(onder)wijs in arbeidsrisico’s - rijksoverheid.nl...school om gezond en veilig werken te bespreken...

(Onder)Wijs in arbeidsrisico’s

Toegepast onderzoek ten behoeve van de implementatie van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ in het mbo

11 december 2017

(Onder)Wijs in arbeidsrisico’s

Toegepast onderzoek ten behoeve van de implementatie van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ in het mbo

Auteurs: Rinske Wolters, Nanny Schoenmakers, Tanja Runhaar,

Mede-auteurs: Marian Schoone- Harmsen (TNO), Monique van Blijswijk (TNO)

Datum: 11 december 2017

Alle rechten voorbehouden.

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,

fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van Capgemini en/of de

opdrachtgever.

Inhoud

1 INTRODUCTIE .................................................................................................................................. 5

1.1 Situatieschets .......................................................................................................................................... 5

1.2 Doel en inhoud van het toegepast onderzoek ........................................................................................ 6

1.3 Leeswijzer ................................................................................................................................................ 6

2 ONDERZOEKSCONTEXT ...................................................................................................................... 7

2.1 Het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ .......................................................... 7

2.2 Het MAPA-project en de samenwerking met TNO .................................................................................. 7

2.3 De betrokken opleidingen ....................................................................................................................... 7

3 ONDERZOEKSVERANTWOORDING ........................................................................................................ 11

3.1 Centrale onderzoeksvragen en doelstellingen van het onderzoek ....................................................... 11

3.2 Operationalisering centrale concepten ................................................................................................. 12 3.2.1 Lesmateriaal ............................................................................................................................... 12 3.2.2 Soorten arbeidsrisico’s ................................................................................................................ 12 3.2.3 Vakkennis en vaardigheden ........................................................................................................ 13

3.3 Onderzoeksaanpak ................................................................................................................................ 14 3.3.1 Stap 1: Inventariseren ................................................................................................................. 15 3.3.2 Stap 2: Analyseren ...................................................................................................................... 16 3.3.3 Stap 3: Valideren ......................................................................................................................... 17 3.3.4 Stap 4: Aanknopingspunten ten behoeve van de implementatie ............................................... 18

4 RESULTATEN VAN DE INVENTARISATIE EN ANALYSE .................................................................................. 19

4.1 Welk materiaal is in kaart gebracht ten behoeve van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’? ................................................................................................................................... 19

4.2 Welk lesmateriaal is beschikbaar? ........................................................................................................ 20

4.3 Aansluiting van het specifieke lesmateriaal uit het reguliere onderwijsprogramma op de gewenste vakkennis en vaardigheden ................................................................................................................... 23

4.4 Aansluiting van het generiek, verdiepende lesmateriaal bij de gewenste vakkennis en vaardigheden ............................................................................................................................................................... 26

4.5 Welk verdiepend lesmateriaal is er beschikbaar en in hoeverre sluit dit aan bij de gewenste vakkennis en vaardigheden? .................................................................................................................................. 27 4.5.1 Machinist Grondverzet (niveau 3) | Domein Bouw & Infra ........................................................ 28 4.5.2 Medewerker Facilitaire Dienstverlening (niveau 2) | Domein Horeca en Bakkerij ..................... 29 4.5.3 Zelfstandig Werkend Kok (niveau 3) |Domein Horeca en Bakkerij ............................................. 30 4.5.4 Logistiek medewerker (niveau 2) & Logistiek teamleider (niveau 3) | Domein Transport,

Scheepvaart en Logistiek ............................................................................................................ 32 4.5.5 Aankomend Medewerker Grondoptreden (niveau 2) & Aankomend Onderofficier Grondoptreden

(niveau 3)| Domein Veiligheid en Sport ...................................................................................... 34

5 RESULTATEN VAN DE VALIDATIE .......................................................................................................... 36

5.1 Aansluiting op de behoeften van de studenten .................................................................................... 36 5.1.1 Algemeen beeld over de behoeften van studenten .................................................................... 36 5.1.2 Behoeften van studenten zelf ..................................................................................................... 38 5.1.3 De mogelijkheden van de databases om in te spelen op behoeften van de studenten. ............. 40 5.1.4 Hoe huidige trends en ontwikkelingen inspelen op de behoeften van studenten ...................... 41

5.2 Aansluiting databases op de wensen van docenten en praktijkbegeleiders ........................................ 42

5.3 Studielastverdeling ................................................................................................................................ 45 5.3.1 De werkwijze van studielastverdeling bij keuzedelen ................................................................. 45 5.3.2 Welke studielastverdeling wordt nagestreefd en gehanteerd bij invulling van het keuzedeel .. 46 5.3.3 De mogelijkheden van de databases voor de studielastverdeling .............................................. 47

6 IMPLEMENTATIE VAN HET KEUZEDEEL IN HET MBO ................................................................................... 49

6.1 Ontsluiting databases ............................................................................................................................ 49 6.1.1 Doelstellingen en uitgangspunten van de databases ................................................................. 49 6.1.2 Het speelveld met de stakeholders die relevant zijn voor het vraagstuk .................................... 50 6.1.3 Mogelijke scenario’s voor het ontsluiten van de databases ....................................................... 51 6.1.4 Eerste toetsing van scenario’s op basis van verkennende gesprekken ....................................... 53

6.2 Implementatieaspecten van het keuzedeel in het mbo ........................................................................ 55 6.2.1 Vorm en Inhoud van het keuzedeel ............................................................................................. 56 6.2.2 Organisatieaspecten van het Keuzedeel ..................................................................................... 59 6.2.3 Andere context factoren ............................................................................................................. 60

6.3 Hoe kan worden bereikt dat mbo-scholen het keuzedeel gaan aanbieden .......................................... 61 6.3.1 Hoe kan worden bereikt dat mbo-scholen het keuzedeel gaan aanbieden ................................ 61 6.3.2 Hoe kan worden bereikt dat studenten het keuzedeel gaan kiezen ........................................... 63 6.3.3 Hoe kan worden bereikt dat mbo-scholen en leerbedrijven onderling afstemmen over en samen

zorgdragen voor de gewenste vakkennis en vaardigheden opgenomen in het keuzedeel? ....... 64

7 MANAGEMENT SAMENVATTING ......................................................................................................... 65

BIJLAGE A: OPERATIONALISERING ............................................................................................................ 72

BIJLAGE B: DATABASES ......................................................................................................................... 74

BIJLAGE C: OVERZICHT INTERVIEWS, VALIDATIESESSIES EN FOCUSGROEPEN ......................................................... 75

5

1 Introductie

1.1 Situatieschets

De Directie Gezond en Veilig Werken (G&VW) van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

(SZW) streeft ernaar dat iedereen tot aan zijn pensioen vitaal, gezond en veilig werkt. G&VW stimuleert

daarbij werkgevers om samen met werknemers maatregelen te nemen op het terrein van gezond en veilig

werken. Een goede basis voor gezond en veilig werken kan al aangeleerd worden in het (beroeps-)onderwijs.

Hoewel er in het mbo reeds aandacht is voor gezond en veilig werken, is uit onderzoek1 gebleken dat

studenten en praktijkbegeleiders van (leer-)bedrijven verbeteringen wensen. Deze verbeteringen focussen

op meer aandacht voor het thema gezond werken naast het thema veilig werken (het accent ligt nu nog

vooral op veilig werken), op het aanleren van voldoende mogelijkheden om de fysieke en de psychosociale

arbeidsbelasting te verminderen, en op de manier waarop mbo-studenten ondersteund worden door hun

school om gezond en veilig werken te bespreken bij het (leer-)bedrijf of de stageplek.

Om te zorgen dat er in het beroepsonderwijs een fundament gelegd kan worden voor gezond en veilig

werken, heeft het ministerie van SZW de ontwikkeling van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en

gezond werken’ voor niveau 2 en niveau 3 en 4 ondersteund2. Door tijdens de opleiding expliciet aandacht

te richten op de benodigde vakkennis en vaardigheden omtrent gezond en veilig werken, leren toekomstige

beroepsbeoefenaars hun eigen mentale en fysieke gezondheid te beschermen en te bevorderen. Op termijn

draagt dit bij aan duurzame inzetbaarheid. Het keuzedeel zorgt voor verdieping van het thema gezond en

veilig werken en is generiek van opzet zodat elke mbo-opleiding het in kan zetten om competenties van

studenten verder te ontwikkelen en versterken. In totaal bedraagt de studielast 240 uur verdeeld over school,

zelfstudie en leerbedrijf. Het keuzedeel is akkoord bevonden door de Samenwerkingsorganisatie

Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) en in juli 2016 vastgesteld door het ministerie van Onderwijs, Cultuur

en Wetenschap (OCW).

Op dit moment voert TNO in opdracht van het ministerie van SZW binnen het Maatschappelijk Programma

Arbeidsomstandigheden (MAPA) een project uit gericht op de implementatie van het keuzedeel bij mbo-

scholen. Het ministerie van SZW heeft Capgemini Consulting opdracht gegeven om toegepast onderzoek uit

te voeren ter ondersteuning van de implementatie van het keuzedeel bij mbo-scholen die met het keuzedeel

aan de slag willen. In dit onderzoek dient aangesloten te worden bij het MAPA traject van TNO om het

bestaande netwerk met pilotscholen te benutten en te voorkomen dat scholen overbevraagd worden vanuit

de verschillende projecten in opdracht van de Directie G&VW. Bijkomend voordeel is dat de resultaten uit

het toegepast onderzoek ook direct terug kunnen vloeien in de scholen die meedoen in het MAPA-project.

1 ITS, Radboud Universiteit Nijmegen (2015). Goed (genoeg) geleerd? Mbo-ers en bedrijven over het aanleren van gezond en veilig werken in het mbo.

2 SBB, Kwalificaties mbo (2016). Keuzedeel Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken [Online]. Geraadpleegd in september 2016.

http://kwalificaties.s-bb.nl/?ResultaatType=Keuzedeel&AardKeuzedeel=&SBU=&Niveau=&Wettelijkeberoepsvereisten=&Cohort=&Schooljaar=&Trefwoorden=blijvend+fit

6

1.2 Doel en inhoud van het toegepast onderzoek

Het doel van dit onderzoek is de mbo-scholen te ondersteunen bij het implementeren van het keuzedeel

‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ in de dagelijkse (les-)praktijk. De uitkomsten van het

onderzoek voeden de goede praktijk die TNO ontwikkelt in het MAPA-traject.

Om inhoud te geven aan de benodigde vakkennis en vaardigheden voor het keuzedeel in de

onderwijspraktijk, is inzicht in de bestaande en potentiele lesmaterialen en methodes noodzakelijk. In het

kader hiervan heeft het ministerie van SZW aan Capgemini Consulting de opdracht verstrekt om voor één of

in elkaars verlengde liggende opleidingen binnen vijf opleidingsdomeinen in kaart te brengen welk (type)

regulier en verdiepend lesmateriaal ten behoeve van het keuzedeel aanwezig is bij o.a. uitgeverijen, mbo-

scholen en in het bedrijfsleven (brancheorganisaties/leerbedrijven). Dit rapport beoogt dan ook inzichtelijk

te maken welk regulier en verdiepend lesmateriaal en -methodes beschikbaar zijn en te valideren in hoeverre

het beschikbare lesmateriaal en -methodes aansluiten bij de wensen in de praktijk. Dit geldt zowel voor

studenten als docenten, onderwijskundigen en praktijkbegeleiders. Bij studenten gaat daarbij de aandacht

vooral uit naar eigentijdse vormen van les geven en krijgen. Bij docenten, onderwijskundigen en

praktijkbegeleiders draait het om de vraag in hoeverre het gevonden materiaal hen helpt bij het vorm en

inhoud geven aan het keuzedeel. Daarnaast is onderzocht hoe het beschikbare materiaal het beste ontsloten

kan worden of onder de aandacht gebracht kan worden bij mbo-scholen en leerbedrijven. Het rapport

beoogd verder inzichtelijk te maken hoe bereikt kan worden dat mbo-scholen het keuzedeel gaan aanbieden,

dat studenten het gaan kiezen en dat zowel school als leerbedrijf samenwerken bij het vormgeven van het

keuzedeel.

Dit onderzoek is een vervolg op de door Capgemini Consulting uitgevoerde studie in het najaar van 20163.

Deze studie betrof een eerste globale inventarisatiescan van beschikbaar lesmateriaal en mogelijke witte

vlekken voor de zorgopleidingen Verzorgende-IG (niveau 3) en Mbo-Verpleegkundige (niveau 4).

1.3 Leeswijzer

Dit rapport doet verslag van de uitkomsten en bevindingen van het toegepaste onderzoek ten behoeve van

de implementatie van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ in het mbo. In

hoofdstuk 2 wordt nader ingegaan op de onderzoekscontext. Hier wordt een beknopt overzicht gegeven van

het keuzedeel, de samenwerking met TNO en de gekozen opleidingsdomeinen. In hoofdstuk 3 wordt

ingegaan op de onderzoeksmethode. Hier worden de begrippen afgebakend en wordt ingegaan op de wijze

van analyseren. Hoofdstuk 4 presenteert vervolgens de resultaten van de inventarisatie en analyse. Hier

wordt inzichtelijk gemaakt in hoeverre er lesmateriaal en -methodes voorhanden zijn om invulling te geven

aan het keuzedeel. Daarnaast is er in kaart gebracht op welke onderdelen (vakkennis en vaardigheden) witte

vlekken voorkomen in het aanbod. In hoofdstuk 5 volgen de resultaten van de validatiesessies met studenten,

docenten, onderwijskundigen en praktijkbegeleiders. Ten slotte wordt in hoofdstuk 6 ingegaan op de

ontsluiting van de databases en de vraag hoe bereikt kan worden dat mbo-scholen en studenten voor het

keuzedeel gaan kiezen.

3 Capgemini Consulting (2017). Inventarisatie lesmateriaal Keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken.

7

2 Onderzoekscontext

2.1 Het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’

Binnen de Samenwerkingsorganisatie Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) maken onderwijs en

bedrijfsleven samen afspraken over kwalificaties en examinering in het mbo. Dit wordt vastgelegd in

zogenaamde kwalificatiedossiers. In deze dossiers staan de kwalificatie-eisen waaraan de beginnend

beroepsbeoefenaar (student) moet voldoen na afronding van de opleiding. Een kwalificatiedossier (KD) wordt

vastgesteld door de minister van OCW. Op basis van kwalificatiedossiers maken onderwijsinstellingen hun

onderwijsprogramma’s. Een kwalificatiedossier bestaat uit een basisdeel (de opleiding) en profieldelen (de

specialisaties binnen de opleiding). De mbo-scholen zijn daarbij verplicht keuzedelen aan te bieden die voor

verbreding en verdieping van bepaalde onderwerpen zorgen die relevant zijn voor de opleiding.

Gezond en veilig werken is een van de onderwerpen die relevant zijn voor verdere verbreding en verdieping.

Het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ voor niveau 2 en niveau 3 en 4 heeft tot doel

al in het beroepsonderwijs een basis te leggen voor gezond en veilig werken. In het keuzedeel wordt dieper

ingegaan op de gewenste vakkennis en vaardigheden rondom gezond, veilig en fit werken. Daarbij wordt er

niet alleen aandacht besteed aan het vergroten van de eigen bewustwording en duurzame inzetbaarheid,

maar ook aan de wijze waarop beroepsbeoefenaars de gezondheid en veiligheid van anderen op de werkvloer

kunnen beïnvloeden om zo risico’s op een arbeidsongeval en/of fysieke of psychische gezondheidsschade te

minimaliseren 4.

2.2 Het MAPA-project en de samenwerking met TNO

TNO voert in opdracht van het ministerie van SZW de komende jaren onder het MAPA-project een pilot uit

voor de implementatie van het keuzedeel bij mbo-scholen. Dit moet leiden tot een goede praktijk die

toegankelijk is voor alle mbo-scholen die het keuzedeel willen aanbieden. Er is ten behoeve van dit onderzoek

voor gekozen om bestaande contacten te benutten en voor dit onderzoek aan te sluiten op de pilotscholen

die deelnemen aan het MAPA-project. Op advies van de opdrachtgever is daarom een nauwe samenwerking

met TNO tot stand gekomen, die ertoe moet leiden dat scholen niet overbevraagd worden vanuit

verschillende projecten in opdracht van de Directie G&VW. In dit onderzoek is efficiënt gebruik gemaakt van

al bestaande netwerken bij brancheorganisaties, scholen en uitgeverijen via Capgemini Consulting en bij

studenten, docenten, onderwijskundigen en leerbedrijven via TNO.

2.3 De betrokken opleidingen

Het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ is ontwikkeld voor zowel niveau 2 als niveau

3 en 4. Voor de uitvoering van de inventarisatie van lesmateriaal en -methodes is in overleg met de

opdrachtgever gekozen voor een inventarisatie van bestaand en potentieel lesmateriaal ten behoeve van een

zevental opleidingen in vijf opleidingsdomeinen.

Deze keuze is gemaakt op basis van de volgende overwegingen:

4 SBB, Kwalificaties mbo (2016). Keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ [Online]. Geraadpleegd in september 2016.

http://kwalificaties.s-bb.nl/?ResultaatType=Keuzedeel&AardKeuzedeel=&SBU=&Niveau=&Wettelijkeberoepsvereisten=&Cohort=&Schooljaar=&Trefwoorden=blijvend+fit

8

• de gekozen (opleiding(-en) binnen de) opleidingsdomeinen sluiten aan op de huidige door TNO begeleide

implementatietrajecten bij de pilotscholen, m.a.w. het keuzedeel wordt overwogen om in te zetten op

een pilotschool of daadwerkelijk op een pilotschool in de betreffende opleiding ingezet;

• het beroep heeft een significante blootstelling aan gezondheids- en veiligheidsrisico’s;

• de vraag naar deze opleiding blijft in de toekomst gelijk of (blijvend) groeien;

• het aantal studenten dat deze opleiding volgt is van voldoende omvang.

Met het oog op deze criteria en in lijn met het MAPA-implementatieproject, zijn de hieronder genoemde

opleidingsdomeinen onderzocht. Binnen deze domeinen gaat het daarbij om één specifieke opleiding of

opleidingen die in elkaars verlengde liggen.

Pilotschool Opleidingsdomein Kwalificatiedossier Kwalificatie (opleiding)

1 SOMA College Bouw en Infra Machinisten Machinist grondverzet (niveau 3)

2 Drenthe College Zorg en Welzijn Dienstverlening Medewerker Facilitaire Dienstverlening

(niveau 2)

Horeca en Bakkerij Keuken Zelfstandig Werkend Kok (niveau 3)

3 Deltion College Transport, Scheepvaart en

Logistiek

Logistiek Logistiek medewerker (niveau 2)

Logistiek teamleider (niveau 3)

4 Landstede Veiligheid en sport Veiligheid en vakmanschap Aankomend Medewerker Grondoptreden

(niveau 2)

Aankomend Onderofficier Grondoptreden

(niveau 3)

5 Wijkzorglab Zorg en Welzijn5 Verzorgende-IG Verzorgende-IG (niveau 3)

Mbo-Verpleegkundige Mbo-Verpleegkundige (niveau 4)

Tabel 1. Overzicht van de te onderzoeken pilotscholen, opleidingsdomeinen en kwalificaties 6

Zoals te zien is in tabel 1 zijn er in totaal zeven opleidingen in kaart gebracht. Hieronder worden de zeven

opleidingen kort beschreven:

• Machinist grondverzet (niveau 3). De opleiding ‘Machinist’ is een twee- tot driejarige opleiding op mbo-

3 niveau. Een machinist beheerst de grootste, sterkste en zwaarste machines in grond-, weg- en

waterbouw. Tijdens de opleiding krijgt de student zowel praktijklessen op het buitenterrein als lessen met

simulatoren die binnen plaatsvinden. Daarnaast volgt de student ook theorielessen en stages.7

5 Zorg is in dit overzicht meegenomen omdat de database in dit onderzoek is geüpdatet naar het vernieuwde format

6 Dit overzicht is opgesteld aan de hand van de Crebolijst Herziening dossiers 2017 - versie juli [Online], een uitgave van de SBB.

7 Deze omschrijving is gebaseerd op de informatie van het SOMA college, via http://www.soma-college.nl/infra-opleidingen/machinistenopleiding. Geraadpleegd in juli 2017.

https://kwalificaties.s-bb.nl/Handlers/CohortOutputLibrary.ashx?id=5359

https://kwalificaties.s-bb.nl/Lijsten/Groep/14

http://www.soma-college.nl/infra-opleidingen/machinistenopleiding

http://www.soma-college.nl/infra-opleidingen/machinistenopleiding

9

• Medewerker Facilitaire Dienstverlening (niveau 2). De mbo-opleiding ‘Medewerker Facilitaire

Dienstverlening’ is een tweejarige opleiding op niveau 2. De facilitaire dienst zorgt ervoor dat gebouwen

goed gebruikt kunnen worden. Zij zorgt dat het gebouw goed schoongemaakt en onderhouden wordt, en

dat er beveiliging is. Ook horeca, catering en de receptie kunnen onder de facilitaire dienst vallen.

Gedurende de opleiding leert een student zoveel mogelijk actief in de praktijk. Daarnaast worden er

tijdens de opleiding ook theorielessen gevolgd door de student. 8

• Zelfstandig Werkend Kok (niveau 3). De mbo-opleiding ‘Zelfstandig Werkend Kok’ is een twee tot drie

jaar durende opleiding op niveau 3. Als zelfstandig werkend kok ben je in staat om in je eentje een keuken

te runnen. De kok weet hoe producten het beste bewaard kunnen worden, hoe een menu samengesteld

en bereid wordt, en hoe bestellingen geplaatst moeten worden. Tijdens de opleiding leert de student

zowel vanuit de theorie als in de praktijk het plannen, organiseren en uitvoeren van werkzaamheden in

de keuken, onder verantwoordelijkheid van een leidinggevende. 9

• Logistiek Medewerker (niveau 2). De mbo-opleiding ‘logistiek medewerker’ is een tweejarige opleiding

op niveau 2. Na afronding van de studie kan een student werken in een groothandelsbedrijf, een

transportbedrijf, een distributiecentrum of een andere organisatie binnen de handelen transportsector.

De logistiek medewerker houdt zich bezig met goederenstromen van een bedrijf of organisatie en met

het lossen, sorteren, controleren, inslaan, verzamelen en verzend gereed maken van goederen. Na het

behalen van het diploma kan verder worden geleerd voor Logistiek Teamleider-niveau 3.10

• Logistiek Teamleider (niveau 3). Deze mbo-opleiding wordt gegeven op mbo-3 niveau en duurt drie jaar.

De logistiek teamleider werkt net als de logistiek medewerker in het magazijn van een bedrijf in de handel-

en transportsector. De teamleider geeft leiding aan de logistieke medewerkers en coördineert de

werkzaamheden als het gaat om goederenontvangst en –opslag, het verzamelen en verzendklaar maken

van goederen en de voorraadinventarisatie. Ook is de logistiek teamleider verantwoordelijk voor de inzet

van medewerkers, het gebruik van (transport-)middelen en resultaten. 11

• Aankomend Medewerker Grondoptreden (niveau 2). De mbo-opleiding ‘Aankomend Medewerker

Grondoptreden’ is een opleiding op niveau 2 en duurt 1,5 jaar. Deze opleiding is bedoeld voor leerlingen

die willen werken bij Defensie maar nog te jong zijn of zich eerst nog willen voorbereiden door te werken

aan de mentale en/of fysieke ontwikkeling. Praktijklessen vinden onder meer plaats bij de Koninklijke

8 Deze omschrijving is gebaseerd op de informatie van het Drenthe college, via: https://www.drenthecollege.nl/economie_dienstverlening/horeca_facilitaire_dienstverlening_niv_2_3_4/dienstverlening_medewerker_facilitaire_dienstverlening/25499/742. Geraadpleegd in juli 2017.

9 Deze omschrijving is gebaseerd op de informatie van het Drenthe college, via: https://www.drenthecollege.nl/economie_dienstverlening/horeca_facilitaire_dienstverlening_niv_2_3_4/zelfstandig_werkend_kok/25182/515 . Geraadpleegd in oktober 2017.

10 Deze omschrijving is gebaseerd op de informatie van het Deltion college, via: http://www.deltion.nl/jongeren-onderwijs/dossier/transport-logistiek3/logistiek-medewerker10. Geraadpleegd in juli 2017.

11 Deze omschrijving is gebaseerd op de informatie van het Deltion college, via: http://www.deltion.nl/jongeren-onderwijs/dossier/transport-logistiek3/logistiek-teamleider7 . Geraadpleegd in juli 2017.

https://www.drenthecollege.nl/economie_dienstverlening/horeca_facilitaire_dienstverlening_niv_2_3_4/dienstverlening_medewerker_facilitaire_dienstverlening/25499/742

https://www.drenthecollege.nl/economie_dienstverlening/horeca_facilitaire_dienstverlening_niv_2_3_4/dienstverlening_medewerker_facilitaire_dienstverlening/25499/742

https://www.drenthecollege.nl/economie_dienstverlening/horeca_facilitaire_dienstverlening_niv_2_3_4/zelfstandig_werkend_kok/25182/515

https://www.drenthecollege.nl/economie_dienstverlening/horeca_facilitaire_dienstverlening_niv_2_3_4/zelfstandig_werkend_kok/25182/515

http://www.deltion.nl/jongeren-onderwijs/dossier/transport-logistiek3/logistiek-medewerker10

http://www.deltion.nl/jongeren-onderwijs/dossier/transport-logistiek3/logistiek-medewerker10

http://www.deltion.nl/jongeren-onderwijs/dossier/transport-logistiek3/logistiek-teamleider7

http://www.deltion.nl/jongeren-onderwijs/dossier/transport-logistiek3/logistiek-teamleider7

10

Marine of Koninklijke Landmacht. Met een diploma is een leerling, onder bepaalde voorwaarden,

verzekerd van een functie als militair bij deze instellingen of de Koninklijke Luchtmacht.12

• Aankomend Onderofficier Grondoptreden (niveau 3). Deze mbo-opleiding wordt gegeven op mbo-3

niveau en duurt 2,5 jaar. Tijdens de opleiding leren studenten hoe je samenwerkt, leidinggeeft en een

project tot een goed einde brengt. De opleiding bereidt leerlingen voor op de onderofficiersopleiding. Net

als bij de opleiding Medewerker Grondoptreden vindt een deel van de praktijklessen plaats bij het Korps

Marine of de Koninklijke Landmacht. Ook is de leerling na het behalen van het diploma en onder bepaalde

voorwaarden, verzekerd van een baan bij deze instellingen of de Koninklijke Luchtmacht. 13

Naast deze zeven opleidingen is ook de database voor het opleidingsdomein Zorg en Welzijn in dit onderzoek

meegenomen door deze om te zetten naar het vernieuwde format en te valideren bij het Wijkzorglab (een

samenwerking van Deltion College, Landstede en het werkveld):

• Verzorgende-IG (niveau 3). De mbo-opleiding Verzorgende-IG is een twee- tot vierjarige opleiding waarna

de student kan gaan werken in de verpleeg- en verzorgingshuiszorg, de gehandicaptenzorg, de geestelijke

gezondheidszorg, of de kraamzorg. De verzorgende-IG verleent basiszorg aan haar cliënten, overlegt met

onder andere artsen en fysiotherapeuten en voert werkzaamheden uit die zijn vastgelegd in het

zorg(leef)plan. Een verzorgende-IG mag daarnaast verpleegtechnische handelingen uitvoeren, zoals

katheters inbrengen, injecties geven en neussondes inbrengen.14

• Mbo-Verpleegkundige (niveau 4). De mbo-opleiding Mbo-Verpleegkundige is een drie- tot vierjarige

opleiding waarna de student kan werken in verschillende beroepspraktijken op het gebied van zorg,

welzijn en wonen. Voorbeelden zijn een ziekenhuis (ZH), een verpleeg- en verzorgingshuis en de thuiszorg

(VVT), de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) of in de gehandicaptenzorg (GHZ). De beroepsbeoefenaar

werkt voor mensen met alle leeftijden en achtergronden, individuen of groepen.15

12 Deze omschrijving is gebaseerd op de informatie van het Landstede college, via: https://www.landstedembo.nl/mbo-opleidingen/veilig-beschermd/aankomend-medewerker-grondoptreden/. Geraadpleegd in juli 2017.

13 Deze omschrijving is gebaseerd op de informatie van het Landstede college, via: https://www.landstedembo.nl/mbo-opleidingen/veilig-beschermd/aankomend-onderofficier-grondoptreden/. Geraadpleegd in juli 2017.

14 Deze omschrijving komt voort uit het eerste onderzoeksrapport: Capgemini Consulting (2017). Inventarisatie lesmateriaal Keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’.

15 Deze omschrijving komt voort uit het eerste onderzoeksrapport: Capgemini Consulting (2017). Inventarisatie lesmateriaal Keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’.

https://www.landstedembo.nl/mbo-opleidingen/veilig-beschermd/aankomend-medewerker-grondoptreden/

https://www.landstedembo.nl/mbo-opleidingen/veilig-beschermd/aankomend-medewerker-grondoptreden/

https://www.landstedembo.nl/mbo-opleidingen/veilig-beschermd/aankomend-onderofficier-grondoptreden/

https://www.landstedembo.nl/mbo-opleidingen/veilig-beschermd/aankomend-onderofficier-grondoptreden/

11

3 Onderzoeksverantwoording

In dit hoofdstuk wordt allereerst ingegaan op de centrale onderzoeksvragen en de doelstellingen van het

onderzoek. Ten tweede wordt er ingegaan op de operationalisering van de centrale concepten16 binnen dit

onderzoek, zie hiervoor paragraaf 3.2. Ten op zichtte van de eerste inventarisatiescan in de zorg in het najaar

van 201617 is er een verdiepingsslag gemaakt waar het gaat om de operationalisatie van de

onderzoeksconcepten (de keuzedelen). Waar de eerste inventarisatiescan inging op niveau 3 en 4, is in dit

onderzoek ook niveau 2 meegenomen. De verschillen tussen de twee niveaus worden beschreven in paragraaf

3.2.3. Ten derde wordt er ingegaan op de specifieke onderzoeksaanpak. Vergeleken met de eerste

inventarisatiescan zijn in dit onderzoek de kolommen in de databases (Excel) verder aangescherpt en zijn er

enkele nieuwe categorieën toegevoegd. De verschillen zijn weergegeven in hoofdstuk 3.3.2 onder de kop

‘Categoriseren’. Ook is er dit keer in de databases onderscheid gemaakt in generiek lesmateriaal en specifiek

lesmateriaal. Uitleg hiervan is te vinden in hoofdstuk 3.3.2 onder de kop ‘Beoordelen’.

