1

ÖTZI: L’OM VEGNÙ DA LA GIACIA Ai 19 de setember del 1991 doi maridé todesc, Erika e Helmut Simon, i era dò a vegnir jù da la Fineilspitze, sul giacé del Similaun, per ruèr a la utia Similaun. Da zeche ora i à lascià l troi da mont e i é rué te na poza, piena de èga e giacia, anter i crepes. Aló, a 3200 metres, no dalonc dal jouf de Hauslab anter la Tèlia e

l’Austria, i à troà n mort, col cef e na pèrt del corp che vanzèa fora da la giacia; apede l’era n contegnidor de scorza de bedoi. Canche i é rué te la cèsa da mont i à sobito avisà l patron che à chiamà l socors. Timpruma no i é stac bogn de trèr fora da la giacia chel corp che amò no l lascèa entener che emportanta descorida archelogica che l’era stat fat. Nesciugn podea se fegurèr che chel mort fossa n om che aea vivù più che 5 000 egn dant! Tel scomenz i pissèa che chel corp mumificà fossa chel de n alpinist mort tel scomenz del 1900.

2

Endèna l recuperament l corp l’é

stat danejà su l’uf cianch. Demò canche l’é stat troà la dota de l’om i ge é vegnui sora e i à chiamà i archeologhes de l’Università de Dispruch. Defat apede l mort l’é stat troà èrc e massarìes: toc de pelicia e de curam, cordes, centes, n cortel de selesc col mènech de legn, resć de contegnidores de scorza de bedoi, n archet e na tascia da la frizes.

Aló apede ence erbes, magnadiva, n sonjin, toc de pel, pei e n’ombia. Sul sas olache l’era pojà l’é stat troà n ciapel de pelicia. Per la pruma outa te la storia de la medejina e de l’archeologìa se

podea studièr na mumia de segur del IV milené i.C. L mort, dò esser stat recuperà, l’é stat menà co l’elicoter a l’Istitut de Medejina de l’Università de

Dispruch per esser studià. L’analisa del Carbonie 14 l’à podù datèr sia mort acà 5.300 egn presciapech. L mus l’é mìngol schicià per sia posizion sul sas. L’é aut 1 meter e 59. No l’à ciavei. Canche l’é stat troà l’aea tel dos toc de guanc de pel de ciaura. L’aea amò ite l ciuzé dret. Te chi dis l’é vegnù fora n muie de costions anter l goern austriach

e chel talian. De chi érel pa chel om? Dò aer fat mesurazions e studies sui térmegn, i geografes à stabilì che Ötzi, canche l’é mort, l’era al de cà del confin demò de 92 metres! Per chest ai 16 de jené del 1998 l’é stat tramudà tel Museo Archeologich de Busan. La mumia anchecondì la é metuda e vardèda via te na cambra-frigo a -6°C olache se pel la veder tras na pìcola fenestra.

3

Ötzi l’é stat troà percheche ti egn dant del 1991 l’é stat vèlch istà n muie ciaut e via per l’invern del 1990 l’aea fiocà pech assà. Per

chest te chi egn se à deslebeà n muie la neif e la giacia del giacé del Similaun che sepolìa chel om jà da 5.300 egn. Respon.

Che él pa sozedù ai 19 de setember del 1991?

..............................................................................................

............................................................................................

Olà él pa sozedù?

..............................................................................................

............................................................................................

Dò, che èi pa fat i doi maridé?

..............................................................................................

............................................................................................

Olà él pa stat menà l mort?

..............................................................................................

............................................................................................

Perché pa dò sie egn Ötzi l’é stat tramudà a Busan?

..............................................................................................

............................................................................................

L Carbonie 14 l’é na sostanza radioativa che se enmuia ti esseres vivenc.

Canche l’organism mor, l Carbonie 14 se arbassa scialdi regolarmenter. Donca, se se càlcola cotant Carbonie 14 che l’é amò te chel materièl

organich, se pel ruèr al temp de canche l’à vivù.

4

ÖTZI L teren de crep e la prescion de la giacia i à fat a na vida che l’om restassa te sia posizion de mort e l se mantegnissa per duc chisc egn. La giacia l’à conservà desche se l fossa stat te na giacèra! Col jir di centenees l giacé soravìa l’é sbriscià sora de el, ma no l ge à fat dan percheche la buja olache l’era pojà la era de travers respet al sluziament del giacé. Per i storics, chesta l’é stat una de la descorides archeologiches più enteressantes e da no creer de duc i tempes, percheche la ne dèsc l met de entener coche l’era la vita de chi tempes. L’om vegnù da la giacia l’à vivù anter l 3350 e l 3100 i.C., canche te

l’Europa l’era dò a peèr via l temp del ram. No l’era amò tropa jent e chela che l’era la stajea te vilajes metui adum da 30-60 persones, fac sù delaìte de destenetes de paluves e bosć. Ötzi l’era un di veies de so vilaje: l’aea 46 egn! L’era gran 159 zentimetres, l’aea l 38 de ciuzé e l pesèa a presciapech 50 chili. I eies i era scures, desche i ciavei che ge ruèa lonc su la spales. Canche Ötzi l’é mort no l stajea ben: l’aea mèl ai osc, i dents fié ma no mèrces , problemes de circolazion del sanch, vermes te la budeles. Sul corp l’é stat troà 59 tatuajes béleche segur fac da n strion per l curèr dal mèl ai osc.

Respon.

Cotenc egn aéel pa Ötzi canche l’é mort? ........................................................ Cotant érel pa gran? ........................................................

