учурда тартылган каражаттын суммасы аз болуп, ал ЭМИ ага каршьт моюнга илинген милдет ете келемдуу келип, ошол эле учурда алынган натыйжанын келему темен болуп калышы мумкун.

Ошондзчстан каржылоо булактарын терец талдап, колдон келген милдеттсрдин келемуно байланыштырып жана натыйжасына елчемдуу шайкеш келтирип караган абзел.

Тартылган каржылоо акча каражаттары белгилуу бир меенетте ферманын жалпы ишинин натьтйжалуулугуна жараша алынган таза киреше менен кайтарылып жабылаары бышык.

Ошондуктан таза кирешени ферманын утурумдук жана стратегиялык максаттарына, иш пландарына жараш а жайгаштырып башкаруу маселеси фермердин олуттуу милдети болуп эсептелет. Учурда ферманын киреше чыгашаларын экономикалык жактан Tj'ypa аныкхап алардын пайда болуу жана каржылоо багыттарын талдап аныктап билген фермер экономикалык абдан кучтуу жана негиздуу куралга ээ болот. Андай фермер негизсиз чоц милдеттерге жана кайтар}^ булаты жок негизсиз карыздарга чалдыкбайт.

Ошондуктан;чыгашанын экономикалык мунездемесун, пайда болуу

себептерин ж ана ж угуртуу багы ттары н эконом ика предметинин негизинде талдап уйрен.- Акча каражат ресурстарын башкаруу маселеси фермердик менеджменттин бирден бир орчундуу маселеси болуп эсеп - кы сапка, тел ее милдеттерине так болууга ш арттуу ми лдеттендирет.

Ошол учурда ферманын ишинен келип тушкен таза пайданы ысырап кылбай туура жайгаштырып пайдалануу маселеси чечилсе ферманын келечеги кенен жана натыйжалуу болоору бышык:

Тушкен пайданы ферманын тузден кызыкчылыгына же болбосо фермага тиешеси бар тараптарга найдалан.- Тушкен пайданы унемдеп натыйжа беруучу иш чара.тарына сал (натыйжалуу ферманын иш багыты, банктагы депозит, же болсосо еркундеп есуп аткан енектештун бизнеси - инвестиция салымын катары) ,“ Тушкен пайданы канчыкка салып катуу чон одоно иш убакыт - мезгил каражат унемдееру айдан - ачык белгилуу иш.

Ферманьтн экономикасын жана каржылоо булактарын башкаруу 45

Суроолор:

1. Каржылоо булактарынын кандай турлерун билебиз?2. Кирсше булактарынын мунездемосу.3. Акча караж ат баш каруунун кандай жайгаш тыруу ыкмаларын колдонобуз?4. Тушкен пайданын мунездемесу кандай, аны кантип натыйжалуу жайгаштырабыз?

Табшырмалар:

Экономика жана эсеп - кътсап предметинин негизинде ферманын киреше булактарына мунездеме бергиле.- Ферманын чыгашаларын талдагыла

Бир ферманын мисалында экономшсалык максаттары жана аны каржылоо булактарын атагыла, тушкен пайдасын натыйжалуу жайгаштыруу маселесин талкуулагыла.

46 Ресурстарды башкаруу

Тема 7. Ресурстарды башкаруу


Ыкмалар:

кыскача лекция; суроо - жооп; дискуссия; визуализация; практикалык ыкма ж.6.

Кошу мча материалдар:

- лицейлердин окуу китептери- айыл чарба экономикасына байланыштуу окуу китептери.- кецири керсетме куралдары ж.б.


- экономика предмети- лицейлердин негизги предметтери- фермердик менеджменттин биринчи, экинчи темалары

Ресурстарды башкаруу 47

Тема 7. Ресурстарды башкаруу

Максаттары:Окуучу:- ресурстардын турлерун (табигый, адам, инфраструктура) айырмалайт жана а^тарды оптималдуу колдонууга аракеттенет;- керектуу жумушчуларды ишке тартат;- сырье булактары жана продукциянын сатуу базарлары тууралу маалымат топтойт;- айылдагы енектештер (кецешчилик кызматтары, жегиликтуу администрация, башка кызматтар жана енектеш фермалар) менен мамиле тузет;

Ферманын жайгашкан жери азыркы турган абалы жана келечекке койгон максаттары анын табыгий ресурстары менен чектелет.

