18. Ve 19.yy’da 18. Ve 19.yy’da Osmanlı’da Osmanlı’da

YapılanYapılan Eğitim Eğitim

Reformları ve Reformları ve KarşılaştırılmasıKarşılaştırılması

Osmanlılar 18.yy’dan başlayarak imparatorluğun sonuna kadar süren uzun bir değişim süreci yaşamıştır. Bu dönemin en önemli yönlerinden biri de kültür ve eğitim hayatında ki yenileşme hareketleri olmuştur. Avrupai eğitimin ilk belirtileri Lale Devrinde Damad İbrahim Paşa’nın iktidarı,(1718-1730) ile başlamıştır. Osmanlı’nın Batı bilimini tanımasında ki en önemli vasıta 18.yy’ın ilk yarısından itibaren kurulmaya başlayan askeri, teknik, eğitim müesseseleri olmuştur. 18. ve 19.yüz yıllarda Osmanlı’nın yaptığı eğitim reformları üzerinde durduğumuzda arada hedef, sistem, plan, düşünce farklılıkları olduğunu görüyoruz.

18.yy Eğitim Reform Hareketleri18.yy Eğitim Reform Hareketleri 18. asırda Avrupa’da ortaya çıkan endüstriyel

gelişmeleri yakından takip edemeyen Osmanlı eski üstünlüğünü yitirerek hızla zayıfladı.

Lale devrine duyulan tepkiler ve savaşlarda art arda

alınan yenilgiler ıslahatların yönünü daha çok askeri alana çevirmiş ve askeri eğitim alanında çabalar sarf edilmiştir.

Dönemin padişahları olan l.Mahmut, lll. Mustafa,l.Abdülhamid ve lll.Selim eğitim alanında yenilikler ve düzenlemeler yapmıştır.

18.yy’ın ikinci yarısından itibaren Avrupa’nın çağdaş eğitim kuruluşlarından ilham alınarak modern mektepler açılmaya başlandı.

Osmanlı’da Batıya açılan ilk pencere olarak değerlendirilen söz konusu okullar daha sonra açılan modern okulların da temelini oluşturmuştur.

İmparatorluğun yenileşme hareketinin doğup gelişmesinde eski askeri kurumlardan Tersane-i Amire’nin önemli yeri olduğu müşahede edilmektedir.

* Modern gemi inşa tekniklerinin uygulanması * Mühendislik eğitiminin verilmesi * Modern tıp eğitiminin yapılması

gibi üç önemli yenileşme teşebbüsleri Tersane-i Amire’nin bünyesinde gerçekleşmiş ve böylece askeri eğitim sahasında yenileşme filizleri Tersane-i Amire’nin gövdesine aşılanarak başlatılmıştır.

Humbaracı Ocağının Humbaracı Ocağının

geliştirilmesigeliştirilmesi

Osmanlı askeri teşkilatı içinde Avrupa benzeri uygulamalar Osmanlı bilim ve eğitim hayatında yavaş fakat tedrici şekilde artan bir değişime yol açmıştır. Bu konuda ilk teşebbüs 1735 yılı başlarında Fransız asıllı humbaracı Ahmed Paşa nezaretinde kurulmuş Ulufeli Humbaracı Ocağı’dır.

Osmanlı Devleti’nin askeri teşkilatında humbara yapan ve bunu kullanan sınıfın bağlı olduğu ocak, dünyanın ilk havan topu sınıfıdır. Humbaracı ocağının ıslahı ilk Olarak Humbaracı Ahmed Paşa ve Sadrazam Osman Paşa’nın isteği üzerine gündeme geldi. Önce ıslah projesi hazırlandı ve ardından Üsküdar’da humbaracı ocağı kuruldu.

Bu ocakta geometri bilen hum-baracılar yetiştirmek amacıyla pratik talimlerin yanında geo-metri trigonometri balistik veResim gibi dersler gösterilmiş.

