okoliczności powstania planów i map zamościa od xvii do xx ...ppk.net.pl/artykuly/2006303.pdf ·...

Polski Przegląd KartograficznyTom 38, 2006, nr 1, s. 233–245

Z a r y s t r e ś c i . W artykule omówiono historię i okoliczności powstania planów i map Zamościa oraz przedstawiono sylwetki autorów tych dzieł – kartogra-fów wojskowych, geometrów Ordynacji Zamojskiej i architektów miejskich.

S ł o w a k l u c z o w e : historia kartografii, plany miast, Zamość

1. Wprowadzenie

Ważnym wydarzeniem naukowym 2005 roku była konferencja zorganizowana w Zamościu z okazji 400-lecia śmierci założyciela miasta Jana Zamoyskiego (zmarłego 3 czerwca 1605 r.). Uczestniczyło w niej około 300 osób z kraju i zagranicy reprezentujących różne dziedziny naukowe. Wśród wygłoszonych kilkudziesięciu referatów dwa dotyczyły kartografii (M. Sirko2005, J. Żygawski 2005). Oczywiście nie wy-czerpały one tematu kartografii zamojskiej.

Opracowania kartograficzne są nie tylkoinwentaryzacją istniejącego stanu, ale także informacją o wzajemnym usytuowaniu ele-mentów, zaś legenda jest objaśnieniem i uzu-pełnieniem informacji wynikającej z treści map. Celem artykułu jest pokazanie ogromnego wkładu, jaki wnieśli w poznawanie wciąż badanej historii „Miasta Arkad” w wiekach XVII–XX twórcy map – kartografowie wojskowi, geometrzy ordy-naccy i architekci miejscy.

2. Plany i mapy Zamościa w literaturze

Problematyka dotycząca prezentacji Zamościa na mapach zaistniała w fachowej literaturze dość wcześnie. Pierwszy katalog planów miasta

JAKUB ŻYGAWSKIArchiwum Państwowe w Zamościu MIECZYSŁAW SIRKOZakład Kartografii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin

Okoliczności powstania planów i map Zamościa od XVII do XX wieku oraz sylwetki ich autorów

opracowali w 1936 r. S. Herbst i J. Zachwatowicz. Zawiera on 43 pozycje datowane od początków XVII do końca XIX wieku, wchodzące w skład zasobów archiwów krajowych i zagranicznych, bibliotek, a także kolekcji prywatnych. Mapy pobieżnie scharakteryzowano pod względem technicznym (wymiary, skala, rok sporządzenia i autor) oraz merytorycznym (elementy treści).

Po II wojnie światowej kilkanaście planów Zamościa zostało opublikowanych w zeszycie II (J. Kazimierski, D. Warecka 1953), IV (W. Trze-biński, T.P. Szafer 1957) i VI (A. Liczbiński, B. Ufnalewski 1962) „Ilustrowanego Katalogu Źródeł Kartograficznych do Historii BudowyMiast Polskich”. Pochodzą one ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie, Niemieckiej Biblioteki Państwo-wej w Berlinie i Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. Nadto w wydaw-nictwie Biblioteki Muzealnictwa i Ochrony Za-bytków zostały opublikowane dwa plany z XVIII i XIX w. ze zbiorów Biblioteki im. Czartoryskich w Krakowie oraz jeden z 1823 r. z akt Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, przechowy-wanych w AGAD w Warszawie.

Istotną rolę w popularyzacji naukowej zaso-bów kartograficznych Zamościa pełnią dwieprace A. Pawłowskiej-Wielgus (1971, 1980). Pierwszą jest Inwentarz materiałów kartogra-ficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiej zeZwierzyńca 1786–1941 (1971), znajdujących się w zasobie lubelskiego Wojewódzkiego Archiwum Państwowego, obejmujący głównie mapy jednostkowe i sytuacyjne terenów ordy-nackich. W zbiorze 2241 map znalazło się również kilkadziesiąt planów miast, z czego

234 Jakub Żygawski, Mieczysław Sirko

osiem nieuwzględnionych dotąd w żadnych pu-blikacjach dotyczących planów Zamościa. Ob-szerny wstęp do Inwentarza… przybliża dzia-łalność ordynackiej służby geodezyjnej, naz-wiska głównych geometrów i mierniczych oraz zawiera ogólną charakterystykę sporządzanych przez nich opracowań kartograficznych.

Okazją do przygotowania drugiej publikacji – Plany i mapy Zamościa z XVII–XX wieku (1980) było przypadające w 1980 roku 400-lecie lokacji miasta. Stanowiący część publikacji Katalog planów i map Zamościa jest dotychczas naj-obszerniejszym inwentarzem zamojskiego za-sobu kartograficznego. Wśród 94 uwzględnio-nych planów i map znalazły się zarówno opracowania, które były już wcześniej pod-dawane analizie (m. in. przez S. Herbsta i J. Za-chwatowicza), jak i dotąd nieznane. Materiały pochodzą z zasobów Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Instytutu Geografiii Przestrzennego Zagospodarowania oraz In-stytutu Sztuki PAN w Warszawie, wojewódzkich archiwów państwowych w Krakowie, Lublinie i Zamościu, Biblioteki im. Czartoryskich w Kra-kowie, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie, a także zamojskich urzędów.

Należy również wspomnieć o 16 rękopiś-miennych planach Zamościa i jego części, zestawionych w obszernym katalogu planów miast w polskich archiwach państwowych, opracowanym pod kierunkiem A. Tomczaka (Plany miast ... 1996).

Opracowane dotychczas indeksy map i planów Zamościa nie są ostatecznie zamknięte. Co pewien czas dowiadujemy się o przypadkowo odnalezionych mapach, urzędowych planach ewidencyjnych lub odrysach. Jednocześnie po-jawiają się nazwiska wykonawców, których nie znano lub nie przypisywano im autorstwa znanych już materiałów. Z pewnością istnieją jeszcze niepoznane opracowania kartograficz-ne Zamościa, wciąż oczekujące na analizę, ukryte w archiwach zagranicznych.

3. Wykonawcy map i planów Zamościa

Jednym z celów niniejszego artykułu jest przy-bliżenie sylwetek wykonawców planów i map Zamościa. Zebrane materiały uporządkowano chronologicznie, a następnie zgodnie z przyję-tą przez innych autorów periodyzacją (S. Herbst i J. Zachwatowicz 1936, W. Przegon 1995, A. Kędziora 2000) podzielono na okresy, których

granice wyznaczają daty istotne dla historii miasta.

Znaczna część opracowań kartograficznychZamościa jest anonimowa. W przypadku niektórych można domyślać się wykonawców – chodzi tu głównie o XIX-wieczne plany twierdzy zamojskiej sporządzane przez mierniczych wojskowych.

Szeroki przekrój zawodowy autorów map przekonuje, że większość z nich wykazywała się fachowym podejściem do ich opracowa-nia. Należy tu wymienić wykonawców planów z dwóch okresów: 1772–1809 i 1809–1866. Byli oni wykształconymi oficerami wojskowymi –inżynierami, topografami i geometrami – dowo-dzącymi garnizonem twierdzy w Zamościu.