Табигый ресурстар деп - ферманын ишине туздвн - туз таасирин тийгизуучу, табигый шарттарды эсептейбиз.

Табигый жана жалпы ресурстардын турлеру:- Жер

Жайыт- Суу- Алыш, каналдар, арыктар' Жолдор (автомобиль, темир, дециз, аба, суу)- Э лектр лин и ялары , трансф орм атор ж ана баш ка жабдуулар- Эмгек, адам ресурстары

Табигый ресурстардын басымдуу туру болуп жер эсептелет. Ферманын жайгашкан жер шарты жана анын сапаты, аянтынын келему ферманын продуктивдуулугуне багытталган структурасын калыптандырууга шарт тузуп берет.

Ошондуктан жер аянтын оптималдуу пайдалануу маселеси фермердин орчундуу милдети.


Эр эм гегш жер жебейт - дегея элдик макал

эмнеден пай да долгой?

Ж ер табигый жайгашышына жараша теменку турлерге бвлунет:- Сугат, сапаттуу жер лер

Кайрак жерлер- Жайыттар

Куру-ттуш имараттары жана инфраструктура жайгашкан жер- Пайдаланууга жараксыз аянттар

Жерди оптималдуу пайдалануу маселеси анын ьщгайлуу жана натыйжалуу структурасын тузуу болуп эсептелет. Жердин струк^гурасьш тузгенде аянттардын келемун аныктап анын ферманын ишине тийгизген натыйжасын басымдуу кергезуп алуу зары л. Ош ондуктан жер пайдалануу керсеткучтеру фермердин колундагы бирден бир таасирдуу башкаруу куралы болуп калууга тийиш. Жер керсеткучтеру жердин ар кайсы турлерунун сапатын жогорулатып алардьш бири - бирине болгон карама - катнаштарын, байланыштарын аныктап, аянттарды кебейтуп же азайтып оптима.тдуу абалга алып келгеиге жардам берет.

Жер башкаруу ыкмалары;- Жерди асылдандырып, сапатын жогорулатуу (семиртуу, туздоо ж.б.)

Которуштуруп айдоо, аянтын кебейтуу же кыскартуу Баалап кадастр жургузуу ж. 6.

Жайыт- тоолуу райондун шартында мал-чарбачылыгын еркупдетууде жана ферманын дун продукциясын ендурууде басымдуу орунга ээ.

Ж айкы жайыттар - жайлоодо Кышкы жайыттар - кыштоодо

Ж айытты оптималдуу белуш туруп, натыйж алуу пайдаланганды уюштуруу фермердин негизги милдети.- Жайыттарды коргоо маселесин иштеп чънып иреттуу чечуу керек- Жайытты жыл маалына жараша которуу графигин тузуп алган он- Жайытты белуп жайгаштыруу маселесин мал башынын структурасына жараша ыцгайлаштыр- Ж айы ттарды н табигый сапаттары н ж огорулаты п, оцолушуна пегиздуу шарттарды иштеп чыкЖерди иштетуу маселеси атайын а!Д)о-х1Шиялык жана топурак таануу билимдерин жакшы ездештурууну тал ап кылат.


Ж ер ресурстарын башкаруу жана уюттттуруу чаралары жаз жана куз жыл мезгилдеринде езгече курчуйт. Эгип, жашылча жемиштерди айдап себуу структурасы туура жана ферманьш негизги максаттарына жараша пландуу чечилсе ферманын дуд продукциясынын келемуне жана жалпы ишинин натыйжасына чон таасирин тийгизет. Ар бир есумдукту, жашылча жемиштерди айдоочу жер аяптына мунездеме бергиле

