Ό μύθος τής αλήθειας καί ή...

& Ο Ι Λ Τ Ι Κ Α A Α Α Λ < Κ Τ A - L ·

Ό μύθος τής αλήθειας καί ή αλήθεια τοΰ μύθου ή ή «μυθολογία» τής διαφήμισης

Δημήτρης Σιακαντάρης Ψυχαναλυτής - Ψυχοθεραπευτής, Διδάκτωρ Πάντειου Πανεπιστημίου

Π οιά θά μπορούσε νά είναι ή αλήθεια τοΰ μύθου πού κρατά ζωντανό τόν «μύθο» τής αλήθειας; Με άλλα λόγια, τί είναι αυτό πού κρατά ένα μύθο στήν έπικαιρότητα; Τί

είναι αυτό πού κάνει τόν σκεπτόμενο άνθρωπο νά παίρνει στά σοβαρά τούς μύθους καί νά άναζητά τά ψήγματα τής αλήθειας πού είναι καλά κρυμμένα μέσα σέ αυτόν; νΑν ό μανιερισμός ήταν μιά συγκεκριμένη τεχνοτροπία, έτσι ώστε τό έργο τέχνης νά αποκτά νόημα καί υπόσταση όταν τό κοιτά κάποιος άπό μιά ορισμένη άπόσταση, τί είναι αυτό πού λανθάνει μέσα στόν μύθο καί απαιτεί αυτό τό ιδιαίτερο διάβασμα, έτσι ώστε ό μύθος νά αρχίζει νά ψιθυρίζει κάτι τελείως διαφορετικό άπό αυτό πού φωνασκεΐ σέ πρώτη άνάγνωση;

Σήμερα καλλιεργείται ένας υπέρ - μύθος πού φιλοδοξεί νά άπαλείψει όλους έκείνους τούς ταπεινούς μύθους πού κληροδότησε τό πολιτισμικό παρελθόν κάθε λαού. Άναφερό- μαστε στήν «μυθική πανάκεια» τής τεχνολογίας καί τής επιστήμης πού άναίσχυντα ναρ- κισσεύεται στό φώς τοΰ ήλιου, αγνοώντας ότι πρόκειται γιά τόν ϊδιο ήλιο πού έλιωσε τά φτερά τοΰ Ίκαρου. Πρόκειται γιά τήν φαντασίωση πού ύφέρπει στήν τρέχουσα Ιδεολογία, ότι τό παν είναι δυνατόν. Πού πρεσβεύει ότι ό ανθρο)πος θά υπερνικήσει τό όριο καί θά καταστεί τό μέτρο τοΰ κόσμου. Αύτός άλλωστε ήταν, καί είναι, ό πλέον αχαλίνωτος πόθος τών αδαών, ή κατάδειξη τοΰ ανθρώπου ώς τήν μόνη δύναμη πού μπορεί νά δημιουργήσει τό ανέφικτο. Δηλαδή, νά ύπερβεΐ αυτό πού είναι εγγεγραμμένο στήν άνθρώπινη μοίρα, τόν θάνατο καί τήν αδήριτη άνάγκη τής έπιλογής, πού έπιβάλλει τό βραχύβιο τής ανθρώπινης ύπαρξης. Αύτό πού φιλοδοξεί σήμερα νά άποτελέσει τό ούσιαστικό θεμέλιο τής καθημερι- νότητάς μας είναι ή φαντασίωση ότι ή έπιλογή δέν έχει κόστος, ότι ό άνθρωπος μπορεί νά

Τιμή

πώλη

σης

0,01

€

Συλλογή ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΕΒΑΔΕΙΑΣ

τά κάνει όλα, ότι όλοι οί δρόμοι είναι ανοιχτοί, καί σε τελική ανάλυση δτι ό χρόνος είναι εκείνη ή ατέλειωτη θάλασσα - μάνα πού μπορεί νά μάς τρέφει γιά πάντα.

Αυτή ή σύγχρονη φαντασίωση τρέφεται άπό πάρα πολλές ρίζες. Έδώ θά περιοριστούμε σέ μία άπό αύτές, τήν διαφήμιση. Ή γιγάντωση τής διαφήμισης υποστηρίζει ένα καινοφανή τρόπο τού ζην πού άπέχει παρασάγγας άπό τά μέχρι τοΰδε κρατούντα. "Αν ό θεμιτός χαρακτήρας τής διαφήμισης είναι ή ενημέρωση γιά τό νέο, ή τρέχουσα τάση - στόχος της είναι ή δημιουργία μιάς άκόρεστης άνάγκης. Μιάς άδηφάγου άνάγκης πού καταβροχθίζει τό εφικτό καί εστιάζει συνεχώς στό άνέφικτο. Ό άνομολόγητος σκοπός τής διαφήμισης είναι νά άπαλείψει τήν συναισθηματικότητα. Νά καταργήσει στήν πράξη τήν όποια συναισθηματική σύνδεση τού άνθρώπου μέ τά άντικείμενά του. Ή άξία τής ρήσης ότι: «ό άνθρωπος είναι καί τά πράγματά του», συσκοτίζεται καί έπιχειρείται νά άντικα- τασταθεϊ μέ τήν άπατηλή λάμψη τού νέου καί άπαστράπτοντος μοντέλου. Ε νός «νέου - καινούργιου», πού γιά νά καταστήσει άπαραίτητη τήν άπόκτησή του, οφείλει νά διαφημιστεί μέ ενα τρόπο πού διαπλέκεται άμεσα μέ τήν άπροκάλυπτη σεξουαλικότητα. Τί θά μπορούσε νά είναι πιό χαρακτηριστικό άπό τίς διαφημίσεις γιά τά νέα μοντέλα αύτοκι- νήτων, πού προβάλλονται πακέτο μέ καλλίγραμμα κορίτσια, ώς εάν τό ενα νά είναι τό άπαραίτητο άξεσουάρ τού άλλου;

Αύτή ή χυδαία συνύφανση τής σεξουαλικότητας μέ τό νέο, υπογραμμίζει μέ τόν καλύτερο τρόπο ότι τό νέο είναι έλλειμματικό, ότι κάτι πρέπει νά προστεθεί γιά νά γίνει ελκυστικό. Στό σημείο αυτό μπορούμε νά άναζητήσουμε τόν λόγο αυτής τής σύνδεσης τού νέου μέ τήν σεξουαλικότητα καί νά άκολουθήσουμε τό κόκκινο νήμα πού συνδέει τήν ψυχική αιτία αύτής τής συνύφανσης μέ τόν μύθο. Καί όχι μόνο μέ ένα μύθο, άλλά μέ δύο. Αναφερόμαστε στόν μύθο τού Οίδίποδα καί στόν μύθο τού Νάρκισσου.

Έδώ θά μπορούσε κάποιος νά έκφράσει τήν εύλογη άπορία, πώς μπορούν αυτοί οί δύο Βοιωτικοί μύθοι νά χρησιμεύσουν στήν κατανόηση τού σύγχρονου τρόπου ζωής καί τών μεθόδων πού επιλέγει ή επιχειρηματική δράση στήν προώθηση τών προϊόντων τής τεχνολογίας. Τό ερώτημα είναι ούσιαστικό καί σέ ένα δεύτερο επίπεδο άνάγνωσης θέτει τό ζήτημα τού τρόπου δόμησης τής επιθυμίας, καί κατ’ επέκταση τών δρόμων πού άκολουθεΐ ή επιθυμία καθ’ οδόν πρός τό άντικείμενο.

Χρειάστηκαν κάπου δυόμισι χιλιάδες χρόνια γιά νά παρουσιαστεί κάποιος όνόματι Freud γιά νά διαβάσει αυτούς τούς μύθους μέ ένα καινούργιο τρόπο, ένα τρόπο πού έπέ- τρεψε σέ μιά άλλη πλευρά τής άλήθειας αύτών τών μύθων νά έλθει στό προσκήνιο. Δέν είναι έδώ ό τόπος γιά μιά ενδελεχή ψυχαναλυτική παρουσίαση αύτών τών μύθων, άλλωστε αύτή έχει γίνει άντικείμενο πληθώρας μελετών άπό πολλούς ψυχαναλυτές διαφόρων σχολών. Θά περιοριστούμε σέ κάποιες σκέψεις πού σκιαγραφούν τά μονοπάτια τού άσυ- νείδητου κατά τήν θήρευση τού έρωτικοϋ άντικειμένου.

Τό οιδιπόδειο σύμπλεγμα, στήν απλή του μορφή, είναι εύρέως γνωστό. Τό μικρό άγόρι άναπτύσσει, σταδιακά, τρυφερά - ερωτικά συναισθήματα γιά τήν μητέρα του καί αισθήματα άντιζηλίας γιά τόν πατέρα του, πού φτάνει μέχρι τήν επιθυμία άπάλειψής του άπό τήν ο’ικογενειακή εστία, έτσι ώστε νά μείνει μόνο του μέ τήν μητέρα γιά νά ζήσει άπερίσπαστο τόν έρωτά του. Στήν συνέχεια, τό μικρό άγόρι εμπρός στόν υπέρτερο τών εχθρικών - πατρικών δυνάμεων, κάνοντας τήν άνάγκη φιλοτιμία, θά έκτρέψει τό ερωτικό του ενδιαφέρον πέρα τής μητέρας, έτσι ώστε τό οιδιπόδειο σύμπλεγμα θά λυθεί. Ή ευτυχής αύτή λύση θά τού επιτρέψει νά ταυτιστεί μέ τόν πατέρα του, νά γίνει άντρας όπως αύτός καί νά άναζητήσει μιά άλλη γυναίκα όπως είχε κάνει καί ό πατέρας του. Ταυτόχρονα, θά δημιουργήσει αυτό πού τόσο έχει υμνηθεί άπό τούς ποιητές ώς τρυφερή - μή ερωτική άγάπη γιά τήν μητέρα. (Γιά λόγους απλοποίησης τής έδώ παρουσίασης δέν θά άναφερθούμε στό άντε-


στραμμένο οιδιπόδειο σύμπλεγμα, δπως δέν θά άναφερθούμε καί στόν τρόπο δόμησης της ερωτικής επιθυμίας τού κοριτσιού. Θά δηλώσουμε μόνο ότι ή «εφεύρεση» τού συμπλέγματος τής Ήλέκτρας, κατά μηχανιστική άναλογία πρός τό οιδιπόδειο σύμπλεγμα, πού φιλοδοξεί νά εξηγήσει τήν γυναικεία σεξουαλικότητα, είναι ένας άπαράδεκτος ψυχολογισμός).

Ό «Οιδίποδας» είναι αύτός πού μαθαίνει στό υποκείμενο νά αγαπά. Καί επιπλέον είναι αύτός πού τήν ώρα πού τό μαθαίνει νά άγαπα τήν ίδια ώρα τό συντάσσει ώς ύποκεί- μενο. Είναι ή στιγμή πού τό ύποκείμενο άπό tabula rasa - άγραφο χαρτί - εισέρχεται στόν χώρο τής σχέσης μέ τόν άλλο. Μόνο πού τήν Ιδια στιγμή κάτι συμβαίνει, κάτι πού έρχεται γιά νά ματαιώσει άπαξ διά παντός αύτή τήν άπόλυτη εύτυχία. Τό νεογέννητο μέλλει νά έκδιωχθεΐ άπό τόν μητρικό παράδεισο, καθότι υπάρχει ό πατέρας πού όχι μόνο διεκδικεΐ - κατέχει τή μητέρα, άλλά καί τό πλέον τραγικό στά παιδικά μάτια, καί ή ίδια ή μητέρα επιθυμεί τόν πατέρα. Τό παιδί θά εκτεθεί στόν χώρο τού νέου, θά άνοιχτεΐ στόν στίβο τής κοινωνικότητας.

