ÖZET

Bu çalışma Kadışehri (Yozgat) yöresinde geleneksel halk ilacı olarak kullanılan bitkileri ortaya çıkarmak amacıyla yapılmıştır. Bu amaçla Mart 2011- Mayıs 2012 tarihleri arasında Mart, Nisan, Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında yörede toplam 43 gün süren arazi çalışmaları yapılmıştır. Bu araştırma esnasında yöredeki 1 belde ve 26 köyün hepsine gidilerek halk ilacı olarak kullanılan bitkilerden örnekler toplanmıştır. Bu bitkilerin yöresel adları, tedavideki kullanılışları, yararlanılan kısımları, ilaçların hazırlanışı, uygulanış şekilleri, dozları, uygulama süreleri hakkında bilgiler derlenmiştir. Toplanan bu örnekler Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu’nda (MARE) bulunmaktadır.

Sonuç olarak, yöreden toplanan 84 bitki örneğinin teşhisi sonucunda 56 türden geleneksel halk ilacı olarak yararlanıldığı saptanmıştır. Bunlardan 48’i yabani 8’i ise yörede yetiştirilen bitkilerdir. Bu bitkiler ve bunların tedavideki kullanılışları metin içinde sunulmuştur.

Kadışehri yöresinde kaydedilen bitkilerden en çok yara tedavisinde, nefes darlığına karşı, kan şekerini düşürücü olarak, romatizma tedavisinde ve mide rahatsızlıklarının giderilmesinde yararlanılmaktadır.

GİRİŞ

Anabilim Dalımızın araştırma projeleri kapsamında Türkiye’nin geleneksel halk ilacı olarak kullanılan bitkileri araştırılmakta, bitkisel kökenli bu ilaçlarla ilgili bilgiler derlenmekte ve ayrıca yurdumuzun çeşitli yörelerinde bu konuda özel çalışmalar yapılmaktadır.

Bu amaçla Kadışehri (Yozgat) yöresinde 2011-2012 yılları geleneksel halk ilacı olarak kullanılan bitkiler ve bunlar farmakolojik etkilerine göre gruplandırılmıştır. .

Kadışehri, Türkiye’nin İç Anadolu Bölgesi’nin kuzeybatısında yer alan, Karadeniz Bölgesi ile sınırı bulunan, Yozgat iline bağlı bir ilçedir. Kadışehri 39'-40' kuzey enlemleri ile 34'-35' doğu boylamları arasında yer alır ve ilçe merkezi denizden 1040 m yüksekliktedir. İlçenin doğusunda Sulusaray (Tokat) ve Yıldızeli (Sivas), kuzeyinde Zile (Tokat), batısında Çekerek (Yozgat), güneyinde ise Saraykent (Yozgat) ve Akdağmadeni (Yozgat) ilçeleri ile çevrilidir. Kadışehri 578 km² yüz ölçüme sahiptir (http://www.kadisehri.bel.tr). 2011 sayımına göre nüfus 4993 kişidir. İlçeye bağlı 26 adet köy, bir tanede belde bulunmaktadır. Köylerin ve beldenin nüfusuyla beraber 15000 kişiyi geçmektedir(http://www.tuik.gov.tr). Kadışehri’nde karasal iklim yaşanmaktadır, mevsimler arası geçiş belirsizdir. Bölgede yaygın olan bitki örtüsü ise kurak bozkırlardır. Kadışehri’nin çevresinde geniş mera ve yaylalar mevcut olup, bu meraların çevrelerinde ise meşe korulukları bulunur. Ormanlık alan yoktur. Dağlar meşeler dışında küçük çalılar ile kaplıdır. İlçenin güneyinde arazi dalgalı bir görüntüye sahiptir. Dağlık bir alan bulunmasa da tamamen düz bir konuma da sahip değildir. İlçede tarım yapılabilecek alanların büyük bir kısmı güneydeki bu düzlüklerdir. İlçe merkezindeki tek ve en önemli akarsu Kadışehri Deresi’dir. Kuzeydeki Deveci Dağı’ndan gelen sular bu akarsuyu besler. Tarım arazilerini sulamada kullanılan bu dere yörenin en önemli akarsuyu olan Çekerek Çayı’na bağlanır. Çekerek Çayı, Yeşilırmak’ın en önemli kollarından biridir(http://www.kadisehri.bel.tr).

Kadışehri yöresinde halk ilacı olarak kullanılan bitkilerle ilgili herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır.

GEREÇ VE YÖNTEM

Araştırmamızın materyalini Silivri yöresinden 2011-2012 yılında toplanan bitki örnekleri oluşturmaktadır. Bu bitki örnekleri Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryum’unda (MARE) bulunmaktadır.

