×óëóóí ìàíäëûí õºäºë㺺í

“×óëóóí ìàíäàë” á¿ëýã ñýäýâ

Òåêòîíèêèéí õàâòàí

Äýëõèéí ãàäíà òàëûí õàòóó õýñýã áîëîõ ÷óëóóí ìàíäàë íü îëîí ñàëàíãèä õýñãýýñ á¿ðäýõ áà ¿¿íèéã òåêòîíèê õàâòàí ãýíý.

Òåêòîíèêèéí 30îð÷èì õàâòàí áàéäãààñ 10-ààä íü òîì áóñàä íü õýìæýýãýýð áàãà.

Òîìîîõîí õàâòàíãóóä

Талбайн хэмжээгээр хамгийн томд орох 7 хавтан бий. Эдгээр нь Номхон далайн, Хойд Америкийн, Евразийн, Өмнөд Америкийн, Африкийн, Австрали-Энэтхэгийн, Антарктидийн хавтан юм. 

Òåêòîíèêèéí õàâòàíãèéí õèë çààã

Íîìõîí äàëàéí õàâòàí

ªìíºä Àìåðèêèéí

Õîéä Àìåðèêèéí

Àôðèêèéí

Åâðàçèéí

Ýíýòõýã-Àâñòðàëèéí Íàçêà

Àíòàðêòèä

Àðàâûí

Ôèëèïïèíû Êàðèáèéí

Òåêòîíèêèéí õàâòàíãèéí õèë çààã

Ïëèòèéí îíîë

Ïàíãåé òèâèéí çàäðàë А.Вегенерийн дэвшүүлсэн Тив нүүх

онолоос ялгаатай нь зөвхөн хуурай газрууд нүүж байгаа хэрэг бус, харин далайн ёроол өргөжин тэлж, дэлхийн дотоод хэсгийн уян налархай давхарга болох астеносферийн дээр орших чулуун мандал бүхэлдээ хэвтээ чиглэлийн хөдөлгөөнд орж байдаг тухай онол юм.

Пангей

Òåêòîíèê õºäºë㺺í ×óëóóí ìàíäàë îëîí òºðëèéí õºäºë㺺íä îðøèõ áà

åðºíõèéä íü òåêòîíèê õºäºë㺺ºí ãýæ íýðëýäýã. Õàâòàíãóóä õîîðîíäîî 3 òºðëèéí õºäºë㺺íä îðîëöäîã.

Õàâòàíãèéí õºäºë㺺í Ò¿ëõýëöý

õ Õîëäîí ñàëàõ

Õàæóóãààð øèëæèõ

1. Холдох /Салах тэмүүлэлтэй/ буюу дивергенц зааг (divergent boundaries) салж буй хавтангийн заагаар мантийн бодис өргөгдөн далайн ёроол шинээр үүснэ.

2. Түлхэлцэх /нийлэх тэмүүлэлтэй/ буюу конвергенц зааг (convergent boundaries): Их нягттай хавтан нь доош мантид шурган орж, бага нягттай нь хөнгөн учраас түүний дээгүүр тохогдон уул нуруу үүснэ. 

3. Харилцан шилжих зааг (transform boundaries) бие биесийнхээ хажуугаар зөрж шилжин нүүнэ.

. Холдох /Салах тэмүүлэлтэй/ Үүний гол жишээ нь Атлантийн далай юм. Энэ далайн

ёроол нь сүүлчийн 165 сая жилийн дотор шинээр үүссэн бөгөөд одоо ч өргөжин тэлсээр байгаа бөгөөд Атлантийн далайн гол нурууны хяр дагуух хурдас чулуулаг нь хамгийн залуу настай байдаг нь үүний гэрч юм.

Энэ бүсэд хавтангийн шилжин хөдлөх хурд дунджаар жилд 6 см буюу 2-10 см хүрдэг.