Co vardèel pa fora? ........................................................ ........................................................ Co érei pa si dents? ........................................................ Perché aéel pa tenc tatuajes? ........................................................

Perché pa èl inom"Ötzi"?

“Chest mort sech e burt l’à da doventèr tofer e gustégol!”

dijea l giornalist Karl Wendl, che te so

artìcol l ge à dat inom Ötzi (per via de la

Èlpes Ötztaler olache l’é stat troà). Bele prest dut l mond à durà chest inom!

5

CHI ÉREL PA L’OM DEL GIACÉ?

I storics à proà a ge dèr na responeta a chesta domana tras la massarìes e i èrc che l’é stat troà ensema con Ötzi: n’ascia, n archet no fenì, frizes roinèdes te sia tascia, toc de na ferchia de legn, n pugnèl con sia fedra, na pìcola tascia, mizàcoles de na rei, resć de

ciarbon vegetèl, fonghes-paisses per tizèr l fech, na perla de mèrmol tachèda te vetes de curam. Chesta la ipoteses fates: Érel n traditor? Ajache l’era regolà delvers e l’aea de bona fornimenta, estra che resć de grans, se peissa che l podea esser stat fin da pech te n vilaje. Érel stat scarà? Érel n strion? Tel dos a Ötzi l’é stat troà na perla de mèrmol e sun so corp n muie de tatuajes. No él donca l’amulet demò n ornament? E i tatuajes no sarèi fosc ence per parèr l dolor?

Érel n enrescidor de minerèi? Te chel temp i omegn cognoscea jà i metèi. Ma Ötzi jìel a chierir minerèi da soul e zenza i èrc aldò? Érel n cromer? L’aea soraldut fornimenta da ciacia: la rei per ciapèr i ucìe, la scaes de os de stambech, l’ascia, l pugnèl, l grazadoi, la ponta de corn.

6

Ajache i scioldi enlouta amò no i era, ma i se baratèa la cosses, no

érel fosc massa pech per esser baratà chel che l’aea dò? Érel n bacan? I grans troé apede so corp fèsc entener che l cognoscea l’agricoltura. Ma che jìel pa a fèr su per i monc canche trop l’aessa abù da fèr dò si ciampes? Érel n ciaciador? L’archet e la frizes e i èrc de selesc per lurèr la cèrn fèsc entener che Ötzi l’era n bon ciaciador. Ma perché él pa jit su per chela costes canche ti bosć più en bas l’aessa troà segur più salvarìa?

Érel n pèster? Fàzile! La jent de la val Senales jìa scialdi a pèst con sia feides e ciaures su per chela costes de l’Ötztal e amò apede Ötzi l’era regolà apontin aldò del tempram e de so stèr sa mont. Ma co él pa che no l’é stat troà pei de ciaura, feida e cian su de el?

La riga śala segna l térmen anter la Tèlia e l’Austria. Olache l’é stat troà

Ötzi l’é stat fat sù na colombela.

7

SUI MONC Ötzi l’era regolà benon per stèr sui monc. Na soraviesta de pelicia la l parèa dal freit e dal vent, i gambèi i lo lascèa se mever polito. Se l fiochèa o l piovea l’aea so mantel de erbes entrecèdes da se trèr su la spales. Ence i ciuzé i era fac apontin per la longia caminèdes sui monc: i aea la sola fata de pel de ors e soravìa de pel de cerf, i era enscinamai embotii de erba secia per se parèr dal freit.

Ciapel de peil de ors

Soraviesta

Mantel de erba Tascia da la frizes

Gambèi

Contegnidores de scorza de bedoi

Pìcola tascia con ite na corda, n sonjin,

peres da fech, pontes de friza

Archet

Pugnèl co la lama de selesc

Ascia de legn co

la lama de ram

Ciuzé de pel

8

ÈRC E FORNIMENTA

La ferchia servìa per menèr cèries su la

schena.

La pìcola

tascia con ite pontes

de friza, lames e

fonghes-paisses.

L pugnèl de legn e co la

lama de selesc.

Doudesc frizes amò da

fenir.

L’ascia de legn

co la lama de ram.

L sciarpel servìa

a lurèr la selesc.

Tascia da la

frizes.

L’archet.

Anel de

mèrmol bianch de la

Dolomites leà te na

veta de pel.

La rei servìa

per ciapèr ucìe o besties.

Chest fonch

servìa per tizèr l fech o

per se curèr dai vermes.

I contegnidores

de scorza de bedoi servìa

per conservèr la bronzes.

9

FÈR DA MAT CON ÖTZI

Te vigni riga troa fora la parola de massa e scrif l perché.

SIMILAUN DISPRUCH TRENT BUSAN

CIAPEL BRAA SORAVIESTA GAMBÈI

RAM SELESC FER LEGN

PUGNÈL ARCHET ASCIA SCHIOP

SCIOFÈR PÈSTER CIACIADOR BACAN

………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………

…………..…………………………………………………………………………………………….

Met adum la paroles a gropes de trei e spiega a ousc l perché.

DISPRUCH FRIZES PUGNÈL 159

50 ERBES ASCIA MÈL AI OSC

SORAVIESTA 46 GAMBÈI SIMILAUN

GRANS DENTS FIÉ ÖTZI MUMIA

TASCIA BUSAN SONJIN CIUZÉ

OM DEL GIACÉ SCORZES DE

BEDOI ARCHET

VERMES TE LA BUDELES

10

N VILAJE DA MONT ACÀ 5 300 EGN

11