Arazi çalışmalarımız esnasında, Kadışehri yöresinin bütün yerleşim merkezlerine gidilmiş ve yörede yaşayan yerli halktan bilgi ve deneyimi olan kişilerle geleneksel halk ilacı olarak kullanılan bitkiler hakkında yüz yüze görüşmeler yapılmıştır. Ayrıca yörede kullanılan bitkilere ait örnekler toplanmıştır. Bu örneklerin teşhisinde başlıca “ Flora of Turkey and East Aegean Islands” (3) eserden yararlanılmıştır.

SONUÇ Sonuç olarak, yöreden toplanan 84 bitki örneğinin teşhisi sonucunda 56 türden geleneksel halk ilacı olarak yararlanıldığı saptanmıştır. Bunlardan 48’i yabani 8’i ise yörede yetiştirilen bitkilerdir. Bu bitkiler ve bunların tedavideki kullanılışları metin içinde sunulmuştur. Kadışehri yöresinde kaydedilen bitkilerden en çok yara tedavisinde, nefes darlığına karşı, kan şekerini düşürücü olarak, romatizma tedavisinde ve mide rahatsızlıklarının giderilmesinde yararlanılmaktadır. Kadışehri yöresinde yaptığımız bu araştırma ile geleneksel halk ilacı olarak kullanılan bitkilerle ilgili bilgiler saptanmıştır ve bunlarla ilgili bilgiler derlenmiştir. Böylece Kadışehri yöresi bu yönden ilk kez tanınmış olup, bu konudaki bilgilerin gelecek kuşaklara aktarılması sağlanmıştır. Ayrıca bu çalışmada elde edilen bulgular modern tedavi alanında yapılacak çeşitli araştırmalara da kaynak olabilecektir.

Cerinthe minor subsp. auriculata

Achillea biebersteinii

AĞRI

Diş ağrısı: Hyoscyamus niger L. (MARE 14000), Hyoscyamus reticulatus L. (MARE 13997),

BOŞALTIM SİSTEMİ

Böbrek taşı ve kumu: Polygonum cognatum Meissn. (MARE 14006)

Böbrek hastalıkları tedavisinde: Cynodon dactylon (L.) Pers. var. dactylon (MARE 13976, 13983), Zea mays L.

subsp. mays MARE 14497, 14498), Malva neglecta Wallr. (MARE 13981, 14109)

Diüretik: Zea mays L. subsp. mays MARE 14497, 14498), Petroselinum crispum (Miller) A.W. Hill (MARE

13973), Urtica urens L. (MARE 13740, 13750, 14002)

DERİ HASTALIKLARI

Çıban: Plantago lanceolata L. (MARE 14004), Plantago major L. subsp. major (MARE 13969, 13995, 14491),

Frangula alnus Miller subsp. alnus (MARE 14111), Ulmus glabra Hudson (MARE 13971), Urtica dioica L. (MARE

13979, 13986)

Et benleri: Euphorbia macrolclada Boiss. (MARE 13758, 13999, 14003, 14110)

Yara: Berberis crataegina DC. (MARE 13980,14495), Echium italicum L. (MARE 14115), Telephium imperati L.

subsp. orientale (Boiss.) Nyman (MARE 14114), Tripleurospermum parviflorum (Willd.) Pobed.( MARE 13756),

Colutea cilicica Boiss. et Bal. (MARE 14105), Plantago lanceolata L. (MARE 14004), Plantago major L. subsp.

major (MARE 13969, 13995, 14491), Frangula alnus Miller subsp. alnus (MARE 14111), Rosa canina L. (MARE

13982, 13989. 14493), Urtica dioica L. (MARE 13979, 13986), Urtica urens L. (MARE 13740, 13750, 14002)

ENDOKRİN SİSTEM

Şeker hastalığı: Centaurea iberica Trev. (MARE 14103), Tripleurospermum parviflorum (Willd.) Pobed.( MARE

13756), Salvia cyanescens Boiss. et Bal. (MARE 14113), Viscum album L. subsp. album

(MARE 13742, 13759, 14327, 14485, 14487), Prunus divaricata Ledeb subsp. divaricata (MARE 14328), Prunus spinosa L. subsp. dasyphylla (Schur) Domin (MARE 14488), Rosa canina L. (MARE 13982, 13989. 14493), Salix alba L. (MARE 13778, 13975, 13998), Eryngium campestre L. var. virens Link (MARE 14104, 14116), Urtica urens L. (MARE 13740, 13750, 14002)

İSKELET-KAS SİSTEMİ

Romatizma : Cerinthe minor L. subsp. auriculata (Ten.) Domac (MARE 14324), Juglans regia L. (MARE

13974), Salvia sclerea L. (MARE 14107, 14325), Malva neglecta Wallr. (MARE 13981, 14109), Ranunculus kotschyi Boiss. (MARE 13788), Salix alba L. (MARE 13778, 13975, 13998), Verbascum glomeratum Boiss.