^)к^рщошКА lyxAnycmA pjvecifop^

Табигый ресурстарга жерден башка даты суулар кирет. Суу менен жердин оптималдуу пайдалануу маселеси ошондой эле сапатын жогорулат}^ бул комплекстуу иш. Бул чаралар тыгыз бирдей каралышы керек. С)гу бул ферманын кайсы ендурушу болбосун зарыл болгон табигый ресурс:- Алыштын табигый суусу- Суу сактагычтардын суусу

Табигый булактар- Тутукчелерден келуучу суу- Табигый жана казылган кудуктар

Жер алдынан тартылуучу артезиан суулары

SJ СУУ СР0804^ { j

Суу ресурстарын оптималдаштыруу ыкмалары:- Арык, каналдарды ынгайлуу жайгаштыруу

Суу турлерунун натыйжалуу багыттын тандап алуу (табигый арык алыштар, лотоктор, скважина, артезиан суусу)

Сууну жеткируу жана ташып келуу чаралары Жер сугатын уюштуруу Мал сугаруу

- Ферманын башка иштерине жана кунумдук тиричилигине суунун натыйжылуу пайдаланылышы

Ферманын иши ар тараптан суу менен камсыз кылуу маселесин талдагыла.


\\

qJ

4 й Галт г Of»

iL^^£йГ тр

<pOf»yt>f̂ nfORf< b / P ^ ^ ^

Ж огорку ыкмалардын пегизинде ферманын жер жайгашуу шартында суулардын кайсы турун пайдалансак ферманын койгон максаттарына жетуугв оптималдуу maj^T тузет.

Белгилуу шартта ферманын ишине адам ресурстарынын иш денгээли жана аны жайгаштырьш башкаруу милдети фермердин орчундуу маселеси. Адам ресурстарын башкаруу фермердик менеджменттин езектуу тармагы, Ошондуктан адам ресурсунун потенциалын баалап алыш олуттуу маселе болуп эсептелет.

Адам ресурстарынын потенциалы теменку керсеткучтер менен бааланат;

Аты, жену Жашы, жынысы Билим децгээли, тажрыйбасы КесипчилигиАц сезими, ден - соолугу ж.б.

- Дареги

Адам ресурсунун потенциалына жараша кол куч башкаруу учун ар кандай ыкмаларын колдонсо болот:

Шыктандыруу Кызыктьгруу Сыйлоо

- ЖазалооЖогорудагы адам ресурстарын башкаруу ыкмалырын

ферманын ишинде оптималдуу пайдалануу маселесин кенири талкулагыла.

Бир же ЭКИ ферманын мисалында визуалдаштыруу ыкмасынын ж ар дамы менен адам ресурстары ны н потенциалынын децгелип салыштырып кергезгуле.

Ферманын утурумдук жана келечекте белгиленген иш максаттарына ылайыктуу жумуш кучунун оптималдуу келему менен камтылыш керек.

Жумупн1уларды ишке тартканда биринчи ирет абдан ишенчиликтуу жакын адамдардын колдоосуна таяныш керек. .Адамдардын аброю, ишенчиликтуулугу, имтермандыгы башкы шарт болууга тийиш. Ишке тартылган жумушчулардын терс сапаттары ферманын ишине чон кедергисин тийгизиши мумкун.


Фермага тартылчу жумушчу кучтерунун китепчесин туз!

Атыжену

Жашы Кесиби, билим, иш-шыгы

Дареги

1,Асан Керим уулу

22 Механик Атайын орто

Нарын об л. Кочкор р-н, Манас № 1 Тел:4-2М0

2. гi

Жумушчу кучтеру аткаруучу иштердин турлерун, меенет келемун, жыл маа*ты боюнча графигин ферманын кунумдук жана келечекте коюлган максаттарына жараша пландаш керек

Ж умуш чуларга кою лган талаптарга жараша структурасын тузутт алуу зарыл.

Ферманын ишине тартылган ар бир жумушчу иш келишиминин негизинде алынат. Эмгек келишими женеквй жана абдан так керсетулген шарттардын негизинде тузулушу керек.