Ό Οιδίποδας έρχεται σέ ένα άλλο επίπεδο, αύτό τής ψυχανάλυσης, νά έπαναλάβει τήν Ιστορία, έτσι όπως αύτή παρουσιάζεται μέσα στήν κοσμολογία μιας πληθώρας θρησκειών καί όχι μόνο τής ίουδαιοχριστιανικής. Ό πρωτόπλαστος γεύεται τόν παράδεισο γιά νά τόν χάσει στήν συνέχεια. Τό παιδί ζεΐ τήν εύτυχία τής μητρικής άγκάλης γιά νά τήν χάσει στήν συνέχεια γιά πάντα. Αύτή ή άπώλεια γιά τόν ψυχισμό, ναί μέν ξεπερνιέται, πλήν όμως άφή- νει πίσω της άνεξάλειπτα ίχνη. Έ τσ ι ώστε κάθε φορά πού κάποιος λέει: ερωτεύτηκα, θά πρέπει νά καταλαβαίνουμε ότι δέν βρήκε ένα «νέο» ερωτικό άντικείμενο, άλλά ξανα-βρήκε κάτι άπό τήν έρωτική ατμόσφαιρα τής πρώτης ερωτικής ευτυχίας. Αύτό σέ καμία περίπτωση δέν σημαίνει ότι κάποιος έχει καθηλωθεί σέ μιά αιμομικτική σχέση μέ τήν μητέρα του. Αύτό πού θέλουμε νά σημειώσουμε, μέ τόν πλέον ξεκάθαρο τρόπο, είναι ότι ή εύρεση ένός νέου ερωτικού άντικειμένου, συνιστά μιά επιλογή πού βασίζεται σέ ένα κοινό σημείο μέ τό πρώτο ερωτικό άντικείμενο πού είναι ή μητέρα. Αύτή ή κοινότητα - δέσμευση συνι- στά τήν έρωτική μας «μοίρα» πού βέβαια μπορούμε νά τήν ξεπεράσουμε μέ τίμημα όπως τήν άπόλαυσή μας. Δέν είναι καθόλου τυχαίο πού ή έγκεφαλική άγάπη δέν συνδέεται, στίς περισσότερες τών περιπτώσεων, μέ τήν έρωτική πανδαισία. Ά λλο άγάπη καί άλλο πόθος. Αύτή ή διάκριση καταντά ιδιαίτερα βασανιστική στήν νεύρωση. Άναφερόμαστε στίς περιπτώσεις έκεινες πού κάποιος ή κάποια επιλέγει τόν σύντροφό του γιά νά κάνει οικογένεια καί νά συντάξει τήν κοινωνική του ζωή καί ταυτόχρονα δημιουργεί μιά δεύτερη σχέση μέ άποκλειστικό στόχο τήν έρωτική άπόλαυσή πού ή έπίσημη σχέση του, περιέργως πώς, δέν τού τήν παρέχει. Αύτός ό διχασμός τού νευρωτικού πού διατηρεί ταυτόχρονα δύο έρωτικά άντικείμενα, ένα κάπως συμβατικό μέ τό όποιο έπιλέγει νά τεκνοποιήσει καί ένα δεύτερο μέ τό όποιο μπορεί νά έκδραματίσει όλες τίς ερωτικές του φαντασιώσεις καί νά βυθιστεί στήν άπόλαυσή, δέν είναι τίποτε άλλο παρά δύο πλευρές τού μητρικού άντικειμένου, πού δυστυχώς ό νευρωτικός δέν μπόρεσε ποτέ του νά ενοποιήσει.

’Αν λοιπόν ό Οιδίποδας άπό τήν μιά μεριά στάθηκε ή αιτία πού μάς έξεδίωξαν άπό τόν μητρικό παράδεισο, καί άπό τήν άλλη μεριά δημιούργησε τό ταυτισιακό νήμα πού συνδέει κάθε ερωτικό μας άντικείμενο μέ τό πρώτο άντικείμενο άγάπης, τήν μητέρα, ό Νάρκισσος έρχεται νά θέσει ένα άλλο όριο. Αύτός ό αλλος/η πού θά γίνει τό ερωτικό μας άντικείμενο, καί ισως τό άντικείμενο τής άγάπης μας, δέν πρέπει σέ καμία περίπτωση νά είναι ό έαυτός μας. Αύτή ή άπαγόρευση πού σέ μιά πρώτη ματιά φαίνεται άνόητη, δέν είναι καί τόσο ά- νόητη. Ή αύτοϊκανοποίηση είναι ένα δέλεαρ γιά τόν ψυχισμό. ’Α ν ό Οιδίποδας έκβάλλει τό παιδί άπό τόν μητρικό παράδεισο στήν λίμνη τής κοινωνικότητας, αύτό πού τελικά τού επιτρέπει όντως νά άποτελέσει μέλος αύτής τής κοινωνίας είναι ή άρνηση τού αυτοερωτισμού.


Ό μύθος τοΰ Νάρκισσου τό περιγράφει αυτό άριστα στίς τρεις εκδοχές του. Κατά τήν πρώτη εκδοχή, καί πλέον επίσημη, ό Νάρκισσος πνίγεται στά νερά τής λίμνης όταν φιλάει παθιασμένα τό καθρέπτισμα τής εικόνας του στήν επιφάνεια τοΰ νεροΰ. Έ χει μόλις άρνηθει τόν ετερόφυλο έρωτα. Δέν βρίσκει κανένα ερωτικό άντικείμενο άντάξιο τοΰ έρωτά του, ή γιά νά τό ποΰμε καλύτερα, ό εαυτός του είναι ό ιδεώδης εραστής του. Ή δεύτερη εκδοχή θέλει τόν Νάρκισσο νά γίνεται τό ερωτικό άντικείμενο τοΰ Άμεινία, ενός νέου άπό τίς Θεσπιές, καί νά άρνεΐται τόν έρωτα αυτό. Στήν ερωτική του άπελπισία ό Άμεινίας αύτοκτονεΐ εμπρός στά σκαλοπάτια τοΰ Νάρκισσου. Καί στήν περίπτωση αύτή υπάρχει θάνατος. Έ νας πρόωρος θάνατος πού δέν έπιτρέπει στήν ιστορία νά εξελιχθεί. Τό γεγονός ότι ό θάνατος χτυπά τόν Άμεινία καί όχι τόν Νάρκισσο δέν σημαίνει άπολύτως τίποτα άν έκλάβουμε τόν Νάρκισσο καί τόν Άμεινία ώς ένα καί τό αυτό πρόσωπο, στό όποιο παρέχεται ή έξοδος τοΰ ομοφυλόφιλου έρωτα, άν γιά κάποιο λόγο έχει άποκλειστεΐ ή ετερόφυλη πρόσβαση, καί αύτό τήν άρνεΐται. Ή ψυχική έρωτική οικονομία εΐναι πάνω άπό κοινωνικές συμβάσεις καί είναι προφανές, σέ όσους θέλουν νά δοΰν, ότι ή ηθικότητα δέν εΐναι άποκλειστικό προνόμιο τής έτε- ροφυλοφιλίας. Μόνο ή τελευταία εκδοχή χαρίζει τήν ζωή στόν Νάρκισσο, έστω καί άν αύτή είναι μιά ζωή βουτηγμένη στό πένθος. Σέ αύτή τήν έκδοχή τοΰ μύθου ό Νάρκισσος έχει μιά δίδυμη άδελφή πού τήν έρωτεύεται παράφορα. Ή άδελφή του όμως θά πεθάνει πρόωρα καί ό Νάρκισσος θά καταφεύγει στά νερά τής λίμνης γιά νά βρει παρηγοριά. Ή εικόνα του σχηματίζεται στήν έπιφάνεια τοΰ νεροΰ καί κάτι σέ αύτή τήν ε’ικόνα τοΰ θυμίζει τήν άδελφή του. Σέ αύτή τήν τελευταία έκδοχή, ό Νάρκισσος άποτυγχάνει νά δικαιώσει τό όνομά του. Στόν βαθμό πού δέν εΐναι νάρκισσος διασώζει τήν ζωή του. Ό έρωτας, έστω καί γιά ένα αιμομικτικό άντικείμενο όπως εΐναι ή άδελφή του πού λειτουργεί βέβαια ώς υποκατάστατο τοΰ μητρικού άντικειμένου, άποτελεΐ τήν σανίδα σωτηρίας, μιά σανίδα στενή, πένθιμη, άρκετή όμως γιά νά τόν διατηρήσει στήν ζωή.

Ά ς συνοψίσουμε, τό πεδίο τής έρωτικής μας έλευθερίας δέχεται αυτούς τούς δύο περιορισμούς. Πρώτο, τό ερωτικό μας άντικείμενο θά εΐναι, υπό μία έννοια, υποκατάστατο τοΰ πρώτου έρωτικοΰ άντικειμένου πού εΐναι ή μητέρα καί δεύτερο, δέν θά έρωτευθοΰμε τόν εαυτό μας. Καί τώρα τίθεται τό ερώτημα: τίνι τρόπψ ή διαφήμιση έμπορευματοποιεΐ τήν ψυχική άλήθεια αύτών τών δύο μύθων;

Κάθε άπαγόρευση προϋποθέτει τήν ύπαρξη μιάς έπιθυμίας πού παρακινεί σέ τέλεση πράξης, άλλωστε τί νόημα θά είχε ή άπαγόρευση, - ύπό μορφή νόμου, έθιμικοΰ δίκαιου, ήθικοΰ κανόνα κ.λ.π. - άν κανείς δέν έπιθυμοΰσε; (Εΐναι σαφές ότι εδώ δέν θεματοποιοΰμε τήν άνά- γκη, ό ορίζοντας τής οποίας, άπό ένα σημείο καί έπειτα, είναι ’ιδιαίτερα εύπλαστος καί προσδιορίζεται κυρίως άπό τό ίστορικοκοινωνικό πλαίσιο). Στό βαθμό όμως πού μιά άπαγόρευση έχει ώς άντικείμενο θεμελιακά έρωτικά άντικείμενο όπως αυτά πού περιγράψαμε, τόν έρωτα γιά τήν μητέρα καί τόν αύτοερωτισμό, στόν ψυχισμό παραμένει ένα άνεξάλειπτο ίχνος τοΰ άνικανοποίητου πόθου. Έ νας κρίκος τής ψυχικής άλυσίδας παραμένει γιά πάντα άνοι- χτός γιά νά ζεύξει, άν όχι τό άπαγορευμένο, καθώς ό φύλακας ούδέποτε κοιμάται καί δέν εΐναι άφελής γιά νά τόν ξεγελάσουμε μέ ζαχαρωτά, τουλάχιστον, ένα κοινωνικά άποδεκτό υποκατάστατο του. Κάτι πού νά φέρει τό άρωμά του. Κάτι πού νά υπόσχεται ότι, άν μή τί άλλο, μιά πλευρά τοΰ άπαγορευμένου μπορεί νά έπενδυθεΐ μέ ένα τάχαμου, πού θά μάς επιτρέψει τό δήθεν τυχαίο άγγιγμα, τό μέ συγχωρειται δέν τό κατάλαβα...

Ακριβώς έδώ βρίσκεται ή όμορφη κοπέλα πού μάς κοιτά στά μάτια τήν ώρα πού προσπαθεί νά μάς πουλήσει, παρεμπιπτόντως, τό νέο μοντέλο αύτοκινήτου. Καί όσο καί άν διατηρούμε τήν εύπρέπειά μας καί ρωτάμε γιά τά χαρακτηριστικά τοΰ αύτοκινήτου, στιγμή δέν παύουμε νά φαντασιώνουμε κάποια άλλα χαρακτηριστικά πού δέν έχουν τίποτα νά κάνουν μέ τήν άψυχη μηχανολογία. Καί άν είμαι νέος καί ελεύθερος γιατί νά μήν πάρω μαζί μέ τό


αυτοκίνητο καί τήν κοπέλα; Αλίμονο, ή επιλογή είναι ισοδύναμη τού φόνου. Τό ξέρω, καί άν δέν τό ξέρω, ή ζωή θά μοΰ τό μάθει μέ οδυνηρό τρόπο, ότι δέν θά μπορέσω νά πάρω τό επόμενο μοντέλο μαζί μέ τήν άλλη κοπέλα πού θά τό λανσάρει καί δέν θά μπορέσω νά πάρω ούτε καί τό μεθεπόμενο, ούτε καί τό... Εκτός άν άποδεχτώ τήν ψυχική κίνηση καί άναζήτηση τού Δόν Ζουάν, δηλαδή, άν έναγωνίως επιζητώ τήν έρωτική συνεύρεση μέ τήν μητέρα, άν παραμένω εγκλωβισμένος στόν μητρικό παράδεισο, πού άπαξ καί εγκλωβίστηκα εκεί μέσα, αύτό- ματα μετατρέπεται σέ κόλαση δίχως σωτηρία.