3.1 Centrale onderzoeksvragen en doelstellingen van het onderzoek

Het onderzoek dient antwoord te geven op de volgende zeven onderzoeksvragen die door het ministerie van

SZW zijn opgesteld:

1. Welk (bestaand en potentieel) lesmateriaal en -methodieken over gezond en veilig werken zijn

beschikbaar, uitgesplitst naar vijf prioritaire18 mbo-opleidingsdomeinen?

2. In hoeverre sluit het beschikbare lesmateriaal en de lesmethodieken aan bij de gewenste vakkennis

en vaardigheden opgenomen in het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’?

Zijn er witte vlekken/lacunes te constateren?

3. In hoeverre voorziet het lesmateriaal en de lesmethodieken in de studielastverdeling van 240 uur

over school, zelfstudie en leerbedrijf?

4. Wat zijn de behoeften van de leerlingen betreffende de wijze van aanleren van gezond en veilig

werken; sluit het type lesmateriaal en -methodieken dat beschikbaar is hier voldoende op aan?

5. Kunnen docenten (school) en praktijkbegeleiders (leerbedrijf) uit de voeten met het beschikbare

lesmateriaal?

a. En als dit niet het geval is, waarom is het lesmateriaal niet of onvoldoende toepasbaar en

wat is er voor nodig zodat (beschikbaar) lesmateriaal wel toepasbaar wordt voor docenten

en praktijkbegeleiders en hen helpt om invulling/uitvoering te geven aan het keuzedeel?

6. Hoe kan het beschikbare lesmateriaal het beste worden ontsloten/ onder de aandacht van de mbo-

scholen (docenten) en praktijkbegeleiders worden gebracht?

a. Kan en zo ja hoe kan (de website van) Gezonde School hierin voorzien?

7. Hoe kan worden bereikt dat:

a. mbo-scholen het keuzedeel gaan aanbieden;

b. studenten het keuzedeel gaan kiezen;

16 Met centrale concepten wordt bedoeld de onderwerpen die centraal staan in dit onderzoek.

17 Capgemini Consulting (2017). Inventarisatie lesmateriaal Keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’.

18 Prioritair voor wat betreft beroepsmatige blootstelling aan gezondheids- en veiligheidsrisico’s in combinatie met het aantal studenten dat wordt opgeleid.

12

c. mbo-scholen en leerbedrijven onderling afstemmen over en samen zorgdragen voor de

gewenste vakkennis en vaardigheden opgenomen in het keuzedeel?

Inzicht in deze zeven onderzoeksvragen moet bijdragen aan het vorm en inhoud geven van het keuzedeel

‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ op de mbo-scholen in samenwerking met het werkveld.

Het onderzoeksdoel is om met de onderzoeksuitkomsten de mbo-scholen en het werkveld te ondersteunen

bij het implementeren van het keuzedeel in de dagelijkse onderwijspraktijk.

3.2 Operationalisering centrale concepten

Alvorens de lesmaterialen en -methodes in kaart te brengen, zijn eerst de centrale concepten binnen dit

onderzoek verder geoperationaliseerd. De volgende paragrafen gaan in op de operationalisatie van deze

centrale concepten.

3.2.1 Lesmateriaal

Onder lesmateriaal wordt verstaan: materiaal dat – in de opleiding dan wel daarbuiten - wordt gebruikt om

kennis, opvattingen of vaardigheden ten aanzien van gezond, veilig en fit werken over te brengen op anderen.

Dit kan in gedrukte vorm (boeken) of niet gedrukte vorm (digitaal zoals e-learnings, filmpjes, etc.) zijn.

3.2.2 Soorten arbeidsrisico’s

Het keuzedeel heeft betrekking op arbeidsrisico’s in de breedste zin. Door ontwikkelaars van het keuzedeel

is er voor gekozen om deze risico’s op te delen in drie categorieën. Het onderscheid in soorten risico’s draagt

niet alleen bij aan de bewustwording van de beginnend beroepsbeoefenaars over de verscheidenheid aan

risicovolle situaties, maar het helpt ook inzichtelijk te maken welke verschillende strategieën zij kunnen

inzetten dan wel opvolgen in dergelijke situaties. Specifiek is er een onderscheid gemaakt in de leefstijl-

gerelateerde, fysieke en psychosociale arbeidsrisico’s. Deze worden hieronder toegelicht.

• Leefstijl-gerelateerde arbeidsrisico’s: dit omvat zowel de risico’s die voortkomen uit leefgewoontes, als

leefgewoontes die ontstaan door het beroep en die gevolgen hebben voor de uitvoering ervan. Denk

bijvoorbeeld aan een onregelmatig of ongezond eetpatroon wanneer je ploegendiensten draait. Het

draait in deze categorie om de wederkerige relatie tussen leefstijl en arbeid. De leefgewoontes worden

onder de verzamelnaam BRAVO gehanteerd: Bewegen, Roken, Alcohol, Voeding en Ontspanning.

• Fysieke arbeidsrisico’s: dit omvat alle risico’s die invloed hebben op de fysieke gesteldheid zoals fysieke

arbeidsbelasting, stilzitten, het gebruik van gereedschappen en machines (arbeidsmiddelen), gevaarlijke

stoffen en geluid. Maar ook cytostatica (celdeling remmende medicijnen die ingezet worden bij het

bestrijden van kanker) en biologische agentia (verzamelnaam voor micro-organismen zoals schimmels,

bacteriën, parasieten en virussen en kan infectieziekten veroorzaken, schade aan organen en schade bij

zwangerschap) vallen onder deze categorie.

• Psychosociale arbeidsrisico’s: dit omvat alle risico’s die invloed hebben op mentale gezondheid zoals

pesten op het werk, agressie en werkdruk. Men spreekt hier vaak over psychosociale arbeidsbelasting

(PSA).

De psychosociale en fysieke arbeidsrisico’s zijn te hergroeperen tot negen aandachtsgebieden. Binnen deze

negen aandachtsgebieden staat een specifieke vorm van belasting en/of arbeidsrisico centraal waar binnen

desbetreffende beroepen in meer of mindere mate rekening mee gehouden dient te worden. Deze

aandachtsgebieden gericht op de aard van arbeidsrisico’s zijn:

13

1. Fysiek: langdurig staan, zitten, tillen, trekken/duwen, zwaar werk, slechte houding (ergonomie).

2. Psychisch: conflicten, ongewenste omgangsvormen, slechte leiding, werkstress, combinatie

werk/privé.

3. Functie-inhoud/arbeidsorganisatie: kort-cyclisch werk, werkdruk, werktempo, mentaal inspannend

werk, onregelmatig werk, lange werktijden, ploegendienst, eenzaam werk, onzelfstandigheid,

concentratie-eisend.

4. Chemisch: gebruik gevaarlijke stoffen, aanwezigheid giftige gassen en dampen.

5. Biologisch: micro-organismen: bacteriën, virussen, schimmels.

6. Fysisch: lawaai/geluid, trillingen, schokken, ioniserende straling: röntgen, kern, elektrisch, en niet-

ioniserend straling: lasstraling.

7. Klimaat: vocht, gebrekkige zuurstofvoorziening, luchtverversing, stank, tocht, verlichting, hitte,

koude, temperatuurwisselingen.

8. Onveiligheid: brandgevaar, ontploffingsgevaar, vallende voorwerpen, snijgevaar, vallen.

9. Gebruik arbeidsmiddelen: gebruik van gereedschappen, machines.

3.2.3 Vakkennis en vaardigheden

Met de beroepsgerichte kennis en vaardigheden die aan bod komen in het keuzedeel leert de beginnend

beroepsbeoefenaar om, eventueel op basis van instructies, enerzijds fysieke en psychosociale en anderzijds

leefstijl-gerelateerde arbeidsrisico’s die zich voordoen op het werk blijvend bewust te herkennen, erkennen

en beheersen. De vakkennis en vaardigheden van de (toekomstige) beroepsbeoefenaars zijn verschillend

voor de desbetreffende opleidingsniveaus (niveau 2/ niveau 3 en 4). Het essentiële verschil tussen niveau 2

en niveau 3 en 4 is dat verwacht wordt dat de (toekomstige) beroepsbeoefenaars acterend op niveau 2

handelen op basis van gegeven instructies. Van de (toekomstige) beroepsbeoefenaars acterend op niveau 3

en 4 wordt verwacht dat zij naast reactief - ook in staat zijn om proactief te handelen en arbeidsrisico’s te

beoordelen. Daarnaast wordt er van beginnend beroepsbeoefenaars acterend op niveau 3 en 4 verwacht dat

zij naast de vaardigheden, die ook gelden voor niveau 2, ook beschikken over de vaardigheid om eventuele

bedachte oplossingen toe te lichten en bespreekbaar te maken met collega’s en leidinggevende.

Niveau 2 Niveau 3 en 4

De beginnend beroepsbeoefenaar… De beginnend beroepsbeoefenaar…

Vak

ken

nis

heeft basiskennis van de relevante fysieke en psychosociale arbeidsrisico's in zijn beroep.

heeft brede kennis van de relevante fysieke en psychosociale arbeidsrisico's in zijn beroep.

heeft beroepsgerelateerde basiskennis van de invloed van fysieke arbeidsrisico's op zijn veiligheid en gezondheid.

heeft specialistische, beroepsgerelateerde kennis van de invloed van fysieke arbeidsrisico's op zijn veiligheid en gezondheid.

heeft beroepsgerelateerde basiskennis van de invloed van psychosociale arbeidsrisico's op de mentale en fysieke veiligheid en gezondheid.

heeft brede en/of specialistische beroepsgerelateerde kennis van de invloed van psychosociale arbeidsrisico's op de mentale en fysieke veiligheid en gezondheid.

heeft basiskennis van de effecten die de leefstijl heeft op het veilig en gezond kunnen werken.

heeft brede en specialistische kennis van de effecten die de leefstijl heeft op het veilig en gezond kunnen werken.

heeft beroepsgerelateerde basiskennis van de arbeidshygiënische strategie.

heeft specialistische, beroepsgerelateerde kennis van de arbeidshygiënische strategie.

heeft basiskennis van de verantwoordelijkheidsverdeling tussen de werkgever en de werknemer op het gebied van gezond en veilig werken in zijn beroep.

heeft brede kennis van de verantwoordelijkheidsverdeling tussen de werkgever en de werknemer op het gebied van gezond en veilig werken in zijn beroep.

Vaa

rdig

he

de

n

kan door zelfredzaamheid, persoonlijke effectiviteit en blijvend leren als beroepshouding de regie nemen over de eigen blijvende inzetbaarheid.


kan de gedragsrichtlijnen van het BRAVO-model toepassen bij de uitvoering van het beroep.


kan op basis van instructies beroepsgerelateerde fysieke en psychosociale arbeidsrisico's herkennen, erkennen,

kan beroepsgerelateerde fysieke en psychosociale arbeidsrisico's herkennen, erkennen, melden en vervolgens

14

Niveau 2 Niveau 3 en 4

De beginnend beroepsbeoefenaar… De beginnend beroepsbeoefenaar…

melden en vervolgens handelen (doeltreffende, passende, en/of risico beperkende maatregelen toepassen) zodat geen nadelige effecten op de veiligheid en gezondheid van zichzelf en anderen ontstaan.

handelen (doeltreffende, passende en/of risico beperkende maatregelen toepassen) zodat geen nadelige effecten op de veiligheid en gezondheid van zichzelf en anderen ontstaan.

kan beroepsgerelateerde hulp- en/of beschermingsmiddelen en/of instrumenten die aangereikt zijn door de leidinggevende ter vermindering van arbeidsrisico’s op de juiste wijze gebruiken.

kan beroepsgerelateerde hulp- en/of beschermingsmiddelen en/of instrumenten op de juiste

wijze inzetten ter vermindering van arbeidsrisico's.19

kan beroepsgerelateerde arbeidsrisico's bespreekbaar maken met collega's en de leidinggevende.


- kan eventuele bedachte oplossingen om veilig en gezond te werken toelichten en bespreekbaar maken met collega's en de leidinggevende.

Tabel 2. Verschil in vakkennis en vaardigheden tussen niveau 2 en niveau 3 en 420

Zoals in bovenstaande tabel (Tabel 2) is te zien, zijn er enkele minimale verschillen tussen de eisen met

betrekking tot de vakkennis en vaardigheden van (toekomstige) beroepsbeoefenaars acterend op niveau 2

en acterend op niveau 3 en 4. Het verschil is te vinden in de diepgang van de kennis21:

• Bij niveau 2 ligt het accent op basiskennis en draait het om het bezitten van feiten en ideeën, processen,

materialen, middelen en begrippen van en gerelateerd aan een beroep en kennisdomein (NLFQ2).

• Bij niveau 3 en 4 licht het accent op het bezitten van (brede en specialistische) kennis van materialen,

middelen, feiten, abstracte kernbegrippen, theorieën, ideeën, methodes en processen van en gerelateerd

aan een beroep en kennisdomein (NLFQ4).

Ten behoeve van de inventarisatie en nadere analyse is het van belang de gewenste vakkennis en

vaardigheden van beginnend beroepsbeoefenaars acterend op niveau 2 en acterend op niveau 3 en 4 verder

te operationaliseren (zie Bijlage A voor de operationalisering.

3.3 Onderzoeksaanpak

Om de centrale onderzoeksvragen te beantwoorden zijn tijdens dit onderzoek vijf stappen doorlopen: 1)

inventarisatie, 2) analyse, 3) toetsing, 4) onderzoek naar succesvolle implementatie en 5) rapportage. In de

figuur hieronder staan de hoofdactiviteiten schematisch weergegeven.

19 Waar bij 2.3. maatregelen kunnen verwijzen naar onder andere het gebruik van specifieke beschermingsmiddelen gaat het bij 2.4. expliciet om het ‘materiaal’ en het gebruik van deze hulp- en/of fysieke beschermingsmiddelen. Zie voor verdere operationalisering Bijlage A.

20 Bron keuzedeel SBB via: kwalificaties.s-bb

21 Zoals omschreven volgens de NLQF-kwalificatie. Het Nederlands nationaal kwalificatieraamwerk is een systematische ordening van alle kwalificatieniveaus in Nederland, waaronder het mbo. Deze niveaubeschrijvingen worden gekoppeld aan het European Qualifications Framework (EQF). Op het mbo-diploma wordt het EQF-niveau vermeld. Bron: SBB (2017).

https://kwalificaties.s-bb.nl/Details/Index/4306?type=Dossier&returnUrl=%2F%3FResultaatType%3DKeuzedeel%26AardKeuzedeel%3D%26SBU%3D%26Niveau%3D%26Wettelijkeberoepsvereisten%3D%26Cohort%3D%26Schooljaar%3D%26Certificaat%3D%26Trefwoorden%3Dblijvend%2Bfit

15

Figuur 1. Overzicht onderzoeksaanpak

3.3.1 Stap 1: Inventariseren

In de inventarisatiefase (1) beantwoorden we de eerste onderzoeksvraag:

• Welk (bestaand en potentieel) lesmateriaal en -methodieken over gezond en veilig werken zijn

beschikbaar, uitgesplitst naar vijf prioritaire mbo-opleidingsdomeinen?

In deze fase is op een gestructureerde manier bestaande en potentiële lesmaterialen en -methodes in kaart

gebracht. Beschreven wordt onder andere welke boeken (lesmethodieken), instrumenten, praktijkrichtlijnen,

e-learnings, filmpjes en branche specifieke Arbocatalogi voor elk van de vijf opleidingsdomeinen beschikbaar

zijn om invulling te geven aan het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’. Hiertoe zijn

uitgeverijen en mbo-scholen benaderd en is er een deskresearch gedaan naar potentieel materiaal dat

beschikbaar is via brancheorganisaties alsmede overheid en kennisinstellingen. In figuur 2 op de volgende

pagina is dit onderzoeksraamwerk schematisch weergegeven.

Toetsing database bijstudenten van de mbo-

opleidingen

Onderzoeksvraag 2, 4 en 7

Toetsing database bij docenten (school) en praktijkbegeleiders

(leerbedrijf)

Onderzoeksvraag 2, 5, 6 en 7

Inventarisatie lesmateriaalbij de volgende organisaties:• Mbo-scholen• Uitgeverijen• Branche- en

koepelorganisaties• Overheid en

kennisinstellingen

Onderzoeksvraag 1

Analyse database metbestaand en potentieelLesmateriaal

Onderzoeksvraag 2 en 3

Succesvolleimplementatie

van het Keuzedeel

Onderzoeksvraag 7

1 3a 42

Rapportage

5

3b

16

Figuur 2. Onderzoeksraamwerk

3.3.2 Stap 2: Analyseren

In de analysefase (2) vond een analyse plaats van de opgehaalde materialen. In deze fase is inzichtelijk

gemaakt in hoeverre het materiaal aansluit bij de gewenste vakkennis en vaardigheden zoals omschreven in

het keuzedeel. Daarmee worden de tweede en derde onderzoeksvraag beantwoord:

• In hoeverre sluit het beschikbare lesmateriaal en de lesmethodieken aan bij de gewenste vakkennis en

vaardigheden opgenomen in het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’? Zijn er witte

vlekken/lacunes te constateren?

• In hoeverre voorziet het lesmateriaal en de lesmethodieken in de studielastverdeling van 240 uur over

school, zelfstudie en leerbedrijf?

Tijdens de analyse zijn twee sub stappen gevolgd, te weten: categoriseren en beoordelen.

• Categoriseren

De geschikt bevonden bronnen zijn per opleiding opgenomen in een database (Excel), er zijn dus in totaal

zeven databases ontwikkeld. Binnen elke database zijn de volgende categorieën uitgewerkt:

Regionaal/ Sectoraal

Nationaal

Uitgeverijen Overheid en kennisinstellingen

Mbo-scholen

Incl. VitaalMBO, SLO

Branche- en koepelorganisaties

Keuzedeel Verdieping blijvend fit, veilig en

gezond werken

Student

17

Kolom Operationalisering

Naam lesmateriaal Unieke naam

Omschrijving Korte omschrijving van het lesmateriaal

Aanbieder Aanbieder waar het lesmateriaal van afkomstig is. De volgende categorieën zijn gebruikt: 1) Mbo-

scholen 2) Uitgeverijen 3) Branche- en koepelorganisaties, 3) Overheid en kennisinstellingen 4)

Overig.

Bron Naam van de aanbieder / website

Platform met … Onderscheid in type materiaal: 1) (digitaal) Boek, 2) Protocol, 3) Tekst en uitleg, 4) Richtlijnen en

maatregelen, 5) Beleid, 6) Instructies met foto's, 7) Checklist, 8) Filmpje, 9) E-learnings, 10) Test, 11)

Spel.

Bestaand/Potentieel

lesmateriaal*

Indicatie of het materiaal direct inzetbaar is door docenten (bestaand lesmateriaal) of nog een

vertaalslag vergt van docenten om te zetten in het onderwijs (potentieel lesmateriaal).

Uitgave Jaartal van uitgave

Beschikbaarheid Is het materiaal gratis of moet je hiervoor betalen?

Opzet De opzet van het lesmateriaal: 1) School: het materiaal kan klassikaal ingezet worden, 2) Zelfstudie:

het materiaal kan door de leerling zelf worden opgepakt of uitgewerkt, 3) Leerbedrijf: het materiaal

is in een stageplan op te nemen of door het leerbedrijf in te zetten.

Link met uitvoering beroep* Is er een link met het specifieke beroep of is het algemene informatie over het thema gezond en

veilig werken?

Tabel 3. Operationalisering van categorisatie (*nieuwe toegevoegde categorieën t.o.v. de inventarisatiescan in 2016).

• Beoordelen

Om de onderzoeksvragen te beantwoorden is allereerst het generieke lesmateriaal geanalyseerd op de

aansluiting van het materiaal op de gewenste vakkennis en vaardigheden. Generiek wil zeggen dat het

materiaal in potentie door elke mbo-opleiding (dus breder dan de opleidingen die in dit onderzoek

onderzocht zijn) in te zetten is ten behoeve van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond

werken’. Het materiaal kan zowel van uitgeverijen en mbo-scholen afkomstig zijn als van de overheid en

kennisinstellingen en branche- en koepelorganisaties. Vervolgens is het beroepsspecifieke lesmateriaal

beoordeeld en is er gekeken in hoeverre dit materiaal ingaat op de benodigde vakkennis en vaardigheden.

Aan de hand van beide analyses is inzichtelijk gekregen waar eventuele witte vlekken zitten.

Om de betrouwbaarheid van deze analyse te vergroten is binnen het team willekeurig tien regels met

dezelfde bronnen geanalyseerd en gewaardeerd. Dit is bij alle databases gedaan. Vervolgens zijn deze

waarderingen vergeleken en zijn de punten die van elkaar afweken bediscussieerd. Dit resulteerde in een

aanscherping van de interpretatie van vakkennis en vaardigheden zoals omschreven in het keuzedeel.

Zodoende is de operationalisatie van de concepten verder uitgediept (zie Bijlage A).

Tot slot is geanalyseerd in hoeverre het lesmateriaal en de lesmethodieken voorziet in de studielastverdeling

van 240 uur over school, zelfstudie en leerbedrijf.

3.3.3 Stap 3: Valideren

Tijdens de validatiefase (3a, 3b) vond de validatie plaats waarmee is getracht antwoord te geven op de

vierde en vijfde en zesde onderzoeksvraag:

• Wat zijn de behoeften van de leerlingen betreffende de wijze van aanleren van gezond en veilig

werken; sluit het type lesmateriaal en -methodieken dat beschikbaar is hier voldoende op aan?

• Kunnen docenten (school) en praktijkbegeleiders (leerbedrijf) uit de voeten met het beschikbare

lesmateriaal?

18

o En als dit niet het geval is, waarom is het lesmateriaal niet of onvoldoende toepasbaar en

wat is er voor nodig zodat (beschikbaar) lesmateriaal wel toepasbaar wordt voor docenten

en praktijkbegeleiders en hen helpt om invulling/uitvoering te geven aan het keuzedeel?

• Hoe kan het beschikbare lesmateriaal het beste worden ontsloten/ onder de aandacht van de mbo-

scholen (docenten) en praktijkbegeleiders worden gebracht?

o Kan en zo ja hoe kan (de website van) Gezonde School hierin voorzien?

Tijdens deze validatiefase zijn de uitkomsten van de eerdere stappen voorgelegd aan:

• Studenten. Het succes van het keuzedeel wordt mede bepaald door de studenten van de mbo-

opleidingen. Als zij vrij zijn om te kiezen uit meerdere keuzedelen moet de inhoud en de vorm van een

keuzedeel hen voldoende aanspreken om hen te motiveren dit te gaan volgen. Vanuit de ervaring binnen

het MAPA-project staat daarbij de vorm van het lesmateriaal en de drive van de docent voorop. Om

hierover nader met studenten in gesprek te gaan is, aansluitend bij het MAPA project, op drie van de

pilotscholen een validatiesessie met studenten georganiseerd.

• Scholen en leerbedrijven. De tweede groep die van belang is bij het succes van het keuzedeel zijn de

docenten en onderwijskundigen van de mbo-scholen en de praktijkbegeleiders waar de studenten hun

kennis en kunde kunnen toetsen. Docenten en onderwijskundigen beslissen doorgaans of het keuzedeel

een meerwaarde heeft binnen de opleiding en waar de accenten op komen te liggen. In aansluiting op het

TNO-MAPA project zijn validatiesessies met betrokken scholen gehouden. Tijdens deze sessies is gekeken

of het beschikbare lesmateriaal voldoende aansluit bij de wensen vanuit het onderwijs en de

beroepspraktijk. Tevens is er ingegaan op de vraag in hoeverre het hen helpt om hier hun leerplan ten

behoeve van het keuzedeel mee in te richten. Ten slotte is getoetst bij docenten en leerbedrijven waar zij

behoefte aan hebben als het gaat om de ontsluiting van het bestaande en potentiële lesmateriaal en hoe

zij geholpen kunnen worden om invulling en uitvoering te geven aan het keuzedeel (implementatie).

3.3.4 Stap 4: Aanknopingspunten ten behoeve van de implementatie

De resultaten uit de vorige drie stappen inventariseren, analyseren en valideren hebben geleid tot

aanknopingspunten ten behoeve van de implementatie van het keuzedeel in het mbo. Samen met de analyse

van TNO in het kader van het MAPA-implementatietraject vormt dit aanknopingspunten voor een succesvolle

implementatie van het keuzedeel. Daarmee wordt de zevende onderzoeksvraag beantwoord:

• Hoe kan worden bereikt dat:

o mbo-scholen het keuzedeel gaan aanbieden?

o studenten het keuzedeel gaan kiezen?

19

4 Resultaten van de inventarisatie en analyse

In dit hoofdstuk worden de resultaten van de inventarisatie en de analyse gepresenteerd. Allereerst wordt

ingegaan op het beschikbare lesmateriaal dat in kaart is gebracht ten behoeve van het keuzedeel ‘Verdieping

blijvend fit, veilig en gezond werken’ (paragraaf 4.1/ Onderzoeksvraag 1). Daarbij is tevens geïnventariseerd

welk generiek lesmateriaal er aanwezig is voor alle opleidingen en welk specifiek lesmateriaal er is voor de

specifiek geselecteerde opleidingen (paragraaf 4.2/ Onderzoeksvraag 1). Vervolgens is er gekeken in hoeverre

dit beschikbare materiaal aansluit bij de gewenste vakkennis en vaardigheden uit het keuzedeel en of er witte

vlekken/lacunes te constateren zijn (paragrafen 4.3, 4.4, 4.5/ Onderzoeksvraag 2).

4.1 Welk materiaal is in kaart gebracht ten behoeve van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’?

Essentieel binnen het keuzedeel verdieping blijvend, fit veilig en gezond werken is de relatie met arbeid en

de relatie met het specifieke beroep. Het lesmateriaal dient dan ook gerelateerd te zijn aan arbeid om ingezet

te kunnen worden als onderdeel van het keuzedeel. Daarbij ligt er een specifieke uitdaging voor de

onderwijsprogramma’s om het keuzedeel niet alleen in algemene zin te relateren aan arbeid, maar ook te

koppelen aan de specifieke arbeidsrisico’s die gelden voor het uit te voeren toekomstige beroep.

Om te bepalen in hoeverre er lesmateriaal beschikbaar is ten behoeve van het keuzedeel is een onderscheid

gemaakt tussen materiaal dat in het reguliere programma aan bod komt en materiaal dat als verdieping kan

dienen voor het keuzedeel. Daarnaast is er ook een onderscheid gemaakt tussen generiek en specifiek

lesmateriaal. Generiek lesmateriaal is voor alle opleidingen bruikbaar, maar behoeft nog een vertaalslag naar

het specifieke beroep. Specifiek lesmateriaal legt wel de expliciete link met het toekomstige beroep.

Specifiek Generiek

Regulier programma Voor overzicht inventarisatie zie tabel 5

Voor analyse zie paragraaf 4.3

Niet van toepassing

Verdiepend keuzedeel Voor overzicht inventarisatie zie tabel 6


Voor overzicht inventarisatie zie tabel 7


Tabel 4. Overzicht van het geïnventariseerde lesmateriaal.

Bovenstaand tabel illustreert welk lesmateriaal in dit onderzoek is meegenomen en dient als een leeswijzer

om a) te zien welk lesmateriaal hieronder valt en b) waar de analyse van dit lesmateriaal te vinden is. Zoals

te zien is in tabel 4 is er ten behoeve van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend, fit, veilig en gezond werken’ op

drie vlakken lesmateriaal in kaart gebracht. Ten eerste is er specifiek materiaal in kaart gebracht dat al

onderdeel uit maakt van het reguliere programma. Hieronder valt onder andere het lesmateriaal vanuit de

uitgeverijen dat al wordt ingezet binnen het onderwijsprogramma om studenten het vak te leren en waarbij

wordt ingegaan op fit, veilig en gezond werken in het specifieke beroep. Ten tweede is er specifiek

lesmateriaal in kaart gebracht dat als verdieping kan worden gezien op het reguliere onderwijsprogramma.

Hieronder valt materiaal vanuit bijvoorbeeld de branches en beroepsverenigingen dat kan worden ingezet

ter verdieping en/of als aanvulling op het bestaande lesmateriaal. Ten derde is er generiek verdiepend

materiaal in kaart gebracht. Hieronder valt zowel bestaand als potentieel lesmateriaal dat als aanvulling op

het reguliere onderwijsprogramma kan worden ingezet voor het keuzedeel. Dit lesmateriaal gaat concreet in

op veilig en gezond werken, maar is niet specifiek gekoppeld is aan één beroep. Dit materiaal heeft dus de

potentie om ingezet te worden binnen alle opleidingen.

20

De driedeling in lesmateriaal is relevant omdat er zodoende op verschillende niveaus uitspraken kunnen

worden gedaan en aanknopingspunten naar voren komen. Allereerst is het in kaart brengen van het reguliere

lesmateriaal relevant, omdat opleidingen zo zien waar ze a) op terug kunnen vallen en voortborduren vanuit

het huidige aanbod en b) welk lesmateriaal er nog benut kan worden over veilig en gezond werken als dit

materiaal nog niet is ingezet binnen de opleiding. Het reguliere lesmateriaal is vervolgens in kaart gebracht

en geanalyseerd op de gewenste vakkennis en vaardigheden opgenomen in het keuzedeel. Zodoende kwam

er per opleiding een beeld naar voren over in hoeverre er in binnen het reguliere onderwijsprogramma

materiaal beschikbaar is dat mogelijk (als het nog niet aan de orde is gekomen binnen het reguliere

programma) binnen het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ kan worden opgenomen.