W drugiej połowie XIX wieku nastąpiło szczególne nasilenie działalności topografów i geometrów zatrudnionych w Ordynacji Za-mojskiej. Od początku XX wieku aż do wybuchu II wojny światowej plany Zamościa, będące uzupełnieniem opracowań architektoniczno-urbanistycznych, wykonywali inżynierowie ar-chitekci, geometrzy i konserwatorzy zabytków.

Najmniej informacji na temat działalności autorów planów dotyczy najstarszych opraco-wań Zamościa. Powodem jest mała liczba znanych planów miasta z XVII wieku, nie wspominając już o całkowitym braku doku-mentacji kartograficznej z końca XVI wieku,a więc z czasów lokacji Zamościa. Najstarsze opracowania są w rzeczywistości widokami aksonometrycznymi miasta, zamieszczonymi w formie reprodukcji w różnych wydawnictwach, stąd autorzy owych „obrazów” są dotąd nieznani.

W przypadku XIX-wiecznych materiałów kartograficznych wykonawcami były często-kroć osoby powszechnie znane, które zapisały się w historii regionu i kraju (m. in. gen. M. Hauke, inż. J. P. Lelewel, J. Zachwatowicz) a nawet Europy (gen. J.Ch. Mallet-Malletski). Byli wśród nich także przedstawiciele różnych narodowości, m. in. Francuzi, Szwedzi, Niemcy i Rosjanie. Dlatego w wielu przypadkach zdo-bycie informacji biograficznych o takich au-torach i o ich działalności kartograficznej jestutrudnione.

Zebrane materiały uporządkowano i podzie-lono na następujące pięć okresów: 1580–1700, 1700–1772, 1772–1809, 1809–1866 oraz 1867–1939.

235Okoliczności powstania planów i map Zamościa od XVII do XX wieku

3.1. Okres 1580–1700

Na lata 1579–1648 przypada podstawowy okres budowy i organizacji miasta (W. Przegon 1995). Zrealizowano wówczas wszystkie założenia zaplanowanej przez Jana Zamoys-kiego i Bernarda Morando inwestycji – stworzo-no wielofunkcyjną strukturę miasta, które stało się ważnym ośrodkiem gospodarki, nauki i kultury, silną twierdzą i rezydencją magnac-ką. Druga połowa XVII wieku to czas wojen i najazdów, niszczenia i odbudowy przedmieść, płacenia kontrybucji oraz inwestycji budowla-nych wewnątrz murów.

Ten bogaty w wydarzenia okres dziejów Zamościa powinien być szczególnie udoku-mentowany. Tymczasem zarówno S. Herbst i J. Zachwatowicz (1936), jak i A. Pawłowska-Wielgus (1980) wymieniają w swoich spisach zaledwie cztery opracowania, z których dwa są rzutami aksonometrycznymi wzorowanymi na tzw. Planie Brauna, opublikowanym w VI tomie dzieła G. Brauna i F. Hogenberga Civitates orbis terrarum, wydanym w Kolonii w 1618 roku (ryc. 1). Ten miedzioryt (46×35 cm) jest naj-starszym znanym wyobrażeniem Zamościa z pierwszego okresu jego istnienia, także obecnie najbardziej rozpowszechnionym w róż-nego rodzaju publikacjach, przewodnikach, a nawet na znaczkach pocztowych i monetach. Dzieło nie ma oznaczonej skali i dokładnej orientacji, zawiera także błędy sytuacyjne (J. Żygawski 2005).

Plan Brauna, pomimo iż został wymieniony w obu podanych wyżej inwentarzach, nie zos-tał sklasyfikowany jako mapa (brak numeruinwentarzowego), lecz jako widok ogólny. Na jego podstawie powstały dwa XVII-wieczne plany. Pierwszy z nich umieszczono w dziele J. Sandrarta Des Königsreich Pohlen Lands Staats und Zeit Beschreibung… (Saltzbach 1689), drugi zaś autorstwa [Françoisa] de la Pointe’a – paryskiego sztycharza map dzia-łającego w latach 1666–1690, przedstawia za-rys fortyfikacji miejskich. Jest to jedyny znanyz imienia i nazwiska współautor planu Zamoś-cia opracowanego w omawianym okresie.

Za najstarsze opracowanie kartograficzneZamościa uznawany jest Plan Rynku (brak skali) datowany na lata 1603–1604 (A. Pawłowska-Wielgus 1980), przedstawiający schematyczny rysunek Rynku Wielkiego z ulicami i podziałem własnościowym parceli przyrynkowych. Autor opracowania pozostaje nieznany.

Za najwierniejsze powstałe w tym czasie opracowanie kartograficzne Zamościa uważanyjest sztych opublikowany w dziele Jonsaca Histoire de Stanislas Jabłonowski (Lipsk 1774). Plan ten (1:4000) ma legendę oraz dokładnie przedstawia zarys fortyfikacji miejskich z bas-tionami i bramami, zabudowę kwartałów z wy-różnieniem ważniejszych budowli, sieć ulic i rynków oraz sieć wodną z zalewami. Według S. Herbsta i J. Zachwatowicza (1936) pokazuje on stan twierdzy z połowy XVII w., natomiast T. Zarębska (1980) datuje opracowanie na czas nie późniejszy niż rok 1694.

Brak materiałów kartograficznych z omawia-nego okresu poważnie uszczupla stan wiedzy, zwłaszcza że brakuje dokumentacji dotyczącej rozplanowywania Zamościa na gruntach wsi Skokówka, a także pierwotnej zabudowy przed-mieść, dwukrotnie spalonych przed oblężenia-mi twierdzy w latach 1648 i 1656. Źródła pisane wskazują na duże prawdopodobieństwo istnie-nia planu Zamościa z okresu lokacji. A. Paw-łowska-Wielgus (1980) przytacza zdanie z listu przebywającego w Wilnie (1579 r.) Jana Za-moyskiego do Macieja Topornickiego, podsta-rościego zamechskiego, nadzorującego z ra-mienia hetmana budowę miasta, z którego jednoznacznie wynika istnienie wstępnego planu projektowanego miasta. Problematyczną kwestią jest przypisanie autorstwa owego pla-nu projektantowi i wybitemu architektowi Za-mościa Bernardo Morando, czego jednak nie można wykluczyć.

3.2. Okres 1700–1772

Okres ten obejmuje niespokojne dla miasta lata wojny północnej (1700–1721), upadek jego silnej pozycji gospodarczo-militarnej oraz czas dzielenia losu chylącej się ku upadkowi Rzeczypospolitej. Zamość wprawdzie niewiele ucierpiał z powodu wojny (spalenie przedmieść w 1703 r.), jednak twierdza straciła opinię for-tecy nie do zdobycia (opanowana bez walki przez Szwedów). Miasto cierpiało z powodu kontrybucji nakładanych przez wojska szwedz-kie i saskie (W. Przegon 1995). Pomimo tego, do czasu pierwszego rozbioru (1772 r.) trwały prace budowlane, stanowiące drugą fazę kształ-towania układu przestrzennego Zamościa.