Τά πράγματα γιά τόν ψυχικό μας θά ήταν καλύτερα, άν ή μητέρα ήταν μόνο άπαγορευ- μένη. Δυστυχώς τά πράγματα είναι πολύ χειρότερα. Ή έρωτική πρόσβαση στήν μητέρα δέν είναι μόνο άπαγορευμένη, είναι άδύνατη. Τό λογικό παράδοξο: «νά άπαγορεύεται τό άδύνα- το», δέν ύφίσταται γιά τόν ψυχισμό. Αύτό άκριβώς είναι πού δέν μπορεί, άλλά καί δέν θέλει, νά καταλάβει μιά άγοραία άντίληψη γιά τήν ψυχανάλυση, πού επιλέγει νά ναρκισσεύεται μέ χοντροειδεις άπλοποιήσεις καί γενικεύσεις. Μιά άντίληψη πού παρουσιάζει τήν ψυχανάλυση ώς μιά ύπόθεση πορνό πού κρέμεται στίς προθήκες τών περιπτέρων, διότι άκριβώς δέν μπορεί νά άντέξει τό βάρος τής τραγικότητας πού ένδογενώς φέρει ή σύνταξη τής ύποκειμε- νικότητας. Αύτός πού θά διαβεΐ τόν ψυχικό ’Αχέροντα, ναί αύτός μπορεί νά συνευρεθεί μέ τήν «μητέρα» του, άλλά αύτή θά είναι μιά άλλη, δέν θά είναι ή μητέρα τού παιδικού παραδείσου, αύτή είναι χαμένη γιά πάντα, κανείς δέν θά τήν ξαναβρεΐ στήν μετέπειτα ζωή του όσο καί άν ψάξει. Αύτό μέ τό όποιο θά συνευρεθεί θά είναι ή τραγικότητα τού χρόνου. Αύτό πού θά βρει θά είναι μιά καρικατούρα, πού θά ύπενθυμίζει τό πρώτο άντικείμενο, καθόσον θά φέρει τό ϊδιο όνομα, άλλά δέν θά είναι ή «μητέρα». Καί ναί μέν δέν θά είναι ή μητέρα, οί συνέπειες όμως γιά τόν ψυχισμό του θά είναι ώς νά ήταν ή μητέρα. Τό κουτί τής Πανδώρας θά χάσει γιά πάντα τήν κλειδωνιά του καί οί λάμιες καί τά ξωτικά θά σουλατσάρουν ελεύθερα στήν πασαρέλα, γιατί μετά τό όριο ό Νόμος παύει νά ισχύει. Βέβαια ό Όδυσσέας κατά- φερε νά περάσει τίς συμπληγάδες, άλλά αύτός είχε γίνει «Όδυσσέας» πολύ πρίν φτάσει σέ αύτές.

Είμαστε άκριβώς στό σημείο όπου ή σύζευξη τής διαφήμισης μέ τήν σεξουαλικότητα προσφέρει στόν καταναλωτή τήν «φαντασιωσική πρόσβαση» στό κατ’ εξοχήν άπαγορευμένο σεξουαλικό άντικείμενο, άπαλλάσσοντάς τον τήν ϊδια στιγμή άπό τό ρίσκο που έχει αύτή ή κίνηση. Αύτή ή άρση τού Οίδίποδα, θά συνοδευτεί άπό άρση καί τού εμποδίου τού αύτοερω- τισμού. Τί είναι αύτό μέ τό όποιο μάς πιπιλά τό μυαλό η διαφήμιση; Δέν μάς λέει συνεχώς ότι είμαστε μοναδικοί, ότι άξίζουμε τό καλύτερο, ότι έχουμε δικαίωμα νά άπαιτήσουμε τό τέλειο καί εν κατακλείδι νά άγοράσουμε αύτό τό λαμπερό αύτοκίνητο πού είναι άσορτί μέ τό στύλ μας; Μά βέβαια, άξίζω, άξίζω καί πολύ μάλιστα, γιά νά κοιταχτώ μισό λεπτό στόν καθρέπτη. Είναι γεγονός, ά μά βέβαια, άπλώς μοΰ χρειάστηκε ένας έξυπνος διαφημιστής γιά νά άποκτή- σω τήν αύτοπεποίθηση πού τόσα χρόνια, καί τόσο άδικα, μοΰ στεροΰσαν. Τό χαμόγελο τής κοπέλας πού μέ ύποδέχεται, άφήνει νά διαφανεί ότι θά είμαστε μόνο οί δυό μας. Θά φύγουμε μόνοι γιά νά ζήσουμε τόν έρωτά μας. Δέν θά μας ένοχλήσει κανείς. Δέν θά έχω τήν ναρκισσιστική πληρότητα τού ένα, άλλά θά έχω τό άμέσως καλύτερο. Θά φύγουμε καί ή κοινωνία θά μείνει πίσω μας, θά γίνουμε τό δύο πού κάνει ένα. Βλέπετε ή κοπέλα δέν είναι άνθρωπος, είναι τό συνοδευτικό άξεσουάρ τού αύτοκινήτου, κάτι πού άπλώς μέ συμπληρώνει.

Καί αύτό μέχρι πότε; Μέχρι νά άποφασίσουμε τό ένα νά ξαναγίνει δύο, αύτό τό δύο πού μπορεί νά γεννήσει τό τρίτο, νά έρθει στόν κόσμο τό δικό μας παιδί. Δηλαδή, νά δώσουμε σάρκα καί οστά στόν νέο μύθο τού Οίδίποδα καί τού Νάρκισσου. Νά βρεθοΰμε έμεΐς άπό τήν άλλη μεριά, νά άκούσουμε νά άποκαλούν εμάς μαμά καί μπαμπά, νά γίνουμε έμεΐς αύτό πού ήταν άλλοι γιά εμάς. Νά ταξιδεύσουμε στήν ράχη τού χρόνου, ή, άν προτιμάτε, νά πάρουμε τό τρένο πού οδηγεί μιά πεντάμορφη ξανθιά.


374 &ΟΙΑΤΙΚΑ ΛΛΛΛ<ΚΤΑ

Ό Λάμπρος Κατσώνης στήν ιστορία τής Ελλάδος καί τής ΡωσίαςΓιούρι Πριάχιν

Επιμέλεια - Συμπλήρωμα: Πάνου Ν. Στάμου (’Αθήνα 2005)

Τήν Τρίτη 13 Δεκεμβρίου 2005, στό Πολεμικό Μουσείο τής 'Αθήνας, τό νεοσύστατο ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΛΗΝΟ-ΡΩΣΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ (Κ.Ε.Ρ.Ι.Ε.), παρουσίασε, μέ τήν υποστήριξη τοϋ συλλόγου Λεβαδέων “Ο ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΑΤΣΩΝΗΣ” τήν ελληνική έκδοση τοϋ βιβλίου τοϋ κ. Γιούρι Πριάχιν “Ο ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΑΤΣΩΝΗΣ στήν ιστορία Ελλάδας καί Ρωσίας”, μέ επιμέλεια έκδοσης - Συμπλήρωμα τοϋ κ.Πάνου Στάμου, προέδρου τοϋ συλλόγου “Λάμπρος Κατσώνης” καί Γέν. Γραμματέας τοϋ Κ.Ε.Ρ.Ι.Ε.

Τόν συντονισμό καί τήν παρουσίαση των ομιλητών έκανε ό κ. Έμμ. Λιγνός, τήν παρουσίαση τοϋ Κ.Ε.Ρ.Ι.Ε. ό πρόεδρός του κ. Αντ. Κονταράτος, τήν εισαγωγή καί παρουσίαση τής ελληνικής έκδόσεως ό κ. Πάνος Στάμου.

Προλόγισε τήν ελληνική έκδοση ό καθηγητής κ. Γκριγκόρι Ά ρς, τής Ακαδημίας Επιστημών Μόσχας καί έπιτ. Δρ. τοϋ Παν. Αθηνών. Στη συνέχεια χαιρέτησε ό συγγραφέας τοϋ βιβλίου καθηγητής κ. Γιούρι Πριάχιν.

Τήν παρουσίαση τοϋ βιβλίου έκανε ό ’Ιστορικός - Συγγραφέας κ. Σαράντος Καργάκος.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΛΟΣΗΤοΰ Καθηγητοΰ Γριγκόρυ Ά ρ ς (Διδάκτορος Ιστορικών Επιστημών)

Μέ ιδιαίτερη χαρά μου προλογίζω γιά τους Έλληνες άναγνώστες τό βιβλίο τοΰ Γιούρι Πριάχιν “Λάμπρος Κατσώνης στήν ιστορία τής Ελλάδας καί τής Ρωσίας”. Ό Γιούρι Πριάχιν εΐναι καθηγητής τής Ναυτικής Ακαδημίας τοΰ Ρωσικοΰ Ναυτικού στήν Αγία Πετρούπολη, γνωστός ειδικός στόν τομέα τής Ναυτικής - Πολεμικής Ιστορίας τής Ρωσίας. Πρίν ξεκινήσει τήν επιστημονική καί παιδαγωγική του δραστηριότητα ό Γιούρι Πριάχιν γιά πολλά χρόνια υπηρετούσε στά πλοία καί ύποβρύχια τοΰ Πολεμικού Ναυτικού τής Ε.Σ.Δ.Δ. στόν Έρημο καί Βόρειο Παγωμένο ’Ωκεανό καθώς καί στή Μαύρη Θάλασσα. Αναμφίβολα, ή προσωπική εμπειρία τής δύσκολης Ναυτικής Υπηρεσίας του βοήθησε τό Ρώσο επιστήμονα νά γράψει τή σοβαρή καί άληθινή βιογραφία τοΰ Έλληνα Ναυτικοΰ Πολεμιστή.

Ό ρόλος τοΰ Λάμπρου Κατσώνη στήν ιστορία τής Ελλάδας εΐναι μεγάλος καί αναμφισβήτητος. ’Επί τρία χρόνια (1788-1790) ό ίδιος μέ τόν ελληνικό εθελοντικό Στολίσκο του πολέμησε στό Ίόνιο καί Αίγαΐο Πέλαγος καί πραγματικά κατά τά χρόνια αυτά ήλεγχε τό Αρχιπέλαγος. Τό 1792 ό Κατσώνης επιχείρησε τήν πρώτη στήν ιστορία προσπάθεια τών Ελλήνων νά άπελευθερωθοΰν άπό τόν ’Οθωμανικό ζυγό. Οί Επιχειρήσεις του στίς ελληνικές θάλασσες τά 1788-1792 υπήρξαν στήν ούσία ένας πρόλογος τοΰ ελληνικού άπελευθε- ρωτικοΰ πολέμου τών 1821-1829, άλλά καί ό Στολίσκος του μπορεί νά θεωρείται σάν έμβρυο τοΰ σύγχρονου Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού.

2=23*......._ πουη amxiNΟ Λάμ»ροξ

Κατσώνης.... -...............— ·— —*■·.■........... >ϊης Ελλάδας

και τη ς Ρω σίας

L·V !


Τά άνδραγαθήματα τοΰ γενναίου ναύτη καί τών συναγωνιστών του κατά τόν άγώνα τής Εθνικής ’Απελευθέρωσης έμειναν καί θά παραμείνουν στη μνήμη τού ελληνικού λαού. Οί ενέργειες τοΰ Λάμπρου Κατσώνη καί τοΰ Ρήγα Βελεστινλή ένέπνευσαν τούς Ιδρυτές τής Φιλικής Εταιρείας στόν άγώνα τους γιά τήν ελευθερία.