(MARE 14001, 14011), Urtica urens L. (MARE 13740, 13750, 14002)

KALP-DAMAR HASTALIKLARI

Hemoroid: Convolvulus arvensis L. (MARE 14102), Rosa canina L. (MARE 13982, 13989. 14493), Peganum harmala L. (MARE 14012),

Kolesterol düşürücü: Achillea nobilis L. subsp. neilreichii (Kerner) Formànek (MARE 14010), Tripleurospermum parviflorum (Willd.) Pobed.( MARE 13756), Crataegus tanacetifolia C. Koch (MARE 13970, 13984), Salix alba

L. (MARE 13778, 13975, 13998)

Tansiyon düşürücü: Allium sativum L. (MARE 14492)

Varis: Astragalus noeanus Boiss. (MARE 14108)

SİNDİRİM SİSTEMİ HASTALIKLARI

Barsak hastalıkları: Convolvulus arvensis L. (MARE 14102)

Karın ağrısı: Achillea biebersteinii Afan. (MARE 13988, 14490), Cynodon dactylon (L.) Pers. var. dactylon (MARE 13976, 13983)

Kabızlık: Cynodon dactylon (L.) Pers. var. dactylon (MARE 13976, 13983), Rumex crispus L. (MARE 13987,

14008), Armeniaca vulgaris Lam. (MARE 14494)

İshale karşı : Teucrium polium L. (MARE 14005, 14112)

Mide rahatsızlıkları: Juniperus oxycedrus L. subsp. oxycedrus (MARE 13985), Erodium cicutarium L. subsp.

cicutarium (MARE 13739), Satureja wiedemanniana (Lallem.) Velen. (MARE 14009), Thymus sipyleus Boiss.

subsp. rosulans (Borbâs) Jalas (MARE 13804), Viscum album L. subsp. albüm (MARE 13742, 13759, 14327,

14485, 14487), Crataegus tanacetifolia C. Koch (MARE 13970, 13984), Rosa canina L. (MARE 13982, 13989.

14493), Verbascum glomeratum Boiss. (MARE 14001, 14011), Vitis vinifera L. (MARE 14486)

SOLUNUM YOLU HASTALIKLARI

Bademcik: Rumex crispus L. (MARE 13987, 14008)

Nefes darlığı: Pinus nigra J.F. Arnold subsp. nigra var. caramanica (Loudon) Rehder (MARE 13993),

Tripleurospermum parviflorum (Willd.) Pobed.( MARE 13756), Satureja wiedemanniana (Lallem.) Velen. (MARE

14009), Thymus sipyleus Boiss. subsp. rosulans (Borbâs) Jalas (MARE 13804), Viscum album L. subsp. album

(MARE 13742, 13759, 14327, 14485, 14487), Malva neglecta Wallr. (MARE 13981, 14109), Crataegus microphylla C. Koch (MARE 13764), Crataegus tanacetifolia C. Koch (MARE 13970, 13984), Rosa canina L.

(MARE 13982, 13989. 14493), Eryngium campestre L. var. virens Link (MARE 14104, 14116), Urtica dioica L.

(MARE 13979, 13986)

Öksürük kesici: Glaucium grandiflorum Boiss. et Huet var. grandiflorum (MARE 13997), Cydonia oblonga Miller

(MARE 13972), Verbascum glomeratum Boiss. (MARE 14001, 14011)

Sinüzit: Ecballium elaterium (L.) A. Rich. (MARE 14582)

Zatürre: Tripleurospermum parviflorum (Willd.) Pobed.( MARE 13756)

ÜREME SİSTEMİ HASTALIKLARI

Kısırlık: Elaeagnus angustifolia L. (MARE 14007), Euphorbia macrolclada Boiss. (MARE 13758, 13999, 14003,

14110), Cyclamen coum Miller var. coum (MARE 14436), Ranunculus kotschyi Boiss. (MARE 13788)

DİĞER HASTALIKLAR

Güneş çarpması: Teucrium polium L. (MARE 14005, 14112)

Alerji: Teucrium polium L. (MARE 14005, 14112)

İştahsızlık: Teucrium polium L. (MARE 14005, 14112)

Uyuz: Populus x canescens (Aiton) Sm. (MARE 13978)

KAYNAKLAR 1. www. Kadışehri.bel.tr 2. www.tuik.gov.tr 3. Davis P.H.: Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 1-9, Edinburgh University Press,

Edinburgh, 1965-1985.

Kadışehri İlçe Merkezi Deveci Dağı’ndan görüntü

Yörenin bitki örtüsünden bir görüntü

Kadışehri Haritası

Cyclamen coum var.coum

Echium italicum

Satureja wiedemanniana

Salvia sclarea

Glaucium grandiflorum var. grandiflorum