A. Pawłowska-Wielgus (1980) w swoim in-wentarzu podaje informację o trzech, a S. Herbst i J. Zachwatowicz o czterech opracowaniach kartograficznych z omawianego okresu. Acz-


kolwiek autorzy map pozostali anonimowi, jest wielce prawdopodobne, że ich wykonawcami byli oficerowie lub mierniczy wojskowi armiiszwedzkiej i oddziałów saskich oblegających Zamość w okresie wojny północnej. Wskazuje na to treść opracowań, zawierająca dokładny zarys fortyfikacji z profilem wałów.

W roku 1704 powstał jeden z dokładniejszych planów twierdzy zamojskiej tamtego okresu, noszący tytuł Zamojsc. Hwilken Hans Kongi May Konung Carl den XII… (ryc. 2). Wykonali go Szwedzi, którzy pod wodzą króla Karola XII 30 września 1704 roku zajęli bez walki pozbawioną

dostatecznej liczby obrońców twierdzę. Praw-dopodobnie podczas kilkudniowego pobytu wojska w obrębie murów, dokonano pomiarów miasta ze szczególnym uwzględnieniem urzą-dzeń obronnych. Plan wykonano w skali ok. 1:4000 z orientacją SSW, pokrywającą się z osią bastionu VI. Treść planu stanowi obrys urządzeń obronnych z fosą i zalewami, kwartały zabudo-wy z wyszczególnieniem ważniejszych budowli, dokładnie odwzorowany teren pałacowy z og-rodem oraz pozbawione zabudowy tereny spa-lonych przedmieść. Pod planem umieszczono rysunek elewacji i przekrój bastionu V oraz widok

Ryc. 2. Szwedzki plan i widok Zamościa z 1704 rokuFig. 2. The Swedish plan and view of Zamość from 1704


panoramiczny Zamościa zgodny z orientacją mapy (widok od strony północnej na „szpic” bastionu VI).

Pozostałym opracowaniom okresu 1700–1772 przypisuje się autorstwo niemieckie. Jako pierwszy powstał bliżej niezidentyfikowany plan,datowany na pierwszą połowę XVIII w. (1720?), bez podanej skali i nie opatrzony tytułem. Treść planu to obrys fortyfikacji bez zabudowy miejs-kiej, a także profil wałów. Pomiaru urządzeńobronnych dokonano zapewne na przełomie 1715 i 1716 r., kiedy wojska saskie podstępem zajęły miasto.

Prawdopodobnie około roku 1740 powstały dwie kopie owego planu, z których jedną za-mieszczono w zbiorze planów J. J. M. Fürs-tendorfa. Wykonane w skali 1:2150 opracowa-nie przedstawia fortyfikacje Zamościa.

Warto w tym miejscu przypomnieć postać Jana Kantego Siarczyńskiego (1731–1762), zamojskiego malarza i sztycharza drukarni aka-demickiej. J. K. Siarczyński nie tylko był auto-rem polichromii, obrazów i ilustracji książko-wych, ale także mapy (1759 r.) okolic twierdzy zamojskiej (A. Kędziora 2000). Mapa, ujęta nieco perspektywicznie, obrazuje jak Zamość

jest „atakowany” przez Lwów i inne miejscowoś-ci, gdzie usadowiły się kolegia jezuickie i pijars-kie (J. Kowalczyk 1984).

3.3. Okres 1772–1809

W wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej Za-mość znalazł się w granicach królestwa Galicji i Lodomerii monarchii habsburskiej. W latach 1772–1809 panowanie zaborcy miało cechy okupacji wojskowej. Pochodzące z tego okresu plany archiwalne pokazują miasto otoczone fortyfikacjami bastionowymi, układ przedmieśćoraz przebieg tzw. wałów szwedzkich (W. Prze-gon 1995).

A. Pawłowska-Wielgus wymienia w swoim inwentarzu (1980) dziewięć opracowań, z któ-rych sześć jest autoryzowanych. Najważniej-szą cechą tych planów jest wierne pokazanie urządzeń obronnych twierdzy zamojskiej w os-tatnim okresie przed jej wielką przebudową, której dokonano po roku 1809.

O wykonawcach planów miasta z okresu zaboru austriackiego brak jest dokładniejszych informacji. Prawdopodobnie byli oni oficeramilub geometrami i mierniczymi pracującymi na

Ryc. 3. Austriacki plan Zamościa F. Buzogánego z 1772 rokuFig. 3. The Austrian plan of Zamość by F. Buzogány from 1772


zlecenie armii. Sposób wykonania planów oraz dokładne odwzorowanie elementów treści (zwłaszcza fortyfikacji i zabudowy) jednoznacz-nie potwierdzają te przypuszczenia.

Pierwszy znany plan Zamościa czasu zaboru austriackiego, autorstwa F. Buzogánego, powstał w roku 1772 (ryc. 3). Sporządzony w skali ok. 1:3000, przedstawia miasto z obwodem for-tyfikacji, zabudową wewnątrz murów, siecią ulici rynków oraz podmokłymi terenami wokół twierdzy.

W tym miejscu należy wspomnieć o mapie Zamość z przedmieściami i przyległościami… (1774 r.), wykonanej przez anonimowego auto-ra. Przedstawia ona twierdzę wraz z zabudową wewnątrz murów, zabudowę przedmieść, sieć drogową, wody i rzeźbę terenu zobrazowaną metodą kreskową. Legendę i podpisy spo-rządzono w języku polskim, co może wskazy-wać na pochodzenie wykonawcy.

W roku 1775 powstał Plan der befestigen Stadt Zamość… M. Johanna Derichsa, wykona-ny w skali 1:7400, nawiązujący pod względem treści do poprzedniej mapy.

Za najdoskonalsze kartograficzne opraco-wanie Zamościa do XIX w. uważany jest powstały w 1777 roku plan noszący tytuł: Erstes Zeichnungs-Blatt. Plan von der Festung Novi Zamość in der Königreich Galizien nebst der um selbe auf 6, bis 700 Klaftern liegende Gegend (ryc. 4). Ten wykonany w skali 1:1700 wielko-formatowy (200×200 cm) plan bardzo szcze-gółowo prezentuje twierdzę, zabudowę przed-mieść oraz urządzenie terenu (zieleń ogrodo-wą, parki, manufaktury itp.), siatkę dróg i placów, sieć wodną oraz rzeźbę terenu przedstawioną metodą kreskową. Autorem opracowania jest inż. kapitan [?] Haillmann.