Een bijkomend voordeel van deze analyse is dat opleidingen bij het keuzedeel gericht terug kunnen wijzen

naar en voortborduren op al eerder gebruikt materiaal. De analyse geeft inzicht in waar met het keuzedeel

de verdieping kan worden aangebracht.

Naast een inventarisatie van het lesmateriaal voortkomend uit het reguliere onderwijsprogramma is er ook

een inventarisatie gemaakt van verdiepend lesmateriaal. Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen materiaal

dat alleen voor specifieke opleidingen inzetbaar is (specifiek lesmateriaal) en materiaal dat voor alle

opleidingen inzetbaar is (generiek lesmateriaal), maar nog op maat (beroepsspecifiek) moet worden

gemaakt. Dit onderscheid bleek relevant, omdat er zodoende inzichtelijk is gemaakt in hoeverre het

specifieke, verdiepende lesmateriaal de mogelijkheid biedt om het keuzedeel specifiek te koppelen aan het

beroep en waar nog witte vlekken te constateren zijn gerelateerd aan de gewenste vakkennis en

vaardigheden. Vervolgens biedt het generieke, verdiepende lesmateriaal de mogelijkheid om deze witte

vlekken op te vullen waarbij het wel aan de opleidingen zelf is om expliciet de relatie te leggen met het

specifieke beroep.

Bij de inventarisatie van het lesmateriaal is bekeken in hoeverre er lesmateriaal wordt aangeboden dat ingaat

op de specifieke vakkennis en vaardigheden uit het keuzedeel. Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen

weinig, gemiddeld, en veel aanbod. Belangrijk om te vermelden is dat weinig beschikbare informatie ook

toereikend kan zijn/ kan volstaan om op de juiste wijze invulling te geven aan het keuzedeel. Terwijl heel veel

beschikbaar lesmateriaal niet zonder meer wil zeggen dat hiermee afdoende invulling gegeven kan worden

aan het keuzedeel. Of dit het geval is valt buiten de scope van dit onderzoek.

4.2 Welk lesmateriaal is beschikbaar?

Zoals in paragraaf 4.1. naar voren is gekomen is er een onderscheid gemaakt tussen lesmateriaal ten behoeve

van het reguliere onderwijsprogramma en verdiepend lesmateriaal. De volgende tabel geeft een overzicht

van de uitgeverijen en instanties die lesmateriaal aanbieden voor het reguliere onderwijsprogramma van de

desbetreffende geselecteerde opleidingen.

21

Soort aanbieder Naam aanbieder Opleiding

Uitgeverijen Concreet Onderwijsproducten - Machinist grondverzet (niveau 3)

ThiemeMeulenhoff - Medewerker facilitaire dienstverlening

(niveau 3)

Uitgeverij Sarphati BV - Logistiek medewerker (niveau 2)

- Logistiek teamleider (niveau 3)

OVD Educatieve Uitgeverij B.V. - Logistiek medewerker (niveau 2)

- Logistiek teamleider (niveau 3)

Educatieve Uitgeversgroep - Zelfstandig werkend kok (niveau 3)

Edu-Actief - Zelfstandig werkend kok (niveau 3)

Mbo-scholen Stichting Praktijkleren 22 - Aankomend medewerker grondoptreden

(niveau 2)

- Aankomend onderofficier grondoptreden

(niveau 3)

Tabel 5. Overzicht aanbieders specifiek lesmateriaal binnen het reguliere onderwijsprogramma

Zoals te zien is in tabel 5 bestaan de aanbieders van lesmateriaal zowel uit commerciële uitgeverijen als uit

niet-commerciële organisaties/uitgeverijen die zijn voortgekomen uit het onderwijsveld (zoals Stichting

Praktijkleren en Concreet Onderwijsproducten). Qua vorm van het reguliere lesmateriaal is opvallend dat het

veelal boeken betreft of een digitaal platform waarop tekst en uitleg te vinden is. Uit de inventarisatie blijkt

dat de opdrachten binnen het reguliere programma zich vooral richten op het trainen van kennis en

vaardigheden met betrekking tot het beroep.

Naast de inventarisatie van het lesmateriaal binnen het reguliere programma is ook het verdiepende,

specifieke materiaal in kaart gebracht voor de geselecteerde opleidingen. De volgende tabel geeft weer waar

het verdiepende, specifieke lesmateriaal vandaan komt.

Soort aanbieder Naam aanbieder Voorbeelden van (type) lesmateriaal

Overheid en kennisinstellingen

Inspectie SZW Brochure ‘Arbeidsrisico’s in de horeca’

Ministerie van SZW Inspiratievideo ‘Gezond en Veilig Werkt’

Ministerie van Defensie Gedragscode defensie

RIVM Factsheet ‘Analyse ongevallen in de horeca’

TNO Checklist fysieke belasting

Politieacademie Informatie over de geestelijke gezondheid van

militairen en politiemensen


BMWT Informatie over veilig werken in een magazijn

Evofenedex Informatie over gevaarlijke stoffen

Sectorinstituut Transport en Logistiek (STL) Arbocatalogus en oplossingenboek

Transport en Logistiek Nederland (TLN) Code 95 richtlijn (EU-richtlijn)

VeiligheidNL Gedragscampagne ‘Sjaak in de horeca’

Defensiebond Informatie over misbruik in het leger

Veteranen Instituut Factsheet ‘Posttraumatische stressstoornis na

uitzending’

Koninklijke Horeca Nederland (KHN) RI&E instrument

FNV Horeca Filmpje ‘Ben jij weleens de Sjaak?’

22 Stichting Praktijkleren is een samenwerkingsverband van alle 43 ROC’s in Nederland. Dit is van, voor en door de scholen.

22


Werkveiligheidswijzer Informatie over veilig en gezond werken in de

horeca

Starthoreca Arbo Horeca Catalogus

O&O fonds GGZ Informatie over werken met gevaarlijke

stoffen

Kenniscentrum facilitair management Basiskennis dossier risicobeheersing facilitair

Arbouw Veiligheidsprotocol opleidingsbedrijven

Agroarbo Arbocatalogus agrarische en groene sectoren

Wurkz Functierisicoprofiel

CUMELA E-learning veilig (land)bouwverkeer

Overige bronnen23

Napo Consortium Filmpje ‘veilig intern transport’

Stichting Arbo flexbranche Zelf-assessment: ‘Jouw werk, jouw veiligheid’

Stichting Praktijkleren Handboeken CLAS (voor elke militair)

Stichtingen Contractcatering Gezond werken, da’s pas lekker: doe de test

Stichting Vakbekwaam Horeca (SVH) Informatie over arbeidsomstandigheden in de

horeca

Misset Horeca (MH) Artikel over veiligheidsvoorschriften

F-Facts Facility platform Artikel over rol van facility in veiligheid

Arbokennisnet Informatie over bouwproces, transport en

valgevaar

Tabel 6. Overzicht aanbieders verdiepend, specifiek lesmateriaal

Naast het verdiepende, specifieke lesmateriaal is ook het verdiepende, generieke lesmateriaal in kaart

gebracht dat mogelijk ingezet zou kunnen worden binnen het keuzedeel. De volgende tabel geeft weer waar

het generieke lesmateriaal vandaan komt dat voor alle opleidingen bruikbaar is.


Uitgeverijen Applinet, internet uitgeverij Informatie over gezondheid en persoonlijke vaardigheden

Edu’Actief Boek ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’

Mbo-scholen VitaalMBO Lessendatabank algemene vaardigheden

MBO-Raad Hard-of-hart e-learning modules

Overheid en kennisinstellingen

Inspectie SZW Informatie over lichamelijke belasting

Ministerie van SZW Gespreksprotocol: in gesprek over stress

Ministerie van BZK Informatie over agressie-vrij werken

Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB)

Informatie over beroepsziekten

RIVM Film ‘maak werk van je gezondheid’

TNO Wegwijzer pesten

Trimbos Instituut Informatie over alcohol

Voedingscentrum Body Mass Index (BMI)

Kenniscentrum Sport BRAVO company check

SLO Leerplankader sport, bewegen en gezonde leefstijl


5xbeter Informatie over cultuur en gedrag

Beroepsvereniging Arbo Adviseurs Kennisbank inPreventie

Compassion for Care Blogs van Irene Muller-Schoof

FNV Informatie over werkdruk

23 Onder overige bronnen valt de informatie die relevant leek voor de invulling van het keuzedeel, maar die niet direct te classificeren valt onder de vooraf gedefinieerde categorieën.

23


Fonds Psychische Gezondheid Zelf-assessment stress

Hartstichting Informatie over gezond leven

Stichting Arbo Flexbranche (STAF) Arbocatalogus: agressie en geweld

Stichting Leren en leven Methode Positive Action

Stichting Pesten op de werkvloer Informatie over pesten op de werkvloer

Stichting Testjeleefstijl Leefstijltest met tips en adviezen

Stichting van de Arbeid Informatie over psychosociale arbeidsrisico’s

Voion Informatie over duurzame inzetbaarheid

Zorg voor beter De nieuwe schijf van vijf

Overige bronnen 123test Tests loopbaan en persoonlijke ontwikkeling

Arboned Filmpje ‘herken de signalen’

Freelearning Leermodule ‘beeldschermwerk’

Gezond & Zeker Filmpje over omgaan met psychosociale risico’s

GezondNu Online Informatie over gezond en vitaal ouder worden

Goed Gebruik Filmpje ‘hoe BLITZ ben jij?’

Huis voor beweging Interventie ‘Alle leerlingen actief’

Medicinfo Copingtest

Napo Consortium Tekenfilmreeks met humor

Nationaal Actieplan Groente en Fruit Veggipedia

ROVC Cursus fit, veilig en gezond werken

SoChicken Simpele en praktische tips ‘broeden op een leuker leven’

Start Werk & Blijf Veilig E-learning ‘start veilig’

Vocam Opleidingsvideo’s veilig werken

Tabel 7. Overzicht aanbieders generiek (potentieel) lesmateriaal

Zoals in tabel 7 is te zien zijn er verschillende aanbieders die generiek lesmateriaal beschikbaar stellen. De

gevonden bronnen zijn zowel in te zetten voor niveau 2 als niveau 3 en 4. De generieke database (zie bijlage

B) bevat dan ook een grote variëteit aan bronnen. Zo zijn er bronnen waar een geheel keuzedeel kan worden

afgenomen (dit gaat over een generiek keuzedeel en moet nog beroep specifiek gemaakt worden). Ook zijn

er bronnen die kunnen dienen als losse bouwsteen om het bestaande lesmateriaal aan te vullen, zoals

opdrachten en illustraties. Naast de variëteit in de omvang van de bronnen, is er ook een variëteit in de vorm

van de bronnen. In totaal bestaat de database van het generieke, verdiepende materiaal uit 82 verschillende

informatiebronnen die potentieel ingezet kunnen worden voor het keuzedeel. Van deze bronnen bevatten

er 64 tekst en uitleg over het thema gezond en/of veilig werken. Daarnaast zijn er 23 tests beschikbaar, 17

bronnen die filmpjes presenteren, gevolgd door 15 bronnen die ingaan op richtlijnen en 6 bronnen die e-

learnings bevatten. Op de overige categorieën (instructies met foto’s, beleid, checklists, protocollen, spel en

(digitale) boeken) is nauwelijks (<2) materiaal gevonden. Het generieke materiaal heeft daarmee de potentie

om het keuzedeel interactief te maken. Studenten kunnen bijvoorbeeld verschillende tests inzetten, zoals

‘mentaalvitaal’ of een test om de ‘druppel’ te herkennen met betrekking tot werkstress. Daarnaast zijn er

tests die ingezet kunnen worden bij (leer)bedrijven zoals de ‘Adviestool gezond en veilig werk’.

4.3 Aansluiting van het specifieke lesmateriaal uit het reguliere onderwijsprogramma op de gewenste vakkennis en vaardigheden

Om te bepalen in hoeverre het lesmateriaal vanuit de reguliere onderwijsprogramma’s aansluit bij de

gewenste vakkennis en vaardigheden die opgenomen zijn in het keuzedeel is het materiaal vanuit het

reguliere onderwijsprogramma in kaart gebracht. Om te analyseren in hoeverre de gestelde vakkennis en

vaardigheden binnen dit materiaal al aan bod komt, is er een onderscheid gemaakt in de opleidingsniveaus

24

(niveau 2 en niveau 3, 4) en is er per criterium bekeken in hoeverre het lesmateriaal over weinig aanbod,

gemiddeld aanbod of veel aanbod beschikt. In de volgende tabellen is het gedetailleerde overzicht

gepresenteerd van de verschillende opleidingen niveau 2 (zie tabel 8) en niveau 3 (zie tabel 9) en de

aansluiting van het bestaande lesmateriaal ten aanzien van de gewenste vakkennis en vaardigheden.

Opleidingen niveau 2

Medewerker

Facilitaire Dienstverlening (2)

Aankomend Medewerker GROP

(2)

Logistiek Medewerker (2)

Vak

ken

nis


Gemiddeld aanbod Gemiddeld aanbod Veel aanbod


Weinig aanbod Weinig aanbod Gemiddeld aanbod

heeft beroepsgerelateerde basiskennis van de invloed van psychosociale arbeidsrisico's op de mentale en fysieke veiligheid en gezondheid

Weinig aanbod Weinig aanbod Weinig aanbod



heeft beroepsgerelateerde basiskennis van de arbeidshygiënische strategie.




Vaa

rdig

he

de

n


Gemiddeld aanbod Weinig aanbod Weinig aanbod



kan op basis van instructies beroepsgerelateerde fysieke en psychosociale arbeidsrisico's herkennen, erkennen, melden en vervolgens handelen (doeltreffende, passende, en/of risico beperkende maatregelen toepassen) zodat geen nadelige effecten op de veiligheid en gezondheid van zichzelf en anderen ontstaan.

Gemiddeld aanbod Veel aanbod Gemiddeld aanbod


Weinig aanbod Gemiddeld aanbod Gemiddeld aanbod



Tabel 8. Aansluiting van bestaande lesmateriaal op gewenste vakkennis en vaardigheden opleidingen niveau 2.

Over het algemeen kan er gesteld worden dat in het bestaande lesmateriaal voor de opleidingen op niveau

2 gemiddeld tot veel aanbod is aan materiaal over brede kennis over relevante arbeidsrisico’s. Uit de

kwalitatieve analyse blijkt echter dat deze informatie zeer summier is en niet alle specifieke arbeidsrisico’s

voor het beroep dekt. Voor alle opleidingen geldt dat er binnen het reguliere onderwijsprogramma relatief

weinig aanbod is van lesmateriaal gericht op de psychosociale arbeidsrisico’s en de specifieke invloed van

psychosociale arbeidsrisico’s op gezond en veilig werken. Deze zelfde tendens is ook waarneembaar binnen

de opleidingen voor niveau 3 (zie tabel 9). Ook is er over alle opleidingen (zowel niveau 2 alsmede niveau 3)

weinig aanbod voor de communicatieve vaardigheden die nodig zijn om anderen bewust te maken van

arbeidsrisico’s en/of oplossingen om arbeidsrisico’s te beperken aan te dragen.

Binnen het bestaande lesmateriaal is er een gemiddeld aanbod van lesmateriaal dat in gaat op instructies om

veilig om te gaan met beroepsgerelateerde hulp- en/of beschermingsmiddelen. Zo blijkt bijvoorbeeld bij de

opleiding Machinist Grondverzet (niveau 3) dat er veel aanbod is voor veilig werken met machines. Dit

aanbod moet echter genuanceerd worden aangezien veiligheid vaak werd gerelateerd aan veilig werken voor

25

de buitenwereld (de omgeving waarin je werkzaam bent als machinist) en niet aan persoonlijke veiligheid

(fysieke risico’s voor jezelf beperken). Opvallend is dat voor de opleidingen Aankomend Medewerker

Grondoptreden (niveau 2) en Aankomend Onderofficier Grondoptreden (niveau 3), Medewerker Facilitaire

Dienstverlening (niveau 2), Zelfstandig Werkend Kok (niveau 3) naar het lijkt gemiddeld meer aandacht is

besteed aan veilig en gezond werken dan bij de overige opleidingen.

Opleidingen niveau 3

Machinist

Grondverzet (3) Logistiek Teamleider (3)

Aankomend Onderofficier GROP (3)

Zelfstandig Werkend Kok

(3)

Vak

ken

nis


Gemiddeld aanbod

Veel aanbod Gemiddeld aanbod

Veel aanbod


Weinig aanbod Gemiddeld aanbod



Weinig aanbod Weinig aanbod Weinig aanbod Weinig aanbod



heeft specialistische, beroepsgerelateerde kennis van de arbeidshygiënische strategie.





Weinig aanbod Weinig aanbod

Vaa

rdig

he

de

n


Weinig aanbod Weinig aanbod Weinig aanbod Gemiddeld aanbod



kan beroepsgerelateerde fysieke en psychosociale arbeidsrisico's herkennen, erkennen, melden en vervolgens handelen (doeltreffende, passende en/of risico beperkende maatregelen toepassen) zodat geen nadelige effecten op de veiligheid en gezondheid van zichzelf en anderen ontstaan.

Gemiddeld aanbod

Gemiddeld aanbod


kan beroepsgerelateerde hulp- en/of beschermingsmiddelen en/of instrumenten op de juiste wijze inzetten ter vermindering van arbeidsrisico's.


Gemiddeld aanbod

Veel aanbod



kan eventuele bedachte oplossingen om veilig en gezond te werken toelichten en bespreekbaar maken met collega's en de leidinggevende.


Tabel 9. Aansluiting van bestaande lesmateriaal op gewenste vakkennis en vaardigheden opleidingen niveau 3

Over het algemeen lijkt, zoals de bovenstaande tabellen illustreren, dat het lesmateriaal uit het reguliere

onderwijsprogramma slechts gedeeltelijk aansluit op de gewenste vakkennis en vaardigheden. Inhoudelijk

lijkt het lesmateriaal, als er aandacht wordt besteed aan arbeidsrisico’s, vooral gericht te zijn op brede kennis

over de relevante arbeidsrisico’s. Voor alle opleidingen geldt het bestaande lesmateriaal verder niet

gedetailleerd op de fysieke dan wel psychosociale arbeidsrisico’s in gaat. De arbeidsrisico’s worden

voornamelijk globaal beschreven en er is minder aandacht voor de mogelijke gevolgen en effecten op de

werkvloer of voor de beroepsbeoefenaar zelf. Informatie over de gevolgen van arbeidsrisico’s kan echter

wenselijk zijn voor studenten om zodoende beter beeld te krijgen bij de vraag waarom het belangrijk is om

26

gezond en veilig te werken. Naast de globale aandacht voor arbeidsrisico’s blijkt ook uit de inventarisatie dat

de aanwezig kennis over de relevante arbeidsrisico’s versnipperd aan bod komt. Vaak zijn de onderwerpen

veiligheid en gezondheid een paragraaf van een groter hoofdstuk over een ander thema.

Naast dat er weinig aanbod is van lesmateriaal dat in gaat op de specifieke invloed van zowel fysieke als

psychosociale arbeidsrisico’s blijkt dat er ook weinig aanbod is dat zich richt op de

verantwoordelijkheidsverdeling tussen de werkgever en werknemer. Daarnaast is het opvallend dat

onderwerpen die te maken hebben met gezond werken (gericht op BRAVO, en blijvende inzetbaarheid) nog

minder aan de orde komen binnen het huidige lesmateriaal. Hierbij moet vermeld worden dat het

lesmateriaal dat wel ingaat op het BRAVO-model voornamelijk ingaat op werkstress en ontspanning. De

andere BRAVO-elementen komen niet aan bod in relatie tot de specifieke beroepen. Wel blijkt dat er binnen

het in kaart gebrachte bestaande lesmateriaal een gemiddeld aanbod is van lesmateriaal dat in gaat op de

instructies om relevante arbeidsrisico’s te herkennen. Daarbij moet opgemerkt worden dat de instructies

vaak worden beschreven, maar dat de oorzaak-gevolg verbanden minder aan bod komen – dat wil zeggen

het ‘waarom’ niet expliciet worden benoemd. Over het algemeen kan er dus gesteld worden dat er binnen

het lesmateriaal uit het reguliere onderwijsprogramma weinig aandacht wordt besteed aan de redenen

achter het handelen om zo arbeidsrisico’s waar mogelijk te voorkomen of beperken.

Het overzicht in tabel 8 en 9 kan de mbo-scholen een handreiking bieden van de onderwerpen waar met het

keuzedeel verdieping in aangebracht kan worden als het gaat om fit, veilig en gezond werken.

4.4 Aansluiting van het generiek, verdiepende lesmateriaal bij de gewenste vakkennis en vaardigheden

Alvorens de analyse per opleiding te presenteren is eerst in kaart gebracht in hoeverre het generiek,

verdiepende lesmateriaal de potentie heeft om ingezet te worden binnen het keuzedeel verdiepend blijvend

fit, veilig en gezond werken. Uit deze analyse blijkt dat niet alle bronnen binnen de generieke database direct

arbeid gerelateerd zijn. In tabel 10 is daarom een onderscheid gemaakt tussen het aanbod

arbeidsgerelateerde en niet-arbeidsgerelateerde bronnen.

Generiek, verdiepend lesmateriaal

Arbeidsgerelateerd Niet arbeidsgerelateerd

Vak

ken

nis

kennis over de relevante fysieke en psychosociale arbeidsrisico's in het beroep.

Gemiddeld aanbod N.v.t.

kennis van de invloed van fysieke arbeidsrisico's op veiligheid en gezondheid.

Weinig aanbod N.v.t.

kennis van de invloed van psychosociale arbeidsrisico's op de mentale en fysieke veiligheid en gezondheid.


kennis van de effecten die de leefstijl heeft op het veilig en gezond kunnen werken.

Weinig aanbod Veel aanbod

kennis van de arbeidshygiënische strategie. Weinig aanbod N.v.t.

kennis van de verantwoordelijkheidsverdeling tussen de werkgever en de werknemer op het gebied van gezond en veilig werken in zijn beroep.


Vaa

rdig

he

de

n

Focus op blijvend leren als beroepshouding tbv de eigen blijvende inzetbaarheid.


Focus op toepassing van de gedragsrichtlijnen van het BRAVO-model bij de uitvoering van het beroep.

Weinig aanbod Veel aanbod

Focus op herkennen, erkennen, melden van arbeidsrisico’s om zodoende doeltreffend te kunnen handelen.


27

Focus op juiste gebruik van beroepsgerelateerde hulp- en/of beschermingsmiddelen en/of instrumenten.


Focus op bespreekbaar maken van beroepsgerelateerde arbeidsrisico's.


Focus op toelichten en bespreekbaar maken van

bedachte oplossingen 24


Tabel 10. Aansluiting generiek lesmateriaal bij de gewenste vakkennis en vaardigheden

Het generieke, verdiepende lesmateriaal dat gevonden is lijkt zich inhoudelijk vooral te richten op brede

kennis over arbeidsrisico’s, het belang van werken aan je leefstijl en over de verantwoordelijkheidsverdeling

tussen werkgever en werknemer. Bronnen die specifiek ingaan op oorzaak-gevolg verbanden, bijvoorbeeld

bronnen die de oorzaken van specifieke arbeidsrisico’s benoemen, zijn in mindere mate aanwezig. Daarbij

zijn de meeste bronnen inzetbaar om de student te trainen in de vaardigheid om beroepsgerelateerde fysieke

en psychosociale arbeidsrisico’s te herkennen, erkennen, melden en vervolgens handelen (doeltreffende,

passende, en/of risico beperkende maatregelen toepassen), zodat geen nadelige effecten op de veiligheid en

gezondheid van zichzelf en anderen ontstaan. Het beperkte aantal bronnen dat ingaat op de vaardigheid om

beroepsgerelateerde hulp- en/of beschermingsmiddelen op de juiste manier te gebruiken, is mogelijk te

verklaren doordat het generieke materiaal ingaat op arbeid in algemene zin en niet op specifieke beroepen

waarbij deze hulp- en beschermingsmiddelen meer concreet gemaakt kunnen worden.

Inhoudelijk valt op dat de bronnen die ingaan op het BRAVO-model bijna allemaal relateren aan het

onderwerp ‘werkstress’ en de mate van ontspanning. De andere BRAVO-elementen - Bewegen, Roken,

Alcohol, Voeding - komen nauwelijks tot niet naar voren in relatie tot ‘werk’. Daarnaast is er gemiddeld

aanbod van lesmateriaal gericht op het herkennen van arbeidsrisico’s, maar in mindere mate voor de

toepassing en het nemen van gewenste vervolgacties: het melden en handelen. Ook bleek uit de analyse dat

de gevonden bronnen die ingaan op de gewenste communicatieve vaardigheden, zoals het bespreekbaar

maken van risico’s en het toelichten van oplossingen, vooral communicatie in algemene zin behandelen en

minder de specifieke relatie leggen met arbeidsrisico’s en het communiceren daarvan. Om de relatie met het

specifieke beroep te maken, is dus nog een actieve vertaalslag nodig van de desbetreffende docenten om de

relatie met het specifieke beroep te maken en het materiaal ook daadwerkelijk te kunnen in zetten binnen

het keuzedeel.

Nu het generieke materiaal in kaart is gebracht, wordt er per opleiding gekeken in hoeverre het generieke

materiaal de potentie biedt om de witte vlekken binnen het specifieke (reguliere en verdiepende) materiaal

op te vullen.

4.5 Welk verdiepend lesmateriaal is er beschikbaar en in hoeverre sluit dit aan bij de gewenste vakkennis en vaardigheden?

Om te bepalen in hoeverre er verdiepend lesmateriaal voorhanden is dat ingezet zou kunnen worden binnen

het keuzedeel is voor alle opleidingen allereerst gekeken welk verdiepend, specifiek lesmateriaal beschikbaar

is vanuit bijvoorbeeld de branche en/of koepelorganisaties. Dit materiaal gemiddeld variërend tussen de tien

en vijfentwintig verschillende bronnen per opleiding, is vervolgens geanalyseerd op de gewenste vakkennis

en vaardigheden. Dit is vervolgens per opleiding vergeleken met het aanbod binnen het huidige bestaande

lesmateriaal om zodoende te zien waar het keuzedeel een aanvulling dan wel een verdieping kan zijn. Ten

24 Criterium alleen van toepassing voor de opleiding niveau 3

28

tweede is gekeken of het verdiepend, generiek lesmateriaal de potentie heeft om de witte vlekken op te

vullen die te herkennen zijn binnen het specifieke reguliere en specifieke verdiepende lesmateriaal.

4.5.1 Machinist Grondverzet (niveau 3) | Domein Bouw & Infra

Voor de opleiding Machinist Grondverzet (niveau 3) is er allereerst vergeleken in hoeverre het verdiepende,

specifieke lesmateriaal aanvullend was op het reguliere, specifieke lesmateriaal. Vervolgens is er gekeken in

hoeverre het generiek verdiepende lesmateriaal de potentie heeft om te zorgen voor verdere verdieping in

het keuzedeel. De volgende tabel geeft de vergelijking weer.

Specifiek, regulier

lesmateriaal Specifiek,

verdiepend lesmateriaal


Vak

ken

nis




Weinig aanbod Gemiddeld aanbod Weinig aanbod


Weinig aanbod Weinig aanbod* Weinig aanbod**


Geen aanbod Weinig aanbod* Weinig aanbod * (veel aanbod niet

arbeidsgerelateerd)

kennis van de arbeidshygiënische strategie. Geen aanbod Gemiddeld aanbod Weinig aanbod



Vaa

rdig

he

de

n


Geen aanbod Weinig aanbod* Gemiddeld aanbod


Geen aanbod Weinig aanbod* Weinig aanbod * (veel aanbod niet

arbeidsgerelateerd)




Veel aanbod Veel aanbod Gemiddeld aanbod


Weinig aanbod Weinig aanbod * Weinig aanbod * (gemiddeld aanbod

niet arbeidsgerelateerd)

Focus op toelichten en bespreekbaar maken van bedachte oplossingen.



Tabel 11. Aansluiting van het verdiepend lesmateriaal op gewenste vakkennis en vaardigheden – Machinist Grondverzet (niveau 3)

Zoals tabel 11 illustreert geeft het specifieke lesmateriaal de opleidingen de gelegenheid om het lesmateriaal

uit het reguliere onderwijsprogramma aan te vullen (zie vetgedrukte cellen). Zo is er binnen het specifiek,

verdiepende lesmateriaal meer aanbod van lesmateriaal dat in gaat op de invloed van fysieke arbeidsrisico’s.

Ook is er meer materiaal voorhanden dat specifiek in gaat op de arbeid hygiënische strategie en de

verantwoordelijkheidsverdeling tussen de werkgever en de werknemer. Er blijven echter enkele witte

vlekken bestaan (zie tabel 11 gemarkeerd met *). Weinig aanbod betekent echter niet gelijk dat er geen

kwalitatief, geschikt materiaal voorhanden is binnen het verdiepend, specifieke materiaal. Weinig aanbod

kan ook toereikend zijn/ kan volstaan om op de juiste wijze invulling te geven aan het keuzedeel. Alvorens in

te zoomen op de verdiepend, generieke database is het daarom van belang dat er een toelichting wordt

gegeven op het gevonden lesmateriaal binnen de verdiepend, specifieke database. Gekeken naar de

specifieke database voor Machinist Grondverzet blijkt dat er veel bronnen zijn die specifiek ingaan op het

29

werken met grondverzetmateriaal en machines, bijvoorbeeld in de Arbo catalogus voor agrarische en groene

sectoren. Ook zijn er vanuit de brancheorganisatie CUMELA e-learnings beschikbaar die studenten kunnen

volgen om meer te leren over werken met gassen en veilig (land)bouwverkeer. Opvallend is, is dat er geen

bronnen beschikbaar zijn die in gaan op de invloed van psychosociale arbeidsrisico’s en de effecten die

leefstijl hebben op het veilig en gezond werken als machinist Grondverzet. Daarom is er vervolgens gekeken

naar het generieke, verdiepende lesmateriaal om te zien in hoeverre het aanbod de mogelijkheid geeft om

deze witte vlekken op te vullen. Dit verdiepende, generieke materiaal heeft de potentie om enkele witte

vlekken voortkomend uit het verdiepend, specifieke materiaal op te vullen (zie vetgedrukte cellen derde

kolom). Zo biedt het verdiepend, generieke lesmateriaal de mogelijkheid om meer aandacht te besteden aan

het werken aan de beroepshouding ten behoeve van de eigen blijvende inzetbaarheid. Docenten zouden,

echter, hierbij zelf de verbinding moeten leggen met het specifieke beroep. Hetzelfde geldt voor het

gevonden lesmateriaal dat ingaat op de onderwerpen: leefstijl, BRAVO gedragsrichtlijnen en communicatieve

vaardigheden om arbeidsrisico’s bespreekbaar te maken. Hier is lesmateriaal voorhanden, echter hierbij is

vaak geen specifieke relatie met arbeid is gelegd. Dit vergt echter een vertaalslag van de docent om dit

materiaal in te zetten en de verbinding te maken met het specifieke beroep.