Kont de Bonnuval, İstanbul'da humbaracı sınıfının komutanlığına getirildi. Kont de Bonnuval, humbara yapımı ve atımının yanı sıra askerî yürüyüş ve talimlerde de Batı örneğini yerleştirmek istemiştir.

Haseki ve Bostancılardan zeki kişileri buraya öğrenci yazıldılar, ancak yeniçeriler bunu haber alıp kuşkulandıklarından 1736'da okul tatil

edildi.

• • Humbaracı ocağı sancağı

Hendesehane(1734)Hendesehane(1734) Sadr-ı A'zam Topal Osman Paşa tarafından yapılan teklif üzerine 1734

tarihinde Üsküdar'da Hendesehane veya adıyla ilk Mühendishane açıldı. Humbaracı Ahmet Paşa Hendesehanede matematik dersleri veriyordu.

Hendesehanede Pirîzade Mehmet Sait Efendi tarafından mühendislikte kullanılan çeşitli aletler yapıldı ve bu aletler öğrencilere çok faydalı oldu. Avrupanın ilk Mühendislik Okulu olan ve 1747'de kurulan "Ecole des Ponts et Chaussees"den 13 yıl önce açılan Hendesehane Yeniçerilerin karşı koyması üzerine kapatıldı.

1759 yılında Sadr-ı A'zam Koca Ragıp Paşa Hendesehane'yi (Humbarahane) Haliç'te Karaağaç'ta tekrar kurdu ise de bu okulda zamanla bir gelişme olmadı, III. Selim devrine kadar sönük bir şekilde devam etti.

Deniz ve kara mühendishanesi açılmış daha sonra buralar geliştirilmiştir. Macar asıllı Baron de Tott’un İstanbul’da istihkamcılık ve Avrupa kaynaklı yeni askeri tekniklerin aktarılması konusunda devlet hizmeti başka Fransız uzmanları da İstanbul’a çekmiştir

Baron de Tott 1776 ‘ya kadar kaldığı istanbul’da Osmanlı tersane ve tophanelerinde yeni tekniklerin uygulanmasında etkili olmuş,askeri teknik eğitim konusunda faaliyette bulunmuştur.

Mühendishane-i Bahri Mühendishane-i Bahri

Hümayun(1773)Hümayun(1773)

Çeşme deniz bozgununun verdiği sarsıntının da tesiriyle ihtiyaç duyulan donanma için, mühendis yetiştirmek üzere 18 Kasım 1773 da deniz subayı ve mühendisleri yetiştirmek için Kasımpaşa’da açılmıştır. Daha sonraları bu okula bazı Fransız hocalar da getirildi. Okulda en çok matematik ve tahkimat dersine önem veriliyordu.Eğitim dili Fransızca’dır. Osmanlı Devletinde gemi inşaiye mühendisleri kaptanlar, kartograflar gibi teknik elemanların hepsi bahriyeden yetişmişlerdir.

Mühendishane-i Berri Mühendishane-i Berri

Hümayun(1796)Hümayun(1796)

Deniz kuvvetlerine deniz subayı ve mühendisler yetiştirmesine paralel olarak kara kuvvetlerinin de yetişebilmesi için kara, topçu, ve istihkam subayları ve askeri mühendisler yetiştirmek üzere, Mühendishane-i Berri-i Hümayun’u kuruldu.

Bu dönemde ayrıca;

* İstihkam okulu açılmış, * Sürat topçuları ocağı kurulmuş, * Fransızca’dan matematik ve astronomi kitapları tercüme edilmiş, * Okullarda ve dairelerde Fransızca kullanılmış * Türkçe bilim dili haline getirilmiştir.

III. Selim, veliaht iken ihtilal öncesi Fransası’nın son kralı olan XVI. Louis ile mektuplaşmış ve ondan tavsiyeler almıştır. Deniz Mühendishanesi’nin yanında Humbarahane (1792) ile Mühendishane-i Berr-i Hümayun (1794) okulları açılmıs, bu okullarda ders vermeleri için basta Fransa olmak üzere birçokAvrupa ülkesinden yabancı uzmanlar getirilmiş ve Arapça’nın yanında Fransızca’da mecburi ders olarak okutulmaya baslanmıstır.