Kolejnymi znanymi autorami planów Zamoś-cia okresu austriackiego są Jean de Gruss oraz Michael Kandlbinder. Sporządzone przez nich opracowania (druga połowa XVIII w.) przed-stawiają twierdzę zamojską z urządzeniami obronnymi. Podobny charakter mają wymie-nione przez A. Pawłowską-Wielgus (1980) dwa anonimowe plany fortecy wykonane w tym sa-mym czasie zapewne przez oficerów austriac-kich. Mają one jednak bogatszą treść, m. in. przedstawiono zarastający mniejszy zalew i pro-fil murów miejskich.

Ostatnim wykonawcą zamojskiego planu te-go okresu był [?] Hołub. Wymieniany m. in. dwukrotnie przez A. Pawłowską-Wielgus (1971 i 1980) oraz S. Herbsta i J. Zachwatowicza

(1936), pełnił ważną funkcję geometry ordy-nackiego (naczelnego?). Hołub sporządził bar-dzo szczegółowy plan pt. Rys Pałacu Za-moyskiego Ogulny Podług swojego Rozkładu odrysowany Dnia 26 czerwca 1801 roku (1:500 – podziałka transwersalna miary 100 sążni wiedeńskich) przedstawiający zachodnią część miasta w obrębie murów – teren pałacowy z budowlami, bastiony III i IV oraz dokładne rozplanowanie zespołu ogrodowo-parkowego.

3.4. Okres 1809–1866

Lata 1809–1866 można uznać za schyłkowy okres istniejącej dotąd formy miasta. Powiąza-ne ze sobą dwa elementy układu Zamościa: fortyfikacje oraz zespół pałacowo-miejski, za-częły żyć odrębnie. Przez 57 lat dominująca stała się funkcja wojskowa (W. Przegon 1995).

Okres ten obfituje w opracowania kartogra-ficzne twierdzy zamojskiej, wykonywane przezwojskowych kartografów, topografów, geome-trów i mierniczych, pełniących często wysokie stanowiska w miejscowym garnizonie. Zamość stał się miastem zamkniętym, potężną twierdzą i ciężkim więzieniem. Od podstaw przebudowa-no układ przedmieść, wprowadzono surowe nakazy budowlane. Każda działalność związana z budownictwem militarnym wymagała szcze-gółowej dokumentacji architektonicznej i karto-graficznej. Pojawiły się liczne plany i mapyobejmujące całe miasto, tylko twierdzę lub jej części – urządzenia obronne, obiekty o funkcji militarnej. Niestety, wiele nieznanych opraco-wań, ze względu na ich walory wojskowe, po kasacie twierdzy wywieziono z Zamościa.

Wśród wykonawców planów Zamościa okre-su miasta zamkniętego znalazły się postacie doskonale znane historykom i militarystom. Wart podkreślenia jest fakt ich bliskiego związku z Zamościem, gdyż często pełnili wysokie funk-cje wojskowe obligujące do wieloletniego po-bytu w mieście.

Najbardziej znaną osobistością Zamościa z okresu miasta wojskowego jest generał Jan Chrzciciel Mallet-Malletski (1777–1846), uro-dzony w Marsylii wybitny inżynier wojskowy i fortyfikator, człowiek o niezwykle bogatymi barwnym życiorysie. Pobyt J.Ch. Malletskie-go w naszym kraju wiązał się ściśle ze służbą w wojsku napoleońskim.

W 1809 roku książę Józef Poniatowski skierował go do Zamościa w celu zmodernizo-wania urządzeń obronnych (prace trwały do


1813 r.). W następnych latach J.Ch. Mallet m. in. sporządził raport o stanie twierdz pol-skich, nadzorował rozbudowę Modlina oraz wziął udział w kampanii rosyjskiej. Za zasługi w 1816 r. otrzymał tytuł szlachecki (vel Mallet-ski). Od roku 1817 rozpoczął się długoletni epizod zamojski Jana Ch. Malletskiego. Jako członek Komitetu Rozbudowy Twierdzy Za-mość oraz członek Komitetu Artylerii i Inżynierii przeprowadził gruntowną modernizację (1817–1837) fortecy zgodną z zasadami nowoczesnej francuskiej szkoły fortyfikacyjnej. J.Ch. Mallet-ski osobiście nadzorował przebudowę, a także był projektantem niektórych budowli oraz pomysłodawcą przebudowy obiektów użytecz-ności publicznej na obiekty o funkcji wojskowej. Wykonał jednak uprzednio szereg bezcennych dzisiaj pomiarów przebudowywanych obiektów. Nie posiadał prawdopodobnie pogłębionej wiedzy teoretycznej, rekompensował to jed-nak bogatym doświadczeniem. Generał J.Ch. Malletski zapisał się jako czołowy kartograf twierdzy zamojskiej okresu 1809–1866. Jak podaje A. Pawłowska-Wielgus (1980) w swoim Katalogu planów i map Zamościa XVII–XX w., był on autorem lub współautorem 13 planów miasta z lat 1809–1828. Nie jest wykluczone, że

spora część sporządzonych anonimowo ma-teriałów z tamtego okresu jest również jego autorstwa.

Plany J.Ch. Malletskiego cechowało szcze-gółowe przedstawienie zarówno murowanych jak i ziemnych urządzeń obronnych twierdzy Zamość w poszczególnych latach moderniza-cji. Autor starał się także przedstawić budynki wewnątrz murów, których funkcja została zmieniona na wojskową. Przeważały plany w dużych skalach (1:1200 – 1:4800) obrazujące fortecę z jej pasem obronnym; tylko dwa plany (w skali ok. 1:7000) odnosiły się do obszaru całego miasta (ryc. 5).

Obok generała J.Ch. Malletskiego autorem planów Zamościa z czasu gruntownej mo-dernizacji twierdzy był płk Leonard Jodko (? – ok. 1850), z wykształcenia inżynier wojskowy, który przybył do miasta wraz z wojskami napoleońskimi w 1809 roku. Jak pisze A. Kędziora (2000), pułkownik piastując stano-wisko poddyrektora (zastępcy gen. J.Ch. Malletskiego) pracował w latach 1809–1813 i 1817–1830 przy fortyfikacjach zamojskich.

Działalność płk. L. Jodki jako kartografa do-kumentuje także A. Pawłowska-Wielgus (1980), wymieniając trzy plany jego autorstwa z lat

Ryc. 5. Plan general pour reunir les differentes maisons... J.Ch. Malletskiego z 1882 rokuFig. 5. Plan general pour reunir les differentes maisons by J. Ch. Malletski from 1882


1818–1819 oraz jedną mapę poświadczoną jego podpisem. Wykonano je w zbliżonej skali (1:5000) i formacie. Przedstawiają one twierdzę Zamość z zewnętrznymi urządzeniami obron-nymi oraz terenami dawnych przedmieść. Wysoką wartość ma zwłaszcza Plan twierdzy Zamościa w skali ok. 1:5200, wykonany w sierpniu 1818 r., z bardzo dokładnym opisem m. in. stanu technicznego dawnych budynków cywilnych (w tym klasztorów i kościołów) za-mienionych na budowle wojskowe.