Ό Λάμπρος Κατσώνης όμως έπαιξε σημαντικό ρόλο καί στήν Ιστορία τής Ρωσίας, ιδιαιτέρως στήν Ιστορία τοΰ Ρώσο-Τουρκικοΰ πολέμου 1787-1791. Στέλνοντας τόν Κατσώνη σέ άποστολή στή Μεσόγειο τό Ρώσικο ’Αρχηγείο ύπολόγιζε, ότι μέ τίς ένέργειές του θά παρεμποδιστούν οί τουρκικές συγκοινωνίες στήν ’Ανατολή (Λεβάντε) καί θά δυσκολευθεΐ ή τροφοδότηση τής Κωνσταντινουπόλεως καί άλλων πόλεων καί φρουρίων σ’ αύτή τήν περιοχή τής ’Οθωμανικής Αύτοκρατορίας. Οί ενέργειες αυτού τοΰ άτρόμητου πολεμιστή έπρόκειτο νά δημιουργήσουν βάση τής καινούργιας Εκστρατείας τοΰ Ρώσικου Στόλου στή Μεσόγειο. Στό ξεκίνημα αύτοΰ τοΰ Ρώσο-Τουρκικοΰ πολέμου ή Αικατερίνη Β ' σκεφτόταν νά στείλει στήν ’Ανατολική Μεσόγειο μιά Μοίρα τοΰ Στόλου τής Βαλτικής, προκειμένου νά καταφέρει ενα συντριπτικό κτύπημα στήν ’Οθωμανική Αύτοκρατορία καί στή συνέχεια μέ ενεργή βοήθεια τών ίδιων τών ορθόδοξων λαών τών Βαλκανίων νά τούς άπελευθερώσει άπό τόν ξένο ζυγό.

Ωστόσο τόν ’Ιούλιο τοΰ 1788 ξεκίνησε ό πόλεμος Ρωσίας - Σουηδίας καί ή Αύτοκρά- τειρα άναγκάστηκε νά άκυρώσει τήν άποστολή τών πλοίων τής Βαλτικής στή Μεσόγειο. Κατόπιν τούτου όλο τό βάρος τοΰ άγώνα μέ τόν τουρκικό Στόλο έπεσε στήν πλάτη τοΰ Κατσώνη. Τά μικρά καί ελαφρά πλοία του πάλευαν έπιτυχώς μέ πολλών πυροβόλων Θωρηκτά μάχης. Αύτός ό γενναίος ναυτικός πολεμιστής κατάφερε νά τραβήξει κατά μέρος του σημαντικές Τούρκικες Δυνάμεις καί μέ τόν τρόπο αύτό νά συμβάλει στίς επιτυχείς Επιχειρήσεις τοΰ Ρώσικου Στόλου στή Μαύρη θάλασσα.

Κατά τόν Ρώσο - Τουρκικό πόλεμο τοΰ 1787-1791 ενεργούσε στή Μεσόγειο καί άλλος εθελοντικός Στολίσκος ύπό τήν ηγεσία τοΰ Γουλιέλμου Λορέντζο άπό τή Μάλτα. Σέ άντί- θεση μέ τόν Στολίσκο τοΰ Κατσώνη, τόν όποιο συντηρούσαν τά λάφυρα, ό Στολίσκος τοΰ Λορέντζο συντηροΰνταν άπό τό ρώσικο προϋπολογισμό.

Ωστόσο στήν 'Αγία Πετρούπολη πολύ περισσότερο εκτιμούσαν τόν Κατσώνη λαμβά- νοντας ύπ ’ όψη τήν άποτελεσματικότητα τών ενεργειών του καί τό σπουδαίο κύρος του στήν ελληνική κοινωνία. Τό 1790 ό Λορέντζο άπολύθηκε άπό τήν ηγεσία τοΰ Στολίσκου του, ενώ ό Κατσώνης όχι μόνο επιβεβαίωσε τόν βαθμό του, άλλά καί έλαβε άπό τήν Αικατερίνη Β ' τόν βαθμό τού Συνταγματάρχη καί παρασημοφορήθηκε μέ τό Πολεμικό Τάγμα τοΰ 'Αγίου Γεωργίου Δ ' Τάξεως.

Ό ίδιος ό Κατσώνης καί τά άνδραγαθήματά του ελκύουν τούς "Ελληνες ιστορικούς άπό καιρό. Κατά τόν 19ο αιώνα έγραψαν γ ι’ αύτόν ό Κ. Σάθας καί ό Κ. Παπαρρηγόπου- λος. Τόν 20ο αιώνα τή μελέτη τής ζωής καί δραστηριότητας τοΰ διακεκριμένου Έλληνα πατριώτη συνέχισαν οί Π. Μαγιάκος, Κ. Μέρτζιος, Η. Γεωργίου, Τ. Λάππας, Δ. Βαγιακά- κος κ.ά. Έλληνες ιστορικοί, οί όποιοι βασίζονταν όχι μόνο στίς ελληνικές πηγές, άλλά καί στά άρχεια τής Γαλλίας καί ’Ιταλίας.

Τό βιβλίο τοΰ Γιούρι Πριάχιν, πού παρουσιάζεται σήμερα, είναι ή πρώτη Ρωσική βιογραφία τοΰ ένδοξου ήρωα τής Ελλάδας καί τής Ρωσίας. Είναι επίσης ή πρώτη δημοσιευμένη βιογραφία τοΰ Κατσώνη, πού βασίζεται κυριότερα στά έγγραφα τών Ρώσικων ’Αρχείων. Στό βιβλίο χρησιμοποιήθηκαν τά έγγραφα τών δύο Ρώσικων ’Αρχείων τής 'Αγίας Πετρούπολης - τοΰ Ρώσικου Κρατικού 'Ιστορικού ’Αρχείου (ΡΚΙΑ) καί τοΰ Ρωσικοΰ Κρα-


τικοΰ ’Αρχείου τοΰ Πολεμικού Ναυτικού (ΡΚΑ-ΠΝ). Μεταξύ τών έγγράφων αύτών είναι καί οί αναφορές τοΰ ίδιου τοΰ Κατσώνη καθώς καί οί αναφορές τού Γενικοΰ Άρχηγοΰ τοΰ Ρώσικου Στρατοΰ Στρατάρχη Πρίγκιπα Γ.Α. Ποτέμκιν, τοΰ Επιτετραμμένου της Αικατερίνης Β ' επί τών Πολιτικών καί Πολεμικών ’Επιχειρήσεων στά Βαλκάνια Στρατηγού Ι.Α. Ζαμπορόφσκι, καθώς επίσης καί τών ’Αρχηγών τών Ρώσικων Στόλων στή Μεσόγειο - τοΰ Ναύαρχου Σ.Σ. Γκίμπς καί Στρατηγού Β.Σ. Ταμάρα. Όρισμένα άπό τά έγγραφα πού χρησιμοποιήθηκαν, δημοσιεύονται στό παράρτημα τοΰ βιβλίου. Ή πολυετής μελέτη αύτών τών πρώτης τάξεως ύλικών έδωσε στόν συγγραφέα τή δυνατότητα νά παρουσιάσει άρκετά ολοκληρωμένη καί άκριβή εικόνα τών Πολεμικών ’Επιχειρήσεων τοΰ Κατσώνη κατά τήν περίοδο τοΰ Ρωσο-Τουρκικού πολέμου καί τοΰ άπελευθερωτικοΰ του άγώνα τό 1792. Ή μεγάλη άξία τοΰ βιβλίου τοΰ Πριάχιν συνίσταται στό ότι ό συγγραφέας δέν περιορίστηκε μόνο σέ μιά βιογραφική μελέτη τοΰ Κατσώνη, άλλά καί κατέδειξε τά άνθρώπινα καί οικονομικά μέσα πού αύτός χειριζόταν. Στό βιβλίο αύτό παρουσιάζονται άκόμα βιογρα- φικά στοιχεία σχετικά μέ τούς πλησιέστερους συναγωνιστές τοΰ "Ελληνα - Ρώσου ναυτικού πολεμιστή. Ό άναγνώστης πληροφορείται επίσης, μέ άκριβή στοιχεία, περί τού Στολίσκου τοΰ Κατσώνη: Γιά τή σύνθεση τών πλοίων, τόν άριθμό τών πληρωμάτων τους καί τόν άριθμό τών πυροβόλων στό καθένα. Άναφέρεται επίσης ή άρκετά δραματική μοίρα τών άνδρών τοΰ Στολίσκου τοΰ Κατσώνη, πού αιχμαλωτίστηκαν άπό τούς Τούρκους: πολλοί έκτελέστηκαν καί κάποιοι παρέμειναν σέ τουρκική αιχμαλωσία έως τοΰ 1799, όποτε άφέ- θηκαν έλεύθεροι κατόπιν παρέμβασης της ρωσικής διπλωματίας.

Στό βιβλίο αύτό, γιά πρώτη φορά στή βιβλιογραφία παρουσιάζεται λεπτομερώς ή ζωή τοΰ Λάμπρου Κατσώνη καί τής οίκογένειάς του μετά τήν επιστροφή τους στή Ρωσία τό 1794. ’Αξίζει νά σημειωθεί ότι οί τότε κυβερνήτες τής χώρας λαμβάνοντας ύπόψη τά πολεμικά επιτεύγματα τού Κατσώνη στόν πόλεμο κατά τοΰ κοινού εχθρού τής Ρωσίας καί τής Ελλάδος - τής ’Οθωμανικής Αύτοκρατορίας, φέρθηκαν εύνοϊκά στόν γενναίο ναυτικό πολεμιστή. Ή Αικατερίνη Β ' , όχι μόνο συγχώρεσε τίς αύτοσχέδιες ενέργειες τοΰ Κατσώνη μετά τήν ειρήνη τοΰ Ίασίου, άλλά καί τόν είσήγαγε στήν Αύλή της. Ό Παύλος Λ ' , ώς άπο- ζημίωση τών οικονομικών εξόδων τοΰ Κατσώνη κατά τίς μάχες του στό ’Αρχιπέλαγος, διέταξε νά τού πληρωθεί τό μεγάλο γιά τήν εποχή εκείνη ποσό τών 576 χιλιάδων ρουβλίων (περίπου 192 χιλιάδων ’Ολλανδικών δουκάτων).

Οί ελληνικές μελέτες καί εκδόσεις άναφέρουν ώς έτος θανάτου τοΰ Λάμπρου Κατσώνη τό 1804. Ό συγγραφέας τού παρόντος βιβλίου κατάφερε νά διευκρινίσει αύτό τό θέμα καθώς καί άλλα θέματα σχετικά μέ τή βιογραφία αύτοΰ τοΰ σπουδαίου ιστορικού προσώπου. Σύμφωνα μέ άρκετά έξακριβωμένα στοιχεία του ό Κατσώνης άπεβίωσε ή σκοτώθηκε τό 1805. Ή άκριβής ημερομηνία θανάτου καί οί συνθήκες του δέν ξεκαθαρίστηκαν μέχρι σήμερα.

Τό βιβλίο τού Γιούρι Πριάχιν έκδόθηκε στή Ρωσία τό τέλος τοΰ 2004. Τώρα έκδίδεται στήν Ελλάδα σέ ελληνική μετάφραση μέ πρωτοβουλία καί επιμέλεια τοΰ Πάνου Στάμου, πρώην Πλοιάρχου τοΰ έλληνικού Πολεμικού Ναυτικοΰ καί σημερινοΰ Προέδρου τοΰ Συλλόγου Λεβαδέων “Ό Λάμπρος Κατσώνης”. ’Έτσι, χάρις στήν προσπάθεια τών δύο πρώην ’Αξιωματικών τοΰ Ναυτικοΰ - Ρώσου καί "Ελληνα - οί Ρώσοι καί "Ελληνες άναγνώστες έλαβαν κατά τήν 200ή έπέτειο μνήμης τοΰ Λάμπρου Κατσώνη αύτό τό εξαιρετικό έργο, άφιερωμένο στόν Εθνικό ήρωα τής Ελλάδας καί γενναίο ’Αξιωματικό τοΰ Ναυτικού τής Ρωσίας.