Далайн ёроолын зэргэлдээ хэсгээсээ 2500-3000 м өндөрт өргөгдсөн гол нурууны усны гадарга дээр ил гарч ирсэн хэсэг нь Исланд зэрэг арлуудыг үүсгэжээ.

Улаан тэнгис, Калифорний булан зэрэг нь мөн спредингийн бүс юм. Арабын ба Африкийн хавтангийн холдох үйл явцын үр дүнд хооронд нь хүрмэн чулуун ёроол бүхий тэнгис үүссэн бөгөөд энэ үйл явц үргэлжилсээр байвал Улаан тэнгис өргөссөөр далай шиг болох аж.

Үүнтэй адил нэг жишээ нь Зүүн Африкийн хагарлын бүс буюу Рифтийн хөндий юм

Ойртон нийлэх зааг /нийлэх тэмүүлэлтэй/

Хавтангууд холдон салах заагаар чулуун мандал шинээр бий болж байхад нөгөө хэсэгт нь хавтангууд түлхэлцэн нийлж байдаг. Энэ хил заагт нэг хавтан нь нөгөө хавтангийнхаа доогуур нь шурган орж байдаг бөгөөд энэ бүсийн субдукцийн бүс гэж (subduction zone) нэрлэдэг.

Хавтангийн хөдөлгөөн энд харьцангуй удаан, жилд 2-3 см орчим боловч асар их энерги гаргаж, үүний үр дүнд газар хөдлөлт энэ бүсэд ихээхэн тохиолддог. Өөрөөр хэлбэл субдукцийн бүс нь газар хөдлөлтийн бүс юм.  

Хавтангийн ойртон нийлэх зааг нь дотроо 3 төрөл байна. Эдгээр нь эх газар ба далайн, далай-далай, эх газар-эх газар гэсэн төрлүүд юм.

Ойртон нийлэх зааг Эх газрын ба далайн хавтангийн конвергенц: Эх газрын ба далайн хавтан нийлвэл нягт багатай эх газрын хэсэг нь дээш

өргөгдөн, нягт ихтэй далайн хэсэг нь 45 градусын өнцгөөр астеносфер лүү шургана.

Ийм хил заагийн тод жишээ нь Өмнөд Америкийн хавтан Назкагийн хавтантай нийлж буй субдукцийн бүс юм. Энд нягт багатай эх газрын хавтангийн доогуур нягт ихтэй далайн хавтан шургаж, ингэснээр далайн эрэг орчимд хэдэн мянган км урт үргэлжилсэн далайн гүн ховил /Перугийн хонхор/ үүсч, харин дээш өргөгдсөн эх газрын давхарга нь Андын өндөр уулсыг үүсгэжээ.

Далай - Далайн хавтангийн конвергенц Хавтангийн нийлж буй хил зааг далайн 2 хавтангийн хооронд байж болно. Ийм

субдукцийн бүс Хойд Америкийн, Номхон далайн, Австрали-Энэтхэгийн, Филиппиний хавтангуудын хооронд оршино.

Энд нэг хавтан нь нөгөөгийнхөө доогуур нь орж гүн ховил болон арлын нум үүсгэнэ.

Жишээ нь Алутын арлууд ба Алеутын хонхор, Марианы арлууд ба Марианы хонхор, Тонга арал ба Тонгагийн хонхор гэх мэт.

Эх газрын ба эх газрын хавтангийн конвергенц: Эх газрын 2 хавтан хоорондоо нийлж байгаа хил юм. Энд эх газрын нэг нь дээш

өргөгдөх боловч нягт багатай учир төдийлөн астеносфер луу шургаж орохгүй. Галт уулшлын үйл явц ажиглагдах боловч газар хөдлөлт болох нь бусадтай харьцуулахад харьцангуй бага. Энэ хөдөлгөөний улмаас эх газрын төв хэсэгт орших атираат уулс үүсчээ. Энэ конвергенцийн тод жишээ нь Евразийн ба Энэтхэг-Австралийн хавтангийн нийлсэн зааг юм. 40-45 сая жилийн өмнө явагдсан энэ хөдөлгөөний улмаас Гималайн уулс үүсэн тогтжээ. Түүнчлэн Альп, Аппалаччи, Уралын уулс нь ийм замаар тогтжээ.