4.5.2 Medewerker Facilitaire Dienstverlening (niveau 2) | Domein Horeca en Bakkerij

Voor de opleiding Medewerker Facilitaire Dienstverlening (niveau 2) is allereerst vergeleken in hoeverre het

verdiepende, specifieke lesmateriaal aanvullend was op het reguliere, specifieke lesmateriaal. Nadat het

specifiek, verdiepende lesmateriaal in kaart was gebracht is gekeken in hoeverre het generiek verdiepende

lesmateriaal de potentie heeft om te zorgen voor verdere verdieping in het keuzedeel. De volgende tabel

geeft de vergelijking tussen de drie soorten lesmateriaal weer.

Specifiek, regulier




Vak

ken

nis






Weinig aanbod Weinig aanbod * Weinig aanbod**


Geen aanbod Weinig aanbod * Weinig aanbod * (veel aanbod niet

arbeidsgerelateerd)

kennis van de arbeidshygiënische strategie. Weinig aanbod Veel aanbod Weinig aanbod



Vaa

rdig

he

de

n


Weinig aanbod Weinig aanbod * Gemiddeld aanbod


Weinig aanbod Weinig aanbod * Weinig aanbod * (veel aanbod niet

arbeidsgerelateerd)




Gemiddeld aanbod Gemiddeld aanbod Gemiddeld aanbod




Tabel 12. Aansluiting van het verdiepend lesmateriaal op gewenste vakkennis en vaardigheden – Medewerker Facilitaire Dienstverlening (niveau 2)

30

Zoals te zien is in tabel 12 biedt het specifiek, verdiepende lesmateriaal de mogelijkheid om onderwerpen te

verdiepen die niet en/of weinig aanbod zijn gekomen binnen het reguliere lesmateriaal (zie vetgedrukte

cellen tweede kolom). Zo is er een gemiddeld aanbod beschikbaar van lesmateriaal dat in gaat op de

specifieke kennis van de invloed van de fysieke arbeidsrisico’s op veiligheid en gezondheid. Ook is er in

tegenstelling tot het reguliere lesmateriaal veel lesmateriaal beschikbaar dat in gaat op de

arbeidshygiënische strategie. Tevens is er meer aanbod van lesmateriaal dat ingaat op de

verantwoordelijkheidsverdeling tussen de werkgever en de werknemer. Qua lesmateriaal dat in gaat op de

gewenste vaardigheden heeft het verdiepende, specifieke lesmateriaal ook de potentie om aanvullend te zijn

op het reguliere, specifieke lesmateriaal. Zo is er meer aanbod van lesmateriaal dat in gaat op het herkennen,

erkennen en melden van arbeidsrisico’s ook is er meer materiaal beschikbaar dat in gaat op het juiste gebruik

van beroepsgerelateerde hulp- en/of beschermingsmiddelen en/of instrumenten. Hoewel het specifiek,

verdiepende lesmateriaal de potentie heeft om een aanvulling en/of verdieping te zijn op het materiaal uit

het reguliere onderwijsprogramma, blijven er ook nog enkele witte vlekken over (in tabel 12 gemarkeerd met

een *). Zo is er weinig aanbod van lesmateriaal dat in gaat op de psychosociale arbeidsrisico’s. Tevens is er

weinig specifiek materiaal beschikbaar dat in gaat op de effecten van leefstijl, het werken aan de eigen

blijvende inzetbaarheid, en toepassing van BRAVO richtlijnen in relatie tot het toekomstige uit te voeren

beroep. Dit hoeft echter niet te betekenen dat er geen kwalitatief, geschikt materiaal voorhanden is binnen

het verdiepend, specifieke materiaal. Weinig aanbod kan ook toereikend zijn/ kan volstaan om op de juiste

wijze invulling te geven aan het keuzedeel. Daarom is het van belang dat er een toelichting wordt gegeven

op het gevonden lesmateriaal binnen de verdiepend, specifieke database. De specifieke database van

Medewerker Facilitaire Dienstverlening bevat bijvoorbeeld veel potentieel lesmateriaal over de verschillende

soorten arbeidsrisico’s die aanwezig kunnen zijn bij werkzaamheden binnen de facilitaire dienst. Zo is er

specifieke informatie over het opzetten en gebruiken van de RI&E en is er ook vanuit de Inspectie SZW

gedetailleerde informatie over de invloed van de fysieke arbeidsrisico’s. De bronnen die ingaan op het maken

van een RI&E bevatten ook informatie over psychosociale arbeidsrisico’s al is dit beperkt tot enkele vragen.

Er blijven echter nog wel enkele witte vlekken aanwezig die potentieel opgevuld kunnen worden met

generiek, verdiepend lesmateriaal (zie vetgedrukte cellen derde kolom). Zo is er meer materiaal voorhanden

voor studenten gericht op het werken aan de eigen blijvende inzetbaarheid. Docenten zouden, echter, hierbij

zelf de verbinding moeten leggen met het specifieke beroep. Hoewel het generieke lesmateriaal de potentie

heeft om eventueel enkele witte vlekken op te lossen, blijven er ook enkele witte vlekken over. Zo is er weinig

lesmateriaal beschikbaar dat in gaat op de psychosociale arbeidsrisico’s in relatie tot het specifieke beroep

en/of arbeid in het algemeen. Ook is er weinig aanbod van lesmateriaal beschikbaar dat in gaat op de

onderwerpen: leefstijl, BRAVO gedragsrichtlijnen en communicatieve vaardigheden om arbeidsrisico’s

bespreekbaar te maken. Wel is er, zonder dat er een specifieke relatie met arbeid is gelegd, veel lesmateriaal

voorhanden. Dit vergt echter een vertaalslag van de docent om dit materiaal in te zetten en de verbinding te

maken met het specifieke beroep.

4.5.3 Zelfstandig Werkend Kok (niveau 3) |Domein Horeca en Bakkerij

Om te bekijken in hoeverre het verdiepende, specifieke lesmateriaal een aanvulling is op het reguliere,

specifieke materiaal is er allereerst een vergelijking gemaakt van het aanbod van het materiaal op de gestelde

criteria betreffende de gewenste vakkennis en vaardigheden. Vervolgens is er gekeken in hoeverre het

verdiepende, generieke lesmateriaal de potentie heeft om de witte vlekken op te vullen voortkomend uit het

specifiek, verdiepende materiaal.

31

Specifiek, regulier




Vak

ken

nis




Gemiddeld aanbod Veel aanbod Weinig aanbod





arbeidsgerelateerd)

kennis van de arbeidshygiënische strategie. Gemiddeld aanbod Gemiddeld aanbod Weinig aanbod


Gemiddeld aanbod Gemiddeld aanbod Weinig aanbod

Vaa

rdig

he

de

n





arbeidsgerelateerd)








Focus op toelichten en bespreekbaar maken van bedachte oplossingen.



Tabel 13. Aansluiting van het verdiepend lesmateriaal op gewenste vakkennis en vaardigheden – Zelfstandig Werkend Kok (niveau 3)

Zoals in tabel 13 is te zien geeft het specifieke lesmateriaal de opleidingen de gelegenheid om meer aandacht

te besteden aan onderwerpen die weinig aanbod komen binnen het reguliere onderwijsprogramma (zie

vetgedrukte cellen tweede kolom). Zo is er meer aanbod van lesmateriaal over de invloed van fysieke

arbeidsrisico’s op de veiligheid en gezondheid. Het verdiepend, specifieke lesmateriaal kan hier als een

aanvulling worden gezien op het reguliere onderwijsprogramma. Tevens is er veel lesmateriaal voorhanden

dat in gaat op het herkennen, erkennen en melden van arbeidsrisico’s. Ook hier kan het verdiepend, specifiek

lesmateriaal als een aanvulling worden gezien op het reguliere onderwijsprogramma. Er blijven echter nog

witte vlekken ontstaan (in tabel 13 gemarkeerd met een *). Alvorens in te gaan op de vraag in hoeverre het

verdiepend, generieke lesmateriaal de potentie heeft om een van deze witte vlekken potentieel op te vullen,

is het van belang dat er een toelichting wordt gegeven op het gevonden lesmateriaal binnen de verdiepend,

specifieke database om zodoende een beter beeld te krijgen van wat voor een lesmateriaal de database

omvat. Weinig aanbod hoeft namelijk niet te betekenen dat er geen kwalitatief, geschikt materiaal

voorhanden is binnen het verdiepend, specifieke materiaal. Gekeken naar de database van Zelfstandig

werkend kok lijkt dat er wel degelijk potentieel relevant materiaal voorhanden is dat ingaat op het

bespreekbaar maken van arbeidsrisico’s. Zo is er een speciale gedragscampagne opgericht voor ondernemers

‘Sjaak in de horeca’ om medewerkers bewust te maken over wat ze al aan veiligheid doen en het makkelijker

bespreekbaar te maken. De tips en het materiaal kunnen ook door studenten worden ingezet bij het

leerbedrijf of tijdens het trainen van vaardigheden op school. Voor de andere onderwerpen geldt dat het

verdiepend, specifieke lesmateriaal vooral ingezet lijkt te kunnen worden als een verdieping op al bestaande

kennis over onderwerpen die al gemiddeld aan bod komen binnen het reguliere onderwijsprogramma. Zo

32

biedt het verdiepend, specifiek lesmateriaal de mogelijkheid om studenten een zelf-assessment te laten

uitvoeren om zo te testen in hoeverre zij onveilige situaties herkennen. Het verdiepend, generieke

lesmateriaal heeft de potentie om de witte vlekken voortkomend uit het verdiepend, specifieke lesmateriaal

potentieel op te vullen. Zo is er meer aanbod van lesmateriaal dat ingaat op het werken aan de eigen

blijvende inzetbaarheid. Wel biedt het generiek, verdiepend lesmateriaal de mogelijkheid om een invulling

te geven aan het trainen van de communicatie vaardigheden die nodig zijn om arbeidsrisico’s en eventuele

oplossingen bespreekbaar te maken met collega’s. Hier is echter een vertaalslag van de docent nodig

aangezien binnen het huidige aanbod niet de relatie wordt gelegd met arbeid. Deze zelfde vertaalslag is nodig

voor het gevonden materiaal dat in gaat op de effecten van leefstijl in relatie tot arbeid en het materiaal dat

in gaat op de toepassing van BRAVO richtlijnen binnen het specifieke beroep.

4.5.4 Logistiek medewerker (niveau 2) & Logistiek teamleider (niveau 3) | Domein Transport,

Scheepvaart en Logistiek

De onderstaande tabel geeft de vergelijking weer tussen het aanbod voor de gestelde criteria binnen het

reguliere, specifieke lesmateriaal en het aanbod voor deze criteria binnen het verdiepende, specifieke

lesmateriaal voor de opleiding Logistiek medewerker (niveau 2) en de opleiding Logistiek teamleider (niveau

3). Nadat het specifiek, verdiepende lesmateriaal in kaart was gebracht is gekeken in hoeverre het generiek

verdiepende lesmateriaal de potentie heeft om de witte vlekken op te vullen die te herkennen zijn binnen

het specifieke reguliere en verdiepende lesmateriaal. De volgende tabel geeft de vergelijking tussen de drie

soorten lesmateriaal weer.

Specifiek, regulier




Vak

ken

nis




Gemiddeld aanbod Gemiddeld aanbod Weinig aanbod





arbeidsgerelateerd)

kennis van de arbeidshygiënische strategie. Gemiddeld aanbod Veel aanbod Weinig aanbod


Gemiddeld aanbod Veel aanbod Weinig aanbod

Vaa

rdig

he

de

n





arbeidsgerelateerd)








33


bedachte oplossingen. 25



Tabel 14. Aansluiting van het verdiepend lesmateriaal op gewenste vakkennis en vaardigheden – logistiek medewerker (niveau 2) en logistiek teamleider (niveau 3).

Zoals in de bovenstaande tabel is te zien geeft het specifieke lesmateriaal de opleidingen de gelegenheid om

meer aandacht te besteden aan onderwerpen die weinig aanbod komen binnen het reguliere

onderwijsprogramma (zie vetgedrukte cellen tweede kolom). Zo bevat het verdiepend, specifieke

lesmateriaal meer kennis over de specifieke arbeidshygiënische strategie, alsmede kennis over de

verantwoordelijkheidsverdeling tussen werkgevers en werknemers. Ook heeft het materiaal de potentie om

meer aandacht te besteden aan het herkennen, erkennen, melden van arbeidsrisico’s om zodoende

doeltreffend te kunnen handelen. Hoewel de specifieke database een veelvoud aan bronnen bevat, lijkt het

specifieke lesmateriaal echter vooral ingezet te kunnen worden als een verdieping op al bestaande kennis

over onderwerpen die al gemiddeld aan bod komen binnen de opleiding. Zo zijn er verschillende bronnen die

ingaan op de arbeidsrisico’s die spelen bij het werken met gevaarlijke stoffen. Ook zijn er specifieke bronnen

die ingaan op de richtlijnen en codes die van toepassing zijn tijdens het werken in een magazijn. Daarnaast

zijn er specifieke bronnen die ingaan op valbeveiliging en het tillen van voorwerpen. Vanuit de Inspectie SZW

is een gedetailleerde brochure aanwezig die in gaat op de meest voorkomende arbeidsrisico’s in de sector

Transport & Logistiek. Tevens is er vanuit de Inspectie SZW een zelfinspectietool voorhanden gericht op de

sector Transport & Logistiek en een zelfinspectietool gericht op het werken met gevaarlijke stoffen.

Studenten kunnen deze tools bijvoorbeeld inzetten bij een leerbedrijf om inzicht te krijgen in de huidige

situatie. Uit de inventarisatie blijkt dat er echter nog enkele witte vlekken blijven bestaan binnen het

verdiepende, specifieke lesmateriaal (in tabel 14 gemarkeerd met een *). Er is bijvoorbeeld geen materiaal

voorhanden dat in gaat op de psychosociale arbeidsrisico’s. Hiervoor zou de generieke database, bijvoorbeeld

met de zelfinspectietool ‘ongewenst gedrag’ een aanvulling kunnen zijn. Het verdiepende, generieke

lesmateriaal heeft daarmee de potentie om enkele van de witte vlekken binnen het verdiepende, specifieke

materiaal op te vullen (zie vetgedrukte cellen derde kolom). Zo kan er middels het generieke lesmateriaal

een invulling worden gegeven aan het trainen van de communicatie vaardigheden die nodig zijn om

arbeidsrisico’s en eventuele oplossingen bespreekbaar te maken met collega’s. Dit vergt echter een

vertaalslag van de docent aangezien binnen het huidige aanbod weinig de relatie wordt gelegd met arbeid.

Deze zelfde vertaalslag is nodig voor het gevonden materiaal dat in gaat op de effecten van leefstijl in relatie

tot arbeid en het materiaal dat in gaat op de toepassing van BRAVO richtlijnen binnen het specifieke beroep.

Hoewel met het generieke materiaal enkele witte vlekken opgevuld kunnen worden, blijft er voor de

opleiding logistiek medewerker (niveau 2), alsmede de opleiding logistiek teamleider (niveau 3) nog een witte

vlek bestaan binnen het huidige aanbod van lesmateriaal. Zo blijkt er afgezien van de zelfinspectietool van

inspectie SZW weinig materiaal voorhanden dat leerlingen inzicht geeft in de invloed van relevante

psychosociale arbeidsrisico’s voor het specifieke beroep.

25 Alleen van toepassing voor de opleiding op niveau 3

34

4.5.5 Aankomend Medewerker Grondoptreden (niveau 2) & Aankomend Onderofficier

Grondoptreden (niveau 3)| Domein Veiligheid en Sport

Voor de opleiding Aankomend Medewerker Grondoptreden (niveau 2) en Aankomend Onderofficier

Grondoptreden (niveau 3) is allereerst een vergelijking gemaakt tussen het aanbod voor de gestelde criteria

binnen het reguliere, specifieke lesmateriaal en het aanbod voor deze criteria binnen het verdiepende,

specifieke lesmateriaal. Vervolgens is er gekeken in hoeverre het generiek verdiepende lesmateriaal de

potentie heeft om de witte vlekken op te vullen die te herkennen zijn binnen het specifieke reguliere en

verdiepende lesmateriaal. De volgende tabel geeft de vergelijking tussen de drie soorten lesmateriaal weer.

Specifiek, regulier




Vak

ken

nis




Geen aanbod Weinig aanbod* Weinig aanbod**




Geen aanbod (weinig aanbod

niveau 3)

Weinig aanbod * Weinig aanbod * (veel aanbod niet

arbeidsgerelateerd)

kennis van de arbeidshygiënische strategie. Weinig aanbod Weinig aanbod * Weinig aanbod**


Weinig aanbod Weinig aanbod* Weinig aanbod**

Vaa

rdig

he

de

n





arbeidsgerelateerd)


Veel aanbod Gemiddeld aanbod Gemiddeld aanbod




Weinig aanbod Weinig aanbod * (Gemiddeld aanbod

niveau 3)

Weinig aanbod * (gemiddeld aanbod



bedachte oplossingen. 26


Weinig aanbod * (gemiddeld aanbod


Tabel 15. Aansluiting van het verdiepend lesmateriaal op gewenste vakkennis en vaardigheden – Aankomend Medewerker Grondoptreden

(niveau 2) & Aankomend Onderofficier Grondoptreden (niveau 3)

Zoals bovenstaande tabel illustreert kan het lesmateriaal voortkomend uit het reguliere programma slechts

gedeeltelijk worden aangevuld met het verdiepende, specifieke materiaal (zie vetgedrukte cellen tweede

kolom). Verder biedt het verdiepende, specifieke materiaal voor aankomend Medewerker Grondoptreden

(niveau 2) qua aanbod weinig extra materiaal voor onderbelichte onderwerpen voortkomend uit het

specifieke, reguliere materiaal. Zoals in de bovenstaande tabel is te zien waren er binnen het specifieke

26 Alleen van toepassing voor de opleiding op niveau 3

35

verdiepende lesmateriaal enkele witte vlekken te herkennen (in tabel 14 gemarkeerd met een*). Dit hoeft

echter niet te betekenen dat er geen kwalitatief, geschikt materiaal voorhanden is binnen het verdiepend,

specifieke materiaal. Weinig aanbod kan ook toereikend zijn/ kan volstaan om op de juiste wijze invulling te

geven aan het keuzedeel. Gekeken naar de inhoud van de specifieke database blijken er wel specifiek

lesmateriaal te bestaan dat heel gericht in gaat op de invloed van psychosociale arbeidsrisico’s. Zo zijn er

brochures die ingaan op gedragscodes en omgangsvormen binnen Defensie en zijn er bronnen die specifiek

ingaan op PTSS (Posttraumatische stresstoornis na uitzending). Ten aanzien van de opleiding Aankomend

Onderofficier Grondoptreden (niveau 3) is er wel meer aanbod van lesmateriaal. Zo zijn er handboeken

beschikbaar vanuit Defensie die specifiek ingaan op het trainen van communicatieve vaardigheden om

arbeidsrisico’s en oplossingen bespreekbaar te maken. Uit de inventarisatie van het generieke lesmateriaal

bleek dat dit materiaal de potentie heeft om enkele van de witte vlekken op te vullen (zie vetgedrukte cellen

derde kolom). Zo kan er uit de generieke database geput worden om dieper in te gaan op/ of aanvullend in

te gaan op het werken aan de eigen blijvende inzetbaarheid. Docenten zullen hier echter nog wel zelf de

relatie moeten leggen met het specifieke beroep aangezien dit materiaal alleen in gaat op arbeid in het

algemeen. Verder zijn er binnen deze database ook bronnen beschikbaar die studenten kunnen helpen om

kennis op te doen over hun leefstijl. Hier is echter de relatie met arbeid nog niet gemaakt en de docenten

zullen hier zelf dan ook de vertaalslag moeten maken naar arbeid en het specifieke beroep. Deze zelfde

vertaalslag is nodig voor het gevonden materiaal dat in gaat op de toepassing van BRAVO richtlijnen binnen

het specifieke beroep. Middels het generieke lesmateriaal kan er ook bijvoorbeeld voor de opleiding

Aankomend Medewerker Grondoptreden (niveau 2) een invulling worden gegeven aan het trainen van de

communicatie vaardigheden die nodig zijn om arbeidsrisico’s en eventuele oplossingen bespreekbaar te

maken met collega’s. Voor de opleiding niveau 3 is hier al potentieel verdiepend lesmateriaal aanwezig

gericht op de rol en het trainen van communicatieve vaardigheden van een onderofficier. Deze opleiding

heeft daarmee de keuze om te kiezen uit het specifiek verdiepende materiaal en/of de inzet van het

generieke lesmateriaal. Voor de inzet van het generieke lesmateriaal is echter een vertaalslag van de docent

nodig aangezien binnen het huidige aanbod weinig de relatie wordt gelegd met arbeid.

36

5 Resultaten van de validatie

In dit hoofdstuk worden de resultaten van de validatiesessies gepresenteerd. Allereerst wordt ingegaan op de

behoeften van de studenten betreffende de wijze van leren en het type lesmateriaal en –methodieken. Ook

wordt er ingegaan op de mogelijkheden van de databases om aan te sluiten bij de behoeften van studenten

(paragraaf 5.1/ Onderzoeksvraag 4). Vervolgens wordt er ingegaan op de wensen van docenten en

praktijkbegeleiders ten aanzien van de inzet en bruikbaarheid van het beschikbare lesmateriaal (paragraaf

5.2/ Onderzoeksvraag 5 en 5a). In paragraaf 5.3 wordt ingezoomd op de vraag in hoeverre het lesmateriaal

en methodieken voorziet in de studielastverdeling van 240 uur over school, zelfstudie en leerbedrijf

(Onderzoeksvraag 3).

5.1 Aansluiting op de behoeften van de studenten

Om in te gaan op de behoeften van studenten is er allereerst desk research gedaan naar trends en

ontwikkelingen binnen het onderwijs en behoeften van studenten. Daarnaast zijn er twee interviews

gehouden met onderwijsexperts: een interview met een CEO van een opleidingsinstituut en een interview

met een onderwijskundige die tevens Practor Activerende Didactiek is. Tevens is er een derde interview

gehouden met een projectleider van Veiligheid Voorop die onderzoek heeft gedaan naar behoeften van hbo-

studenten gericht op veiligheid. Ook kwamen er uit de validatiesessies met docenten en praktijkbegeleiders

inzichten naar voren omtrent de hedendaagse wensen en behoeften van studenten. Het algemene beeld van

de behoeften van studenten voortkomend uit deze bevindingen is beschreven in paragraaf 5.1.1. Om

vervolgens het perspectief van de studenten zelf in kaart te krijgen zijn er verschillende sessies gehouden.

Twee studenten van de opleiding Grondoptreden (niveau 2) bij Landstede zijn afzonderlijk van elkaar

geïnterviewd. Daarnaast zijn er twee focusgroepen gehouden. Een focusgroep is gehouden met studenten

van de opleiding Zelfstandig Werkend Kok (niveau 3), bij het Drenthe college. De tweede focusgroep is

gehouden met de studenten van de zorg-opleidingen bij het Wijkzorglab (een samenwerking van Deltion

College en Landstede). Paragraaf 5.1.2. gaat in op de behoeften van studenten zelf.

5.1.1 Algemeen beeld over de behoeften van studenten

Uit de JOB-monitor 2016 kwam naar voren dat studenten kritisch zijn over het huidige mbo-onderwijs. 27 Ook

uit de validatiesessies met docenten en interviews met onderwijsexperts kwam naar voren dat het huidige

onderwijs niet altijd aansluit bij de behoeften van studenten. Uit de JOB-monitor, tezamen met de

deskresearch, de interviews met de onderwijsexperts en de validatiesessies met docenten en

praktijkbegeleiders zijn algemene opvattingen gedestilleerd ten aanzien van de behoeften van studenten.

27 Zie: www.jobmbo.nl/wp-content/uploads/2016/.../JOB-monitor-rapport-2016.v2-web.pdf. Laatst geraadpleegd in november 2017.

http://www.jobmbo.nl/wp-content/uploads/2016/.../JOB-monitor-rapport-2016.v2-web.pdf

37

• Studenten hechten steeds meer belang aan de eigen rol als regisseur en hebben de behoefte aan

maatwerk. Het stimuleren van de eigen regisseursrol en de autonomie van de studenten wordt als een

belangrijke actie gezien om de intrinsieke motivatie van studenten te verhogen. Volgens Luc Stevens gaat

het bij autonomie om het inspelen op de zelfstandigheid van studenten door de eigen regie centraal te

stellen en studenten eigen keuzes te laten maken. 28 Miram Cents stelt echter dat het inspelen op de

behoefte autonomie vaak lastig toe te passen is in de praktijk. Om de regisseurs rol van studenten te

kunnen vergroten zullen opleidingen daarom studenten meer inspraak moeten geven en studenten

actiever moeten betrekken bij het samenstellen van het onderwijsaanbod. Daarnaast zouden studenten

ook meer in de gelegenheid moeten worden gesteld om te beslissen over het lesprogramma en wat er

binnen de lessen aan bod komt of de volgorde waarop onderwerpen worden besproken.28 De focus op

‘maatwerk’ wordt ook als belangrijkst aandachtspunt gezien voor het toekomstig mbo in 2025.29

Studenten van de toekomst zullen volgens de auteurs steeds meer en meer hun eigen portfolio willen

samen stellen. Bij hun keuze richten studenten zich daarbij vooral op de nabije toekomst (focus op 3 jaar

vooruit). Ook uit de interviews met de onderwijsexperts bleek dat studenten steeds meer behoefte

hebben aan kleine ‘bouwblokken’ waarmee zij zelf hun onderwijs kunnen opbouwen. Om echter hun

eigen, gepersonaliseerde onderwijs samen te kunnen stellen is een zinvolle uitleg noodzakelijk. Volgens

onderzoeker en onderwijskundige Miriam Cents hebben studenten vooral meer behoefte aan een

zinvolle uitleg door het belang van bepaalde onderwerpen expliciet te maken. Daarbij hebben docenten

de belangrijke rol om in te gaan op de vraag waarom bepaalde onderwerpen worden behandeld en

expliciet de link te maken met de beroepspraktijk. Niet alleen een zinvolle uitleg is belangrijk, maar ook

een zinvolle ervaring is belangrijk.28 Zo geeft Hans Schuurmans (CEO, opleidingsinstituut Skillstown) aan

dat studenten zelf de regie moeten kunnen nemen over wat ze willen trainen in de les. Studenten moeten

volgens hem zelf kunnen bepalen waarmee ze gaan experimenteren en wat ze gaan oefenen. De

opleiding kan de studenten de mogelijkheid geven om in een veilige omgeving te experimenteren en te

leren. Door in te zetten op positieve feedback en studenten zelf de regie te laten nemen over het geen

wat ze willen oefenen kan er beter worden aangesloten bij de intrinsieke motivatie van studenten.

• Studenten hebben de behoefte aan een betere verbinding met het toekomstige beroep en het expliciet

maken van de toegevoegde waarde. Uit de JOB-monitor 2016 kwam naar voren dat studenten een

betere verbinding wensen tussen het toekomstige beroep en de vakken die studenten volgen.27 De

behoeften van studenten aan een betere aansluiting van het onderwijs op de toekomstige

beroepspraktijk kwam ook naar voren tijdens de aanvullende interviews met onderwijsexperts. Zo bleek

uit het interview met Frank van den Ende (onderwijskundige en tevens Practor Activerende Didactiek)

dat studenten vooral behoefte hebben aan hybride onderwijsvormen waarin school en werk met elkaar

verenigd zijn. Als voorbeeld noemde hij enkele succesvolle hybride onderwijsvormen, zoals de ‘Car

Academy’ waarin studenten de mogelijkheid hebben om in een veilige omgeving te werken aan een

praktijkopdracht. Hans Schuurmans (CEO van een opleidingsinstituut) gaf daarnaast aan dat studenten

graag iets willen doen waarin zij gelijk respons krijgen van de praktijk. Hiermee zien studenten gelijk de

waarde en nut van hun bijdrage in de praktijk. Uit de validatiesessies met docenten en

praktijkbegeleiders bleek dat expliciet beschrijven van de toegevoegde waarde van het keuzedeel

28Zie: www.maakwerkvanonderwijs.nl/hoe-motiveer-je-leerlingen/. Laatst geraadpleegd in november 2017.