Η σ ί ο δ ο ς

Πρώιμος ποιητής τής αρχαιότητας. Γεννήθηκε στά τέλη τοϋ 8ον αιώνα π.Χ. στήν "Άσκρα τής Βοιωτίας, όπου έγκαταστάθηκε ό πατέρας του πιθανότατα άπό τήν αιολική Κύμη τής Μικράς Ασίας. Φτωχός, μέ

κύρια ασχολία τή γεωργία καί τήν κτηνοτροφία, έως ότου τό ποιητικό του τάλαντο αναγνωρίστηκε σέ ένα διαγωνισμό στή Χαλκίδα. Έκτοτε

άσχολήθηκε μέ τήν ποίοηση, τοϋ άποδίδονται δέ πολλά έργα, άπό τά όποια θεωρούνται γνήσια μόνο τρία, τά Έργα καί Ήμέραι (έργο διδακτικού χαρακτήρα), ή Θεογονία (προσπάθεια συστηματοποί- ησης τής ελληνικής μυθολογίας) καί ό Κατάλογος Γυναικών, άπό τό όποιο έχουν διασωθεί μερικά αποσπάσματα. Τό είδος τής ποίησης πού καλλιέργησε ό Ησίοδος διαφέρει πολύ άπό τήν έπο-

ποιΐα τοϋ 'Ομήρου. Καί οί δύο ποιητές χρησιμοποιοϋν τήν ίδια γλώσσα - μέ περισσότερα αιολικά στοιχεία ό Ησίοδος -, τό ίδιο δακτυλικό έξάμετρο, άλλά στό περιεχόμενο έχουν σημαντικές διαφορές. Οί βασικοί ήρωες τοϋ 'Ομήρου είναι βασιλείς καί άρχοντες, μέ κύριο μέλημα τόν πόλεμο, ενώ προσφιλές θέμα τοϋ Ησιόδου εΐναι οί βιοποριστικές άσχολίες τών άπλών άνθρώπων, μέ τά πολλά βάσανα καί τίς λίγες χαρές τους, όπως τίς γνώρισε ό ϊδιος καί ό πατέρας του. Ακόμη, ό "Ομηρος δέν «διδάσκει», σέ άντίθεση μέ τόν Ησίοδο πού συμβουλεύει καί ήθικολογεί. Γιά τό λόγο αυτόν ή ποίησή του ονομάστηκε διδακτική. Μία έπίσης σημαντική διαφορά μεταξύ τών δύο ποιητών εΐναι δτι ό "Όμηρος δέν φαίνεται στό έργο του, δέν προβάλλει τήν προσωπικότητά του, μένει κρυμμένος πίσω άπό τό πρόσωπο καί τά γεγονότα πού Ιστορεί. Αντίθετα, ό Ησίοδος μιλά γιά τόν εαυτό του, γιά τίς άσχολίες του, γιά τά προσωπικά του προβλήματα, άνοίγοντας έτσι τό δρόμο στή λυρική ποίηση.

Ό μύθος τών πέντε γενώνΌ Μύθος τών πέντε γενών τού Ησιόδου αποτελεί αναφορά στήν αντίληψη τής βαθμιαί

ας παρακμής καί πτώσης τοΰ ανθρώπου. Οί θεοί τόν καιρό τής βασιλείοας τοΰ Κρόνου δημιούργησαν τό χρυσό γένος τών άνθρώπων, πού ζοΰσαν σάν θεοί, χωρίς φροντίδες, χωρίς μόχθο, άπολαμβάνοντας ειρηνικά τούς καρπούς, πού ή γή άπό μόνη της προσέφερε άφθονους. Καί χωρίς νά γνωρίσουν τά σκληρά γηρατειά, ό θάνατος ερχόταν γλυκός σάν ύπνος.

Δεύτερο, «πολύ χειρότερον», έπλασαν οί θεοί κατόπιν τό άργυρό γένος τών άνθρώπων, πού δέν έμοιαζαν ούτε στό μυαλό ούτε στό σώμα μέ τούς άνθρώπους τοΰ χρυσού γένους. Δέν είχαν καλές σχέσεις μεταξύ τους, δέν λάτρευαν τούς θεούς, ούτε τούς προσέφεραν θυσίες. Γι’ αύτό ό Δίας τούς έξολόθρευσε κι έπλασε τό τρίτο γένος, τό χάλκινο. Ή ταν γενναίοι άνθρωποι αύτοΰ τοΰ γένους, άλλά φιλοπόλεμοι καί καθώς διέθεταν χάλκινα όπλα, άφανίστηκαν άπό τά ίδια τους τά χέρια.

Μία άνάπαυλα στήν προϊοΰσα κατάπτωση τοΰ ανθρώπου άποτελεΐ τό τέταρτο γένος, τό ηρωικό, τό γένος τών ημιθέων («άνδρών ηρώων θειον γένος»), δικαιότερο καί γενναιότερο άπό τό προηγούμενο. Μά ό κακός πόλεμος καί οί άγριες μάχες άφάνισαν αύτούς τούς ήρωες ή μπροστά στά τείχη τής έπτάπυλης Θήβας ή στήν Τροία, πού πήγαν νά πολεμήσουν γιά χάρη τής Ελένης. Όσους γλίτωσαν, ό Δίας τούς έβαλε νά κατοικούν άμέριμνους χωριστά άπό τούς άλλους άνθρώπους, στά νησιά τών «μακάρων».

Ύστερα άπό τήν παρεμβολή τοΰ γένους τών ήρώων, πού διατάραξε τήν πτωτική τάξη τών


γενών, άλλά πού ό ποιητής θεώρησε άπαραίτητη, γιατί θά πρέπει νά ήταν ζωντανή στή συνείδηση τών άνθρώπων ή άνάμνησή τους, οί θεοί δημιούργησαν τό πέμπτο γένος, τό σιδερένιο, αύτό πού ζει ό ποιητής, πού καλύτερα νά... μήν είχε γεννηθεί. Δέν ύπάρχει άνάπαυλα, ούτε ήμέρα ούτε νύχτα άπό τό μόχθο καί τίς φροντίδες. Μά καί αύτό τό γένος θά τό έξολοθρεύ- σει ό Δίας, όταν τό κακό θά περισσέψει, όταν ή άρετή καί ή δικαιοσύνη θά περιφρονούνται καί θά λογαριάζεται μόνο ή δύναμη τού κακού καί τοΰ άδικου.

Στό κενό μεταξύ τής προφορικής ήρωικής παράδοσης καί τής γραφής, ό Ησίοδος κατά- φερε νά δημιουργήσει, στήν άγροτική Βοιωτία, δύο ποιήματα, τά όποια ήταν ελαφρώς εκκεντρικά καί, κατά κάποιο τρόπο, πρωτοποριακά. Στήν ελληνική ένδοχώρα, ή παράδοση τής ήρωικής ποίησης έχει νά έπιδείξει ποιήματα όπου έπιχειρεΐται ή συστηματοποίηση τής μυθολογικής παράδοσης. Κατά κάποιο τρόπο ή Θεογονία συνιστά έναν κατάλογο τών θεών (άν καί είναι κάτι περισσότερο άπό αύτό). Τά Έργα καί Η μέρα ι είναι, επίσης, ένας πολύ εκτενής κατάλογος τών καθηκόντων τοΰ γεωργού καί τών ημερών πού είναι εύνοϊκές καί δυσμενείς γιά τή γεωργία. Τό τρίτο ποίημα τοΰ Ησιόδου είναι, μέ βεβαιότητα, ό Κατάλογος Γνναικών, μία λιγότερο πρωτότυπη σύλληψη, άπό τό όποιο έχουν διασωθεί, όπως ήταν άνα- μενόμενο, μόνο άποσπάσματα. "Ολο του τό έργο ύποβλήθηκε σέ άλλαγές καί διασκευές άπό ποικίλους «έκδοτες», μέ πρώτους, κατά πάσα πιθανότητα, τούς ραψωδούς. Αύτό έξηγεΐ τό ρευστό τέλος τής Θεογονίας, τής όποιας ή βασική πρόθεση είναι σαφής: νά δείξει τόν τρόπο μέ τόν όποιο οί θεοί πολλαπλασιάστηκαν άπό καταβολής κόσμου, νά τούς κατατάξει σέ διαφορετικές γενεαλογίες καί νά συσχετίσει μερικές άπό τίς πιό σκοτεινές μορφές μέ τίς γνωστότερες. Κυρίως, όμως, πρόθεση τοΰ Ησιόδου ήταν νά καταδείξει τή γνησιότητα τής πρωτοκαθεδρίας τοΰ Δία, τήν καταγωγή του άπό ηγετικές θεότητες καί τόν άγώνα του νά άπο- κτήσει μόνιμη κυριαρχία, άντιμετωπίζοντας άρχικώς τόν βίαιο πατέρα του, τόν Κρόνο, καί τίς δύο παράλληλες άπειλές άπό τούος φθονερούς άντιπάλους του, τούς Τιτάνες καί τόν Τυφώνα (Τυφωέα). Κατά τήν έκτύλιξη τοΰ κύριου θέματος άνακύπτουν μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία. Έ να άπό αύτά είναι ή άκριβέστερη περιγραφή υποχθόνιων πλασμάτων - πού ήταν κατά τό ήμισυ φίδια - καί άλλων τεράτων, πού διανθίζουν τό ύπόβαθρο τών ελληνικών μύθων. Στίς περισσότερες περιπτώσεις είναι έμφανής ή καταγωγή τους άπό τήν άνατολή. Άλλο ένδιαφέρον στοιχείο είναι ή άναβάθμιση τής σημασίας τής Εκάτης καί ό συμβιβασμός τών διισταμένων ρόλων της στή λαϊκή άντίληψη καί τίς τελετουργίες. Επίσης, πρέπει νά σημειωθεί καί ή μεταβολή τοΰ καθεστώτος εξουσίας τοΰ Δία, τό όποιο μετεξελίχθηκε άπό τή φάση τής άναγκαίας χρήσης τής βίας (τήν όποία προσωποποιούν οί Έκατόγχειρες, όταν τόν βοήθησαν νά νικήσει τούς Τιτάνες) στή φάση τής συμβατικής τάξης, ή όποία κατά τό ήμισυ προσωποποιειται άπό τή Δίκη.

Είναι ή Ιδια ιδέα τής Δίκης, ώς κατευθυντήριας άρχής τής ήγεμονίας τοΰ Δία, ή όποία θά άποτελέσει, μέ λίγο διαφορετική μορφή, ένα άπό τά κυρίαρχα θέματα τού πιό σύνθετου καί ϊσως χαοτικού ποιήματος Έργα καί Ήμέραι. Έχοντας περιγράψει σέ προηγούμενο ποίημα τό πώς τελικά ό Δίας πήρε τήν έξουσία, ό ποιητής άρχίζει νά άναλογιζεται ποιά ήταν ή λειτουργία τής δικαιοσύνης στήν ύπαιθρο τής Βοιωτίας. Ό ποια καί άν ήταν, φαίνεται νά μήν τόν ευχαριστεί. ’Απογοητευμένος άπό τήν έκβαση τής άντιδικίας του μέ τόν άδερφό του, τόν Πέρση, σχετικά μέ τήν κληρονομιά τους, κατηγορεί τούς βασιλείς, δηλαδή τούς μονάρχες ή τούς άριστοκράτες - οί όποιοι θά έπρεπε νά ήταν άξιοι ύποστηρικτές τών ποιητών - , γιά άπληστία καί κατάχρηση (Έ ργα καί Ήμέραι 27-39, Θεογονία 79-97). Ή κοινωνία ύπόκειται άναμφισβήτητα σέ άλλαγές, όπως δείχνει ή οίονεΐ άλληγορική ιστορία τών πέντε γενών τών άνθρώπων, οί όποιες συνιστοΰν μία πορεία παρακμής. Ή άφετηρία ήταν τό χρυσό γένος τών άνθρώπων, τόν καιρό τής βασιλείας τοΰ Κρόνου (έπαναλαμβανόμενο μοτίβο τών ελληνικών