XVIII. Yüzyılın sonlarından itibaren askeri reformun ihtiyaçları yalnız yabancı uzmanların görevlendirilmesini değil, Batılı matematik ve diğer bilimsel eserlerin çevrilip basılması yolunu da açtı.

19.yy eğitim reformları19.yy eğitim reformları TIP EĞİTİMİMekteb-i Tıbbiye(1827)

ll.Mahmud tarafından açılan askeri okuldu ve gayesi orduya hekim yetiştirmekti. Eğitim dili Fransızca idi 1847 de sınıf öğrencilerinin bir kısmı Viyana Tıp Fakültesine gönderilip orada imtihan edildi ve böylece Avrupa tıp fakülteleri ile eşitliği kabul edilmiş oldu.

DİL EĞİTİMİTERCEME ODASI(1921) Bab-ı Ali’de terceme odasının kurulması tıbbiyedeki Fransızca öğrenimini sivil sektöre yaydı. Terceme odasının ardından lisan mektepleri kuruldu ve burada Fransızca’dan başka İngilizce, Almanca, İtalyanca, Yunanca, Arapça, Farsça okutuluyordu. Bu dil okulu memurlara mahsustu.

Mekteb-i Harbiye (1834)   Askeri teknik eğitim alanında II. Mahmut döneminde tesis edilen okulların sonuncusu 1834’de açılan Mekteb-i Ulum-ı Harbiye’dir. Eğitime başladığı 1836 yılından itibaren bu okulun ilk hocaları mühendishane mezunları ordudan yetişen subaylar ve yabancılardan oluşuyordu.

Harbiye ve Harbiyeliler, II.Meşrutiyet, Balkan savaşları ve I. Dünya Savaşı sürecinde Türk Siyasi hayatında üstlendikleri rolle Osmanlı Devletinin kaderine egem olmuşlar ve topluma yön vermişlerdir.

Tanzimat’tan sonra Batı tarzı eğitim ve öğretim başlıca eğitim haline geldi ve ananevi şekiler, medreseler, cami dersleri,tamamen ikinci ve yan plana düştü. Batı ile ilişkiler artınca bu ilişkiler ve bu ilişkilerin getirdiği yeni farklı ve çatışan fikir ortamında eğitim sistemi ile 3 farklı karakterleri temsil eden gruplar ortaya çıktı. Bunlar; 1)Geleneksel eğitimciler 2)Batıcılar 3)Sentezci grup

Rüşdiye Mektepleri

ll.Mahmud tarafından açılan ortaokullardır. II. Mahmud, diğer reformlarında olduğu gibi eğitim reformunu da eski eğitim kurumlarından ayrı bir yapıda yeni bir müessese olarak düşünmüş ve onu hükümet içinde, kendine daha yakın ve bağlı olan bir bakanlık bünyesinde, Nafia Nezareti yönetiminde yapmayı tasarlamıştır.

1858 de açılan inas rüşdiyeleri ise kızlar için öğrenim veren ortaokullardır.

• Darülmaarif:

Dönemin rüştiyelerinden daha ileri bir öğretim metodu ve müfredat programı uygulanması amaçlanan ve Darülfünun’a hazırlık oluşturması maksadıyla uygulana gelen klasik müfredata ek olarak bu okulun müfredatına aritmetik, geometri, felsefe, astronomi, coğrafya gibi pozitif bilimlere ilişkin dersler konulmuştur.

İdadiler

Tanzimat dönemi başında, askeri ve mesleki-teknik yüksek öğrenim kurumlarına ortaöğretim seviyesinde öğrenci hazırlayan ilk idadiler 1845’te İstanbul ve Bursa’da açılmıştır.