Znaną postacią był generał Maurycy Hauke (1775–1830). Urodził się w Saksonii, pochodził z osiadłej tam rodziny flamandzkiej. Dosyćwcześnie (1789 r.) wstąpił do saskiej szkoły artyleryjskiej i inżynieryjnej Brühla. Brał udział w Insurekcji Kościuszkowskiej, został miano-wany porucznikiem w Korpusie Inżynierów Koronnych.

Od 1809 roku M. Hauke dowodził 3 brygadą piechoty, wtedy też dotarł do Zamościa, gdzie na rozkaz Napoleona objął we władanie cyrkuł zamojski i został mianowany komendantem twierdzy. W roku 1813 wsławił się bohaterską obroną miasta przed Rosjanami, które pod jego rozważnym dowództwem, pomimo słabego uzbrojenia, skapitulowało dopiero po wyczer-paniu żywności. W trakcie oblężenia twierdzy został mianowany generałem dywizji. Dzięki waleczności i męstwu M. Hauke zyskał sobie duży szacunek i zaufanie społeczne, a później także uznanie cara Mikołaja I.

Działalność M. Haukego związana jest prze-de wszystkim z pracami organizacyjnymi nad Mapą Kwatermistrzostwa. Jego autorstwa jest Plan de l’interieur de la place de Zamość a lepôque du 12 Août 1827 (A. Pawłowska-Wielgus 1980). Wykonano go w skali 1:1800 w celu dokładnego zobrazowania przebiegu fortyfika-cji miejskich oraz układu komunikacyjnego i kwartałów zabudowy wewnątrz murów. Plan ten jest jedynym znanym dziełem kartograficz-nym M. Haukego, aczkolwiek jego podpis widnieje również na wspomnianym wcześniej planie gen. J.Ch. Malleta-Malletskiego.

Do grona znanych osobistości związanych z Zamościem, zajmujących się kartografią,należy inż. ppłk. Jan Paweł Lelewel (1796–1847). Wywodził się z rodziny inteligenckiej, był bratem słynnego historyka Joachima. W roku 1809 wstąpił do Szkoły Elementarnej Artylerii i Inżynierii. Przyjęto go do grona kadetów (1810), awansował na starszego sierżanta. W roku 1815 wstąpił do służby w wojsku Królestwa Polskie-

go. Dosłużył się tu stopnia podpułkownika.W latach 1818–1826 J.P. Lelewel przebywał

w Zamościu. Jako wysoko ceniony inżynier wojskowy wraz z gen. J.Ch. Malletskim brał udział w modernizacji twierdzy – był autorem Nowej Bramy Lwowskiej i prawdopodobnie No-wej Bramy Lubelskiej; przebudowywał także bastiony. Wykazywał znaczne uzdolnienia ry-sunkowe. Sporządził kilkanaście widoków mias-ta i rysunków pomiarowych prowadzonych wów-czas prac.

J.P. Lelewel dał się poznać również jako kartograf. Wraz z gen. J.Ch. Malletskim opra-cował, datowany na 4 maja 1817 r. plan twierdzy zamojskiej w skali 1:2300. Przedstawia on do-kładnie urządzenia obronne twierdzy, zabudo-wę wewnątrz murów a także sieć ulic i rynków oraz dwa zalewy (A. Pawłowska-Wielgus 1980). Jest wielce prawdopodobne, że J.P. Lelewel podczas prowadzenia robót fortyfikacyjnychwykonał jeszcze kilka planów miasta uważa-nych dotychczas za anonimowe.

Znaną osobistością międzypowstaniowego okresu funkcjonowania twierdzy zamojskiej jest inżynier wojskowy płk Robert von Nolte (1813–1875). Do niedawna osoba pułkownika i jego zasługi dla Zamościa były nieznane. Ostatnio zostały one przybliżone dzięki opublikowanym fragmentom rękopisów znanego zamojskiego regionalisty K. Kowalczyka (2005) oraz artyku-łowi E. Lorentza (2005).

Robert von Nolte urodził się w Tallinie w 1813 r. – pochodził z estońskiej rodziny o korzeniach szlacheckich. Karierę wojskową rozpoczął w Rydze. W latach czterdziestych XIX w. wstąpił do Korpusu Inżynierów Królestwa Polskiego i został oddelegowany do Iwanogrodu (Dęblina), gdzie poznał wpływowego generała Iwana I. Dehna. Na krótko powrócił z rodziną do Rygi, skąd w roku 1853 trafił do Zamościa z zadaniemprowadzenia w fortecy prac przygotowawczych do wojny krymskiej.

R. von Nolte stał się jedną z najbardziej szanowanych postaci miasta. Jego efektywna praca w Dyrekcji Inżynierii Twierdzy Zamojskiej przyniosła mu awans do rangi kapitana (1858 r.). W latach 1861–1863 został powołany do twier-dzy Modlin, skąd powrócił do Zamościa i został mianowany naczelnikiem Zarządu Inżynierii Twierdzy. Ze względów rodzinnych zdecydował się pozostać w Zamościu, pomimo że twierdza nie została ujęta w planach rozbudowy militarnej i oczekiwała na kasację. R. von Nolte nabył teren w obrębie III obwodu strategicznego (ok. 200 m


od murów fortecy), gdzie zbudował posiadłość oraz założył znany w mieście „ogród inżynierski” o charakterze parku. W roku 1865, w obliczu likwidacji twierdzy zamojskiej, wraz z architek-tem W. Sienickim (pełniącym funkcję budow-niczego powiatu zamojskiego) rozplanował układ przyszłych dzielnic miasta.

W ostatnich latach pojawiły się nowe infor-macje na temat działalności płk. R. von Nolte jako kartografa. Pierwotnie dwa plany Zamościa, których współautorem obok Kuźmina był właś-nie R. von Nolte, odnotowali S. Herbst i J. Zach-watowicz (1936) oraz A. Pawłowska-Wielgus (1980). Opracowania pochodzące z lat 1854 i 1858, wykonane w zbliżonej skali (ok. 1:8500) przedstawiają obszar twierdzy wraz urządze-niami obronnymi, infrastrukturą drogową i zabu-dową przedmieść.

Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku wykonano Studium historyczno-urbanistyczne terenów pofortecznych dawnej twierdzy Za-mość, w którym znalazł się niezwykle cenny zasób tzw. planów moskiewskich, odnalezio-nych i sprowadzonych z Centralnego Archiwum Wojskowo-Historycznego w Moskwie przez J. Kowalczyka. Materiały te stanowiły podstawę pracy E. Lorentza (2005), który wymienia kilka nieznanych dotąd planów płk. R. von Nolte. Pierwszym z nich był sporządzony w roku 1854 bardzo szczegółowy Plan z wyróżnieniem dzieł obronnych przy których prowadzono prace. Na planie widnieje podpis pułkownika.