μύθων), καί ή άπογοητευτική κατάληξη τό σιδερένιο γένος, στό όποιο ανήκε ό Ησίοδος. Ή φθίνουσα αύτή εξέλιξη προβάλλει τήν απογοήτευση πού αισθανόταν ό Ησίοδος γιά τήν εποχή του, άλλά καί γιά ολόκληρη τή μυθική προϊστορία ( Έ ργα καί Ήμέραι 109-201). Ή δική του πεποίθηση άπέχει πολύ άπό τίς παραδοσιακές αντιλήψεις. Τό μήνυμά του πρός τόν Πέρση είναι πώς θά έπρεπε νά εύημερήσει ή νά επιβιώσει, όχι μέσω τής κληρονομιάς, ούτε βέβαια μέ άπάτες, άλλά μέ σκληρή εργασία. Ό Ησίοδος διορθώνει τήν περιγραφή τής Έ ρ ιδας, τής φιλονικίας, σέ προγενέστερο ποίημά του, λέγοντας τώρα πώς ύπάρχουν δύο είδη φιλονικίας, όχι ενα μόνο ( Έ ργα καί Ήμέραι 11-24). Σέ άντιδιαστολή πρός τή φιλονικία καί τίς εχθροπραξίες τής επικής παράδοσης, προβάλλεται ενα πιό θετικό καί δημιουργικό είδος, πού άποκαλύπτεται κατά τόν άνταγωνισμό τών γεωργών νά τελειώσουν τίς εποχικές εργασίες τους καί νά βγάλουν όσο τό δυνατό περισσότερους καρπούς άπό τήν άπρόθυμη γη. "Ολα αύτά διαφέρουν άπό τό ηθικό καί πρακτικό ύπόβαθρο τών ομηρικών ποιημάτων. ’Ασφαλώς στήν 'Οδύσσεια ύπάρχουν άναφορές στίς συνήθεις εργασίες τής γεωργίας καί τής κτηνοτροφίας. Ή καθημερινή ζωή τοΰ χοιροβοσκού Εύμαίου (ό όποιος, όμως, τυπικώς ήταν εύγε- νικής καταγωγής) περιγράφεται μέ κάποιες λεπτομέρειες, περισσότερο γιά νά προσδώσει χρώμα, παρά γιά νά ύποδείξει τή σημασία τής κτηνοτροφίας. Σέ μία άλλη συγκινητική σκηνή, πρός τό τέλος, ό Όδυσσέας βρίσκει τόν γέροντα πατέρα του, τόν Λαέρτη, ντυμένο φτωχικά, νά εργάζεται σέ ένα χωράφι ( 'Οδύσσεια Ω,226-34). Ωστόσο, είναι σαφές ότι όλόκληρη ή ζωή τού Λαέρτη ήταν ή ζωή ενός άντρα εύγενικής καταγωγής, πού εϊτε άσχολεΐτο κατά καιρούς μέ τόν πόλεμο είτε άναπολοΰσε καί σταχαζόταν μέ τούς συνομηλίκους του στό παλάτι ή σέ κάποια εξοχική έπαυλη. Οί "Ελληνες δέν μπόρεσαν ποτέ νά ξεφύγουν άπό τήν άριστοκρατι- κή προκατάληψη, ή όποία έπέζησε μέσα άπό τίς συνθήκες τής Σκοτεινής Περιόδου. Διακρί- νοντας, ώστόσο, τό δεύτερο είδος έριδος, ό Ησίοδος κατάφερε νά έκτελέσει μία εξαιρετικής σημασίας άσκηση, χτίζοντας μία ψυχολογική γέφυρα πού ένωσε τό ήρωικό μέ τό γεωργικό ήθος. ’Έτσι, έπιτέλεσε ένα σημαντικό βήμα πρός τήν εγκαθίδρυση μιάς κοσμικής (σέ άντιπα- ραβολή πρός τή θρησκετική) θεώρησης τής ζωής.

’Από τό 1912, όταν ό F.M. Conford δημοσίευσε τό έργο του Ά πό τή Θρησκεία στή Φιλοσοφία (From Religion to Philosophy), οί ιστορικοί τής ελληνικής διανόησης ύποστηρίζουν μέ ζήλο ότι ό Ησίοδος υπήρξε ό άληθινός πρόδρομος τών φυσικών φιλοσόφων τής ’Ιωνίας τού 6ου αιώνα π.Χ. Είναι πράγματι ένα πολύ σημαντικό ζήτημα, τό όποιο θά άνακύψει καί στή συνέχεια, σέ ποιό βαθμό, δηλαδή, μπορούμε νά θεωρήσουμε ότι ήταν ό δημιουργός ενός νέου ρεύματος τής ελληνικής διανόησης, τό όποιο κορυφώθηκε μέ τήν εμφάνιση τής φιλοσοφίας. Υπάρχει άδιαμφισβήτητα μία σύνδεση μεταξύ τής πρακτικής, θρησκευτικής καί μυθικής άντίληψης τοΰ όμηρικοΰ άκροατηρίου καί τής πιό κοσμικής συμπεριφοράς τών άναπτυσσό- μενων πόλεων - κράτη τοΰ τέλους τοΰ 7ου καί 6ου αιώνα π.Χ. Γιά τήν άκρίβεια, υπάρχει κάτι περισσότερο άπό μία άπλή σχέση: ένα είδος μετάβασης. Ό χι, όμως, μία ολοκληρωτική ρήξη. Ό ταν ό Ησίοδος έγραψε γιά τήν έξουσία τής Δίκης, γιά τά δύο εϊδη τής έριδος, γιά τίς σχέσεις θεών καί άνθρώπων μέσω τών θυσιών, γιά τή φύση τής θνησιμότητας καί τή γένεση τοΰ κακού, πρέπει νά θεωρήσουμε δεδομένο ότι προσέγγιζε τή θεματολογία πού θά άπασχολοΰσε άργότερα τή φιλοσοφία. Ταξινομώντας τίς άνομοιογενεις καί, μερικές φορές, χαοτικές φιγοΰρες τών θεών καί τών τεράτων, μέ άπώτερο σκοπό τήν έρμηνεία τής δύναμης καί ύπεροχής τοΰ Δία, έφερε είς πέρας ένα συστηματικό καί έγκυκλοπαιδικό έργο, τό όποιο συνέβαλε στήν οργάνωση τής γνώσης. Τό έργο αύτό βέβαια δέν μπορεί νά συγκριθεΐ μέ τήν Ιστορική εργασία πάνω στή θεολογία καί τή φυσική φιλοσοφία, μέ τήν όποία θά άσχοληθεΐ άργότερα τό Λύκειο τοΰ ’Αριστοτέλη. Έπεκτείνοντας τό εύρος τής άλληγορίας μέ τήν άνάπτυξη τών ήμι-άφηρημένων έννοιών, όπως ή Μήτις καί ή Θέμις (δύο άπό τίς συζύγους τοΰ Δία) ή


380 &ΟΙΑΤΙΚΑ ΑΛΆΛ<ΚΤΛ

ό Θάνατος, ό Ύ πνος καί τά Όνειρα, ό Ησίοδος συνέχιζί μία οργανωμένη διαδικασία πού είχε ξεκινήσει άπό τόν

Όμηρο, στήν όποί διαφορετικές όψεις τής άνθρώπινης ζωής καί δραστηριότητας

συσχετίζονται συστηματικά μέ τόν ΘΕΟΓΟΝΙΑ άνθρωπομορφικό κόσμο τών Η Γη προσπα- θεών. Ωστόσο, τό πλαίσιο θεί να γλιτώσει παραμένει μυθολογικό. 'Όταν

ό Ησίοδος ζητά άπό τό άκρο- ατήριό του νά σκεφτεΐ τήν προέλευση, τή φύση καί τήν κοινω

νική κατάσταση τών γυναικών -

το γιο της ΙΙολυ- βώτη, Τιτάνα που

απέκτησε με τον Ουρανό, από τον

Ποσειδώνα, γιοτου Κρόνου και χρησιμοποιώντας την ιστορία

της Ρε'ας. σύμφωνα μέ τήν όποία ό Προμηθέαςπροσπάθησε νά ξεγελάσει μέ τέχνασμα

τόν Δία γιά τή θυσία καί τιμωρήθηκε γ ι’ αύτό (καί όλοι οί άντρες μαζί του), άρχικώς μέ τήν άφαίρεση τής φωτιάς καί στή συνέχεια μέ τή δημιουργία τής πρώτης γυναίκας - , δέν τό παρακινεί νά συλλογιστεί μέ άμεσο, πόσο μάλλον μέ φιλοσοφικό, τρόπο γύρω άπό τίς άνθρώπι- νες καί κοινωνικές πραγματικότητες (Έργα καί Ήμέραι 42-105).

’Ορθολογικές δομές καί σχέσεις μπορούν νά άνιχνευτούν σέ διάφορα σημεία τοΰ έργου τοΰ Ησιόδου, ενώ ό σύνθετος μύθος τοΰ Προμηθέα φαίνεται νά έχει ένα συγκεκριμένο ειδικό νόημα. Συντρέχει, όμως, εν τέλει ή περίπτωση, πού ό J.P. Vemant ορίζει ώς «τή λογική τοΰ άμφιλεγόμενου», καί άπαντά συχνά στήν επεξεργασία τών μύθων. Ό Ησίοδος εισάγει επιπρόσθετες λογικές διαδικασίες όταν πρόκειται νά ταξινομήσει διάφορα δευτερεύοντα μυθολογικά στοιχεία, πού άφοροΰν κυρίως τούς θεούς καί μέ τά όποια δέν είχε άσχοληθεΐ ή μακρά ομηρική παράδοση. Αύτό άφορά τό φημισμένο σχόλιο τοΰ Ηροδότου (Β' , 53), ότι ό "Ομηρος καί ό Ησίοδος δημιούργησαν τό οικογενειακό δέντρο τών θεών, τούς έδωσαν τίτλους, διέκριναν τά προνόμια καί τίς εξουσίες τους καί έδειξαν τίς μορφές καί τίς όψεις τους. Αύτό τό σχόλιο, σύμφωνα μέ όσα ύποστηρίζουν οί ιστορικοί, βασίζεται σέ μία σοβαρή παρανόηση τόσο τής θρησκευτικής όσο καί τής επικής παράδοσης, άπό τό τέλος τής Εποχής τοΰ Χαλκοΰ καί έπειτα. Ή άποψη τοΰ Ηροδότου, άν καί άδύναμη ιστορικά, παρουσιάζει ενδιαφέρον, διότι θεωρεί τόν Ησίοδο δημιουργό τής μυθικής θεολογίας, ισότιμο μέ τόν Όμηρο, καί όχι πρόδρομο τής ορθολογικής σοφίας, πού ό ίδιος δίδασκε.

Εξακολουθούν, ώστόσο, νά διατυπώνονται θεωρίες ύπέρ τής προ-φιλοσοφικής προσφοράς τοΰ Ησιόδου. Ό καλύτερος τρόπος γιά νά άξιολογήσουμε τήν προσφορά είναι νά εξετάσουμε δύο άπό τά κύρια επιχειρήματα πού διατύπωσε ένας άπό τούς πιό άφοσιωμένους καί αύστηρούς σύγχρονους ερμηνευτές τοΰ Ησιόδου. Στό έργο του Μύθοι καί Κοινωνία (Mythe et societe), ό Jean - Pierre Vemant διατείνεται ότι, παρόλο πού ό τρόπος σκέψης τοΰ Ησιόδου δέν έχει ξεφύγει άπό τό μυθολογικό, ή έπεξεργασία τών μύθων του περιλαμβάνει «όλη τή φινέτσα καί τήν αύστηρότητα ενός φιλοσοφικοΰ συστήματος». Ό Vemant έχει κατ’ άρχήν υπόψη του τό μύθο τοΰ Προμηθέα, ό όποιος άπαντά μέ έλαφρώς διαφορετική μορφή τόσο στή Θεογονία όσο καί στά Έ ργα καί Ήμέραι, καί τό οιονεΐ μυθικό πρότυπο τών πέντε γενών τής άνθρωπότητας, πού συναντάμε μόνο στό δεύτερο. Ή άλληλουχία τοΰ Προμηθέα άντικατοπτρίζει, μέ ύποβλητικό καί - σέ μερικά σημεία - έξυπνο τρόπο, σημαντικά κοινοτικά καί θρησκευτικά δεδομένα, πού μέ δυσκολία μπορούμε νά άμφισβητήσουμε. Πιό συγκεκριμένα, ή άπάτη κατά τίς θυσίες ξεπερνά τά όρια τοΰ αίτιολογικού μύθου, πού πολλοί ίστο-