Sultaniler

Ortaöğretim kuruluşları olarak düşündüğümüz ikinci kademe okul ise sultanilerdir. Tanzimattan sonra rüşdiyeler yüksek okullara iyi öğrenci yetiştiremiyordu. Batı kültürüyle aydın bir sınıfın oluşması düşüncesiyle 1868 de Galatasaray’da kışla olarak inşa edilmiş olan bir binada Mekteb-i Sultani” açıldı. Fransız liselerine benzeyen Mekteb-i Sultani’nin öğrenim süresi 5 yıldı. İdareci ve öğretmenlerin çoğu Fransızdı. Osmanlılık fikrinin aşılanması için uygulama sahası olarak açılan bu okul, 1877 yılına kadar Türk ve Müslümanlardan ziyade gayrimüslim çocukların işine yaramıştır.

 

• Darülmuallimin ve Darülmuallimat Osmanlı Devletinde profesyonel öğretmen yetiştirme düşüncesi

ilk defa rüştiyelerin açılmasından sonra gündeme gelmiştir. Tanzimatın ilk yıllarında rüşdiye mekteplerinin sayısı oldukça

çoğaldığından bu mekteplere öğretmen yetiştirilmesi gayesiyle 16 Mart 1848 tarihinde Fatih’te bir Darülmuallimin açılmıştır.

İlk kız rüştiyelerinin kurulmasından yaklaşık sekiz yıl sonra, 1870’de bayan öğretmen yetiştirmek üzere İstanbul’da bir darülmuallimat açıldı.

Mülkiye Mektebi 

Reformların başarılı olması için yetenekli idarecilere çok fazla ihtiyaç vardı. Bu ihtiyaç mülkiye mektebinin açılmasında birinci derecede belirleyici olmuştur. Bugün ki siyasal bilgiler fakültesidir. Tanzimat döneminin başından itibaren geleneksel Osmanlı yargıçları olan kadıların idari, adli ve beledi fonksiyonlarını üstlenmeye başlayan taşradaki belirli meslek memurlarını ve özellikle yöneticileri eğitmek üzere İstanbul’da 1859’da kurulan mülkiye mektebi, Osmanlı İmparatorluğunda ki modern askeri ve mesleki-teknik yüksek öğrenim okulları dışında, ilk sivil kurum olarak kabul edilebilir.

 •Meslekî Kurumlar

* 1874′te Sultani Mektebi’nde bir sınıf ayrılarak Hukuk Mektebi açıldı. * Tarım alanında ilk okul Amelî Ziraat Mektebi oldu (1847). * Orman Mektebi (1870) ve Bursa’da Koza Okulu açıldı. * Tanzimat dö neminde önem kazanan Telgrafçılık Okulu açıldı. * Niş ve Rusçuk’ta yetim ço cuklara sanat öğretmek için Islahhaneler açıldı. * ilk Si vil Tıp Okulu 1866′da, Eczacı Okulu 1867′de açıldı. * Heybeliada’da Kaptanlık Okulu açıldı (1870). * Sanayi Mektebi kuruldu

Darülfünun

İlk kurulma fikri Tanzimat döneminde devletin ihtiyaç duyduğu yeni tip bürokrat yetiştirmek için ortaya atılmıştır ve 19 yy ortalarında bu konuda teşebbüsler başlamıştır. Matematik ve fen bilimleri ders ve konferans şeklinde öğrenci ve halka sunulmuştur.Üniversite niteliğindedir.

Azınlık okulları Türk eğitimi ile paralel olarak Hristiyan azınlıkların okulları da çok arttı. Bunlar Maarif nezaretinin kontrolleri altında kendi dilleriyle öğrenim yapabiliyorlardı.

Yabancı okullar Özellikle Fransa’dan kovulan bazı tarikatler, Osmanlı topraklarında Hristiyan nüfusun bulunduğu yerlerde Türk hükümetinin izniyle her derece okul açabiliyorlardı. Türkler de bu okullara dil öğrenmek maksadıyla gidiyorlardı.(Halide Edip Adıvar ,İsmail Hami Danişmend, Halid Ziya Uşaklıgil, Adnan Menderes…) Yabancı okulların ilk gayesi ise kendi mezheplerini yaymak, milletlerinin kültür propagandasını yapmaktı.