W roku 1866 R. von Nolte i W. Sienicki przy-gotowali plan regulacyjny ulic i placów na tej części gruntów, które po zniesieniu fortecy mia-ły przejść pod zarząd magistratu. Na polecenie władz wojskowych Królestwa Polskiego został przygotowany przy współpracy z magistratem Jeneralny plan przyszłych dzielnic Zamościa (B. Sroczyńska 1986). Jak pisze E. Lorentz (2005), wykonanie powstałego anonimowo na podstawie tych opracowań pierwszego Planu regulacji miasta należy również przypisać W. Sienickiemu i R. von Nolte.

Spośród 25 nazwisk wykonawców map i pla-nów Zamościa, rozpoznanych przez A. Paw-łowską-Wielgus (1980), warto przybliżyć kilka bardziej znanych postaci z grona oficerówwojskowych. Jednym z nich był wspomniany już wcześniej płk Iwan Iwanowicz Dehn (1787–1859) – późniejszy generał, uczestnik wojen napoleońskich oraz sławny inżynier i projektant urządzeń fortecznych (rozbudowa twierdzy Kiumen). Został mianowany szefem Inżynierii

Okręgu Zachodniego armii carskiej (1831 r.) oraz generalnym budowniczym twierdz w Kró-lestwie Polskim (był autorem kilku obiektów obronnych Warszawy). W latach czterdziestych XIX w. zasłynął jako budowniczy kolei war-szawsko-wiedeńskiej; był namiestnikiem Kró-lestwa Polskiego. W latach 1853–1856 prze-budował twierdzę Kronsztadt koło Petersburga.

Będąc jeszcze w stopniu pułkownika I.I. Dehn wykonał Płan krieposti Zamostja i jeja okrest-nostiej w skali 1:7500, przedstawiający twierdzę wraz z okolicami, pobliskimi folwarkami i za-budowaniami wsi.

W ostatnich latach, w związku ze wspomnia-nym już sprowadzeniem przez J. Kowalczyka planów moskiewskich, pojawiło się nieznane dotąd w publikacjach nazwisko wykonawcy map i planów Zamościa z XIX w. – inżyniera kapitana [?] Berezowskiego. Jak pisze E. Lorentz (2005), Berezowski wykonał w okresie 1835–1847 znaczną liczbę bardzo dokładnych rysunków i opracowań kartograficznych dotyczących twier-dzy zamojskiej, m.in. Gienieralnyj płan zamoj-skoj krieposti z roku 1847.

Wśród nazwisk wykonawców planów Za-mościa, związanych z wojskiem, pojawiają się także konduktorzy I klasy – [?] Wasiljew i [?] Samojłow, konduktor II klasy [?] Kuźmin (sporządził dwa plany wraz z płk. R. von Nolte) oraz topograf II klasy [?] Makowski.

Pomimo wojskowego charakteru Zamościa jako zamkniętej twierdzy-więzienia opracowania kartograficzne miasta sporządzali równieżgeometrzy ordynaccy. Autorem dwóch map był ceniony geometra Antoni Rolla, sporządzający dla Ordynacji plany w latach 1816–1846. W przy-padku jednego opracowania poświadczającym jest Karol Bojanowski – zasłużony geometra pracujący dla Ordynacji Zamojskiej w latach 1801–1852.

3.5. Okres 1867–1939

Po kasacji twierdzy zaistniały sprzyjające wa-runki do rozwoju Zamościa jako miasta w pełni cywilnego. Jednakże utrata statusu ośrodka wojskowego i polityczno-gospodarczego oraz zaniedbania komunikacyjne (celowe działanie władz carskich mające utrudnić dostęp w głąb Rosji od strony granicy z Austrią) doprowadziły do jego wieloletniej stagnacji. Ożywienie roz-poczęło się na początku XX wieku oraz w okre-sie międzywojennym (W. Przegon 1995).

Autorami pierwszych planów Zamościa po


likwidacji fortecy byli nadal wojskowi, m. in. wymieniony wcześniej płk R. von Nolte. Wśród niepublikowanych „planów moskiewskich” znaj-duje się również Plan zlikwidowanej zamojskiej twierdzy z pokazaniem wyburzenia murowa-nych wierzchołków budowli fortecznych dato-wany na rok 1868.

Ponadto A. Pawłowska-Wielgus (1980) wy-mienia dwa późniejsze austriackie plany Za-mościa oraz opracowanie autorstwa inż. kapita-na Grucy, których treść wyraźnie wskazuje na charakter wojskowy (dokładne odtworzenie za-rysów dawnej twierdzy, wyszczególnienie obiek-tów wojskowych, koszar itp.).

W grupie wykonawców planów Zamościa okresu „cywilnego” znaleźli się geometrzy ordynaccy. A. Pawłowska-Wielgus w swoich pracach (1971, 1980 i 1988) wymienia nazwis-ka kilku wykonawców zatrudnionych w służbie Ordynacji Zamojskiej, wśród nich geometrów: G. Sochackiego, Konstantego Pożerskiego – praktykanta miernictwa i geometrę II klasy, autora kilkudziesięciu planów dóbr ordynackich z okresu 1874–1909 oraz Józefa Widenkę. Wykonane przez nich trzy znane plany Zamoś-cia z przełomu XIX i XX w. przedstawiają obszar miasta lub jego fragment z takimi elementami jak zabudowa, obrys dawnej twierdzy, linie komunikacyjne, sieć rzeczna. Plany mają cha-rakter inwentaryzacyjno-pomiarowy.

Na przełomie XIX i XX w. wykonawcami planów Zamościa byli pracownicy magistratu. Ich opracowania były wykorzystywane począt-kowo w rozplanowywaniu obszarów zabudowy w obrębie dawnych obwodów strategicznych, następnie jako materiały pomocnicze do par-celacji nowych terenów oraz przy opracowy-waniu urzędowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Do tego grona wykonawców planów Zamoś-cia należał Władysław Sienicki (1837–1927) – architekt, absolwent warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. W latach 1865–1890 pełnił funkcję budowniczego powiatu zamojskiego oraz inży-niera architekta powiatu zamojskiego. Zasłynął jako projektant wielu obiektów w Zamościu (m. in. kamienic, szpitala, klinkierni, hotelu) oraz później w Lublinie i Frampolu (A. Kędziora 2000).

Jak podaje E. Lorentz (2005), W. Sienicki jest autorem trzech ważnych planów miasta, z czego dwa – wcześniej już wspomniane – sporządził wspólnie z płk. R. von Nolte. Trzecie opracowa-nie z roku 1880 jest planem regulacyjnym Za-

mościa, obecnie przechowywanym w Archi-wum Wydziału Planowania Przestrzennego, Urbanistyki, Architektury i Ochrony Zabytków Urzędu Miejskiego w Zamościu.