ρικοί διακρίνουν σέ αύτή. Ό Ησίοδος συνέθεσε ορισμένα απλά λαϊκά θέματα, όπως ή προσπάθεια νά ξεγελάσει κάποιος ενα θεό, ή επίγνωση η ή άγνοια της άπάτης, ή επιλογή τής κατάλληλης εκδίκησης. Τά συνέθεσε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε νά άντανακλοΰν τό πρόβλημα τών σχέσεων μεταξύ άνθρώπων καί θεών καί τό ρόλο πού διαδραματίζει σέ αύτή τή σχέση ή θυσία. Εντούτοις, παρατηρήθηκαν άπό τόν Vemant καί άπό άλλους ορισμένες δομικές άντι- θέσεις. Παραδείγματος χάριν, ή δολιότητα τοΰ Προμηθέα νά έξαπατήσει τόν Δία, όσον άφορά τή θυσιαζόμενη σάρκα, άντισταθμίζεται μέ τό δόλιο δώρο εκ μέρους τοΰ Δία πρός τόν Επιμηθέα, δηλαδή τήν πρώτη γυναίκα. Οί άντιθέσεις αύτές είναι λίγο παρατραβηγμένες. ’Άλλες, τόσο σέ αύτόν τόν μύθο όσο καί σέ εκείνον μέ τά πέντε γένη, είναι μεγαλοποιημένες. Μία άπό τίς προθέσεις τοΰ 'Ησιόδου στό δεύτερο βιβλίο είναι άναμφίβολα νά διαχωρίσει τά γένη σέ ζεύγη: τό χρυσό γένος καί τό ηρωικό, τό γένος τών ημιθέων, είναι καλά, τό άργυρό γένος καί τό χάλκινο είναι σχετικά κακά, μέ τήν ΰβρι (υπεροψία καί άσέβεια) νά άποτελεΐ τό διαφοροποιό γνώρισμα. ’Επιχειρηματολογώντας ότι τό σιδερένιο γένος κρύβει ενα κοινό ζεύγος, ό Vemant ίσως παρατραβά τήν έννοια τής συμμετρίας, ϊσως καί όχι. Ωστόσο, ή συμμετρία είναι σίγουρα άτελής, εφόσον τό ηρωικό γένος, μέ τόν ιστορικό άπόηχο πού τό συνοδεύει, είναι άσύμβατο πρός τά υπόλοιπα. Τά συστατικά στοιχεία πού κληρονόμησε ό 'Ησίοδος είναι ποικίλα. Σ ’ αυτά συμπεριλαμβάνεται ή μεταφορά τών γενών τοΰ μετάλλου, πού προέρχεται άπό τήν Εγγύς ’Ανατολή. ’Επίσης, ή ιδέα τής φθίνουσας (ή βελτιούμενης) άκο- λουθίας γενών (άνθρώπων ή θεών), ή εικόνα τών Γιγάντων ντυμένων εξ’ ολοκλήρου μέ χαλκό καί ή άναπόφευκτη άλλά άντιφατική σειρά δεδομένων, πού παρέχονται άπό τήν ηρωική παράδοση. Ό τρόπος πού ό Ησίοδος χρησιμοποιεί τά ετερόκλιτα αύτά στοιχεία είναι συγγενής πρός τήν bticolage τοΰ Levi-Strauss, ενα είδος μάλλον εμπνευσμένου μυθολο- γικοΰ τεχνάσματος, παρά φιλοσοφικής αύστηρότητας. Σέ ό,τι άφοροΰσε τό άργυρό γένος, έπρεπε νά χρησιμοποιήσει πιό ενεργά τή φαντασία του, προκειμένου νά γεμίσει τό κενό ελλείψει παραδοσιακών μοτίβων. Αλλά καί σέ αύτή τήν περίπτωση, άντιπαραβάλλοντας τά άνώριμα ηλίθια πλάσματα ηλικίας εκατό ετών μέ τήν άπόλυτη ωριμότητα τοΰ χρυσοΰ γένους, συνεχίζει νά επιδεικνύει τό ταλέντο καί τή δεξιοτεχνία του - άλλά ώς δημιουργός μύθων καί όχι ώς φιλόσοφος, επιστήμονας ή όρθολογιστής.

"Ενας διαφορετικός καί άκόμη πιό σημαντικός ισχυρισμός διατυπώθηκε άπό τόν Vemant στό έργο του Μύθοι καί σκέψεις (Mythe et pensee), τό 1965. ’Επικροτώντας τήν προσέγγιση τοΰ Comford στό πρόβλημα τής προέλευσης τής ελληνικής φιλοσοφίας - σέ άντιπαραβολή μέ τόν John Burnet, ό όποιος περιέγραψε τή φυσική φιλοσοφία τών Ίώνων ώς «κάτι τελείως νέο γιά τόν κόσμο» -, ό Vemant ύποστηρίζει πώς ύπάρχει μία «κοινότητα δομής», ή όποία συνδέει τόν Ησίοδο μέ τόν ’Αναξίμανδρο, καί ταυτοχρόνως θεωρεί ότι έπήλθε «μετεξέλιξη» τής σκέψης άπό θρησκευτική σέ ορθολογική. Ωστόσο, όσο δελεαστικά καί άν φαίνονται έκ πρώτης όψεως τά παραπάνω συμπεράσματα, οφείλουμε νά είμαστε πολύ επιφυλακτικοί. «Ή θρησκευτική σκέψη» άποτελεΐ άπό μόνη της μία δύσκολη έννοια, άν καί δέν εΐνα τόσο άπα- τηλή όσο ή χιμαιρική «μυθική σκέψη». Ή δομική ομοιότητα άνάμεσα στόν ’Αναξίμανδρο καί τόν 'Ησίοδο είναι πολύ πιθανή, ωστόσο ή άποδοχή της έξαρτάται εν μέρει άπό τή γενικότητα τών συναφών εννοιών καί μπορεί νά σημαίνει κάτι περισσότερο. "Ενα τμήμα τής θεωρίας τής κοσμογονίας τών Μιλησίων τό γνωρίζουμε άπό προσεγγίσεις τρίτων, όπως τοΰ Θεο- φράστου καί οπωσδήποτε τοΰ ’Αριστοτέλη, άπό τόν όποιο έχουμε άντλήσει τίς περισσότερες πληροφορίες. Ή ύποτιθέμενη δομική ομοιότητα εντοπίζεται στά ζεύγη (ή Γαία καί ό Ούρα- νός στόν Ησίοδο, τά άντιθετικά ζεύγη στόν ’Αναξίμανδρο), τά όποια προέρχονται άπό ένα άδιαφοροποίητο πρωταρχικό στοιχείο (τό χάος στόν 'Ησίοδο, τό άπειρον ή άχρονο στόν ’Αναξίμανδρο). Στή συνέχεια, τά ζεύγη άλληλεπιδροΰν γιά νά θέσουν σέ λειτουργία τόν


κόσμο, μέ τή μορφή πού εμείς γνωρίζουμε. Τό χάος τού Ησιόδου είναι περίπλοκη έννοια (Θεογονία 116: «Πρώτα δημιουργήθηκε τό χάος καί μετά...»). Ή εξήγηση πού δίνει ό Comford, ότι τό χάος αποτελεί τό κενό μεταξύ ουρανού καί γής (ή συνεπαγωγή είναι ότι απλώς ό ούρανός καί ή γή διαχωρίστηκαν), είναι εν μέρει ορθή, διότι σέ άλλα σημεία τοΰ ποιήματος, ό όρος χάος, ή ό ισοδύναμος όρος χάσμα, χρησιμοποιούνται μέ διαφορετική έννοια, ύποδηλώνοντας σκοτεινά καί απέραντα μέρη. 'Υπάρχει, οπωσδήποτε, μία άδιαμφισβήτητη στροφή άπό πραγματικές σέ άφηρημένες έννοιες. Σέ τελική άνάλυση, ό Ησίοδος μπορούσε νά είχε χρησιμοποιήσει ένα πιό συγκεκριμένο μυθολογικό σχήμα, όπως λόγου χάρη τή Νύχτα, αντί γιά τόν όρο χάος, όπως έκαναν αργότερα μιμητές του, όπως ό Άκουσίλαος. Τό «άπειρο» τοΰ ’Αναξίμανδρου παρουσιάζει μόνον ύπερφυσική όμοιότητα μέ τό χάος τοΰ Ησιόδου. Πιθανώς, περιγράφεται μέ αύτό τόν τρόπο, προκειμένου νά μήν ταυτιστεί μέ κάποιο άλλο στοιχείο τοΰ εξελιγμένου κόσμου, ή ώς κριτική γιά τό άρχέτυπο νερό τοΰ Θαλή.

Πάνω άπό όλα, αύτό πού ενώνει τόν Ησίοδο μέ πολλούς Προσωκρατικούς είναι ή ιδέα τής «άρχής», τής κοινής καταβολής τών πάντων. Άπό τή στιγμή πού ή «άρχή» δημιουργοΰσε ένα ζεΰγος, τό πρότυπο τής άνθρώπινης άναπαραγωγής χρησιμοποιείτο γιά περαιτέρω πολλαπλασιασμό, όπως άκριβώς συμβαίνει στή Θεογονία. Ό Έ ρως καί τό άντίθετό του, ή Έριδα, χρησιμοποιούνταν συχνά άπό τούς πρώιμους φιλοσόφους (περισσότερο άπό τόν Εμπεδοκλή) ώς άρχή τής ένωσης ή τοΰ χωρισμοΰ. Καί οί δύο μεταφορές άποδεικνύουν ότι ή άνθρωπομορφική στάση πρός τόν κόσμο συνέχισε νά ύπάρχει άκόμη καί όταν άποδόθηκε στούς παραδοσιακούς θεούς καί θεότητες πνευματικός χαρακτήρας. Ή Θεογονία είναι ή ενσωμάτωση τής άνθρωπομορφικής αντίληψης τού κόσμου καί άναμφίβολα είχε μεγάλη επίδραση. Κάτι τέτοιο, όμως, δέν καθιστά τό συγγραφέα της φιλόσοφο. ’Αντίθετα, υπάρχει ή άποψη πώς τό γενεαλογικό πρότυπο θά έπρεπε νά ξεπεραστει ολοκληρωτικά, προκειμένου νά έπιτελεστεϊ πραγματική πρόοδος στή φιλοσοφία.

Στήν πραγματικότητα, εΐναι πιθανόν ότι τό γενεαλογικό πρότυπο θά έπρεπε νά ξεπερα- στει σέ πολύ μεγαλύτερο βαθμό. Προκειμένου οί άνθρωποι νά έξετάσουν τόν κόσμο άντικει- μενικά, άναλυτικά καί χωρίς παρεμβολές μέ τή μορφή μεταφορών καί συμβόλων, θά έπρεπε νά άπορρίψουν τό μυθολογικό υπόβαθρο, δηλαδή τόν παραδοσιακό τρόπο ζωής, μέ τόν όποιο συνδέονταν τόσο στενά, ή τουλάχιστον νά τό άντιμετωπίσουν ώς έναν πολύ ένδιαφέ- ρον καί διδακτικό άρχαϊσμό. Αύτό έπρεπε νά γίνει γιά χάρη τής φιλοσοφίας, ή άνάπτυξη τής όποιας στήν Ελλάδα ήταν μία περίπλοκη καί μακροχρόνια διαδικασία. Τά προγενέστερα στάδιά της βασίζονταν όχι τόσο στίς καινοτομίες τοΰ Ησιόδου (άν καί ή ορθολογική τομή τόσο άπό αύτόν όσο καί άπό τόν Όμηρο πρέπει νά βοήθησε), όσο κυρίως στή μεταβολή τής συνολικής κοσμοθεωρίας πού συντελέστηκε στίς πέντε ή έξι γενιές πού μεσολάβησαν άπό τόν 'Όμηρο έως τόν ’Αναξίμανδρο. Προφανώς, μπορεί νά σκιαγραφηθεΐ σέ άδρές γραμμές ό διαχωρισμός μεταξύ παραδοσιακών καί μή - παραδοσιακών κοινωνιών καθώς καί οί πνευματικές επιπτώσεις του. Τό άνθρωπολογικό πρότυπο τής στατικής, άπαίδευτης κοινότητας σέ άντίθεση μέ τίς μεταβαλλόμενες άξιες τής έγγράμματης άστικής κοινότητας μπορεί νά παρερμηνευτεί. Παρ’ όλα αύτά έκφράζει τήν άρχαία Ελλάδα, ή οποία συνιστά μία απρόσμενη, πιθανώς μοναδική καί εν δυνάμει δημιουργική, περιπλοκή.