29Zie: www.mboraad.nl/sites/default/files/publications/het_mbo_in_2025_manifest_voor_de_toekomst_van_het_mbo.pdf Laatst geraadpleegd in november 2017.

http://www.maakwerkvanonderwijs.nl/hoe-motiveer-je-leerlingen/

http://www.mboraad.nl/sites/default/files/publications/het_mbo_in_2025_manifest_voor_de_toekomst_van_het_mbo.pdf

38

‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ voor de toekomstige beroepspraktijk dan ook een

essentieel aandachtspunt is. De behoefte van studenten om een betere verbinding te zien met het

toekomstige beroep werd tijdens deze sessies onderkent. Tevens kwam tijdens deze sessies naar voren,

tezamen met de uitkomsten van het rapport ‘Mbo in 2025’, dat professionele en vakbekwame docenten

nodig zijn om deze verbinding te kunnen leggen. Docenten dienen echter niet alleen vakbekwaam te zijn,

maar zullen studenten ook moeten kunnen begeleiden tijdens hun persoonlijke leertrajecten.29 Deze rol

van docenten als ‘facilitator en coach’ werd ook benoemd tijdens de interviews. Volgens zowel de

onderwijsexperts hebben studenten steeds meer behoefte aan een docent die dient als coach en die hen

kan helpen bij a) het aanleren van gewenste vaardigheden en b) het samenstellen van het persoonlijke

leertraject waarin maatwerk voor studenten mogelijk is. Daarnaast ligt er een belangrijke uitdaging voor

docenten om het keuzedeel het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ aan te laten

sluiten bij de belevingswereld van studenten door de toegevoegde waarde van het volgen van het

keuzedeel expliciet te maken.

• Studenten hebben behoefte aan relevante, eigentijdse en interactieve onderwijsvormen. Uit de JOB-

monitor 2016 kwam naar voren dat studenten kritisch zijn over de inzet van het gekochte lesmateriaal.27

De aanschaf van boeken en licenties wordt als duur ervaren vooral als het gekochte lesmateriaal weinig

wordt gebruikt binnen de lessen. Ook bleken studenten kritisch over de uitdaging die zij tijdens de lessen

ervaren. Tijdens de validatiesessies gaven docenten aan dat de focus vooral moet liggen op het ‘doen’

en de praktijk. Corine Baarends (projectleider Veiligheid Voorop) stelt dat dit overeen komt met de

(tussentijdse) bevindingen van hun afgeronde onderzoek in het hbo-onderwijs en lopende onderzoek in

het mbo. Volgens haar hebben studenten vooral de behoefte aan betere scholing op het gebied van

gedragsveiligheid.30 Volgens de docenten dient het onderwijsaanbod in het algemeen, maar ook het

keuzedeel specifiek, vooral niet te theoretisch te worden ingevuld om aan te sluiten bij de hedendaagse

behoeften van studenten. In plaats daarvan moet het onderwijs volgens de docenten en de

onderwijsexperts zich meer gaan richten op het trainen van vaardigheden die studenten nodig hebben

in hun toekomstige beroep. Om beter aan te sluiten bij de interesse en belevingswereld van studenten

dient de inhoud en vorm van de lessen dan ook interactief gemaakt te worden. Volgens docenten is de

vorm van het onderwijs essentieel voor het succes van het keuzedeel. Docenten geven aan dat er een

spanning zit in het keuzedeel omtrent de behoeften van studenten. Volgens hen zijn studenten, gezien

hun leeftijd juist grenzen aan het verkennen en niet zo zeer bezig met risicomijdend gedrag. Volgens de

docenten zou het keuzedeel dan ook op een leuke manier ingevuld dienen te worden met gebruik van

eigentijdse lesvormen, opdat deze interactieve, eigentijdse lesvormen (zoals het gebruik van digitale

testen en/of het gebruik van virtual reality) meer passen bij de belevingswereld van de studenten. Op

deze wijze kunnen studenten grenzen verkennen in een veilige omgeving.

5.1.2 Behoeften van studenten zelf

Gekeken naar de behoeften van studenten zelf is er een onderscheid te maken tussen verschillende soorten

wensen ten aanzien van: 1) de inhoud van het keuzedeel; 2) het type lesmateriaal; en 3) de vorm en opzet

van de lessen.

30 Zie ook: http://brainbasedsafety.nl/. Laatst geraadpleegd in november 2017.

http://brainbasedsafety.nl/

39

Ten aanzien van de behoeften met betrekking tot de inhoud van het keuzedeel valt ten eerste op dat

studenten benadrukken dat zij behoefte hebben aan een expliciete link met het toekomstige beroep. Het

belang van het keuzedeel wordt nu nog niet overal gevoeld en dit kan volgens de studenten verhelderd

worden door in te zoomen op de toegevoegde waarde voor de uitvoering van het toekomstig beroep. Ten

tweede is opvallend dat studenten die het keuzedeel al volgen, zoals studenten van de opleiding

Grondoptreden, aangeven dat zij een rode draad missen binnen het keuzedeel. Nu werden de verschillende

onderwerpen kris kras door elkaar behandeld. Ten derde bleek uit de validatiesessies bij alle opleidingen dat

studenten meer kennis willen vergaren over de psychosociale arbeidsrisico’s. Studenten van de opleiding

Grondoptreden gaven bijvoorbeeld aan dat in de huidige verdeling 80% van de tijd in werd gegaan op de

fysieke arbeidsrisico’s en 20% op de psychosociale risico’s. Zij gaven aan dat ze de aandacht voor de

verschillende soorten risico’s het liefst gelijkmatig verdeeld zien. Ook studenten van de opleiding Zelfstandig

Werkend Kok bij het Drenthe college gaven aan dat zij meer behoefte hadden aan onderwijsaanbod op het

gebied van psychosociale arbeidsrisico’s en weerbaarheid. Ten vierde bleek dat studenten meer behoefte

hadden aan het trainen van de communicatieve vaardigheden die nodig zijn om elkaar aan te spreken op

arbeidsrisico’s en om te gaan met psychosociale arbeidsrisico’s (zoals agressie en pestgedrag). Ten slotte

bleek dat de studenten meer behoefte hadden aan expliciete, goede voorbeelden. Inhoudelijk vonden ze dat

er binnen het onderwijsaanbod meer aandacht besteed kon worden aan positief gedrag en niet alleen het

benadrukken van de risico’s en de dingen die fout kunnen gaan.

Ten aanzien van de behoeften met betrekking tot het type lesmateriaal bleek dat studenten positief zijn over

de inzet van digitaal lesmateriaal. Studenten wensen echter binnen het materiaal meer aandacht voor

illustratieve voorbeelden. Naast het leeswerk hebben ze ook behoefte aan video’s en afbeeldingen die

expliciet in gaan op gezond en veilig werken en ‘goed’ voorbeeld gedrag toont. Ook hadden studenten

aanmerkingen ten aanzien van het type opdrachten dat deel uit maakt van het keuzedeel. Zo gaven studenten

aan dat zij behoefte hadden aan meer opdrachten over verschillende arbeidsrisico’s. Nu bleek bij enkele

opleidingen dat de opdrachten die gegeven werden vooral ingestoken te zijn op fitheid en voeding

(bijvoorbeeld de calorieënmeter, fit-test, BMI-test). Daarnaast bleek uit alle validatiesessies dat studenten

vooral veel waarde hechten aan opdrachten die te maken hebben met het trainen van vaardigheden. Nu lijkt

het accent vooral te liggen op opdrachten die te maken hebben met het reproduceren en het testen van

kennis. Een belangrijke uitkomst van de validatiesessies was dat studenten juist de wens hebben om

inhoudelijk in te gaan op de vaardigheden met betrekking tot gezond en veilig werken en deze te trainen

door in een veilige omgeving te kunnen oefenen met ‘goed’ gedrag.

Ten aanzien van de vorm en de opzet van de lessen benadrukken alle studenten dat de rol van de docent van

essentieel belang is. Volgens de studenten heeft de docent een essentiële rol in het begeleiden van studenten

met het trainen van de gewenste vaardigheden. Daarnaast is het volgens hen belangrijk dat de docent ook

echt een expert is. Studenten gaven bijvoorbeeld aan dat ze het belangrijk vonden dat de docent ook echt

gewerkt heeft binnen het beroep alvorens hen les te geven over de verschillende soorten arbeidsrisico’s

waarmee je ‘in het veld’ te maken krijgt. Daarbij gaven ze aan dat, als dit niet mogelijk is, er binnen de lessen

vooral aandacht besteed moest worden aan storytelling door gastsprekers die vanuit hun eigen ervaringen

het belang van gezond en veilig werken benadrukken. Studenten noemden tijdens de validatiesessies enkele

voorbeelden van gastsprekers die ingingen op pestgedrag, een burn-out hadden gehad, of arbeidsongeschikt

waren geraakt. Deze voorbeelden maakten veel indruk op de studenten en geven het belang van werken aan

gezond en veilig werken expliciet aan.

Naast expertise van de docent uiten studenten ook de wens om meer (inter-)actieve lesvormen te

implementeren. Alle studenten gaven aan dat zij veel waarde hechten aan het ‘doen’, dat wil zeggen het

40

trainen van de vaardigheden. Studenten willen leren door te doen, bijvoorbeeld door expliciet te leren in de

praktijk zelf of door simulatieopdrachten waar bijvoorbeeld geoefend wordt met rollenspellen. De lessen op

school zijn volgens hen uitermate geschikt om te oefenen met de vaardigheden. De gewenste kennis zouden

studenten dan thuis door middel van zelfstudie tot zich kunnen nemen en/of door korte uitleg van de docent.

Zoals een van de studenten aangaf: “Ik kan best zelf thuis een onderzoek doen naar de relevantie

arbeidsrisico’s ”. Zelfstudie zou daarmee ter voorbereiding op de lessen kunnen worden ingezet. In de lessen

is er dan meer aandacht voor reflectie op de opgedane kennis door de docent. Een van de studenten gaf

bijvoorbeeld aan dat hij behoefte had aan: “praatje, plaatje, daadje”. In zijn toelichting gaf hij aan dat hij in

de huidige opzet vooral de aandacht voor het ‘plaatje’ (door middel van illustratieve voorbeelden) en ‘daadje’

(door middel van het trainen van vaardigheden) miste. Volgens studenten zouden ze daarbij zelf de keuze

moeten kunnen maken waar ze in praktijk mee willen oefenen, zodat ze ook intrinsiek gemotiveerd zijn om

te oefenen. Meer regie voor de professional in opleiding is wenselijk, vertrouwen dat zij het ook echt willen

leren zonder daarbij teveel te gaan controleren. Teveel controle is volgens een van de studenten vooral

negatief en werkt voor hem beperkend.

Ten slotte bleek uit de sessies met studenten dat zij niet alleen behoefte hebben aan interactie tijdens de

lessen, maar ook behoefte aan interactie met de praktijk. Studenten gaven aan dat zij positief staan

tegenover leren in de praktijk en aantrekkelijke buitenschoolse activiteiten (opdrachten op themadagen,

floriade, sportdagen en/of andere evenementen) waar zij concreet aan de slag kunnen gaan met het

keuzedeel.

5.1.3 De mogelijkheden van de databases om in te spelen op behoeften van de studenten.

De database met het generieke lesmateriaal en de specifieke databases met verdiepend lesmateriaal sluiten

gedeeltelijk aan bij de behoeften van studenten. De generieke en specifieke databases bevatten voornamelijk

digitaal lesmateriaal dat aansluit bij de wens van studenten ten aanzien van het type lesmateriaal. Zo biedt

de generieke database de mogelijkheid om het keuzedeel interactiever te maken door bijvoorbeeld filmpjes,

e-learnings en testen te gebruiken. Zoals gesteld dient hier nog wel actief de vertaalslag gemaakt te worden

door docenten om ook inhoudelijk aan te sluiten bij de behoefte van studenten om expliciet de relatie te zien

met het specifieke beroep. Er moet echter gesteld worden dat er nog een vertaalslag nodig is om te voorzien

in de behoeften van studenten ten aanzien van de vorm en opzet van de lessen. Studenten gaven aan dat zij

vooral behoefte hadden aan interactieve lessen. Hoewel de generieke database de mogelijkheid biedt om de

lessen interactiever te maken (bijvoorbeeld de praktijkopdrachten op het platform Brainstud) en meer

gebruik te maken van goede voorbeelden in de praktijk, lijken de specifieke databases hier in mindere mate

materiaal voor handen te hebben. De specifieke databases met verdiepend materiaal per opleiding bevatten

vooral veel bronnen die tekst en uitleg bevatten over arbeidsrisico’s in relatie tot het specifieke beroep. Deze

bronnen sluiten daarmee wel aan bij de inhoudelijke behoefte van studenten om expliciet de relatie te zien

met het specifieke beroep. Er zijn echter in minder mate interactieve bronnen voor gevonden. Dat wil niet

zeggen dat deze bronnen niet op een actieve manier ingezet zouden kunnen worden. De bronnen (zoals

bijvoorbeeld informatie over specifieke risico’s op Arbo portaal) kunnen bijvoorbeeld dienen als input voor

een onderzoeksopdracht voor studenten. Door het niet verplicht te stellen, maar mee te geven als input

kunnen studenten zelf de regie nemen en bekijken welke bronnen voor hun onderzoeksopdrachten relevant

zijn. De rol van docenten en het soort opdrachten die docenten geven lijken daarmee essentieel om ook

daadwerkelijk aan te sluiten bij de behoeften van studenten.

41

5.1.4 Hoe huidige trends en ontwikkelingen inspelen op de behoeften van studenten

Uit de deskresearch, de interviews met onderwijsexperts en de sessies met studenten kwam niet alleen een

beeld van de huidige behoeften van studenten naar voren, maar kwamen er ook enkele ontwikkelingen naar

voren waarop het mbo-onderwijs kan/tracht aan te sluiten.

Hervorming van het traditioneel onderwijs.

Het traditioneel onderwijs wordt steeds meer hervormd om in te spelen op de behoeften van studenten.

Daarbij wordt het concept ‘flipping the classroom’ steeds belangrijker. Studenten gaan thuis proactief op

zoek naar informatie of bereiden thuis hun les voor door middel van het volgen van e-learnings en tijdens de

klassikale bijeenkomsten wordt de kennis in praktijk gebracht. Het huiswerk – de opdracht – wordt dan

daarna uitgevoerd onder begeleiding van de docent in de klas. Met het concept ‘flipping the classroom’ wordt

ingespeeld op de behoefte van studenten om de docent in te zetten als expert en coach. Tevens krijgen

studenten op deze wijze meer de regie over wat er geoefend wordt in de les.

• Digitalisering van het onderwijs. Digitalisering wordt ook steeds belangrijker in de manier waarop

onderwijs wordt aangeboden. Zo kan er om aan te sluiten bij de behoeften van studenten meer gebruik

gemaakt worden van Webinars en virtual reality. Webinars sluiten aan bij de huidige behoeften van

studenten doordat studenten hierdoor zelf in de gelegenheid zijn om te bepalen waar en wanneer ze de

kennis tot zich willen nemen. Studenten kunnen tevens op deze wijze altijd de lessen terugkijken. Virtual

reality gaat nog een stap verder en is volgens de onderwijsexperts in de toekomst niet meer weg te

denken uit het onderwijs. De inzet van virtual reality sluit aan bij de behoefte van studenten om te

kunnen oefenen in een veilige omgeving. Virtual reality maakt het mogelijk om een realistische

omgeving na te bootsen en dit is ook vooral relevant voor gezond & veilig werken. Hierdoor ontstaat de

mogelijkheid om veilig werken te oefenen in een veilige omgeving en ervaring op te doen. Enkele

opleidingen, zoals de opleiding Grondoptreden zijn de mogelijkheden van virtual reality met betrekking

tot het oefenen in een veilige omgeving al aan het verkennen.31 Door de inzet van virtual reality krijgen

studenten de mogelijkheid om de praktijk beter te ervaren. Dit sluit aan bij de behoefte van studenten

om tijdens de lessen actiever de verbinding te zien met de toekomstige beroepspraktijk. Daarnaast sluit

het aan bij de wens van studenten om vaardigheden te trainen in een veilige omgeving.

• Focus op hybride samenwerkingsverbanden. Om in te spelen op de behoeften van studenten om meer

aansluiting te vinden bij de toekomstige beroepspraktijk, komt er steeds meer aandacht voor hybride

samenwerkingsverbanden. Zo bleek recentelijk (10-10-2017)32 nog dat het Summa College uitbreidt met

de Automotive Campus om de synergie met het bedrijfsleven te versterken. Studenten van de

Automotive Campus geven aan dat ze het waarderen doordat ze leren door het ook daadwerkelijk uit

te voeren en onderdeel uit maken van een innovatieve omgeving. Eenzelfde soort

samenwerkingsverband was te zien in het Wijkzorglab, waar studenten van Landstede en Deltion college

onderwijs krijgen op een praktijklocatie. Een andere vorm van een hybride samenwerkingsverband is

het creëren van challenges. Een voorbeeld van een challenge is ‘de Slimmer leven challenge’33 waarin

studenten van de universiteit, het hbo en het mbo samenwerken om op een leuke en leerzame manier

31 Zie artikel ’Landstede laat studenten Veiligheid leren in een virtuele wereld’ in De Stentor op 16 november 2017. Laatst geraadpleegd in november 2017.

32 Zie: https://youtu.be/AUUNY8PCwQ8. Laatst geraadpleegd in november 2017

33 Zie: http://www.slimmerleven2020.org/slimmer-leven-challenge-2017. Laatst geraadpleegd in november 2017

https://www.destentor.nl/harderwijk/landstede-laat-studenten-veiligheid-leren-in-een-virtuele-wereld~a42b4afd/

https://youtu.be/AUUNY8PCwQ8

http://www.slimmerleven2020.org/slimmer-leven-challenge-2017

42

zorginnovaties te creëren en te implementeren in de praktijk. Door meer focus op hybride

samenwerkingsverbanden wordt zodoende getracht aan te sluiten bij de behoefte van studenten om de

verbinding met de praktijk te zien, de toegevoegde waarde en het nut concreet te maken en het

onderwijs uitdagender en innovatiever te maken.

• Inzet van nieuwe lesmethodieken. Er wordt steeds meer geëxperimenteerd met andere

lesmethodieken. Als voorbeeld noemt Hans Schuurmans (CEO van een opleidingsinstituut) de inzet van

‘Microlearnings’ en ‘Essentials’. De achterliggende gedachte bij deze vorm is dat men op een korte

krachtige manier kennis tot je krijgt. Volgens Hans is de aandacht spanne van mensen, en studenten

steeds korter. De focus moet daarom liggen op het kort en krachtig overbrengen van informatie.

Daarnaast hebben studenten ook volgens hem de behoefte om de opgedane kennis gelijk toe te passen

in de praktijk. Microlearnings worden als een manier gezien om tegemoet te komen aan deze behoeften

van studenten en studenten in een (praktijk)situatie gelijk te kunnen voorzien van essentiële informatie.

• Aandacht voor challenges en open badges. Er komt steeds meer aandacht voor challenges en open

badges. Open badges is nu nog vooral een ontwikkeling die zich afspeelt in de praktijk, maar die ook

relevant is voor het onderwijs zelf. Door open badges kunnen deelnemers mini-certificaten halen voor

vaardigheden. Door dit ook toe te passen in het onderwijs, zou volgens Hans Schuurmans (CEO

Skillstown) de doorstroom naar de praktijk kunnen worden bevorderd (bijvoorbeeld door aan kunnen

tonen dat je veilig werkt met een bepaald instrument en daar een minicertificaat voor kunt laten zien).

Open badges kunnen gebruikt worden om te laten zien dat studenten voldoen aan bepaalde credentials.

Op dit moment zijn de open badges nog in opkomst, maar het lijkt ook kansen te bieden voor

opleidingen.34

5.2 Aansluiting databases op de wensen van docenten en praktijkbegeleiders

Naast het in kaart brengen van de behoeften van studenten en de huidige trends en ontwikkelingen, is er

tijdens de validatiesessies ook aandacht besteed aan het valideren van de databases. In totaal zijn vijf

validatiesessies uitgevoerd met de mbo-scholen en het bedrijfsleven. Bij deze sessies waren docenten,

onderwijskundigen en opleidingsmanagers van de mbo-scholen aanwezig. In twee sessies waren ook de

praktijkbegeleiders van de leerbedrijven uit het bedrijfsleven aanwezig. Er is getracht om bij alle

validatiesessies het bedrijfsleven aanwezig te hebben, maar dit was niet in alle gevallen te realiseren.

Een belangrijk doel van de sessies was het valideren van de databases. De centrale vraag daarbij is of de

onderwijskundigen en docenten (mbo-scholen) en praktijkbegeleiders (leerbedrijven) uit de voeten kunnen

met het beschikbare materiaal van de databases om invulling te kunnen geven aan het keuzedeel Verdieping

blijvend fit, veilig en gezond werken. Indien men niet uit de voeten kan met het materiaal dan is de vraag

waarom niet en wat er voor nodig is dat het materiaal wel toepasbaar wordt voor docenten en

praktijkbegeleiders. Gelet op de huidige ontwikkelingsfase van de mbo-scholen met de keuzedelen betreft

de validatie een eerste globale toets van het materiaal in de databases. Een gedetailleerde

kwaliteitsbeoordeling van het materiaal in de databases is pas mogelijk als de mbo-scholen zelf meer ervaring

hebben opgedaan met het keuzedeel en de inzet van lesmateriaal daarbij. Dan ontstaat er een beter

referentiekader bij de mbo-scholen van waaruit zij de databases kunnen valideren. De validatiesessies

hebben de volgende inzichten opgeleverd:

34 Zie: https://www.surf.nl/binaries/content/assets/surf/nl/kennisbank/2016/whitepaper-open-badges.pdf voor meer inzicht in de mogelijkheden van open badges. Laatst geraadpleegd in november 2017.

https://www.surf.nl/binaries/content/assets/surf/nl/kennisbank/2016/whitepaper-open-badges.pdf

43

• De reacties van de mbo-scholen en (voor zover aanwezig) de praktijkbegeleiders op de databases zijn

positief, met name als men al wat verder in het traject van ontwikkeling is. De database met generiek

materiaal wordt als bruikbaar, zinvol en interessant gezien. Ook de specifieke databases bevatten in de

ogen van de mbo-scholen bruikbaar, zinvol en interessant materiaal om in te zetten voor het keuzedeel.

Meer toegespitst zijn in de validatiesessie de volgende opmerkingen geplaatst bij de databases:

o De databases geven een goed totaaloverzicht van beschikbaar materiaal. Ook zijn de databases

breed en divers (verschillende type bronnen) en hierdoor bieden de database de mbo-scholen

keuzemogelijkheden en een inspiratiebron. Dit wordt als waardevol gezien.

o Een deel van het generieke materiaal wordt door een aantal mbo-scholen reeds ingezet (als

onderdeel) in het kader van het keuzedeel; dit bevestigt de relevantie van het betreffende materiaal.

Het gaat met name om algemeen materiaal op het gebied van fit en gezond zijn. Voorbeelden zijn:

Testjeleefstijl, fittest, tools en instrumenten van het voedingscentrum, Positive Action, Maak werk

van je gezondheid en de BRAVO Company Check. Daarnaast werkt een aantal mbo-scholen met het

(digitale) generieke lespakket voor het keuzedeel Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken.

o Bij het doornemen van de databases kwamen de mbo-scholen meerdere lesmaterialen tegen waar

men nog niet van had gehoord en waar men zeer benieuwd naar was om nader te bekijken op

inzetbaarheid in het kader van het keuzedeel. Voorbeelden zijn: SoChicken (broeden op een leuker

leven) en zelfinspectietools voor werkdruk en branchemateriaal over een veilige werkvloer.

o De mbo-scholen verwachten in de databases lesmaterialen te kunnen vinden op de onderwerpen

waar men zelf nog zoekende is. Zo wordt door meerdere mbo-scholen genoemd dat het van belang

is om in het keuzedeel te verdiepen op de psychosociale arbeidsrisico’s. Men wil de studenten

bewust maken dat een veilige en gezonde werkplek niet alleen de fysieke aspecten betreft, maar

juist ook de psychosociale aspecten (mentaal vitaal blijven, leren omgaan met werkdruk,

aanpakken/bespreekbaar maken van sociaal onveilige situaties). Vooral de generieke database

bevat materiaal op dit vlak en kan daardoor helpen om deze verdieping verdere invulling te geven.

Voorbeelden zijn: tools en instrumenten voor werkstress en psychosociale belasting, materiaal voor

bespreekbaar maken van werkstress, pesten op de werkvloer en een checklist om de (sociale)

veiligheidscultuur te inspecteren.

o De mbo-scholen zien in de generieke database lesmaterialen die mogelijk te algemeen van aard zijn,

bijvoorbeeld materiaal over gezond leven (hartstichting, gezond ouder worden). Mogelijk dat

scholen dit wel als ‘opstap’ kunnen of willen gebruiken, maar dan moet in het onderwijs de relatie

met arbeid en beroepsspecifieke risico’s nog wel worden gelegd. Deze vertaalslag is cruciaal om het

algemene lesmateriaal ook echt in te kunnen zetten in het kader van het keuzedeel Verdieping

blijvend fit, veilig en gezond werken. Overigens blijkt deze vertaalslag niet voor elke opleiding en/of

elk docententeam even gemakkelijk te maken. In paragraaf 6.2.2 wordt hier verder op ingegaan.

o Op een aantal mbo-scholen wordt op centraal niveau het keuzedeel generiek ontwikkeld en wordt

een gedeelte van het onderwijsprogramma van het keuzedeel centraal ingevuld. De lessen worden

gegeven door docenten die expert zijn op een specifiek gebied, zoals leefstijl, sport, ergonomie en

psychosociale weerbaarheid. Daarnaast dragen vervolgens de betreffende beroepsopleidingen en

vakdocenten zorg voor het overige gedeelte van het onderwijsprogramma (al dan niet in

samenwerking met de leerbedrijven), waarbij het gaat om de beroepsspecifieke invulling van het

keuzedeel. De indruk is dat de specifieke databases hierbij behulpzaam zullen zijn voor de docenten

(mbo-scholen) en praktijkbegeleiders (leerbedrijven) om de beroepsspecifieke invulling en

koppeling te kunnen maken.

44

o Bij de mbo-scholen is behoefte aan praktisch materiaal om interactief in te kunnen zetten in de

lessen. Ook is er behoefte aan beroepsspecifiek materiaal dat direct inzetbaar is voor het keuzedeel.

De mbo-scholen hebben de indruk dat de databases in deze behoeften kunnen voorzien.

• De mbo-scholen zien twee gebruikersgroepen voor de databases:

o De docenten kunnen het lesmateriaal gebruiken om in te zetten in het kader van het keuzedeel.

o De studenten kunnen worden doorverwezen (door de docenten en/of de praktijkbegeleiders) om

het lesmateriaal te gebruiken. Dit moet wel gericht gebeuren, bijvoorbeeld gekoppeld aan een

huiswerk- of praktijkopdracht.

• De databases kunnen op 2 manieren worden ingezet:

o Als een overzicht van lesmateriaal dat kan worden gebruikt als losse bouwstenen om zelf het gehele

keuzedeel vorm en inhoud te geven en samen te stellen.

o Als een overzicht van lesmateriaal dat ingezet wordt om een beroepsspecifieke invulling te geven

binnen het generieke onderwijsprogramma (lespakket van de uitgever) voor het keuzedeel.

Uit de validatiesessies blijkt dat de tweede manier een duidelijke voorkeur heeft. Verschillende mbo-

scholen hebben het generieke lespakket van een uitgever voor het keuzedeel aangeschaft en kijken nu

hoe ze het keuzedeel een beroepsspecifieke inkleuring kunnen geven en hoe ze het voor studenten

praktisch en interactief kunnen maken.

• Een aantal mbo-scholen geeft aan zij het raamwerk met de vereiste kennis en vaardigheden van het

keuzedeel Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken als erg abstract te ervaren. De mbo-scholen

zijn gaandeweg bezig om hier invulling aan te geven, vanuit een praktische en stapsgewijze insteek. De

databases kunnen een impuls geven aan deze zoektocht, om het onderwijsprogramma verder in te vullen

en aan te vullen. Voorts verwacht men dat ook de examinering nog invloed gaat hebben op keuzes in de

onderwijsontwikkeling.

• De mbo-scholen benadrukken dat de docenten een cruciale rol spelen in de onderwijsontwikkeling en

het gebruik van het materiaal in het kader van het keuzedeel; “het belangrijkste ‘lesmateriaal’ staat voor

de klas: de docent!”. Je hebt capabele docenten nodig die zowel de miniset van het keuzedeel hebben

als les kunnen geven in dit keuzevak (beroepsspecifieke koppeling kunnen maken). Ze moeten de juiste

accenten aanbrengen, gelet op de arbeidsrisico’s van het beroep. Tevens moeten de docenten de

vertaalslag kunnen maken om het materiaal beroepsspecifiek te maken, voor wat er speelt en nodig is

vanuit de specifieke beroepspraktijk. Dit gaat echter niet bij elke opleiding even gemakkelijk (zie

hoofdstuk 6, paragraaf 6.2).

• In de specifieke databases is zowel het reguliere als verdiepend lesmateriaal opgenomen. Voor de mbo-

scholen is het relevant om een beeld te hebben van het reguliere lesmateriaal in specifieke databases,

dus wat er in het basisprogramma al aan bod komt inzake fit, veilig en gezond werken. Van hieruit kan

men gaan verdiepen in het keuzedeel. Daarbij geldt dat er geen overlap mag zijn met de kwalificatie

(geen doublure), maar er mag wel overlap zijn in de brondocumenten. De brondocumenten mogen in

het keuzedeel worden ingezet, onder de voorwaarde dat men hier een verdieping aanbrengt. Dit kan

bijvoorbeeld in de vorm van een verdiepende toelichting of instructie, verdiepende studieopdrachten of

gerichte oefeningen.

• De databases kunnen de mbo-scholen helpen door bewustwording van het belang van het keuzedeel en

om na te gaan of alle onderdelen uit het keuzedeel evenwichtig aan bod komen (witte-vlekken analyse).

Zo kwam een mbo-school door het bestuderen van de databases tot het inzicht dat meer aandacht kan

worden besteed aan de psychosociale arbeidsrisico’s.