Эмгек келишиминин женекей структурасы:Келишимди тузген тараптар женунде кыскача жана так

маалымат.Келишимдин негизги мазмууну, аткарылуучу иштин

меенету жана келуму женунде кыскача маалымат Иш беруучунун мидети жана укук чаралары Ишке алынуучу жумушчунун милдет укуктары

~ Талаш - тартыш маселелерди чечуу жолдору - Кошумча чаралар

Эмгек келиш иминин стандарттуу ар кандай формаларын карай, ферманын иш инин езгечвлукт ерунв кебун эсе жоон берген формасын тандап ал.

Фермер- иш ке алуучу иштин сапаттуу жана ез меенетунде буткерулушун кездейт, ошондой эле те лену п берилуучу эмгек акы, фермердин каражат болуу мумкунчулугуне жарша болот.Ж умуш чу- иш ке алы нуучу ю иукж милдет, кебуреек эмгек акы телетуп алганга ынтызар.Эмгек келиш им и ушул эки кызыкчылыктын карама- каршылыгынан жана талаш-тартыштын ортосунан келип чыгат.

Эмгек акы телемдерунун турлеру:- М еенетуне жараш а ' (кунумдук, айлык, жылдык)

Аткарылган иштин натыйжасына жараша ( дун кирешенин келемуне жараша пайыз менен ж.б.)- Ишке кызыктыруучунун эмгек акы телеесу


- Базар экономикасынын шартында региондо калыптанып калган жумушчу кучунун ар бир иштин турлеру боюнча баасын эсептеп кецири маалымат жыйнаш керек.- Жумушчуга оптималдуу эмгек акы телэп беруу жана жумуш шартын тузуп беруу иштин натыйжасында чон таасирин тийгизет, мисалы.

Койчуманга- ат, ээр токум, атайын кийим Сугатчыга- курек, кетмен, суу етук, ж .6.

Кириш - чыгыш базарлары ички жана тышкы базар болуп айырмаланат,

Ички базар - айыл ичиндеги сатуучулар жана сатып алуучулардын мумкунчулуктерупе жараша апыкталып, бааланат- Ички базардан кандай буюм- заттардьг сатып алуу мумкунчулугун аныктап санап бер- Ички базарда ферманын ендурген продукцияларынын кайсы турлеру жана канча келемде сатылышы мумкун?~ Ошондой эле тышкы базардан кандай буюм - заггарды сатьш аласьш жана продукциянын кайсы турлеру сатылышы мумкун? Тышкы базардын сатып алуу жана сатуу мумкунчулуктеру алда канча жогору, бирок тышкы базар ферманын ташып жеткируу, сактоо, кайтаруу енденген иш -чараларына байланыштуу чыгашаларын кебейтет.- Маалымат жыйна!

0 В 0 В 0 в пQfi 0 "1 ГО Q Q

п а о о

Базар боюнча маалымат булактары;- Телекерсетуу- Радио- Гезит

Облустук жана республикалык базарлар Райондогу жана айылдагы мамлекеттик уюмдардын маалымат беруу мумкунчулуктерун кецири пайдалан.

Фермага жакын жайгашкан же езун жашаган айылдагы енектеш терду талдап аныктап алуу иштин илберицки жылышына шарт тузет.


0иектер китепчесин тузуу талая кылынат.

0нектердунтизмеси

Керсеткенкызматы

ДарегиТел.

t .Техсервис 1) айдоо Нарын обл.2) оруп Тянь-Шань р-нужыйуу Оттук аймлы3) тазалап сорттоо4) ташып жеткируу

Жады-Ллыш

Ферманын ар бир потенциалдуу енектерунун кьязмат керсетуу мумкунчулуктерун китепчеге толтургула.

внектер:- Айыл екмету- YpeH чарбасы- Техсервис

Фермалар У стакана Почта, телефон Кецешчилик кызматы

Ферманын даты кандай енектеру болушу мумкун санап талдагыла.Ар бир ©нектун ферманын ендурушуне болгон туз жана кыйыр тиешесин тактап алып алыш - бериш карым катнашты еркундетуу иш - жылга жогорулатуу, ферманын аброюн жана зоболосун (ймиджин) кетерууге ебелг© тузет.