Οί 'Έλληνες δέν σημείωσαν γραμμική καί προοδευτική μετάβαση άπό τήν κατάσταση τής παραδοσιακής κοινωνίας πού δέν γνωρίζει τή γραφή, όπως συνέβη γιά παράδειγμα μέ τίς άφρικανικές φυλετικές κοινότητες, οί όποιες υποτάχτηκαν στόν τροχό τοΰ δυτικού άποικι- σμοΰ. Αύτό πού δημιουργοΰσε στήν Ελλάδα ένα διόλου τυπικό άμάλγαμα τοΰ παραδοσιακού καί τοΰ έν δυνάμει επαναστατικού ήταν ότι ή γραφή έφτασε σχετικά άργά, σέ σύγκριση μέ τίς υπόλοιπες πολιτιστικές έξελίξεις, καί μάλιστα σέ δύο διακριτά στάδια. Τό πρώτο στά-


διο ήταν ή σύντομη άποκορύφωση τής Γραμμικής, περίπου στό τέλος τής Εποχής τού Χαλκού, μέ απώτερο σκοπό τό γραφειοκρατικό έλεγχο τής παραγωγής καί τήν κεντρική κατανομή τών αγαθών. Καθώς βρίσκονταν σέ επαφή μέ τήν Αίγυπτο καί τήν Εγγύς "Ανατολή, όπου ή ιερογλυφική καί ή σφηνοειδής γραφή χρησιμοποιούνταν ήδη σχεδόν επί δύο χιλιετίες, τά ανάκτορα τής Κρήτης καί τών Μυκηνών θά έπρεπε νά επινοήσουν κάτι παρόμοιο. Επίσης, ήταν άναπόφευκτο, μετά τήν οριστική κατάρρευση τοΰ Μινωικοΰ καί Μυκηναϊκοΰ πολιτισμού, λόγω ταραχών, ταραχών γύρω στά 1150 π.Χ., αύτή ή άδέξια καί περιορισμένη μορφή γραφής νά χαθεί. Στούς τομείς τής διοίκησης, τής άρχιτεκτονικής, τής θρησκείας καί γενικά τής γνώσης, ούτε ή μυκηναϊκή Ελλάδα ούτε ή μινωική Κρήτη είχαν καμία όμοιότητα μέ τή συμβατική «παραδοσιακή κοινωνία». Έ να μέρος, τουλάχιστον, τής γνώσης τους - πού μαρ- τυρεΐται άπό τή συνέχεια τής προφορικής παράδοσης γιά τόν Τρωικό πόλεμο - διασώθηκε μέχρι τά πρώτα χρόνια τής Εποχής τού Σιδήρου.

Ό γραπτός λόγος εξαφανίστηκε. Παράλληλα, ή άνάγκη καί ή νοσταλγία επέβαλαν τήν καθιέρωση μιάς άντίληψης γιά τόν κόσμο πού ήταν περισσότερο στατική καί παραδοσιακή. Παρά τή συρρίκνωση τού πληθυσμού καί τοΰ ύλικού πλούτου, τό ήρωικό παρελθόν έπέζησε, λίγο ή πολύ διαστρεβλωμένο, στή μνήμη καί στά τραγούδια. Ωστόσο, τό πραγματικό, κοινωνικό καί πολιτιστικό περιβάλλον, μέσα στό όποιο άναπτύχθηκε, είχε χαθεί. Μέχρι τό 10ο αιώνα π.Χ., πολλά μέρη τής Ελλάδας σημείωσαν, γιά άλλη μία φορά, κινητικότητα καί ξεκίνησε ή εντυπωσιακή άνάκαμψή τους. Παρ’ όλα αύτά, τά επόμενα διακόσια χρόνια ό γραπτός λόγος άπουσίαζε. Ή άντίθεση άνάμεσα στήν παραδοσιοκρατία τοΰ προφορικού λόγου καί τήν κοινωνική εξέλιξη έγινε εντονότερη άπό κάθε άλλη φορά. Εκείνη τή χρονική περίοδο τόσο ή θρησκεία όσο καί οί μύθοι μετεξελίσσονται, όπως ύποδηλώνεται καί στά Όμηρικά έπη, άλλά ή κοινωνία είχε άνάγκη άπό δραστικότερες άλλαγές.

Ωστόσο, τά παραδοσιακά πολιτιστικά καί πνευματικά στοιχεία δέν είχαν εξαφανιστεί πλήρως. Είχαν προσαρμοστεί καί κοσμικοποιηθει καί επομένως ένσωματωθεΐ, χωρίς νά άλλοιωθοΰν σέ μεγάλο βαθμό, μέσα άπό τή νέα ζωτικότητα πού έφεραν τό άλφάβητο, ή άνά- πτυξη τών πόλεων, άκόμη καί οί νέες πολεμικές μέθοδοι, μέ τήν καθιέρωση τοΰ σώματος τών οπλιτών, δηλαδή τών πλήρως εξοπλισμένων στρατιωτών - πολιτών. Ά πό τήν εποχή τοΰ 'Ομήρου καί έπειτα ή γραφή καί ή άνάγνωση εξαπλώθηκαν γρήγορα στόν ελληνικό κόσμο καί ή πόλη - κράτος άρχισε νά σταθεροποιείται σέ πολλά μέρη τής Ελλάδας (σύμφωνα ισως μέ τό πρότυπο τών άποικιακών εποικισμών στήν άλλη άκρη τοΰ Αιγαίου). Οί οικονομικές άνταλλαγές ρυθμίστηκαν μέ τήν καθιέρωση τοΰ νομίσματος καί οί εμπορικές κοινότητες εύη- μεροΰσαν καί άσκούσαν επιρροή. Παράδειγμα, ή Μίλητος, ή όποία επικοινωνούσε όχι μόνο μέ τίς ελληνικές άποικίες καί τά εμπορικά κέντρα τής Μαύρης Θάλασσας καί τής Αίγύπτου, άλλά καί μέ τούς άρχαίους πολιτισμούς τής Λυδίας καί τήν ένδοχώρα τής Δυτικής Άσίας. Ό λα τά παραπάνω δύσκολα μπορούσαν νά συμβαδίσουν μέ τήν ομηρική καί παραδοσιακή ιδεολογία. Γι’ αύτό, οί πόλεις - κράτη διατηρούσαν μόνο λογοτεχνικούς, πατριωτικούς ή ιδεολογικούς δεσμούς - πού άνάγονταν στή γένεση τών πόλεων - μέ τό θεϊκό καί ήρωικό κόσμο τών μύθων. Σταδιακά, γεννήθηκε ή άνάγκη μιας νέας προσέγγισης, πρακτικότερης, απαλλαγμένης άπό τίς παραδοσιακές παραδοχές, ή όποία θά είχε μεγαλύτερη διερευνητική δύναμη. (Άκόμη καί ή προσέγγιση τοΰ Ησιόδου, παρά τόν πρακτικό ρεαλισμό πού χαρακτηρίζει πολλά σημεία τοΰ ποιήματος του Έργα καί Ήμέραι, τελικά δέν έπαρκούσε). Προξενεί κατάπληξη τό γεγονός ότι ή νέα προσέγγιση έντοπίζεται στόν Αρχίλοχο άπό τήν Πάρο, ό όποιος έδρασε γύρω στά μέσα τοΰ 7ου αιώνα π.Χ.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Α ΡΧΑ ΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ - Π ΑΝ ΕΠ ΙΣΤΗ Μ ΙΟ ΤΟΥ Κ Α ΙΜ ΠΡΙΤΖΈ κδ. Ε λλ η νικ ά Γράμματα


384 6-ΟΙΑΤΙΚΛ ΑΛΑΑ<ΚΤΑ

&ΟΙΛΤΙΚ<ζ £<Λ ΙΛ <£ Επιμέλεια στήλης: Κατερίνα Γ. ΚωνσταντέλλονΜΗΗΗηΗΒΗΗ·

Ό στρατηγός κ. Δημ. Μπάκας καί τέως πρόεδρος τοΰ συλλόγου Λεβαδέων “Λάμπρος Κατσώνης” έδωσε μιά διάλεξιν εις τά γραφεία τοΰ συλλόγου, εις τάς 28 Νοεμβρίου 2005, μέ θέμα “Τό κάλλος στήν προσέγγιση τής άλήθειας”.

Ό πολυτάλαντος Στρατηγός κ. Δημ. Μπάκας είναι ζωγράφος καί μάς έχει δώσει ωραιότατες εικόνες τής Λεβαδείας.

Ή διάλεξή του ήταν πυκνή καί ενημερωτική καί μας είσέδυσε σέ πυκνά πέπλα τοϋ συνειδητοϋ προκειμένου νά εΰρωμε τήν αλήθεια διά τοΰ κάλλους.

Ό Δρ. Λθανάσιος Χρήστου παρουσίασε τό βιβλίον του “Γεώργιος ΓΙ. Κρέμος” ένας κορυφαίος Λραχωβίτης Ιστορικός, εις τό άμφιθέατρον τοϋ Πολεμικοϋ Μουσείου, ενώπιον έκλεκτοΰ ακροατηρίου τήν 29"ν Νοεμβρίου 2005.

Εισηγήθηκαν ό κ. Αοβέρδος βουλευτής τοΰ ΠΑΣΟΚ, ό κ. Σπηλιωτόπουλος βουλευτής Ν.Δ. καί ό Δήμαρχος Αραχώβης.

Ή έκδοση τοϋ βιβλίου αύτοϋ έχρηματοδοτήθη άπό τόν Δήμο Αραχώβης καί αποτελεί μίαν εκδήλωση τιμής στήν μνήμη τοΰ σχεδόν λησμονημένου μεγάλου Ιστορικού.

Παρέστησαν ό Υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης κ. Ευάγγελος Μπασιάκος, ό τ. ύπουργ. κ. Αριστείδης Τσιπλάκος, ό κ. Παπαδόγκωνας, ό τ. ύπουργ. κ. Γ. Κατσιμπάρδης, ό τ. Νομ. Βοιωτίας κ. Ιωάννης Σταμούλης, ό κ. 'I. Κωτσαδάμ, ό κ. Κωνστ. Κατζέλης, ό κ. Αργ. - Δημ. Σπυρίδωνος καί πλήθος κόσμου.

Ό Δρ. Αθ. Χρήστου, χειμαρρώδης ομιλητής, ενθουσίασε τό πλήθος ευχαριστώντας τήν νέα του θετή πατρίδα!!

Άργΰριος Σπυρίδωνος μέλος Δ.Σ. “Ε.Β.Μ.”

Ή “Ε.Β.Μ.” πραγματοποίησε τό Σάββατο 6 Νοεμβρίου 2005, στό θαυμάσιο χώρο τής Αθηναϊκής Λέσχης, τό ετήσιο δείπνο της.

Ό Πρόεδρος τής “Ε.Β.Μ.” Καθηγητής κ. Παύλος Τούτουζας, καλωσόρισε τούς εκλεκτούς προσκεκλημένους, ενώ ό Ακαδημαϊκός κ. Χρύσανθος Χρήστου μίλησε γιά τούς μύθους καί τήν ιστορία τής Βοιωτίας.

Εκτός άπό τό πλήθος τών εκλεκτών προσωπικοτήτων πού παρευρέ- θησαν, άπό τόν ακαδημαϊκό καί πανεπιστημιακό χώρο, τά μέλη καί τούς φίλους τής εταιρείας, εφέτος είχαμε τήν χαρά νά έχουμε μαζί μας σ’ αυτήν τήν εκδήλωση τόν καθ. κ. J. Μ. Fossey, τόν άνθρωπο πού είναι ό έμπνευστής καί οργανωτής, δέκα διεθνών συνεδρίων στό εξωτερικό, γιά τήν αρχαία Βοιωτία.

Τό Δ.Σ. θέλει νά ευχαριστήσει όλους όσους παρευρέθησαν σ’ αύτό τό όμορφο δείπνο, καθώς επίσης καί όλους όσους συμπαραστέκονται καί βοηθούν τό έργο τής Εταιρείας.

ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: <ΤΑ ΙΚ ΙΑ ^ΟΙΑΤΙΚΑ/ν Λ\<Λ<ΤΛ/ν Σίνα & Δαφνομήλη 106 80 Αθήνα ΕΚΔΟΤΗΣ: Τούτουζας ΠαύλοςΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Δ.Σ. (Τούτουζας Π„ Ταμβίσκος I., Κρουσταλάκης Γ., Κιονσταντέλλου Κ., Κάλλιας Ν., Σπυρίδωνος Α„ Παύλου-Συμεωνίδου Ε... Δούνια-Μάμαλη Ευ., Σοφού-Νομικού Σ.) ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΥΛΗΣ: Ταμβίσκος Ιωάννης, Κο)νσταντέλλος ΓεώργιοςΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ: Γραφικές Τέχνες ΛΥΧΝΙΑ Τηλ.: 210 3410436, Fax: 210 3425967 ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: Κατερίνα Κωνσταντέλλου (Ζ. Πηγής 8-10, Τηλ.: 210 3819319, Fax: 210 3823077)


Ό μύθος τής αλήθειας καί ή...

Documents