Op basis van bovenstaande bevindingen kan worden geconstateerd dat de mbo-scholen (docenten en

onderwijskundigen) positief zijn over het beschikbare lesmateriaal in de databases en verwachten hiermee

45

goed uit de voeten te kunnen. In hoeverre dit ook geldt voor het bedrijfsleven (de praktijkbegeleiders van de

leerbedrijven) is moeilijk aan te geven, omdat de praktijkbegeleiders maar in twee validatiesessies

vertegenwoordigd waren. Dit maakt het lastig om hier uitspraken over te doen. Wel geldt dat de

praktijkbegeleiders die zijn gesproken positief waren.

In het onderzoek is niet alleen onderzocht of docenten en onderwijskundigen (school) en praktijkbegeleiders

(leerbedrijf) uit de voeten kunnen met het beschikbare lesmateriaal (onderzoeksvraag 5). Ook is onderzocht

als dit niet het geval is, waarom het lesmateriaal niet/onvoldoende toepasbaar is en wat er voor nodig zodat

(beschikbaar) lesmateriaal wel toepasbaar wordt voor docenten/onderwijskundigen respectievelijk

praktijkbegeleiders en hen helpt om invulling/uitvoering te geven aan het keuzedeel (onderzoeksvraag 5a).

In het onderzoek kon onderzoeksvraag niet beantwoord worden, vanwege de volgende reden/verklaring. De

mbo-scholen vinden het lastig om uitspraken te doen over de vraag of de databases toereikend zijn om

inhoud en vorm te geven aan het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’. Hiervoor is het

nodig dat men ervaringen opdoet met de databases. Als de mbo-scholen in de praktijk gaan werken met de

databases zal blijken welke onderdelen van de database goed te gebruiken zijn, in hoeverre bronnen direct

inzetbaar zijn en waar nog een bewerkings- of vertaalslag nodig is. Ook zal dan blijken wat de databases voor

studenten kunnen betekenen in het zelf aan de slag gaan met het verwerven van kennis en vaardigheden.

Een voorstel is om de databases in de praktijk ook zo in te zetten dat de databases worden verrijkt met

gebruikerservaringen (in de vorm van reviews over inhoudelijke kwaliteit en toepasbaarheid) en met

doorontwikkelingen van het materiaal, zoals goede voorbeelden van hoe het materiaal effectief kan worden

ingezet en hoe studenten er mee aan de slag kunnen gaan.

5.3 Studielastverdeling

In het onderzoek is nagegaan in hoeverre het beschikbare (potentiële) lesmateriaal voorziet in de

studielastverdeling van 240 uur over school, zelfstudie en leerbedrijf. Voor de beantwoording van deze

onderzoeksvraag is een analyse uitgevoerd op de databases naar het type lesmateriaal en in hoeverre dit zich

leent om ingezet te worden door de school, voor zelfstudie of door het leerbedrijf. Voorts is de

onderzoeksvraag onderzocht in de validatiesessies met de mbo-scholen. Allereerst wordt ingegaan op de

werkwijze van de studielastverdeling bij keuzedelen. Daarna wordt een beeld geschetst welke

studielastverdeling de mbo-scholen hanteren en nastreven voor het keuzedeel. Vervolgens wordt nagegaan

wat de generieke en specifieke databases aan mogelijkheden bieden voor de (beoogde) studielastverdeling.

5.3.1 De werkwijze van studielastverdeling bij keuzedelen

Een keuzedeel kent een studielast met een omvang van 240 studiebelastingsuren (SBU) of een veelvoud

daarvan. De studielast van een keuzedeel telt mee in de totale studielast (1600 klokuren per jaar). Zo kent

het keuzedeel Verdiepend Blijvend Fit, Veilig en Gezond werken 240 SBU. De SBU van een keuzedeel

bedragen het totaal van de begeleide onderwijstijd (BOT), de beroepspraktijkvorming (BPV) en de zelfstudie.

Het is een norm voor onderwijsontwikkelaars van keuzedelen. Het geeft aan hoeveel uren de student in

zijn/haar studie belast is om te werken aan het verwerven van de kennis en vaardigheden van het keuzedeel.

De vertaling naar het onderwijs is de verantwoordelijkheid van de school. De school bepaalt (in overleg met

het werkveld) hoe de studielast van 240 SBU wordt verdeeld. Het verschilt per keuzedeel hoe de studielast

wordt verdeeld over leren op school (BOT), leren tijdens de beroepspraktijkvorming (BPV) en/of leren via

zelfstudie. Een keuzedeel kan een deel BPV bevatten, maar het hoeft niet. De BPV in het kader van een

46

keuzedeel kan bij ieder erkend leerbedrijf worden uitgevoerd; het leerbedrijf hoeft hiervoor dus niet apart

erkend te zijn.35

5.3.2 Welke studielastverdeling wordt nagestreefd en gehanteerd bij invulling van het keuzedeel

In de validatiesessies met de mbo-scholen is nagegaan welke studielastverdeling zij nastreven bij het vorm

en inhoud geven aan het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’. Op deze plaats is het

van belang op te merken dat de keuzedelen nog relatief nieuw zijn en dat de mbo-scholen nog aan het

experimenteren en uitvinden zijn hoe zij het keuzedeel het beste invulling kunnen geven.

De meeste mbo-scholen die (overwegen te gaan) werken met het keuzedeel zien als ideaalmodel voor de

studielastverdeling een model dat uitgaat van: 1/3 school, 1/3 zelfstudie en 1/3 BPV (leerbedrijf). Daarbij

bestaat het BPV-onderdeel er vooral uit dat studenten op de stage aan de slag gaan met opdrachten uit het

keuzedeel, al dan niet onder begeleiding van de praktijkbegeleider. Het keuzedeel Verdiepend Blijvend Fit,

Veilig en Gezond werken leent zich uitstekend voor de combinatie van leren via school, zelfstudie en

leerbedrijf. Deze combinatie acht men ook wenselijk, gelet op de kennis en vaardigheden genoemd in het

keuzedeel. Voor het verwerven van (beroepsgerelateerde) brede en specialistische kennis en vaardigheden

dienen studenten de relevante theorie aangereikt te krijgen. Hier kan de school een belangrijke rol vervullen

met lessen waar docenten zorg dragen voor kennisoverdracht en instructie. Voorts is het van belang dat

studenten kennis en vaardigheden verwerven via zelfstudie (zelf kennis opdoen, opdrachten uitvoeren en/of

onderzoek doen) met duidelijke op het keuzedeel gerichte opdrachten. Daarnaast kunnen studenten kennis

en vaardigheden verwerven door op onderzoek uit te gaan en te oefenen in de beroepspraktijk. Zeker voor

mbo-studenten die vooral leren door doen, zal kennis beter beklijven door zaken te zien in de beroepspraktijk

en door er zelf actief mee bezig te zijn. Verder geldt dat de verwerving van vaardigheden de mogelijkheid

vereist om te oefenen, want om vaardigheden écht eigen te maken is het nodig dat men hiermee kan oefenen

op school en/of in de beroepspraktijk. Om het oefenen effectief te laten zijn is een gerichte begeleiding door

professionals nodig zoals de docenten van de school, maar ook de praktijkbegeleiders in het leerbedrijf

kunnen hier een rol in spelen. Verder kunnen leerbedrijven een bijdrage leveren aan de invulling van het

keuzedeel door gastsprekers vanuit de beroepspraktijk te leveren of om workshops te verzorgen.

Voor de mbo-scholen die op dit moment met het keuzedeel werken geldt dat een deel wordt ingevuld via

lessen op school (BOT) en dat de rest van het keuzedeel bestaat uit zelfstudie door studenten al dan niet in

combinatie met uit te voeren opdrachten in de BPV van het leerbedrijf. Daarbij probeert men uit te komen

op 80 uren school, 80 uren zelfstudie en 80 uren werken aan praktijkopdrachten (in de BPV) gecombineerd

met zelfstudie voor het voorbereiden en uitwerken van de praktijkopdrachten. Echter in de praktische

uitwerking van het keuzedeel lukt het (nog) niet om vanuit deze studielastverdeling invulling te geven aan

het keuzedeel. Zo kan niet altijd worden voorzien in 80 uur BOT op school, gelet op het rooster en het

beschikbare onderwijsprogramma. Ook is een knelpunt dat er binnen het bestaande BPV-contract in het

leerbedrijf geen lesuren mogen meetellen voor onderwijstijd voor het keuzedeel, omdat het contract BPV-

uren omvat waar een prestatie volgens contract tegenover dient te staan. Een ander aandachtspunt is dat de

praktijkbegeleiders uit de leerbedrijven momenteel een beperkte rol hebben in de invulling van het

keuzedeel Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken. De rol van de praktijkbegeleiders beperkt zich

vooral tot het begeleiden van BPV-opdrachten die door de school zijn meegegeven en omvat nog in mindere

35 Zie: www.herzieningmbo.nl/keuzedelen . Laatst geraadpleegd op november 2017.

http://www.herzieningmbo.nl/keuzedelen

47

mate het vanuit de leerbedrijven overdragen van kennis en vaardigheden inzake het keuzedeel. Hier ligt nog

een belangrijk ontwikkelpunt, om ervoor te zorgen dat de leerbedrijven een grotere rol krijgen (vanuit de

mbo-scholen) én nemen (vanuit het werkveld) in de invulling van het keuzedeel.

De mbo-scholen proberen het keuzedeel uitdrukkelijk ook praktijkgericht in te vullen, met opdrachten voor

studenten om uit te voeren op school, thuis en op de stageplek in de BPV. Er wordt waarde gehecht aan

inzicht (met behulp van testen) en aan oefenen (door doen), op school, thuis en waar mogelijk ook in de

beroepspraktijk. De scholen vinden het belangrijk dat het keuzedeel ook een plek krijgt in de BPV omdat ze

hier impact verwachten, want het vraagstuk van fit, veilig en gezond werken speelt immers in de

beroepspraktijk. Tot op heden geeft men hier invulling aan door de studenten op pad te sturen met

praktische opdrachten en oefeningen om uit te voeren op de stageplek (in de BPV in het leerbedrijf). Dit zijn

vaak opdrachten die door de docenten zelf zijn ontwikkeld en opgesteld. Een voorbeeld hiervan is de

opdracht om in gesprek te gaan met de BPV-begeleider om in kaart te brengen aan welke BRAVO factoren

aandacht wordt besteedt. Een ander voorbeeld is de opdracht om te beschrijven wat in de lessen over

psychosociale weerbaarheid is geleerd en wat studenten hier aan denken te hebben in de beroepspraktijk.

De ervaringen van de betreffende scholen is dat de stagebeleiders in leerbedrijven meer oog krijgen voor

duurzame inzetbaarheid. Dit is een algemene ontwikkeling die men waarneemt en niet specifiek getriggerd

door het keuzedeel. Bedrijven staan meer open voor onderwerpen van het keuzedeel, vooral als ze er zelf

ook meer mee aan de slag gaan of mee aan de gang zijn. De scholen horen de stagebegeleiders ook vaker

zeggen “we moeten zelf ook aan onze gezondheid denken”. Deze kentering waarbij er meer oog is in de

beroepspraktijk voor duurzame inzetbaarheid maakt het voor de mbo-scholen beter mogelijk om de

studenten op pad te sturen met BPV-opdrachten en om leerbedrijven een grotere rol te geven in de invulling

van het keuzedeel.

Wat verder opvalt, is dat de invulling van het keuzedeel door de school voor een deel gebeurt op basis van

reeds beschikbare voorzieningen en mogelijkheden op centraal niveau van de mbo-scholen. Het gaat dan

bijvoorbeeld om lessen op het gebied van sport, leefstijl, ergonomie en sociale weerbaarheid. Deze

voorzieningen worden benut en ingezet in het onderwijsprogramma voor het keuzedeel. Een aandachtspunt

is om ervoor zorg te dragen dat bij deze onderwerpen continu de relatie wordt gelegd met arbeid en de

beroepsspecifieke arbeidsrisico’s, en dat het lesprogramma aangevuld wordt met de overige vereiste kennis

en vaardigheden uit het keuzedeel, zodat het onderwijsprogramma als geheel dekkend is voor alle vereiste

kennis en vaardigheden van het keuzedeel.

5.3.3 De mogelijkheden van de databases voor de studielastverdeling

In zowel de generieke als specifieke databases is een kolom opgenomen waarin is aangegeven voor wie het

lesmateriaal bruikbaar is en kan worden ingezet: door de school, voor zelfstudie of door het leerbedrijf.

Onderstaand is aangegeven in welke mate er lesmateriaal beschikbaar is in de databases voor de school, de

studenten en de leerbedrijven. Daarbij geldt overigens dat verschillende bronnen door meerdere

doelgroepen ingezet kunnen worden, dus door de school, de studenten en/of de leerbedrijven.

Een analyse van de databases op het type lesmateriaal wijst uit dat het meeste lesmateriaal dat in de

databases is opgenomen materiaal betreft dat door de school kan worden ingezet. Veel bronnen hebben

betrekking op theorie, waarbij tekst en uitleg worden gegeven over een thema op het gebied van fit, veilig

en/of gezond werken en die docenten in het onderwijsprogramma een plek kunnen geven tijdens lessen.

In de databases is ook relatief veel materiaal te vinden dat kan worden ingezet voor zelfstudie door de

studenten. Dit geldt in het bijzonder voor de generieke database. Zo zijn er in de generieke database

48

theoriebronnen voor studenten beschikbaar en verder zijn er maar liefst 23 tests beschikbaar, 17 bronnen

die filmpjes presenteren, 15 bronnen die ingaan op richtlijnen en 6 bronnen met e-learnings. Dit is materiaal

waar (met een gerichte opdracht of instructie van de docent) de studenten met zelfstudie mee aan de slag

kunnen. De database bevat ook behoorlijk wat materiaal dat studenten kunnen inzetten in de

beroepspraktijkvorming bij (leer)bedrijven. Voorbeelden zijn de ‘Adviestool gezond en veilig werk’, de

praktijkopdrachten die specifiek voor het keuzedeel zijn gemaakt op het platform Brainstud, de verschillende

tools en instrumenten om werkdruk te meten en bespreekbaar te maken, een checklist voor het herkennen

van een veiligheidscultuur en om de werkplek te inspecteren op veilig en gezond werken en een

beoordelingsmethode om de fysieke arbeidsbelasting te beoordelen met daaraan gekoppeld een wegwijzer

om de fysieke arbeidsbelasting aan te pakken. De database bevat relatief weinig lesmateriaal dat kan worden

ingezet en gebruikt door het leerbedrijf om studenten kennis en vaardigheden van het keuzedeel te leren,

maar het materiaal dat is aangetroffen lijkt wel relevant. Een voorbeeld is kennisbank inPreventie. Dit is een

platform en netwerk waarin brancheorganisaties, opleiders, uitgevers en belangenorganisaties oplossingen

en middelen delen voor veilig en gezond werken. In de kennisbank wordt deze informatie verzameld rond de

thema’s zoals preventiewerk (bijvoorbeeld Arbobeleid, RI&E, succesvol samenwerken), werkplek en

middelen (bijvoorbeeld persoonlijke beschermingsmiddelen, gevaarlijke stoffen), fysieke risico’s

(bijvoorbeeld tillen, staand werk, beeldschermwerk) en emotionele risico’s (werkdruk, stress, discriminatie,

intimidatie). Op de verschillende onderwerpen krijg je meer informatie over wat het precies inhoudt op de

werkvloer, hoe je risico’s kunt herkennen en hoe je er mee om kunt gaan. Deze interventie legt de koppeling

met het bedrijfsleven.

49

6 Implementatie van het keuzedeel in het mbo

In dit hoofdstuk wordt een schets gegeven van de mogelijkheden voor ontsluiting van de databases (paragraaf

6.1; onderzoeksvraag 6). Daarna wordt ingegaan op de vraagstukken die spelen bij de implementatie van het

keuzedeel in het mbo, om te zorgen dat mbo-scholen het keuzedeel gaan aanbieden, studenten het keuzedeel

gaan kiezen en mbo-scholen en leerbedrijven onderling afstemmen en samenwerking (paragraaf 6.2 en 6.3;

onderzoeksvraag 7).

6.1 Ontsluiting databases

In deze paragraaf worden de bevindingen gepresenteerd voor de onderzoeksvraag hoe het beschikbare

lesmateriaal het beste te ontsluiten en onder de aandacht van de mbo-scholen, docenten en

praktijkbegeleiders te brengen. Een deelvraag hierbij is of en zo ja, hoe de (website van) Gezonde School

hierin kan voorzien. Voor de beantwoording van de onderzoeksvraag vond deskresearch plaats, is het

onderwerp in de validatiesessies met de mbo-scholen aan de orde gesteld en zijn verkennende interviews

gehouden met verschillende relevante organisaties uit het stakeholdersveld. Deze paragraaf is als volgt

opgebouwd: Allereerst wordt ingegaan op het streefmodel voor de ontsluiting van de databases (6.1.1).

Vervolgens wordt het speelveld geschetst met de stakeholders die een rol (kunnen) spelen in bij de

ontsluiting van de databases (6.1.2). Daarna worden mogelijke scenario’s geschetst (6.1.3) en getoetst aan

de doelstelling en uitgangspunten zoals aangegeven in paragraaf 6.1.1 (6.1.4).

6.1.1 Doelstelling en uitgangspunten van de databases

In dit onderzoek is een aantal databases ontwikkeld met lesmateriaal dat kan worden ingezet en gebruikt

voor het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’. De doelstelling van deze databases is

dat ze ondersteuning bieden bij het invulling geven van het onderwijsprogramma voor het keuzedeel. Gelet

op deze doelstelling is nu de vraag hoe het lesmateriaal het beste kan worden ontsloten en onder de aandacht

van de mbo-scholen, docenten en praktijkbegeleiders kan worden gebracht. Gezocht wordt naar een

scenario (organisatie of combinatie van organisaties) dat kan zorg dragen voor ontsluiting van deze

databases, waarbij de volgende uitgangspunten van belang zijn. De wens is om de databases te beleggen bij

een organisatie (of combinatie van organisaties) die:

• voor de mbo-scholen een logische, herkenbare en toegankelijke partij is;

• de huidige content van de databases vrij (gratis) beschikbaar stelt voor scholen en bedrijfsleven;

• bij het door ontwikkelen van de databases de koppeling met de in het keuzedeel genoemde kennis en

vaardigheden aanhoudt;

• in staat is om de databases in beheer te nemen en door te ontwikkelen en hiervoor over de benodigde

technische infrastructuur beschikt;

• de kosten kan dragen voor het in beheer nemen en door ontwikkelen van de databases (al dan niet via

een achterliggend verdienmodel);

• over de personele capaciteit beschikt om deze rol op het vereiste kwaliteitsniveau in te invullen;

• ervoor kan zorg dragen dat de mbo-scholen de databases actief gaan benutten en gebruiken en eigenaar

worden van (eigenaarschap nemen voor) de doorontwikkeling van de databases.

Dit vormt de set van uitgangspunten (‘programma van ontwerpwensen’) waaraan moet worden voldaan bij

de keuze voor een bepaald scenario voor de ontsluiting van de databases. Verder geldt dat het beleggen van

de databases bij een bepaalde organisatie niet mag leiden tot een ‘verstoring in de (commerciële) markt’,

m.a.w. dat de ene (commerciële) marktpartij wordt bevoordeeld boven de andere (commerciële) marktpartij.

50

6.1.2 Het speelveld met de stakeholders die relevant zijn voor het vraagstuk

Op basis van de deskresearch en de verkennende interviews is een beeld gevormd van het speelveld met

stakeholders die betrokken zijn en een rol spelen bij de ontwikkeling van onderwijsprogramma’s en de

leermiddelen die in dat kader worden ingezet. Onderstaand volgt een overzicht van de verschillende

stakeholders en een beschrijving van hun rol met voorbeelden van organisaties.

Stakeholders Rolbeschrijving en (voorbeelden van) organisaties

Gebruikers De lesprogrammaontwikkelaars binnen de mbo-scholen en docenten zijn verantwoordelijk voor

het vorm en inhoud geven van het onderwijs. Daarbij maken zij gebruik van lesmateriaal

(leermiddelen) die door leveranciers worden aangeboden. Sommige docenten ontwikkelen ook

eigen lesmateriaal; dit is vaak aanvullend op de lesmethode.

Een andere gebruikersgroep zijn de leerbedrijven uit het werkveld. De leerbedrijven worden

betrokken bij het onderwijsprogramma, met name om mede invulling te geven aan het

onderwijs in de praktijk (BPV).

Ontwikkelaars /

leveranciers van

leermiddelen en

examens

“commerciële”

markt*)

De educatieve uitgeverijen ontwikkelen (van oudsher) leermiddelen voor de mbo-scholen. Voor

de mbo-markt zijn diverse commerciële uitgeverijen actief. Sommige uitgeverijen ontwikkelen

leermiddelen voor specifieke branches of vakken in het mbo en andere uitgeverijen werken

mbo-breed. NB. Enkele uitgeverijen vervullen ook de rol van examenleverancier.

De GEU (Groep Educatieve Uitgeverijen) is de brancheorganisatie voor commerciële aanbieders

van leermiddelen en educatieve dienstverlening in Nederland. De meeste commerciële

uitgeverijen zijn lid van de GEU. In totaal telt de GEU momenteel 40 leden en dit aantal groeit,

vooral met dienstverlenende mediabedrijven die digitale leermiddelen ontwikkelen.

Ontwikkelaars/

leveranciers van

examens en

leermiddelen

“niet-commerciële”

markt *)

De afgelopen jaren zijn er ‘nieuwe’ organisaties ontstaan die zich toeleggen op het ontwikkelen

van leermiddelen en examens voor mbo-scholen. Dit zijn organisaties die zijn voortgekomen uit

het onderwijs (van, voor en door ROC’s) en/of organisaties die zijn ontstaan uit voormalige

kenniscentra en die zich hebben omgevormd tot examenleverancier en/of uitgeverij van

leermiddelen. Sommige van deze organisaties werken exclusief voor één of enkele specifieke

branches en andere organisaties werken mbo-breed. Voorbeelden van organisaties zijn Stichting

Praktijkleren, Consortium Beroepsonderwijs, Concreet Onderwijsproducten en Savantis.

De organisatie ExSamen is de vereniging van samenwerkende examenleveranciers en telt 13

leden. De genoemde voorbeelden van organisaties zijn lid van ExSamen.

Beleidsmakers Beleidsontwikkelaars hebben als doel het ontwikkelen van onderwijsbeleid en het

verhogen/bewaken van de kwaliteit van het onderwijs. Tot deze groep behoren het Ministerie

van OCW en de SBB. De SBB (waar mbo-onderwijs en bedrijfsleven bestuurlijk samen komt)

heeft twee wettelijke taken: vaststellen kwalificatiedossiers en erkenning van leerbedrijven.

Belangenbehartigers

De brancheorganisatie MBO Raad is de belangenbehartiger voor de mbo-scholen en speelt een

rol om ontwikkelingen te stimuleren en de belangen van het veld daarbij te bewaken.

Expertisecentra Hieronder wordt verstaan organisaties zoals Kennisnet, een landelijk expertisecentrum op het

terrein van de toepassing van ICT in het onderwijs. Kennisnet werkt voor de scholen en hun

brancheorganisaties. Kennisnet heeft voor het onderwijs platforms in beheer voor kennisdeling

en kennisontwikkeling voor medewerkers in het onderwijs, zoals wikiwijs en leraar24.

Tabel 16. Overzicht van de stakeholders.

*) NB. Het onderscheid tussen commerciële markt en niet-commerciële markt geeft vooral de ontstaansgeschiedenis van de organisaties weer, dus of men voortkomt uit de private markt of uit het onderwijsveld.

Tijdens het onderzoek zijn de volgende belangrijke trends naar voren gekomen inzake het speelveld:

51

• Docenten maken in toenemende mate ook zelf lesmateriaal. Dit komt voort vanuit de behoefte dat zij

meer willen dan het basismateriaal van uitgevers, zoals meer afwisseling in de les of meer

gepersonaliseerd materiaal voor leerlingen.

• De samenwerking tussen scholen (docenten) en uitgeverijen is toegenomen. Er wordt steeds meer in co-

creatie ontwikkeld.

• De digitalisering is sterk toegenomen. Meer dan de helft van het lesmateriaal in het mbo is inmiddels

digitaal en dit percentage zal de komende jaren verder stijgen.

6.1.3 Mogelijke scenario’s voor het ontsluiten van de databases

In dit verkennend onderzoek zijn de volgende mogelijke scenario’s naar voren gekomen:

1. Scenario A: Ontsluiting van de databases via de MBO Raad in combinatie met een rol voor BTG’s

In de validatiesessies met de mbo-scholen wordt vrijwel unaniem de MBO-Raad genoemd als een logische

partij voor de ontsluiting van de databases. Het scenario bestaat er uit dat de MBO-Raad de partij wordt om

de databases voor het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ te (laten) ontsluiten,

beschikbaar te stellen aan de mbo-scholen en werkveld en het gebruik en doorontwikkeling van de databases

te stimuleren. De MBO Raad heeft eerder een dergelijke rol op zich genomen en voor docenten

basismateriaal laten ontwikkelen voor het samenstellen van een onderwijsprogramma voor vitaal

burgerschap voor mbo-studenten. In de vorm van de lessendatabank ‘Vitaal MBO’ wordt dit basismateriaal

aangeboden voor docenten en studenten. Ook is er een ontwerpomgeving waarin de docenten lesmateriaal

kunnen delen met elkaar. Het beheer en onderhoud van ‘Vitaal MBO’ is ondergebracht bij de

websitebeheerder Stipp. De databank is ontwikkeld door het landelijke ‘Platform Sport, Bewegen en

Onderwijs’ en dit platform beheert en onderhoudt de databank. De ontwikkeling van de databank is

gefinancierd door de ministeries van VWS en OCW. Een aantal mbo-scholen ziet nog een variant op dit

scenario – waarbij databases keuzedeel fit veilig gezond op Vitaal MBO worden geplaatst -, waarbij de

generieke database wordt belegd bij de MBO Raad en de branche specifieke databases bij de betreffende

bedrijfstakgroepen (BTG’s; 9 in totaal) van de MBO Raad. Zij noemen deze variant vanuit de ervaring dat het

fysiek bij elkaar komen nog steeds het beste werkt als het gaat om het stimuleren van onderlinge kennisdeling

en ontwikkeling en ook omdat er altijd een motor nodig is om dit gaande te houden. De BTG’s kunnen hier

een rol bij spelen, omdat men hier regelmatig fysiek samenkomt.

2. Scenario B: Ontsluiting van de databases via de leveranciers van leermiddelen

In dit scenario worden de databases aan de uitgeverijen/examenleveranciers aangeboden om in beheer te

nemen en te onderhouden. Het ligt daarbij voor de hand om de databases aan één organisatie aan te bieden,

omdat hiermee de ene organisatie wordt bevoordeeld ten opzichte van de andere organisatie. Dit betekent

dus dat de databases aan de diverse organisaties worden aangeboden, zowel in de commerciële als de niet-

commerciële markt. Daarbij is de verwachting dat vooral de leveranciers/uitgeverijen die het keuzedeel

‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ aanbieden of voornemens hiertoe zijn daadwerkelijk iets

met de databases gaan doen. Op dit moment zijn dit (op basis van de beschikbare informatie) tenminste vier

organisaties, zoals de organisaties Edu’Actief, de uitgeversgroep, Consortium Beroepsonderwijs en Savantis.

Maar ook andere organisaties binnen deze doelgroep kunnen en willen een rol spelen in de ontsluiting van

de databases, zoals bijvoorbeeld Stichting Praktijkleren. Daarbij is het voor iedere partij gewenst dat zij de

databases met de huidige content vrij (gratis) voor de mbo-scholen en bedrijven beschikbaar stellen (dan wel

dat de databases op een andere wijze vrij beschikbaar worden gesteld). Dit deel van de databases is niet voor

commerciële doeleinden in te zetten. Het is vervolgens aan de leveranciers/ uitgeverijen om de databases in

52

beheer te nemen en verder door te ontwikkelen, bij voorkeur in samenwerking met het onderwijs. Hier

kunnen kosten aan verbonden worden.

3. Scenario C: ontsluiting van de databases via Kennisnet (wikiwijs) in combinatie met een rol voor BTG’s

Kennisnet heeft speciaal voor het onderwijs een aantal platforms beschikbaar voor kennisdeling en

kennisontwikkeling, zoals wikiwijs en leraar24. Een eerste verkenning hiervan wijst uit dat Wikiwijs een

mogelijk scenario kan zijn voor de ontsluiting van de databases. Wikiwijs biedt een platform waar

medewerkers in het onderwijs zelf een website (‘arrangement’) kunnen aanmaken voor een specifiek doel,

zoals bijvoorbeeld voor het doel om de databases voor het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond

werken’ te ontsluiten voor de mbo-scholen. Het is mogelijk om zowel generiek als per branche dergelijke

‘arrangementen’ aan te maken. Kennisnet faciliteert hiermee het onderwijs, door dit platform wikiwijs te

bieden. Wikiwijs biedt voor docenten een aantal opties. Docenten kunnen samenwerken om informatie te

delen en uit te wisselen. Ook kunnen docenten zelf lessen aanmaken en studenten laten inloggen en verder

kunnen er ook toetsen in worden gemaakt. Kennisnet is beheerder van de dienst wikiwijs en draagt zorg voor

de technische infrastructuur en de support desk voor de technische kant. Vanuit Kennisnet wordt echter geen

rol genomen in het content beheer. Dit moet belegd worden in het onderwijsveld zelf; de gebruikers dienen

hier zelf een rol in te nemen. Mogelijk dat de MBO Raad en in het bijzonder de BTG’s van de MBO Raad hierin

een rol kunnen nemen. In dit scenario wordt dan per branche een arrangement voor het keuzedeel

aangemaakt waar ontsluiting van de generieke en specifieke databases plaatsvindt. Vanuit de MBO Raad en

de BTG’s kan dan de rol worden genomen van content beheer, aanjagen van het gebruik en eigenaarschap.

De BTG-leden (die werken met het keuzedeel) zouden roulerend deze rol kunnen krijgen.

Bovenstaande scenario’s zijn in het verkennende onderzoek als drie mogelijke opties naar boven gekomen.