A'yyc-4 /

АЙЫЛДЫН коомдук ИШ чараларына кайдыгср карабай жигердуу катышуу - енектешт ерге жакындоонун даты бир олуттуу жолу.


Акырындык менен енвктерундун географиясын кецейтуу иш чараларын иштеп чык,

Практикалык иш - чараларында негизги енбктерге экскурсия жасап, фермага кврсете турган кызматтарынын санын жана сапатын талдап еиектер китеичесине киргиз.

Суроолор:

1. Табигый ресурстар деп эмнени тушунебуз?2. Табигый ресурстардЫН фермага кандай тиешеси бар?3. Инфраструктуралык ресурстардын кандай взгечелуктеру бар?4. Адам ресурсу деп эмнени тушунебуз?5. Жумушчу кучуне кандай талаптар кою лат?6. Эмгек келишимиие коюлган талаптар кандай болуу керек?7. Эмгек акы телеенун турлеру кайсылар?8. Ферманын енектеру кимдер болушу мумкун?


' Табигый ресурстарды практика жузунде кергезуп санап бергиле- Табигый ресурстардын жайгашкан артыкчылыктарын жана кемчиликтерин практика жузунде талкуулап талдагыла- Инфраструктуралык ресурстардын жайгашкан жерин санап атагыла, алардын ферманын ендурушуне болгон тиешелерин санагыла- И н ф раструктуралы к ресурстарды н оптим алдуу пайдаланышын визуалдуу мунездеп жеринде кергезгуле- Адам ресурстарынын санын жана сапатын талдагыла- Эмгек келишиминин шарттарын талкуула! ыла- вн ектерге экскурсия уюштургула, фермага болгон алардын тиешесин жана кызматтарын талкуулагыла- Кириш - чыгыш, базар маселесин талкуулап талдагыла.

вндурушту башкаруу 55

Тема 8. ©ндурушту башкаруу


Ыкмалар:

практикалык метод; экскурсия; суроо - жооп; визуализация ж,б.


* лицейлердин окуу китептери - айыл чарба ендурушуне байланыштуу китептер “ чыныгы улгулер

макеттер


лицеилердин негизги ендуруш предме'гтери

56 0ндурушту башкаруу

Тема 8. ©ндурушту башкаруу

Максаты;Окуучу ендурушту мунвздеп (жайгашуусу, келему,

натыйжасы ж.б,) талдайт, муктаждыгьш баалайт

Ферманын ендурушун башкаруу деп - ар тараптуу ферманын продукция ендуруу процессии уюштурул камсыз кылуу процессии билебиз. вндуруш негизги эки ыкмага таянат:- Жеке тажрыйбага- Илим техниканын негизипе.

Тоолуу шартта ар бир ферма езунун туура жана басымдуу ендуруш багытын тандап алуу жана анын оптималдуу структурасын тузуу негизги милдет. 9ндуруштун негизги багыттары:- Мал чарба продукциясын ендуруу- Талаачылык продукциясын ендуруу- Кайра иштетуу ендурушу

Ферманын ар бир ендуруш тармактары ар кандай продукцияны ендуруу менен байланыштуу, жана езунун туфуктуу ©згечелугу менен муиезделет. Мал чарбачылыгынын прдукциясы:

ЭтСутЖунТери

Бул ендуруштун езгечелугу продукцияны жы.ддан жылга тыныгуусуз ендуруу болуп эсептелет. Ошондой эле ендурулген прод>жциянын келему жана сапаты негизи мал башынын саны менен чектслет. ©ндурулген продукциянын келемун азайту^у же кебейтуу маселеси малдын башын жана анын структурасын тузуу менен шартталат.