İDARİ MÜESSESELER 1)Encümen-i Daniş:

Encümen-i Daniş adlı meclis 1851 yılında inşaatı devam eden Darülfünun için ders kitabı hazırlanması amacıyla kurulmuş; ancak Darülfünunda 1863 yılında derslere başlandığında bu müessese tarafından bu okulda(üniversitede) okutulmak üzere hiç bir kitap hazırlanmadığı görülmüştür.

• Ünlü tarihçi Lewis Encümen-i Daniş üzerine şu tespitleri yapmaktadır:

“Encümen-i Daniş önce 1845 Maarif Meclisinde tavsiye edilmiş ve 1851’de bir İrade-i Seniye ile kurulmuştur. Açıkça Fransız Akademisi’ni örnek almış olan bu kurulun 40 üyesi Türk olmak şartıyla ve Hammer, Bianchi ve Redhouse gibi Avrupalı şarkiyatçılar da dahil olmak üzere bir çok muhabir üyesi vardı.... Encümenin çalışması zamanın siyasal kararsızlığı ile engellendi ve 1862 yılında bir kaç kitabı yayınlamaktan fazla bir şey başarmaksızın tarihe karıştı.

• 2) Meclis-i Maarif-i Umumiye:

Abdülmecit 19845’de eğitimin temel amacını ve önemini vurgulayarak bir Maarif Meşveret meclisi kurduğunu açıkladı Bu meclisin 1846’da verdiği bir raporda Meclis-i Maarif-i Umumiye adıyla daimi bir meclis kurulması teklif edildi ve bu meclis hemen kurularak 1847’de Maarif-i Umumiye Nezaretine çevrildi. Bu nezaret din ilimlerine yeniden vurgu yapmakla birlikte ulemanın dışındaki öğretmenleri ve ders programlarıyla yeni okulların yolunu açması bakımından geçiş ve değişim sürecinde rol alıyordu. Bu arada bu nezaretin adı da 1857 yılında Maarif Nezareti şekline dönüştürüldü.

3) Meclis-i Muhtelit-i Maarif...

Eğitimden, din ve mezhep ayrımı yapılmaksızın bütün halkın yararlanması esasının kabulüyle birlikte teb’adan her milletin kendi mekteplerini yapmaları, öğretim yöntemleri ve hocalarının seçimini görüşmek üzere teb’a temsilcilerinin katılacağı bir meclis-i muhtelitin kurulması kararlaştırıldı. Meclis-i Muhtelit’in kurulması üzerine Meclis-i Maarif’le birlikte maarif alanında meclislerin sayısı ikiye yükseldi.

18.yy eğitim reformlarına baktığımızda bu yüzyılın sonuna kadar hakim olan düşüncenin eskiyi ihya ederek yeniden yapılandırma çabası yerini 19.yy’da söylem aynı olsa da yeni bir düzen yaratma düşüncesine bırakmıştır.

18.yy’da kaybedilen topraklar ve giderek güçsüzleşme sebebiyle reformların genel konsepti askeri alanda yeni teknik ve metotlar etrafında güçlü bir ordu ve donanma oluşturmaktı. Bu dönemde buna alt yapı olarak görülen eğitime ağırlık verildi.19. yy da Tanzimat aydınları Batılı devletler ile arada uçurumların oluştuğunu görerek geri kalmışlığın sebebini eğitim ve kültür kurumlarının yetersizliğinde aramışlarıdır.

18.yy da yenileşme hareketleri mevcut kurumların bünyesinde yapılmaya ve zamanla geliştirilmeye çalışılmış ancak aynı sabır 19.yy’da gösterilmemekle birlikte merkezi otorite

pragmatist, popülist ve günü kurtarmaya yönelik çalışmıştır.

18.yy da devlet kendi misyonunu kaybetmemek için kendi dışında olan bir modele göre yapısal bir düzenlemeye girmiş ve böylece kutuplu bir yapının oluşmasına sebebiyet vermiştir.