Andere scenario’s die zijn onderzocht:

Er is in eerder verkennend onderzoek (MAPA 2017) gekeken naar de Gezonde School en in het kader van dit

project naar de Samenwerkingsorganisatie Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) als mogelijkheden voor een

scenario voor de ontsluiting van de databases. Dit heeft tot de volgende bevindingen geleid.

In een eerdere fase van het implementeren van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond

werken’ is contact gezocht met de Gezonde School (MAPA, 2017). De Gezonde School biedt tussen 2017 en

2020 ondersteuning aan MBO-scholen die actief willen bijdragen aan de gezondheid van hun studenten.

Scholen die zich aansluiten bij de Gezonde School kunnen aan de hand van 4 pijlers het Gezonde School

Vignet behalen. De 4 pijlers zijn: 1) gezondheidseducatie, 2) gezond gedrag stimuleren door aanpassingen in

de fysieke en sociale omgeving, 3) gezondheidsproblemen signaleren en 4) het vastleggen van maatregelen

voor de gezondheid van studenten en medewerkers in het schoolbeleid.

Besproken is of de website van de Gezonde School ruimte kon bieden voor het ontsluiten van kennis en

informatie over het werken met het keuzedeel (inclusief de databases) via een eigen ingang. De Gezonde

School lijkt echter geen mogelijk scenario voor de ontsluiting van de databases. Dit gezien het feit dat de

Gezonde School zich richt op de gezonde leefstijl van studenten en niet op veiligheid en gezondheid in het

(toekomstige werk), en omdat er nog geen vignet voor Vitaal Werknemerschap bestaat. De Gezonde School

adviseurs (werkzaam binnen de GGD ’en) en de Gezonde School coördinatoren (werkzaam binnen de MBO-

scholen) zijn geïnformeerd over het keuzedeel. In het kader van dit project vond geen nader contact plaats

met de Gezonde School. In overleg met de Gezonde School zal in het MAPA-project 2018 bekeken worden

hoe vanuit de website (en eventuele nieuwsbrieven e.d.) van de Gezonde School concreet aandacht op het

53

keuzedeel gevestigd gaat worden en of er mogelijkheden zijn om het keuzedeel passend te maken voor de

Gezonde School (met de systematiek van vier pijlers waar een vignet voor verworven kan worden).

In dit onderzoek is met de SBB besproken of zij een rol kunnen spelen in het ontsluiten van de databases,

maar de SBB blijkt geen voor de hand liggende partij hiervoor. De SBB geeft aan zich toe te leggen op haar

twee wettelijke taken (vaststelling kwalificatiedossiers en erkenning leerbedrijven) en laat het ontwikkelen

en ontsluiten van lesmateriaal over aan scholen, uitgevers en de MBO Raad. Wel wil SBB kunnen verwijzen

naar een database die op één centrale plek wordt beheerd. Tot slot stelt SBB dat het haar rol is om te

signaleren en partijen ‘in actie’ te brengen. Als voorbeeld noemt SBB het oppakken van signalen over het niet

kunnen vinden of ontwikkelen van geschikt lesmateriaal en dit te willen agenderen in de sectorkamers.

6.1.4 Eerste toetsing van scenario’s op basis van verkennende gesprekken

De vraag is nu wat de wenselijkheid en haalbaarheid is van de verschillende scenario’s voor het ontsluiten

van de databases. Vanuit de informatie die uit de deskresearch en de verkennende interviews is verkregen

zijn de scenario’s gedestilleerd en heeft een eerste toetsing plaatsgevonden van de scenario’s aan de

doelstelling en uitgangspunten zoals aangegeven in paragraaf 6.1.1. Onderstaand worden de uitkomsten van

deze eerste toetsing aan de uitgangspunten toegelicht.

• Logische partij voor mbo-scholen voor ontsluiting van de databases

De MBO Raad is voor de mbo-scholen de meest logische partij waar de databases herkenbaar en

toegankelijk beschikbaar kunnen worden gesteld. De leveranciers/uitgeverijen en kennisnet/wikiwijs

zouden ook een mogelijke partij kunnen zijn, maar hiervoor zal nog extra inspanning nodig zijn om dit

bekend te maken bij de mbo-scholen. Bij de leveranciers/uitgeverijen is een aandachtspunt in hoeverre

zij de databases herkenbaar en toegankelijk beschikbaar zullen stellen. Mogelijk dat de leveranciers/

uitgeverijen de databases in een bibliotheekfunctie plaatsen of koppelen aan een lesmethode voor het

keuzedeel.

• Technische infrastructuur

In alle scenario’s kan worden voorzien in de technische infrastructuur die nodig is voor de ontsluiting van

de databases. Voor de MBO-Raad geldt dat zij de lessen-databank van ‘Vitaal MBO’ elders (bij de

websitebeheerder Stipp) heeft ondergebracht. De MBO Raad beschikt dus niet zelf over de

infrastructuur, maar wel over mogelijkheden om het te beleggen bij een partij die hierover beschikt. De

leveranciers/uitgeverijen beschikken over de technische infrastructuur voor het beheer en onderhoud

van de databases. Voor de uitgeverijen is het gebruikelijk om op hun websites platforms te bieden zoals

een ontwikkelomgeving waar docenten lesmateriaal kunnen zoeken en kennis kunnen delen en een

‘bibliotheek’ waar studenten lesmateriaal kunnen zoeken. Ook kennisnet beschikt met wikiwijs over de

infrastructuur. Door het mbo is eerder in wikiwijs een arrangement aangemaakt voor ‘Burgerschap

MBO’. In wikiwijs kunnen bestanden ge-upload worden, waarbij het nog wel de vraag is of dit ook

mogelijk is voor Excel-bestanden. Indien dit niet het geval is, dan is het nodig de databases te converteren

naar een bestandsformat dat wel kan worden geladen.

• Personele capaciteit en rol in regie en aanjagen gebruik en doorontwikkeling databases

Voor de MBO Raad geldt dat op dit moment voor ‘Vitaal MBO’ personele capaciteit is georganiseerd voor

het beheren en onderhouden van de website (door Stipp). Echter voor de toekomst wordt gezocht naar

een nieuw (verdien)model om over middelen te beschikken voor deze personele capaciteit. De MBO

Raad beschikt (op dit moment) zelf niet over middelen om de kosten te dragen die gemoeid zijn met het

beheer en de doorontwikkeling van de databases voor het keuzedeel. Hiervoor zou door de MBO Raad

nader onderzocht moeten worden wat een mogelijk verdienmodel kan zijn, bijvoorbeeld of hiervoor

subsidie van het ministerie van OCW is te verwachten of dat gewerkt kan worden met een verdienmodel

54

waarbij een bedrag in rekening wordt gebracht (‘abonnementsgeld’) bij de mbo-scholen die gebruik gaan

maken van de databases voor het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’. Een

andere optie is wellicht dat met de websitebeheer Stipp een verdienmodel wordt ontwikkeld. Indien het

mogelijk blijkt deze extra middelen te verwerven (via OCW, via abonnementsgeld en/of via een

verdienmodel van de websitebeheerder Stipp), dan kan de MBO Raad een rol nemen in het beheer en

onderhoud van de databases en de personele capaciteit hiervoor organiseren.

De uitgeverijen beschikken in principe over de personele capaciteit om de rol van beheer en

doorontwikkeling van de databases goed in te vullen (zoals de redactie- en validatieslag). Zij hebben

medewerkers in dienst met gespecialiseerde kennis op het gebied van redactie en leermiddelen-

ontwikkeling. Een aandachtspunt is of men de capaciteit ook voor kan vrijmaken voor het beheer en de

doorontwikkeling van de databases en wat het betekent voor het verdienmodel, aangezien de huidige

content van de databases vrij (gratis) beschikbaar wordt gesteld aan het gehele onderwijsveld. Mogelijk

dat de doorontwikkelde databases een (al dan niet gratis) dienst is aan mbo-scholen die reeds gebruik

maken van lesmateriaal van de betreffende uitgeverij.

Kennisnet biedt geen personele capaciteit voor het content beheer; er wordt een platform beschikbaar

gesteld met (technische) support. Het inhoudelijk beheer moet door scholen zelf worden ingevuld.

Kennisnet ontvangt subsidie (van het ministerie van OCW) voor het beschikbaar stellen en onderhouden

van het platform wikiwijs. De verwachting is dat de dienst wikiwijs en deze middelen de komende jaren

aan de orde blijven en kennisnet in staat is om de faciliteiten vrij (gratis) beschikbaar te stellen aan het

onderwijsveld.

• Zorgdragen voor eigenaarschap mbo-scholen en bedrijfsleven

In alle scenario’s is een belangrijk aandachtspunt hoe zorg te dragen voor het bevorderen dat de

docenten van de mbo-scholen, samen met het bedrijfsleven, eigenaarschap nemen voor het gebruik en

de doorontwikkeling van de databases. In de gesprekken met de mbo-scholen is genoemd dat hier

mogelijk de BTG’s een rol in kunnen nemen. In scenario’s A en C zou dit dan kunnen worden belegd bij

de BTG’s, maar dit vraagt wel het nodige van de betreffende leden van de BTG’s. In dit kader is het

interessant om voor het arrangement ‘Burgerschap MBO’ op wikiwijs te onderzoeken of dit arrangement

nog actief is, wat er mee is gedaan en welke lessen getrokken kunnen worden om het arrangement

werkend te krijgen. In scenario B wordt deze rol door de leveranciers/uitgeverijen ter hand genomen.

De toetsing van de scenario’s aan de uitgangspunten laat zien dat geen enkel scenario volledig tegemoet

komt aan de gestelde uitgangspunten. Elk scenario kent aandachtspunten. Tegelijkertijd laat de toetsing zien

dat de scenario’s voldoende aanknopingspunten bieden om in aanmerking te komen voor nadere uitwerking.

Daarbij zou gestart kunnen worden met scenario A. Dit scenario heeft maar één echt aandachtspunt en dat

is of er een mogelijk verdienmodel is te realiseren. Pas als dit niet mogelijk blijkt, dan zouden de andere

scenario’s verder verkend kunnen worden.

Scenario B heeft als belangrijkste aandachtspunt dat het meerdere partijen (leveranciers/uitgeverijen)

betreft, waardoor het beheer en de doorontwikkeling van de databases wordt versnipperd. Dit betekent dat

de database op meerdere plekken in beheer wordt genomen en wordt doorontwikkeld. Het is

onontkoombaar dat er verschillen zullen gaan ontstaan tussen de databases. De vraag is echter hoe

problematisch dit is, want in feite geldt dit ook in het algemeen dat er voor opleidingen verschillen

voorkomen tussen uitgeverijen in lesmethoden en de inzet van lesmateriaal daarbinnen. Als dit bezwaar

echter zwaarwegend is kan overwogen worden om te kijken of het haalbaar en realistisch is om een afspraak

te maken met/tussen alle partijen die de databases in beheer hebben genomen om periodiek uit te wisselen

en af te stemmen. Een andere optie is om periodiek de aanvullingen te inventariseren en bij te werken.

55

Scenario C heeft als belangrijkste aandachtspunt dat er geen organisatie (personele capaciteit) is voor de

inhoudelijke coördinatie en regie op het gebruik en de doorontwikkeling van de databases. Dit wordt

overgelaten aan het onderwijsveld zelf. Hiermee is scenario C een kwetsbaar model.

6.2 Implementatieaspecten van het keuzedeel in het mbo

In deze paragraaf wordt de informatie gepresenteerd verkregen uit de diverse contacten met de scholen en

de andere stakeholders. Op grond van deze informatie wordt antwoord gegeven op de onderzoeksvraag wat

de nu bekende randvoorwaarden zijn voor succesvolle implementatie van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend

fit, veilig en gezond werken’. De informatie over implementatie belemmerende en bevorderende factoren is

verkregen via deskresearch (inzake bevindingen van implementatie van keuzedelen in het algemeen) en

gesprekken en interviews met een breed scala aan stakeholders: vertegenwoordigers vanuit de opleiding

(docenten, beleid, management, ondersteuning) en studenten, betrokkenen vanuit de praktijk

(stagebegeleiders/professionals leerbedrijf) en branches. Aan de hand van de gespreksnotities is een

kwalitatieve analyse uitgevoerd naar bevorderende en belemmerende factoren voor implementatie. Deze

zijn ingedeeld volgens de categorieën van de MIDI determinanten36 op de drie hoofdthema’s:

1) Het keuzedeel zelf; 2) Organisatie binnen de scholen en 3) Bredere context. En deze drie zijn uitgewerkt in

respectievelijk 6.2.1, 6.2.2 en 6.2.3.

Afhankelijk van het stadium waarin scholen zich bevinden bij het implementeren van het keuzedeel, hebben

zij andere vragen en ervaren andere problemen. Passende ondersteuning om de scholen verder te helpen

met het implementeren van en werken met het keuzedeel zal daarop aangepast moeten zijn in ieder stadium.

Figuur 3. Processtappen invoering keuzedeel van selectie tot en met examineren

Het bespreken van de huidige status van het keuzedeel en het stadium waarin men verkeert (wel/niet

keuzedeel aanbieden, ontwikkeling, invoering, uitvoering, examinering) levert inzicht op in het proces dat

doorlopen wordt bij het uitwerken en vormgeven van een nieuw keuzedeel. Door de verschillende fases

waarin de 4 pilotscholen als onderdeel van het MAPA-traject verkeren bij het implementeren van het

keuzedeel, is er veel informatie verkregen over die implementatie. Zo is het mogelijk om een beeld te vormen

36 M.A.H. Fleuren, T.G.W.M. Paulussen, P. van Dommelen en S. van Buuren: Ontwikkeling MeetInstrument voor Determinanten van Innovaties (MIDI), TNO rapport 2012 R10625, Leiden september 2012,

Besluit aanbieden keuzedeel

Ontwikkelen lesmatriaal keuzedeel

Aanbieden keuzedeel

door opleiding

Kiezen en volgen

keuzedeel door

studenten

Uitvoeren keuzedeel

door docenten

Examineren van

keuzedeel

56

van belemmerende en bevorderende factoren bij de implementatie van het keuzedeel over het gehele traject

van ontwikkeling en invoering.

De 3 dimensies waarop binnen de 4 pilot scholen de grootste diversiteit is:

• Het stadium van ontwikkeling van het keuzedeel

De ene school is nog aan het nadenken over nut en noodzaak/wenselijkheid van het keuzedeel voor hun

opleidingen, op andere scholen biedt men het keuzedeel aan, en eind dit jaar gaat één school voor de

eerste keer examineren. In die verschillende stadia of ontwikkelingsfasen loopt men tegen verschillende

zaken aan die de implementatie zowel kunnen belemmeren als bevorderen. In een vroeg stadium heeft

dat vooral te maken met het aanwezig zijn of nog moeten creëren van draagvlak en het zoeken naar de

beste vorm en invulling, in een later stadium dringen zich meer praktische problemen (en oplossingen)

op zoals bemensing, ontwikkelen van praktijkopdrachten of examinering.

• De manier waarop opleidingen het keuzedeel aanbieden

Het mbo werkt sinds circa twee jaar met keuzedelen, waardoor nog praktische problemen als het

ontwikkelen van lesmateriaal, roostering en beschikbare capaciteit optreden bij de implementatie. De

opleidingen met weinig studenten geven aan dat het niet mogelijk is om veel verschillende keuzedelen

aan te bieden, aangezien het aantal studenten dat gaat werken met die keuzedelen dan te klein wordt

(dit vraagt te veel effort van de school om hier capaciteit en middelen voor in te zetten). Een optie is dan

om een combinatie van keuzedelen aan te bieden waarin een keuzedeel in meerdere of alle combinaties

is opgenomen. Bij twee scholen is sprake van het verplicht stellen van het keuzedeel omdat:

• De school het keuzedeel zeer belangrijk vindt binnen de opleiding;

• De school door een toekomstige werkgever van een groep studenten daarom wordt gevraagd;

• De school het lastig vindt om een keuze aan de student over te laten als er voor aanvang van het

eerste schooljaar geen moment is om de leerlingen voldoende voor te lichten om tot individuele

keuzes te komen.

• Aandacht voor fit, veilig en gezond werken binnen opleidingen zeer verschillend

Bij een aantal opleidingen binnen de 4 pilotscholen is veilig en gezond werken zo inherent aan het

toekomstige beroep (bijvoorbeeld bij de defensieopleidingen van 2 pilotscholen), dat gedurende de hele

opleiding aandacht is voor dit thema, het keuzedeel is aanvullend. Aan de andere kant zijn binnen de

pilotscholen opleidingen waarbij veilig en gezond werken nog weinig aandacht krijgt. Hier kan het werken

met het keuzedeel leiden tot een verdieping op veilig en gezond werken.

De pilotscholen zitten wat betreft het fit-deel binnen het keuzedeel op één lijn: ze werken alle vier actief

aan het in beweging krijgen van de studenten, waar zij eigen programma’s voor hebben ontwikkeld. Wat

betreft de arbeidsgerelateerde leefstijl (dus het effect van de leefstijl op het werken), daar zoeken de

scholen nog een relatie tussen het BRAVO-onderwijs en het veilig en gezond werken. Doordat scholen

vaak vanuit bestaand lesmateriaal werken met het keuzedeel, ligt het accent in de lessen op fit en gezond

zijn en nog in mindere mate op veilig en gezond werken.

6.2.1 Vorm en Inhoud van het keuzedeel

Vorm en inhoud van het keuzedeel

Belemmerende factoren voor de implementatie:

• Het keuzedeel is beschreven op hoog abstractieniveau

• Starten met het keuzedeel vanuit bestaand aanbod op school (bijvoorbeeld beweegonderwijs)

kan leiden tot onderbelichting van het thema veilig en gezond werken

• Scholen zijn nog zoekende hoe de studie-uren voor het keuzedeel in te vullen

57

• Verdiepende kennis op het gebied van veilig en gezond werken is niet altijd aanwezig bij docenten

• De grens tussen kwalificatiedossier en het keuzedeel is niet scherp

• Er zijn geen uitgewerkte stageopdrachten beschikbaar voor het praktijkdeel

• De examinering is nog niet voldoende uitgewerkt

Bevorderende factoren voor implementatie:

• Het brede scala van genoemde kennis en vaardigheden in het keuzedeel biedt veel

aanknopingspunten om fit, veilig en gezond werken van alle kanten te belichten in het onderwijs

• Voor een deel van de thema’s is materiaal op de scholen voorhanden, zoals beweegonderwijs,

vitaal burgerschap, veilig en gezond werken (binnen het basisonderwijs)

• Inzicht bij de scholen en bedrijfsleven dat duurzame inzetbaarheid nu en in de toekomst essentieel

is

Uit de gevoerde gesprekken op de pilotscholen is gebleken wat op dit moment de grootste belemmerende

factoren zijn voor vorm en inhoud van het keuzedeel:

De algemene beschrijving van het keuzedeel is geschreven op een hoog abstractieniveau. Het is aan de

scholen om invulling te geven aan het begrippenkader van het keuzedeel. Docenten zoeken naar

ondersteuning bij de uitwerking van het keuzedeel voor de eigen opleiding. Waar vinden zij goed lesmateriaal

en geeft dat materiaal voldoende antwoord op de beschreven kennis en vaardigheden in het keuzedeel?

Zeker als het gaat om vakspecifieke invulling komt het erop neer dat zij zelf lesmateriaal en

praktijkopdrachten moeten ontwikkelen. Hierbij kunnen de generieke en specifieke databases met

beschrijvingen en verwijzingen naar beschikbare lesmaterialen ondersteuning bieden.

Op de twee pilotscholen die het keuzedeel Blijvend Fit Veilig en Gezond Werken aanbieden aan studenten is

de ontwikkeling van lesmateriaal organisch verlopen. Zij zijn gestart vanuit onderdelen die al voorhanden

waren, bijvoorbeeld uit het bewegingsonderwijs, burgerschap, BRAVO/leefstijl en basisonderwijs op het

gebied van veilig en gezond werken. Aan de hand daarvan was te zien welke bestaande lesstof aansluit op de

aspecten genoemd in het keuzedeel en welke andere thema’s (nog) onderbelicht blijven. De bestaande

lesstof ligt over het algemeen op de terreinen van bewegen, leefstijl en de BRAVO-thema’s. Een aantal

opleidingen geeft aan te moeten werken aan een verdiepende invulling van veilig en gezond werken. De

studenten geven aan met name onderwijs te willen ontvangen over psychosociale arbeidsbelasting, het

bespreekbaar maken van veiligheid op het werk en werkdruk. Als de scholen deze onderwerpen niet invullen,

sluit het onderwijs rond het keuzedeel niet voldoende aan bij de wensen van studenten en bedrijfsleven.

Een andere belangrijke belemmering voor de invulling van het keuzedeel is de omvang van de studielast: dit

betreft 240 uur, idealiter op te bouwen uit een gebalanceerd geheel van lesuren/contacturen, praktijkuren

en zelfstudie van ieder ongeveer een derde deel (80/80/80). Met name het aantal contacturen vraagt veel

docentcapaciteit die niet altijd beschikbaar is en bovendien kostbaar als dit moet worden betrokken van

andere opleidingsonderdelen. Zeker bij BBL vormt dit een extra uitdaging. Samenwerking met het

bedrijfsleven (of het leerbedrijf) is cruciaal om deze 240 uur goed ingevuld te krijgen.

Omdat het keuzedeel veelal opgepakt wordt/gaat worden door vakinhoudelijke docenten met weinig

verdiepende kennis over veilig en gezond werken, is het de vraag hoe zij inhoud geven aan de genoemde

kennis en vaardigheden in het keuzedeel. Zij moeten zich inhoudelijk bekwamen op onderwerpen in het

kader van fysieke en psychosociale arbeidsrisico’s en op de arbeidsgerelateerde leefstijl. De databases

kunnen hen op weg helpen om zich de thema’s eigen te maken, echter daarmee zijn zij geen specialisten op

het gebied van veilig en gezond werken.

58

Terugkerende vraag van alle opleidingen is “wat hoort in het kwalificatiedossier en wat in een keuzedeel”.

De in het keuzedeel beschreven kennis en vaardigheden zijn algemeen en vrij abstract. Volgens een aantal

pilotscholen benoemt het Keuzedeel kennis en vaardigheden die al worden behandeld in het

kwalificatiedossier, zij het nog niet echt uitgebreid. Of het zijn onderwerpen die in de praktijk van het

leerbedrijf worden besproken en geoefend. Verbreding en verdieping voor zo’n groot aantal uren uit te

werken, gebalanceerd over lesuren, praktijkopdrachten en zelfstudie, en te vullen met nieuw lesmateriaal

zodat er geen overlap is met de vakken uit het kwalificatiedossier, is een inhoudelijke en praktische

uitdaging. De docenten vinden onderwerpen die in het keuzedeel aan bod komen vaak erg belangrijk en

vragen zich dan af waarom het in een keuzedeel wordt ondergebracht en niet in het kwalificatiedossier.

De stageopdrachten vinden in verschillende contexten plaats, bijvoorbeeld een eigen leerbedrijf, op een

onafhankelijke stageplek of bij defensie (geldt voor 2 pilotscholen). In het eigen leerbedrijf is de uitwerking

samen met de praktijk goed geborgd en wordt de student goed begeleidt bij het uitvoeren van de

praktijkopdrachten. Bij een onafhankelijke stageplek is dat minder. Het stagebedrijf verwacht vooral

productie van de student en een opdracht vanuit school kan daarbij in het nauw komen. In het geval van

Defensie als praktijkplek is de belemmering dat het daar volgens een convenant niet is toegestaan om tijdens

de stagetijd te besteden aan opdrachten die horen bij een keuzedeel. Deze verschillende contexten vragen

om verschillend geformuleerde praktijkopdrachten. Er zijn nu geen praktijkopdrachten voorhanden, die

hiervoor een goede basis vormen. De docenten moeten zelf deze praktijkopdrachten uitwerken. (zie ook

6.2.3)

Eén opleiding gaat studenten eind dit jaar voor de eerste maal examineren over het keuzedeel. Deze groep

studenten heeft dan verspreid over het eerste en tweede jaar van de opleiding het keuzedeel gevolgd. De

school zoekt naar een passende vorm voor het examineren. Omdat het doel van het vak niet is puur kennis

vergaren maar vooral gedrag en bewustzijn te beïnvloeden, wordt het niet passend geacht om te examineren

als een “kennisvak” met theorievragen. De school denkt aan een examengesprek, een aanwezigheids-

criterium of een portfolio. Voor deze examenvormen is voor het keuzedeel nog geen examenmaterialen

beschikbaar.

Uit de gevoerde gesprekken op de pilotscholen is gebleken wat op dit moment de bevorderende factoren

voor implementatie zijn voor vorm en inhoud van het keuzedeel:

Doordat er een breed scala van kennisvragen en vaardigheden in het keuzedeel genoemd worden, kunnen

docenten die delen oppakken waarin zij getraind of opgeleid zijn (bijvoorbeeld gesprekstechnieken, werken

aan het regie leren nemen door de student) en goed uitwerken. Het is een pré dat scholen kunnen starten

vanuit thema’s waarvoor al lesmateriaal bestaat (bijvoorbeeld beweegonderwijs, BRAVO, Burgerschap en

veilig en gezond werken gegeven binnen de bestaande basisopleidingen). Dat is aanleiding voor een aantal

opleidingen juist dit keuzedeel aan te bieden/te gaan aanbieden. Er is voldoende vakinhoudelijke kennis

aanwezig bij de docenten, al is de verdiepende kennis over veilig en gezond werken daarmee nog niet

aanwezig. Valkuil is dan ook dat er witte vlekken blijven bestaan en het keuzedeel niet geheel aan zijn

doelstelling gaat voldoen. Echter, de docenten geven aan zich bewust te zijn dat werken aan de duurzame

inzetbaarheid van de toekomstige beroepsbeoefenaren van groot belang is voor hun toekomst en dat het

keuzedeel daaraan een bijdrage levert. Dit kan ervoor zorgen dat de witte vlekken door de school worden

opgepakt om het keuzedeel zo volledig mogelijk op te pakken.

59

6.2.2 Organisatieaspecten van het keuzedeel

Organisatieaspecten van het keuzedeel

Belemmerende factoren voor implementatie:

• Twijfel over organiseerbaarheid en betaalbaarheid

• Gebrek aan capaciteit, tijd, geld en middelen voor het ontwikkelen en uitvoeren van het keuzedeel

• Meerwaarde van het keuzedeel wordt nog niet voldoende aangetoond


• Sturingsmogelijkheden van docent en opleiding

• Certificaat keuzedeel (meerwaarde voor studenten)


factoren zijn voor de organisatieaspecten van het keuzedeel:

Groot struikelblok bij het implementeren van het keuzedeel is de organiseerbaarheid en de betaalbaarheid

met als belangrijk onderdeel daarvan de roostering (dit geldt in het algemeen voor meer keuzedelen).

Daarom maken opleidingen een keuze voor een beperkt aantal relevante keuzedelen. Dit geldt het sterkst

als de mbo-school relatief klein is. Een factor die de organiseerbaarheid voor dit keuzedeel weer positief

beïnvloed is de beschikbaarheid van docenten en lesmaterialen die al een deel van het vak kunnen invullen

(zie 6.2.1).

Ook geven de scholen te stuiten op knelpunten als tijd, ruimte in roosters, middelen en capaciteit en zoeken

zij naar manieren om te voldoen aan de HUBO-criteria (Haalbaar, Uitvoerbaar, Betaalbaar en Organiseerbaar)

voor onderwijs en examinering. De docenten geven aan dat zij beperkte tijd en middelen hebben voor het

ontwikkelen en uitvoeren van het keuzedeel. Daarom zoeken zij zo veel mogelijk naar generiek en specifiek

lesmateriaal om te besparen op tijd en ontwikkelkosten. Tevens speelt dat er weinig ruimte is om het

keuzedeel goed in te roosteren binnen het bestaande onderwijsportfolio gezien de omvang van het aantal

contacturen. En tot slot is het door de urenbelasting van docenten voor hen niet goed mogelijk zich te

verdiepen in het thema fit, veilig en gezond werken. Ofschoon docenten aangeven studenten te willen

ondersteunen bij hun duurzame inzetbaarheid, zoeken zij nog naar handvatten om de meerwaarde van fit,

veilig en gezond werken aan te tonen. Naast het ontbreken van tijd en middelen speelt het ontbreken van

verdiepende kennis op dit thema ook een rol.

Een belemmering vanuit de studenten is dat zij het keuzedeel minder aantrekkelijk vinden dan andere

keuzedelen. Zij kiezen voor een keuzedeel waarvan zij direct kunnen inschatten wat de toegevoegde waarde

is voor het uitvoeren van hun latere beroep, zij weten dat de vorm en inhoud van lesgeven aansprekend is

en de docent in staat is vanuit praktijkervaring te onderwijzen.


voor implementatie zijn de organisatieaspecten van het keuzedeel:

De scholen kunnen sturing geven aan het kiezen voor het keuzedeel door het keuzedeel actief en attractief

onder de aandacht van studenten te brengen. Een van de pilotscholen heeft een inspiratiebijeenkomst voor

ruim 80 studenten van een opleiding georganiseerd waar zij aan de hand van diverse workshops zijn

geattendeerd hoe aansprekend onderwijs over fit, veilig en gezond werken kan zijn. En om het keuzedeel te

60

laten opvallen in het grote aanbod van keuzedelen kunnen de scholen ook arrangementen van keuzedelen

aanbieden, waarin het keuzedeel Blijvend Fit Veilig en Gezond Werken wordt opgenomen.

Studenten vinden het belangrijk dat een keuzedeel blijvende meerwaarde oplevert, bijvoorbeeld in de vorm

van een certificaat waarmee zij hun toekomstige werkgevers kunnen aantonen dat zij fit, veilig en gezond

gaan werken (ook docenten vinden dit certificaat belangrijk). Een bekend en door het bedrijfsleven

geaccepteerd certificaat of diploma vergroot kun kansen op de arbeidsmarkt, zeker in de hoog risico

beroepen.