Эх газар ба далай

Эх газар ба эх газар

далай ба далай

Харилцан шилжих зааг Хавтангийн хил заагийн гуравдахь төрөл нь хавтангууд

зэрэгцээ чиглэлд бие биесийнхээ хажуугаар зөрж шилжих хөдөлгөөн юм.

Жишээ нь Хойд Америкийн баруун эрэг дагуу байрлах Сан Андреасын зөрөг (San Andreas fault) нь Хойд Америкийн хавтангийн хажуугаар баруун хойш нүүж буй Номхон далайн хавтангийн хөдөлгөөнтэй холбоотой үүсчээ.

Энэ хөдөлгөөний хурд нь маш их. Жилд 7,5 см-ээс их байна. Энэ хавийн нутаг нь 2 хавтангийн зааг нутаг тул газар хөдлөлт тохиолдох нь их. Сан Франциско, Лос-Анжелесийн хүчтэй газар хөдлөлтүүд нь үүний жишээ юм.

Хэрэв энэ хөдөлгөөн энэ хэвээрээ 1 сая жил үргэлжлэх юм бол Калифорний хойг яваандаа арал болон салахад хүрэх ажээ.

Ийм байдлаар бүх эх газрууд нэг нэгдмэл Пангей гэж тив байснаа одоогоос 200 сая жилийн өмнөөс задран салж хөдөлсөөр өнөөгийн дүр төрхөндөө оржээ.

Хажуугаар зөрөх

Чулуун мандлын хавтангийн онолын баталгаа:

далайн ёроолын зарим хэсэг 160 сая жилийн настай байгаа нь газрын гадаргын настай /3,8 тэрбум жил/ харьцуулахад залуу бөгөөд далайн ёроол өргөсөн тэлж шинээр үүсч байдгийн баталгаа болсон юм.

Үүнийг нарийвчлан судалснаар газар хөдлөлтийн гүехэн голомт нь хавтангуудын холдох ба шилжих зааг дагуу, гүн голомт нь ойртох зааг дагуу оршдог болохыг тогтоожээ.

Баталгаа:

Хавтангууд нь астеносферийн дээгүүр алгуур шилжин

хөдөлж, сая сая жилийн дотор харилцан өөрчлөгдөх бөгөөд энэ хөдөлгөөний хурд нь жилд дунджаар 10 орчим см байдаг.

Хамгийн тодорхой мэдэгдэж буй хөдөлгөөний чиглэл нь Африкийн ба Өмнөд Америкийн хавтангийн хөдөлгөөн юм. Энэ үйл явцын улмаас Атлантийн далай одоогийн хэмжээнээсээ өргөсөх ажээ.

Хавтангийн хөдөлгөөний жишээ нь нэг хавтан дээр орших Нью-Йорк ба Денвер хотын хоорондох зай өөрчлөгдөлгүй тогтмол байхад 2 өөр хавтан дээр орших Нью-Йорк ба Лондон хотын хоорондох зай өөрчлөгдөж байдгыг тогтоосон байна.

Чулуун мандлын хавтангийн хөдөлгөөн нь дэлхийн гадаргын хэлбэр үүсэн бүрэлдэхэд нэн хамаатай юм. Хавтангийн хөдөлгөөнөөр хуурай газар ба далайн ёроол зөөгдөж, түлхэлцэж, атираашиж, зөрж, эвдрэн тасарч, гүдийж хотойхоос гадна лаав бялхан гарах, газрын гадаргын ан цаваар шурган тогтсоноос болж чулуулгийн үе давхраа янз бүрээр өөрчлөгдөнө.