М ал чарбасы ны н продукциясы ны н ендуруш уп визуализация ыкмасы менен ферманын иш практикасынын негизинде тушундуруу ылайык. Ошондой эле жогорку темалардын жардамы менен эсептеп аныктап алса болот. Айыл чарба ондуруш унун келем ун естуруу эки тараптуу езгечелуктер менен байланыштуу:- Ферманын ендурушун горизонталдуу ыкма менен санын кебейтуу' вн д у р у ш ту н продукциясы ны н кайра иш тетуусун терендетип, вертикалд}^ келемду кебейтуу Мисалы, мал чарбачылыгында:- Малдын баптын жана турун кебейтуу- Мал чарбачылык продукциясынын ассортиментин жана келемун естуруу.

^J с у т . ж̂уй. 2)жУ'^ургпк ̂ gj

58 вндурушту башкаруу

Керсвтулген суреттун негизинде мал жана майда жандыктардын кайсы турунун башын кебейтсек кандай продукциянын бндурушунун есушуне таасирин тийгизеерин визуалдык турде мунездеп талдап алсак болот.

Горизонталд}7 ыкма менен жердин аянтыи кецейтсек кандай продукциянын ендуруш унун келем у есеерун экскурсиянын негизинде ферманын иш практикасына ылайык аныктап алсак болот.

Вндурушту горизонталдуу ыкма менен башкарып уюштурсак продукциянын колому экстенсивдуу енугуу жолуна тушееру бышык, Бул ыкма акыры барып ферманын табигый ресурстары жана инфраструктурасыпа байланыштуу чектеелерге дуушар болот.

Ал ЭМИ ферманын ендурушу вертикалдуу же болбосо интенсивдуу ыкмасын пайдалануу жолуна тушсе келечектеги коюлган максаттарынын кецейишине жана дун пайдасынын есушуне алып келет.

БАС f<bf4

гS A C K b /Ч

ЖЕР ^ГИН

ъ

Кайра иштетуунун ар бир баскычы атайын билимди талап кылат- Фермер атайын билимдерди ездештуруп, шык - билимдери терендетууге муктаж


Ар бир ендуруш тармагын оптималдуу жайгаштыруу аны ж ергиликтуу шарттын талаптары на ы лайы ктап осуу потенциалын жогорулатуу ендуруш башкаруунун негизги милдети.

вндуруш ту жайгаш тырууда теменку ыкмаларды пайдаланса болот:

Ж ер ш арты на ы лайы ктуу эгин ж ана ж аш ы лча жемиштердин себуу аяиттарын аныктоо. Ал аянттардын к елем ун е ж араш а талаачы лы к продукциясы ны н структурасын жана дуд тушумун эсептеп белгилее (аянпъш гектарына жараша тушумдун алынышын, бир гектардан центнер тонна менен)

Продукциянын дун тушумунун жана жалпы келемунун негизинде ендуруштун натыйжасын езунче экономикалык ыкма менен эсептеп алса болот (бир гектир аянтына кеткен чыгыша менен бир гектир аянтан туш кен кирешени салыштыруу). Бул жсрде ендуруштун натыйжасы кездеген максаттардан кем же ашык болуп калышы мумкун, Мындай жагдайлардын себептерин терец талдап алуу керек.

0ндурушту уюштурууда анын муктаждыктарын кенен керсетуп баалап алуу негизги шарт болуп эсептелет.Бир же зки ферманын мисалында практикалык иш жузунде ендуруштун жайгаштыруу жана бардык муктаждыктарын камсыз кы луу маселелерин талдап эсептеп бергиле. Экономикалык негизги ыкмаларды шарттуу пайдалангыла.

Суроолор:

1. ендуруштун кандай тармактары бар?2. 0ндуруштун келемун естуруу кандай жолдору бар?3. ендуруштун натыйжасын кантии аныктайбыз?


©ндурушту башкаруу сабагын практика ыкмасынын негизинде конкреттуу фермалардын мисалында талдап еткергуле.

60 Маркетингдин башкаруу ьткмалары

Тема 9. Маркетингдин башкаруу ыкмалары

Мугалимдерге эскертмелер

Ыкмалар:

■д\

лекция; ̂ суроо - жооп;

“ экскурсия;- талкуулоо ж.б.