Autorami planów miasta byli m. in. znani ar-chitekci, pełniący obowiązki architektów po-wiatowych w latach 1908–1914: Władysław Lucht (1883–1949), Edward Kranz oraz archi-tekt miejski inż. Jakub Margules. Wykonywali oni głównie wielkoskalowe plany do celów urzędowych. Dwa plany (J. Margulesa i E. Kran-za) odnotowuje A. Pawłowska-Wielgus (1980), natomiast o trzecim (W. Luchta) pisze B. Sro-czyńska (1986).

Nie sposób pominąć tu także postaci archi-tekta miejskiego inż. Tadeusza Zaremby (1895–1964). Pochodził on z okolic Nowego Sącza. Ukończył Wyższą Szkołę Przemysłową w Kra-kowie; podczas I wojny światowej był legionistą. W 1923 r. osiadł w Zamościu, gdzie założył własne biuro projektowe. Jego autorstwa są liczne budynki w mieście i okolicach. W latach 1934–1956 (z przerwą w czasie wojny) pełnił funkcję architekta miejskiego. Był jednym z największych przedwojennych orędowników renowacji Zamościa, a także pierwszym nie-formalnym konserwatorem zabytków miasta (rekonstruował wiele historycznych obiektów) (A. Kędziora 2000).

T. Zaremba jako architekt miejski wykonał kilka urzędowych planów Zamościa przed-stawiających zarówno obszar całego miasta jak i jego fragmenty (głównie śródmieście).

Należy również wspomnieć o wybitnym ar-chitekcie Janie Zachwatowiczu (1900–1983). Był konserwatorem, historykiem sztuki, pra-cownikiem Politechniki Warszawskiej, człon-kiem Polskiej Akademii Nauk. Od roku 1933 związał się z Zamościem – prowadził inwen-taryzację zabytków miasta i prace badawcze dotyczące głównie fortyfikacji. Wraz ze Stani-sławem Herbstem napisał monumentalne dzie-ło Twierdza Zamość (1936), prezentujące historię rozwoju miasta i jego fortyfikacji. Nale-żał do zespołu (z Władysławem Wieczorkiewi-czem i Stanisławem Kaczyńskim), który opra-cował prekursorski plan zagospodarowania przestrzennego Zamościa (1939), uwzględ-niający kompleksowo walory miasta, przełomo-wy w rozwoju światowej myśli konserwatorskiej (A. Kędziora 2000). Powstało ogółem 15 map na planszach, z czego zachowało się 11. Spo-rządzono je na podkładach geodezyjnych (po-miary z lat 1921–1923, 1934 i 1937) w skalach


1:1000, 1:4000 i 1:10 000 (J. Zachwatowicz 1980).

4. Zamiast wniosków

Zdajemy sobie sprawę, że zgromadzony i przedstawiony materiał źródłowy nie jest kom-pletny. Luki dają się zauważyć zarówno w zbiorze omawianych map i planów, jak i w cha-rakterystyce autorów opracowań. Dlatego uwa-

żamy, że niniejszy artykuł nie zamyka tematu – przeciwnie, stanowi wprowadzenie do dal-szych badań. Wiele stwierdzeń i rozwiązań jest dyskusyjnych, wymagających uzupełnień lub wręcz zmian. Zaliczamy do nich, między innymi, zastosowany podział na okresy oraz sposób prezentacji autorów opracowań. Wydaje się jednak, że założony cel artykułu – przybliżenie sylwetek najważniejszych wykonawców pla-nów i map Zamościa – został osiągnięty.

Literatura

Herbst S., 1954, Zamość. „Budownictwo i Archi-tektura”.

Herbst S., Zachwatowicz J., 1936, Twierdza Zamość. „Architektura Polska”, seria „Architectura Militaris” I.

Kazimierski J., Warecka D., 1953, Katalog planów miast w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, cz. I. „Ilustrowany Katalog Źródeł Kartograficznych do Historii Budowy Miast Polskich”z. II. „Prace Instytutu Architektury i Urbanistyki” z. 3.

Kędziora A., 2000, Encyklopedia miasta Zamościa. Chełm: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami.

Kowalczyk J., 1984, Sztuka Zamościa w okresie rokoka. „Rocznik Zamojski” T. I, s. 175–196.

Kowalczyk K., 2005, Płk Robert von Nolte 1813–1875 (przyczynek do biografii naczelnika Zarządu Inż-ynierii Zamojskiej Fortecy). „Archiwariusz Zamojski 2005” s. 57–64.

Liczbiński A., Ufnalewski B., 1962, Katalog planów miast polskich w zbiorach Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. „Ilustrowany Katalog Źródeł Kartograficznych do Historii Budo-wy Miast Polskich” z. VI.

Lorentz E., 2005, Nieznany plan posiadłości inżyniera wojskowego Roberta von Nolte na przedpolu twierdzy Zamość. „Archiwariusz Zamojski 2005” s. 65–72.

Pawłowska-Wielgus A., 1971, Inwentarz materiałów kartograficznych Archiwum Ordynacji Zamojskiejze Zwierzyńca 1786–1941. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie.

Pawłowska-Wielgus A., 1980, Plany i mapy Zamościa z XVII–XX wieku. W: Zamość miasto idealne. Red. J. Kowalczyk. Lublin: Wydawn. Lubelskie, s. 243–278.

Pawłowska-Wielgus A., 1988, Karol Ściegienny – geometra w Ordynacji Zamojskiej. „Rocznik Za-mojski” T. II za lata 1985–1986, s. 197–202.

Plany miast w polskich archiwach państwowych, 1996. Oprac. M. Lewandowska, M. Stelmach pod kier. A. Tomczaka. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych. Zamość, s. 442–443.

Przegon W., 1995, Zamość Światowym Dziedzictwem Kultury. Kraków: Wydawn. Akapit.

Przegon W., 1997, Krajobrazy XIX-wiecznego Zamościa w akwarelach i rysunkach Jana Pawła Lelewela. Kraków: Wydawn. Akapit.

Przegon W., 1998, Zieleń ciągów komunikacyjnych Zamościa. Kraków: Wydawn. Akapit.

Przegon W., 2004, Nieznany plan dóbr Ordynacji Zamojskiej w zbiorach zamojskiego archiwum. „Archiwariusz Zamojski 2004” s. 7–14.

Sirko M., 2005, Zasoby kartograficzne OrdynacjiZamojskiej. W: Wpływ działalności gospodarczej wielkich majątków ziemskich na stan współczesny dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Red. E. Skowronek. Lublin: Wydawn. UMCS, s. 105–115.

Sroczyńska B., 1986, Rozwój przestrzenny przedmieść Zamościa w latach 1580–1939. „Konserwatorska Teka Zamojska” R. 1986, s. 48–129.

Studium historyczno-urbanistyczne terenów pofor-tecznych dawnej twierdzy Zamość, 1995–1998. Autorzy: A. Cygnarowski, U. Fidecka, L. Wyszyńska, J. Radzik. Maszynopis w zbiorach Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Zamościu.

Trzebiński W., Szafer T. P., 1957, Katalog planów miast polskich w zbiorach Niemieckiej Biblioteki Państwowej w Berlinie, cz. I. „Ilustrowany Katalog Źródeł Kartograficznych do Historii Budowy MiastPolskich”, z. IV. „Kwart. Architektury i Urbanistyki” z. 3/4.