Aynı kutuplu yapıyı 19.yy dada görmek mümkündür. Hatta 19.yy da öğretimde birlik olmadığından halk beslendiği kaynaklardan etkilenerek farklı düşünce, ideal ve dünya görüşüne sahip insanlar yetişmiş bu zıtlıklarda toplum içerisinde olumsuzluklar yaratmıştır.

18yy da azınlık okulları dikkat çekmezken 19.yy da azınlık ve yabancı okulların sayısı ciddi miktarda fazladır. Öyle ki 18.yy da olmayan Bulgar ilkokullarının sayısı 19 yy da bini bulmuştur.

Eğitim sistemi 19.yy da tek elde toplanmaya çalışılmış bu amaçla idari müesseseler kurulmuştur ancak 18 yy da böyle bir çaba görülmemektedir.

19 yy da ll.Mahmud döneminde Avrupa’ya ilk kez talebe gönderilmiş Fransa’da ise Türk okulu açılmıştır.

18.yy da eğitimde laikleşme çabaları görülmezken 19.yy da eğitim Aydınlanma Çağı’ndan ve akılcı düşünceden etkilenmiş ve laikleşmeye gidilmiştir. Ders programları ders kitapları bu doğrultuda yeniden düzeltilmiştir ve Din dersi, Arapça ve Farsça’nın ağırlığı derslerden azaltılmıştır.

19. yy da reformlarla birlikte gayrimüslimlerin müslümanlarla aynı okullarda aynı imkanlarla okutulmaları kalmamış özellikle darülfünun gibi okullarda dikkat çekecek şekilde gayrimüslimlere burslar sağlanarak onlar imtiyazlı hale getirilmiştir.

18.yy reformları ulema-yeniçeri engeline takılmıştır ancak 19.yy da Avrupa’dan getirilen yeniliklere itiraz olmamıştır.

19.yy da getirilen eğitim öğretim zorunluluğu ile birlikte eğitim oranı ve özellikle okuyan kız çocuğu sayısı artmıştır.

Sonuç olarak;Sonuç olarak; 18. ve 19. yy lar da eğitim reformları arasında benzerliklerin yanında bariz farklar görünse de bir amaç ortaklığı mevcuttur. Bu dönemde, sosyo-kültürel dönüşümün neticesinde Osmanlı kendi dışındaki Batı realitesini fark etmiş ve akabinde sosyal dönüşümü sağlayabilecek nesillerin modernitenin evrensel kodu olan Batı mentalitesiyle şekillendirilerek oluşturmaya çalışmıştır.

Kaynakça Kaynakça • AKŞİT,B.(1991)Türkiye’de İslami Eğitim, Sarmal Yayınevi,ss;99-131,İstanbul• AKYÜZ,Y.(1997),Türk Eğitim Tarihi, Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul• BİRİNCİ,A.;GÜZEL,H.C (Edt.)(2002).Genel Türk Tarihi Ansiklopedisi,Yeni

Türkiye Yayınları, Ankara• DAVİSON,R.(1997),Osmanlı İmparatorluğunda Reform, papirüs yayınları,

Ankara• Fatma Ürekli,’’Tanzimat Dönemi Osmanlı Eğitim Sistemi ve

Kurumları’’Sosyal Bilimler Dergisi ss:382-403• İHSANOĞLU,E(1992)Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve

Eğitim Anlayışı,150.yılında Tanzimat, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları

• LEWİS,B(1991),Modern Türkiye’nin Doğuşu; Çev. Metin KIRATLI,TTKB, Ankara

• ORTAYLI,İ(2000).İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İletişim Yayınları, İstanbul• Osmanlı Dünyası’nda Bilim ve Eğitim Milletler Arası Kongresi, Nisan

1999,İstanbul• ÖZTUNA,Y.(1999),Osmanlı Tarihi,Ötüken,İstanbul,ss:172-200• ÜLKEN,H.Z(1999).Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları,

İstanbul

Hazırlayan

Özlem akbaba