Кошумча метериалдар:

- Лицейлердин окуу китептери * Бидеокассеталар- Гезит, жуналдар


- маркетинг предмети экономика предмети

“ фермердик менеджменттин 1.1, 1.3 тема лары

Маркетингдин башкаруу ыкмалары 61

Тема 9. Маркетингдин башкаруу ыкмалары

Максаттары:Окуучу:- маркетинг планын иштеп чыгат (маркетинг предметин карацыз)- маркетингдин енугуУ багыттарын аныктайт.

Ферма башкаруунун бирден бир олуттуу маселеси маркетингти пландаштыруп уюштуруу маселеси болуп эсептелет.М аркетингди лландаш тыруу д ел - продукция жугуртуу маселелерин ар тараптан иш чаралары менен камсыз кылуу процессии билебиз. Маркетингдин теменку тузуучулеру аиы

пландап уюштуруп башкаруудагы негизги корсетмелерБ азар эконом икасы ны н ш арты нда ф ерманы н

продукциясын жугуртуу жана сатуу маселеси баардык керулген иш чара^тардын натыйжасын берчу уюткусу болуп

62 Маркетингдин башкаруу ыкмалары

П родукцияга багыт а луу же енвктергв багыт а луу

©ндуруш тармактары Продукцияга багыт алуу

Сатып алуучу енектерге алуу

Мал чарбасы Биз зт,сут ©ндуребуз Биз сизге саиаттуу продукту ларды жана чыц ден-соолукту тартуу кылабыз

Талаачылык чарбасы Биз дан, тоют еыдуребуз

Биз сизге токчулук жана жарык маанайды тарт}^у кылабыз

Кайра иштетуу ендурушу

Биз кийиз,шырдак Жасайбыз

Биз сизге ыцгайлуу жы- луулук сунуш кылабыз

Жергиликтуу шартта башка фермалардын мисалында продукция сатуу маселелерин талкуулагыла.- Ыцгайлуу шарттары, артыкчылыгы- Тоскоолдуктар- Кандай тобокелдиктер болушу ыктымал

Маркетингди шарттуу уюштуруу жолдорун маркетинг предметинин негизинде ездештуруп алууга мумкун. Андан тышкары экскурсия жузунде айыл чарба продукциясын саткан базардын модели менен тааньппкыла. Базардын ©згечелук шарттарын талдап фермага ыцгайлуу жактарын аныктагыла.

Сатып алуу Сатуу

Соодалашуу

Маркетингдин башкаруу ыкмалары

Фермапын маркетинг уюштуруу маселелерян внуктуруу багыттары теменкулер болуп эсептелет:- Ферманын продукциясын тонарлуулугун жогорулатут- Ферманын маркетинг уюиттуруу маселелерин толз̂ ху'̂ менен камтып чечу Y- Баа саясатын жургузуу- Продукция жугуртуу каналдарын тактап келемун естуруу- Келечекте ферманын продукциясы учун туруктуу базар сегментин ка.11ыптандыруу

Айыл чарба маркетингин башкаруу маселеси езгече билимди талап кылаарын ездеш туруп, арты кчылык жактарын пайдалануу иш чараларын тактап коюп алуу керек.

Суроолор:

1. Маркетинг планы деп эмнени тушунебуз?2. Маркетингдин енугуу багыттарын кантип аныктайбыз?3. Продукция жугуртуу деген тушупук эмне?


- Ферманын мисалында маркетинг планын тузгуле- Маалымат жыйноо булактарын мунездеп талдагыла- Бир же ЭКИ продукция сатылуучу базарлардын шарттарын талкуулап салыштыргыла" Потенциалдуу сатып алз^шуларды санап бергиле, тизмесин тузгуле.

Окуу куралы

Сулайманбеков Сагыналы

Фермердик менеджмент

«Фермер» жана «фермер айым» кесиптери учун

Компьютердик верстка жана дизайн: Шадыманова Гулзада Суретчу: Меентаев Жаныбек

Нускасы 400

«ДЭМИ» Жоопкерчилиги чектелген коо>1унун басмаканасы. Биппсек шаары, Кулатов кечесу, 1 А

ФЕРМЕРДИК МЕНЕДЖМЕНТ -...

Documents