Zachwatowicz J., 1980, O projekcie planu zagos-podarowania przestrzennego Zamościa z 1939 r. (wspomnienie). W: Zamość miasto idealne. Red. J. Kowalczyk. Lublin: Wydawn. Lubelskie, s. 169–177.

Zarębska T., 1980, Zamość – miasto idealne. W: Zamość miasto idealne. Red. J. Kowalczyk. Lublin: Wydawn. Lubelskie, s. 7–77.

Żygawski J., 2005, Działalność gospodarcza Za-moyskich w świetle wybranych opracowań kar-tograficznych. W: Wpływ działalności gospodarczej wielkich majątków ziemskich na stan współczesny dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Red. E. Skowronek. Lublin: Wydawn. UMCS, s. 117–130.

Recenzował dr hab. Andrzej Konias


In September 2005 Zamość hosted a conference organized on the 400th anniversary of the death of Jan Zamojski, the city’s founder. Among the conference publications there are two articles on the historic cartography of Zamość (M. Sirko 2005, J. Żygawski 2005).

The article aims to present the cartographers con-tribution into the history of Zamość between the 17th and 20th centuries. The catalogues of maps and city plans which have been prepared until today are not final. From time to time we learn about newly discoveredmaps, official registry plans or copies. At the sametime there appear new names which have not been known before. Collected cartographic materials were ordered and divided into five periods important for thecity’s history (1580–1700, 1700–1772, 1772–1809, 1809–1866, 1867–1939).

The first period was for Zamość the time of crys-tallization of city structure, economic life, investment in construction but also siege and war destruction. That period in the city’s history demanded detailed maps. The oldest cartographic representation of Zamość is The plan of the Market (no scale) dated for the years 1603–1604. The woodcut from 1774 published in Jonsac’s Historie des Stanislas Jablonowski in 1:4000 is considered to be the most true.

The origin of maps of Zamość between 17th and 20th centuries and their authors

S u m m a r y

The years 1700–1772 were very unstable in the city’s history. In 1704 there appeared Zamojsc. Hwilken Hans Kongi May Konung Carl den XII… Fig. 2 published by Swedes, considered to be the most precise at the time. Several other plans were published by Germans.

The third period (1772–1809), because of the partition of Poland, links Zamość with the kingdom of Galicia and Lodomeria. The first known city plan from the period ofAustrian partition (1772) was prepared by F. Buzogany in scale 1:3000. For obvious reasons the plans’ authors were military officers and surveyors. In the commonopinion the best was Erstes Zaichrungs–Blat. Plan von der Festung Novi Zamość in der Königreich Galizien nebst der um selbe auf 6, bis 700 Klaftern liegende Gegend in scale 1:1700 from 1777.

The years 1809–1866 are the final period of the existingcity form. However the cartographic activity at that time showed intense development thanks to the authors of plans and maps such as J.Ch. Mallet-Malletski, L. Jodko, M. Hauke, J.P. Lelewel and K. Bojanowski.

The last period covers the years 1867–1939. Especially noteworthy are the works of surveyors employed in Or-dynacja Zamojska (G. Sochacki, K. Pożerski, J. Widenko) and the architects working in the regional administration offices (W. Sienicki, W. Lucht, E. Kranz, J. Margules,T. Zaremba, W. Wieczorkiewicz).

Translated by M. Horodyski

В конце сентября 2005 г. в г. Замосць состоялась конференция по случаю 400-летия смерти гетмана Яна Замойского, основателя города. В опубли-кованных материалах конференции имеются две работы на тему прежней картографии Замосьця (М. Сирко 2005, Я. Жыгавски 2005).

Цель статьи это показать вклад, какой внесли создатели карт во всё ещё исследуемую историю Замосця периода XVII–XX в. Разработанные до сих пор каталоги карт и планов города не закрыты окончательно. Время от времени мы узнаём о найденных картах, официальных учётных планах или копиях. Одновременно появляются фамилии авторов, которые ранее были неизвестны. Со-бранные картографические материалы приведе-ны в порядок и поделены на пять периодов важ-ных для истории города (1580–1700, 1700–1772, 1772–1809, 1809–1866, 1867–1939).

Наистарший период был для Замосця време-нем кристаллизации городской структуры, хозяйс-твенной жизни, строительных капиталовложений,

Обстоятельства разработки планов и карт Замосця с XVII по ХХ век и их авторы

Ре з ю м е

а также военных осад и разрушений. Этот период истории города требовал разработки подробных карт. Самой давней картографической работой Замосьця является План Рынка (масштаб от-сутствует), датированный 1603–1604 гг. Как самая достоверная оценивается гравюра 1774 г., по-мещенная в Historie des Stanislas Jablonowski Ионасака [Jonsac] в масштабе 1:4000.

Годы 1700–1772 были очень неспокойными в истории города. В 1704 г. появился разработанный шведами Zamоjsc. Hwilken Hans Kongi May Konung Carl den XII..., считаемый самим точным планом во втором периоде. Несколько других планов создали немцы.

Третий период (1772–1809), ввиду разделов Польши, связывает Замосць с Королевством Га-лиции и Лодомерии. Первый известный план города со времен австрийского господства (1772) разработал в масштабе 1:3000 Ф. Бузогани [F. Buzogány]. По понятным причинам авторами планов были офицеры армии, геометры и земле-


меры. Согласно повсеместному мнению самим лучшим был план, возникший в 1777 году в мас-штабе 1:1700 Erstes Zeichnungs-Blat. Plan von der Festung Novi Zamość in der Königreich Galizien nebst der um selbe auf 6, bis 700 Klaftern liegende Gegend.

Годы 1809–1866 являются упадочническим пе-риодом существующей формы города. Это не касается картографической деятельности, которая в то время бурно развивается, благодаря большой активности создателей планов и карт. Их авторами являлись, между прочим, Я.Х. Маллет-Маллетски

[J.Ch. Mallet-Malletski], Л. Иодко [L. Jodko], М. Хауке [M. Hauke], Я.П. Лелевель [J.P. Lelewel] и К. Боя-новски [K. Bojanowski].

Последний период охватывает 1867–1939 годы. Особого внимания заслуживают работы земле-меров из родового имения Замойских (Г. Сохацки [G. Sochacki], К. Пожерски [K. Pożerski], Я. Виденко [J. Widenko]), а также архитекторов, работающих в канцеляриях управления повятом (В. Сеницки [W. Sienicki], В. Люхт [W. Lucht], Э. Кранц [E. Kranz], Я. Маргулес [J. Margules], Т. Заремба [T. Zaremba], В. Вечоркевич [W. Wieczorkiewicz]).

Перевод Р. Толстикова

okoliczności powstania planów i map zamościa od xvii do xx ...ppk.net.pl/artykuly/2006303.pdf ·...

Documents