6.2.3 Andere context factoren

Andere context factoren

Belemmerende factoren voor implementatie:

• Wettelijke context die overlap keuzedelen en kwalificatiedossiers moet voorkomen

• Ondersteuning inzetten keuzedeel vanuit de stage/praktijkplek ontbreekt (m.u.v. leerbedrijven

gekoppeld aan de scholen)


• Samenwerking met andere (vergelijkbare) opleidingen voor ontwikkeling en uitvoering van het

keuzedeel

• Kansen voor samenwerking met het bedrijfsleven voor invulling van het keuzedeel

• Profilering van de school op fit, veilig en gezond werken


factoren zijn voor overige context factoren:

Het werken met keuzedelen is nog maar twee jaar geleden gestart. De scholen zijn duidelijk aan het zoeken

hoe zij de keuzedelen die zij aanbieden het beste kunnen implementeren. Wettelijk is het zo dat er geen

overlap mag zijn tussen de vakken in het kwalificatiedossier en de stof van de keuzedelen. De keuzedelen

moet verbreden of verdiepen. Door de grote diversiteit aan keuzedelen is het moeilijk om overzicht te

houden of kwalificatiedossiers en keuzedelen elkaar overlappen en ook of keuzedelen elkaar overlappen. Dit

vraagt extra alertheid (en tijd) van les/programmaontwikkelaars binnen de scholen bij het ontwikkelen van

nieuw onderwijs. Het is nu zo dat de stof van de keuzedelen elkaar soms deels overlapt (het keuzedeel

‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ t.o.v. keuzedelen over bijvoorbeeld Arbo en Kwaliteit of

beroepsspecifieke keuzedelen die ook aandacht schenken aan Arbo gerelateerde onderwerpen). Daarbij blijft

het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ wel uniek doordat het de student leert om,

vanuit een proactieve houding, fysieke en psychosociale arbeidsrisico’s die zich voordoen op het werk

blijvend bewust te herkennen, erkennen en beheersen. Daarnaast leren zij ook hoe risicovolle situaties

bespreekbaar te maken en wat de effecten zijn van leefgewoontes op het uitvoeren van hun (toekomstig)

werk.

De defensieopleidingen binnen 2 pilotscholen hebben een convenant met Defensie afgesloten. Volgens die

afspraken kunnen zij geen praktijklessen en opdrachten voor keuzedelen ondersteunen in de stage. Het

stagebedrijf (diverse defensieonderdelen) staat niet toe dat er tijd besteed wordt aan praktische opdrachten

op onderwerpen buiten het kwalificatiedossier. Dit geldt alleen zo strikt voor de defensieopleidingen. Zie

verder 6.3.3.

61


voor implementatie zijn voor overige context factoren:

Er zijn diverse samenwerkingsverbanden tussen verschillende mbo-scholen. Zij ontwikkelen bijvoorbeeld

samen lessen of examens, wisselen ervaringen uit of delen praktijk/leerplekken. Dit is nu gebaseerd op

persoonlijke netwerken van de verschillende betrokken docenten en onderwijsontwikkelaars.

Een belangrijke bevorderende factor waarop kan worden gestuurd is de vraag vanuit de praktijk, in feite zijn

dit “de klanten” waarvoor het onderwijs werkt. Een goede samenwerking met het bedrijfsleven kan zorgen

voor een betere afstemming van de inhoud van het keuzedeel op de vraag van de praktijk. Als het

bedrijfsleven de meerwaarde van het keuzedeel onderschrijft en bedrijven inzien dat duurzaam inzetbare

medewerkers van grote toegevoegde waarde zijn (minder verzuim, minder ongevallen, verbeterde productie

en kwaliteit), dan is dat voor scholen een belangrijk motief om de studenten hier ook speciaal voor op te

leiden. Het keuzedeel moet dus aansluiten op wat in de praktijk wordt gevraagd en gedaan. Zie verder 6.3.3.

Scholen kunnen zich profileren op fit veilig en gezond werken. Hebben zij eenmaal een goed keuzedeel

ontwikkeld dat een waardevolle verdieping en verbreding biedt, dan kunnen zij zich hiermee richting

bedrijfsleven (én toekomstige studenten) profileren. Dit kan leiden tot meer/betere contact met het

bedrijfsleven, waarbij het bedrijfsleven zich op de (regionale) arbeidsmarkt kan uitspreken over het

aannemen van jonge werknemers afkomstig van de betreffende school omdát zij het keuzedeel hebben

gevolgd.

Afhankelijk van het stadium van implementatie waarin de scholen zich bevinden, hebben zij andere

ondersteuning nodig. Deze is afhankelijk van de specifiek praktische belemmeringen waarmee de scholen te

maken hebben binnen hun specifieke context. In 6.2 is beschreven hoe divers die belemmeringen zijn. Deze

ondersteuning kunnen zij vinden binnen de samenwerking van MBO-scholen en bij diverse (commerciële)

partijen die de scholen kunnen ondersteunen bij het ontwikkelen van een leerplan, lesmateriaal en examens.

6.3 Hoe kan een goede implementatie van het keuzedeel worden gerealiseerd

In deze paragraaf geven we concreet antwoord op de drie onderdelen van onderzoeksvraag 7 over hoe een

goede implementatie van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ te realiseren. Deze

vraag is opgesplitst in drie deelvragen. Hoe kan worden bereikt dat mbo-scholen het Keuzedeel gaan

aanbieden (paragraaf 6.3.1). Hoe kan worden bereikt dat studenten het keuzedeel gaan kiezen (paragraaf

6.3.2). Hoe kan worden bereikt dat mbo-scholen en leerbedrijven onderling afstemmen over en samen

zorgdragen voor de gewenste vakkennis en vaardigheden opgenomen in het keuzedeel? (paragraaf 6.3.3).

6.3.1 Hoe kan worden bereikt dat mbo-scholen het keuzedeel gaan aanbieden

Onderstaand wordt aangegeven hoe kan worden bereikt dat de mbo-scholen het keuzedeel gaan aanbieden.

De volgende bevindingen zijn in het onderzoek naar voren gekomen om te bereiken dat mbo-scholen het

keuzedeel gaan aanbieden:

• Als eerste kan een bewustwordingscampagne starten om de aandacht op de doelstelling van het

keuzedeel te vestigen zowel binnen het mbo-onderwijs als in het bedrijfsleven. Insteek daarbij kan zijn

om aandacht te vragen voor het opleiden van toekomstige beroepsbeoefenaren die fit, veilig en gezond

werken en zo duurzaam inzetbaar zijn tot aan hun pensioen. Het onderwijs draagt daar mede zorg voor,

een aspect dat wellicht nog onderbelicht is. Het keuzedeel is sinds juli 2016 gepubliceerd op de website

van SBB, echter er is geen grote ruchtbaarheid binnen het onderwijs gegeven aan de komst van het

keuzedeel.

62

• Regelmatig komen het onderwijs en bedrijfsleven (afzonderlijk en gezamenlijk) bijeen om over diverse

thema’s te discussiëren. Gekeken kan worden in welke gremia en onder welke noemer het mbo

bijeenkomt en te kijken op welke wijze het keuzedeel daar onder hun aandacht kan worden gebracht.

Ook daar waar scholen en bedrijfsleven samenkomen, kan gekeken worden hoe samen te werken aan

goed onderwijs rond fit, veilig en gezond werken.

• Het is gewenst dat de databases die in dit onderzoek zijn ontwikkeld voor het keuzedeel breed

beschikbaar worden gesteld aan de mbo-scholen (en via de mbo-scholen aan de betrokken

leerbedrijven). In dit kader is een mailing te overwegen aan de BTG’s en/of aan de onderwijskundigen op

centraal niveau van de mbo-scholen.

• De opleidingen die werken met het keuzedeel kunnen binnen de eigen school ingezet worden als

ambassadeurs van het keuzedeel, zodat meer opleidingen op dezelfde school het keuzedeel gaan

aanbieden.

• In het onderzoek van ITS geven bedrijven aan dat de aansluiting onderwijs arbeidsmarkt op het thema

fit, veilig en gezond werken niet voldoende is. Vanuit het bedrijfsleven kan een incentive naar de scholen

uitgaan dat fit, veilig en gezond werken voor hen een sterk aandachtspunt is bij het plaatsen van

stagiaires en het aannemen van jonge beroepsbeoefenaren. Met andere woorden: het bedrijfsleven kan

de scholen wijzen op het belang van keuzedeel en daarmee zorgen dat de scholen de noodzaak inzien

om het keuzedeel aan te bieden. Niet alleen door dit op bestuurlijk niveau op te pakken, echter vooral

direct tussen bedrijven en scholen.

• De scholen geven aan het keuzedeel te abstract te vinden waardoor zij moeilijk handen en voeten kunnen

geven aan het ontwikkelen van een onderwijsprogramma. In het kader van het MAPA-traject worden de

pilotscholen begeleid in het aanbieden van en werken met het keuzedeel. Voor scholen die niet

deelnemen aan de pilot kan dit leiden tot het niet kiezen voor het keuzedeel (alhoewel momenteel circa

80 opleidingen het keuzedeel wel aanbieden). Het model leerplan dat door SLO (Stichting

Leerplanontwikkeling) is ontwikkeld voor het keuzedeel kan breed bekend gemaakt worden binnen het

onderwijs, zodat de ontwikkelaars van onderwijsprogramma’s binnen de scholen een handvat hebben

het keuzedeel op te pakken en concreet te maken voor docenten en studenten.

• De ervaringen van de pilotscholen leveren aanwijzingen voor een “goede praktijk” rondom het keuzedeel

dat succesvolle implementatie bij andere mbo-scholen kan helpen. Hiertoe moet de “goede praktijk”

ontsloten worden via een voor docenten, studenten en bedrijfsleven herkenbare omgeving/website.

• Er komt steeds meer les- en examenmateriaal beschikbaar in relatie tot het keuzedeel. Een overzicht van

al dat materiaal, zoals in de databases nu voor een selectie van opleidingen is gemaakt, kan de scholen

helpen bij het gaan aanbieden van het keuzedeel. Docenten zoeken geschikt en eigentijds materiaal en

weten soms niet wat wordt aangeboden door commerciële en non-profit partijen om hen te

ondersteunen (soms weten de docenten niet welk lesmateriaal al binnen een school beschikbaar is

gesteld), waardoor zij er voor kiezen het keuzedeel niet aan te bieden.

• Een andere ondersteuning om het keuzedeel aan te kunnen bieden is door vakdocenten die met het

keuzedeel gaan werken te trainen in fit, veilig en gezond werken. Zijn de docent geëquipeerd om

vakinhoudelijk te onderwijzen, dat geldt veelal niet voor een verdieping op fit, veilig en gezond werken.

Hierdoor ontstaat koudwatervrees om het keuzedeel aan te bieden. Een training op fit, veilig en gezond

werken kan het aanbieden van het keuzedeel bevorderen, waarmee niet gezegd is dat de docenten

daarmee specialisten worden. Wel krijgen zij handvatten hoe aandacht te geven aan het thema.

63

6.3.2 Hoe kan worden bereikt dat studenten het keuzedeel gaan kiezen

Heeft een school besloten om het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit veilig en gezond werken’ aan te bieden,

dan is de volgende stap dat studenten het keuzedeel ook daadwerkelijk kiezen, volgen en er examen in doen.

Uit de gesprekken met de studenten kwam naar voren waar zij op letten bij de keuze voor een keuzedeel.

Hierbij spelen twee factoren vooral een rol:

A. Uitstraling van het keuzedeel

• Wat past bij mijn kwaliteiten en waar ben ik goed in?

• Wat vind ik interessant en leuk om te leren, wat ook nog nuttig en zinvol is?

B. Te verkrijgen eindresultaat

• Wat geeft mij de meeste kansen op een sterke (start)positie op de arbeidsmarkt? Wat versterkt mijn

positie op arbeidsmarkt (bij het solliciteren) omdat het aantrekkelijk is voor potentiële werkgevers?

• Waar heb ik voor de toekomst het meeste aan? Wat sluit het beste aan bij wat ik straks wil gaan doen?

Ook de wijze van aanbieden en de invloed van school/mentor is van invloed op het daadwerkelijk kiezen van

het keuzedeel door studenten.

Hierop gebaseerd zijn er de volgende uitgangspunten voor het stimuleren van de keuze door studenten:

• Betere uitstraling van het keuzedeel

De uitstraling van het vak begint met de naamgeving: Verdieping Blijvend Fit Veilig en Gezond Werken

kan niet op tegen Ondernemer worden, Wijnkennis, Haarextensies of een andere duidelijk

beroepsgerichte titels van keuzedelen. Met een meer aansprekende naam is al een eerste winst te

behalen. De naam moet aansluiten bij de beleving van de studenten en appelleren aan een onderwerp

waar zij belang aan hechten. Andere belangrijke factoren zijn het aantonen van nut en noodzaak van het

keuzedeel, het attractief inrichten van de contacturen, de zelfstudie en de praktijkopdracht/stage. Tot

slot geldt dat de docent die gaat werken met het keuzedeel op een bevlogen wijze onderwijst en

ervaringen op het gebied van fit, veilig en gezond werken vanuit praktijkervaring deelt met de studenten.

• Tastbaar eindresultaat/meerwaarde van het keuzedeel

De belangrijkste drijfveer voor studenten om een Keuzedeel te kiezen is als zij op korte termijn daar

meerwaarde van verwachten. Voor hen is het belangrijkste argument dat het hen helpt om aan een

(leuke) baan te komen. Zij menen dat dat alleen lukt als je echt iets kunt tonen wat bewijst dat je

specifieke extra kennis hebt vanwege een gevolgd keuzedeel. Daarom is een keuzedeel dat wordt

afgesloten met een diploma of certificaat het meest favoriet37. Dat is iets waarmee je je naast je

algemene MBO-diploma positief van anderen kunt onderscheiden. Voor het keuzedeel betekent dit dat

ook gezocht zou moeten worden naar een manier om de student die het vak heeft doorlopen te kunnen

onderscheiden met bijvoorbeeld een certificaat. De houding van het bedrijfsleven ten opzichte van dit

certificaat is dan cruciaal. Van keuzedelen die al met een onderscheidend certificaat of diploma worden

afgesloten is te leren hoe dit ook voor het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’

kan gelden.

37 Een voorbeeld van een keuzedeel dat al met een certificaat wordt afgesloten is “Wijnkennis”. Veel restaurants vragen bij de sollicitatie daar ook expliciet naar en geven voorkeur aan kandidaten die dit certificaat hebben behaald. Studenten geven aan dat ze daarom speciaal dat keuzedeel volgen.

64

• Aanbieden van het keuzedeel op scholen

Tenslotte komt de meest directe manier om de keuze van de studenten te beïnvloeden van de scholen

zelf, immers zij maken de selectie welke keuzedelen zij op hun school en bij een specifieke opleiding

aanbieden en hoe ze deze aanbieden (zie 6.3.1). De scholen kunnen hun keuzedelen aanbieden in

arrangementen en ervoor kiezen het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ in veel

of zelfs ieder van die arrangementen op te nemen. Dit geeft de studenten meer houvast bij hun keuze

en borgt tevens het kwaliteitsniveau van de opleiding, omdat voorkomen wordt dat er zogenoemde

“pretpakketten” gekozen worden. Ook kan het helpen de studenten te laten kiezen uit een beperkt

aanbod, waarbij een keuze van 3 of 4 keuzedelen uit een totaal van 10 keuzedelen wordt voorgelegd.

Ook door het aanstellen van ambassadeurs op de scholen, die het keuzedeel promoten, worden

studenten beïnvloed in hun keuze. Deze ambassadeurs kunnen docenten of mentoren zijn, echter ook

studenten die het keuzedeel hebben doorlopen kunnen het keuzedeel promoten. De ambassadeurs van

voorloperscholen kunnen ook worden ingezet om op andere scholen docenten en studenten te

enthousiasmeren. En tot slot kan nader worden onderzocht hoe de Gezonde School coördinatoren hier

mogelijk een rol in kunnen vervullen.

6.3.3 Hoe kan worden bereikt dat MBO scholen en leerbedrijven onderling afstemmen over en samen

zorgdragen voor de gewenste vakkennis en vaardigheden opgenomen in het keuzedeel?

De scholen geven aan dat samenwerken met het (regionale) bedrijfsleven ten aanzien van het keuzedeel

belangrijk is. Een van de pilotscholen heeft het bedrijfsleven zitting laten nemen in een

examenadviescommissie. Dit betreft een commissie gekoppeld aan het examineren van de

kwalificatiesdossiers, echter zij gaan zich met de school ook buigen over het examineren van het keuzedeel

(het betreft hier een opleiding die toeleidt tot een hoogrisico sector). De andere pilotscholen zijn nog zoekend

hoe die samenwerking met het bedrijfsleven tot stand kan komen (waarbij 2 pilotscholen voor specifieke

opleidingen in het defensiedomein wel in overleg zijn met het ministerie van Defensie over het inzetten van

het keuzedeel).

Naast het betrekken van het (regionale) bedrijfsleven bij een examenadviescommissie, is het inrichten van

structurele samenwerking tussen scholen en bedrijven belangrijk om de inhoud van het onderwijs op het

gebied van het fit, veilig en gezond werken beter te laten aansluiten op de behoeften van de bedrijven. Tijd,

capaciteit en het ontbreken van financiële middelen lijken die samenwerking, vanuit beide partijen, te

belemmeren. De MBO-Raad en brancheorganisaties zijn denkbaar de aangewezen partijen om die

belemmeringen in directe samenwerking met scholen en bedrijven weg te nemen. Hiertoe zal gezamenlijk

initiatief genomen moeten worden, praktisch in te richten op regionaal niveau omdat bedrijven en scholen

zich dicht in elkaars buurt bevinden. Dit initiatief kan mogelijk onderdeel zijn van het MAPA-project

ImplementatieKeuzedeel Blijvend Fit Veilig en Gezond Werken in 2018 en verder (hierover is contact met

AWVN en Alles is gezondheid). Suggesties die hierbij passen zijn:

• Het betrekken van O&O-fondsen bij het ontwikkelen van lesmaterialen.

• Een concreet voorbeeld uitwerken waar opleiding en bedrijfsleven nauw samen hebben gewerkt op het

gehele traject van implementatie van het keuzedeel (van lesmateriaal ontwikkelen tot examinering) en

dit als goede praktijk onder de aandacht brengen.

65

7 Management samenvatting

In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de onderzoeksvragen. Het uiteindelijke doel van dit rapport is

inzicht te geven in de wijze waarop de mbo-scholen ondersteund kunnen worden bij het implementeren van

het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’ in de dagelijkse lespraktijk. De conclusies

monden dan ook uit in een aantal aanknopingspunten voor succesvolle implementatie door de mbo-scholen

en die de goede praktijk die TNO ontwikkelt in het MAPA-traject kunnen voeden.

7.1 Onderzoeksvraag 1: Welk (bestaand en potentieel) lesmateriaal en – methodieken over gezond en veilig werken zijn beschikbaar, uitgesplitst naar de vijf prioritaire mbo-opleidingsdomeinen?

In dit onderzoek is lesmateriaal in kaart gebracht voor vijf opleidingsdomeinen, te weten:1) Bouw en Infra,

2) Zorg en Welzijn, 3) Horeca en Bakkerij, 4) Transport, Scheepvaart en Logistiek, 5) Veiligheid en Sport. Ten

behoeve van de inventarisatie is een onderscheid gemaakt tussen lesmateriaal voortkomend uit het reguliere

onderwijsprogramma en verdiepend lesmateriaal voor het keuzedeel Verdieping blijvend fit, veilig en gezond

werken. Voor het verdiepend lesmateriaal voor het keuzedeel is verder een onderscheid gemaakt naar

generiek lesmateriaal (voor alle opleidingsdomeinen van toepassing) en specifiek lesmateriaal (voor

specifieke beroepsopleidingen van toepassing). De inventarisatie laat zien dat verschillende partijen regulier

lesmateriaal aanbieden. De aanbieders van lesmateriaal bestaan zowel uit commerciële uitgeverijen als uit

niet-commerciële organisaties/uitgeverijen die zijn voortgekomen uit het onderwijsveld. Dit lesmateriaal

bestaat voornamelijk uit boeken of een digitaal platform waarop tekst en uitleg te vinden is. Het verdiepende

lesmateriaal dat beschikbaar is voor het keuzedeel is divers van aard. Zo omvat de generieke database veel

verschillende soorten bronnen, afkomstig van verschillende soorten aanbieders. Hoewel dit lesmateriaal een

verscheidenheid aan bronnen omvat, is niet al het materiaal in eerste instantie primair ontwikkeld als

lesmateriaal. Zo zijn er gehele keuzedelen beschikbaar, maar zijn er ook bronnen die kunnen dienen als losse

bouwstenen in het onderwijsprogramma. Naast het generieke lesmateriaal is er ook specifiek lesmateriaal in

kaart gebracht voor de verschillende opleidingsdomeinen. Dit lesmateriaal is met name afkomstig vanuit

branche- en koepelorganisaties en bevat voornamelijk verdiepend inzicht in de specifieke arbeidsrisico’s voor

het desbetreffende beroep. Zie voor een gedetailleerd overzicht van het lesmateriaal hoofdstuk 4.1 en 4.2

en de betreffende databases.

7.2 Onderzoeksvraag 2: In hoeverre sluit het beschikbare lesmateriaal en de lesmethodieken aan bij de gewenste vakkennis en vaardigheden opgenomen in het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’? Zijn er witte vlekken/lacunes te constateren?

In hoofdstuk 4.3. is beschreven in hoeverre het beschikbare lesmateriaal en lesmethodieken aansluiten op

de gewenste vakkennis en vaardigheden van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’

voor mbo-opleidingen niveau 2 en niveau 3/ 4.

Binnen de database van generiek lesmateriaal is relatief veel aanbod van bronnen die ingaan op brede kennis

over arbeidsrisico’s. Daarnaast lijken de bronnen binnen de generieke database inhoudelijk vooral gericht te

zijn op het belang van werken aan je leefstijl en over de verantwoordelijkheidsverdeling tussen werkgever en

werknemer. Bronnen die specifiek ingaan op oorzaak-gevolg verbanden, bijvoorbeeld bronnen die de

oorzaken van specifieke arbeidsrisico’s benoemen, zijn in mindere mate aanwezig. De generieke database

omvat wel een verscheidenheid aan bronnen die inzoomen op de BRAVO-richtlijnen, duurzame inzetbaarheid

en de gewenste communicatieve vaardigheden. Een deel van deze bronnen Is echter nog algemeen van aard

en hier dient nog een specifieke vertaalslag gemaakt te worden naar arbeid in algemene zin én naar het

66

specifieke beroep. In een ander deel van deze bronnen wordt al wel de relatie gelegd met arbeid; hier moet

dan nog de koppeling worden gelegd naar het specifieke beroep en de arbeidsrisico’s die daar spelen.

De bronnen binnen de database met het verdiepend specifieke lesmateriaal leggen wel actief de relatie met

het toekomstige beroep. Hoofdstuk 4.5 geeft per opleiding een overzicht weer van de aansluiting van het

lesmateriaal per opleiding. Overkoepelend kan er echter wel gesteld worden dat ook dit specifieke

lesmateriaal niet voorziet in alle gewenste vakkennis en vaardigheden genoemd in het keuzedeel. Zo blijkt er

over het algemeen voor alle opleidingen dat er veel aanbod is van lesmateriaal dat in brede zin in gaat op

arbeidsrisico’s, maar dat er weinig aanbod is van lesmateriaal dat in specifieke zin in gaat op de nadelige

effecten van psychosociale arbeidsrisico’s voor de veiligheid en gezondheid van de beroepskracht. Weinig

aanbod betekent echter niet gelijk dat er onvoldoende kwalitatief, geschikt materiaal voorhanden is binnen

het verdiepend, specifieke materiaal. Weinig aanbod kan ook toereikend zijn/ kan volstaan om op de juiste

wijze invulling te geven aan het keuzedeel.

Geconcludeerd kan worden dat de gevonden bronnen binnen de verschillende databases gecombineerd

kunnen worden ingezet om zo invulling te geven aan gewenste vakkennis en vaardigheden, zodat er een

onderwijsprogramma ontstaat dat (voor de meeste opleidingen) dekkend is voor alle in het keuzedeel

opgenomen kennis en vaardigheden. Dit vergt echter wel een actieve rol van docenten om er ook voor te

zorgen dat er actief de verbinding wordt gelegd met arbeid én met het specifieke beroep.

7.3 Onderzoeksvraag 3: In hoeverre voorziet het lesmateriaal en de lesmethodieken in de studielastverdeling van 240 uur over school, zelfstudie en leerbedrijf?

In dit onderzoek is nagegaan in hoeverre het beschikbare (potentiële) lesmateriaal voorziet in de

studielastverdeling van 240 uur over school, zelfstudie en leerbedrijf. Hiertoe is een analyse uitgevoerd op

de databases naar het type lesmateriaal om te zien in hoeverre dit lesmateriaal zich leent om ingezet te

worden door de school, voor zelfstudie of door het leerbedrijf. Een analyse van de databases op het type

lesmateriaal wijst uit dat het meeste lesmateriaal dat in de databases is opgenomen materiaal betreft dat

door de school kan worden ingezet. In de databases is ook relatief veel materiaal te vinden dat kan worden

ingezet voor zelfstudie door de studenten. Dit geldt in het bijzonder voor de generieke database. Tevens

bevat deze database ook behoorlijk wat materiaal dat studenten kunnen inzetten in de

beroepspraktijkvorming bij (leer)bedrijven. De database bevat relatief minder lesmateriaal dat kan worden

ingezet door het leerbedrijf zelf (de praktijkbegeleiders) om studenten kennis en vaardigheden van het

keuzedeel te leren, maar het materiaal dat is aangetroffen lijkt wel relevant.

Voorts is de onderzoeksvraag onderzocht in de validatiesessies met de mbo-scholen. Uit de validatiesessies

komt naar voren dat de meeste mbo-scholen die met het keuzedeel (willen gaan) werken als ideaal voor de

studielastverdeling een model zien dat uitgaat van: 1/3 school, 1/3 zelfstudie en 1/3 BPV (leerbedrijf). Daarbij

bestaat het BPV- onderdeel vooral uit opdrachten waarmee studenten aan de slag kunnen gaan in de praktijk,

al dan niet onder begeleiding van de praktijkbegeleider. Verder komt naar voren dat de mbo-scholen die op

dit moment in de praktijk met het keuzedeel werken het onderwijsprogramma voor een deel invullen via

lessen op school (BOT) en dat de rest van het keuzedeel invullen via zelfstudie door studenten al dan niet in

combinatie met uit te voeren opdrachten in de BPV van het leerbedrijf. Daarbij proberen ook deze scholen

uit te komen op 80 uren school, 80 uren zelfstudie en 80 uren werken aan praktijkopdrachten (in de BPV)

gecombineerd met zelfstudie voor het voorbereiden en uitwerken van de praktijkopdrachten. Echter in de

praktische uitwerking van het keuzedeel lukt het (nog) niet om vanuit deze studielastverdeling invulling te

geven aan het keuzedeel. Zo kan niet altijd worden voorzien in 80 uur BOT op school, gelet op het rooster en

het beschikbare onderwijsprogramma. Een ander aandachtspunt is dat de praktijkbegeleiders (leerbedrijven)

67

nog een beperkte rol lijken te hebben in de invulling van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en

gezond werken’. De rol van de praktijkbegeleiders beperkt zich vooral tot het begeleiden van BPV-opdrachten

die door de school zijn meegegeven en omvat nog nauwelijks het vanuit de leerbedrijven overdragen van

kennis en vaardigheden inzake het keuzedeel. Hier ligt nog een belangrijk ontwikkelpunt, om ervoor te zorgen

dat de leerbedrijven een grotere rol krijgen (vanuit de mbo-scholen) én nemen (vanuit het werkveld) in de

invulling van het keuzedeel.

7.4 Onderzoeksvraag 4: Wat zijn de behoeften van de leerlingen betreffende de wijze van aanleren van gezond en veilig werken; sluit het type lesmateriaal en -methodieken dat beschikbaar is hier voldoende op aan?

Gekeken naar de behoeften van studenten zijn er verschillende bevindingen. Allereerst gaven studenten aan

dat zij inhoudelijk meer de verbinding willen zien tussen het onderwijs dat zij volgen en de (toekomstige)

praktijk. Ook vinden studenten die al met het keuzedeel aan de slag zijn het belangrijk dat er een evenredige

verdeling is tussen de aandacht voor fysieke en psychosociale arbeidsrisico’s. Tot op heden lijkt er binnen de

bestaande programma’s minder aandacht besteed te worden aan de nadelige effecten van psychosociale

arbeidsrisico’s op de toekomstige werknemer. Ten tweede gaven studenten aan dat zij qua type lesmateriaal

vooral behoefte hebben aan digitaal lesmateriaal. Ten derde bleek uit de validatiesessies dat studenten

vooral de wens hebben voor de inzet van (inter-)actieve lesvormen waardoor ze de gelegenheid hebben om

ook daadwerkelijk de gewenste vaardigheden te kunnen aanleren. Ook uitten zij de behoefte aan interactie

met de praktijk. Studenten gaven aan dat zij positief staan tegenover leren in de praktijk en aantrekkelijke

buitenschoolse activiteiten waar zij concreet aan de slag kunnen gaan met het keuzedeel. Gekeken naar de

databases kan gesteld worden dat de databases voor een groot deel in de behoeften van studenten kunnen

voorzien ten aanzien van inhoud, type lesmateriaal en vorm en opzet van de lessen. De generieke en

specifieke databases bevatten veel digitaal materiaal en veel opdrachten die ingezet kunnen worden ten

behoeve van interactie met de praktijk. De databases geven mogelijkheden om op de behoeften van

studenten in te spelen. Wel is een vertaalslag nodig, zowel bij de generieke database (hier moet nog de

vertaalslag worden gemaakt naar het specifieke beroep) als bij de specifieke databases (hier moet de

vertaalslag worden gemaakt om het materiaal interactief in te zetten). De rol van docenten lijkt daarmee

essentieel om het lesmateriaal ook daadwerkelijk op een zodanige manier in te zetten zodat het aansluit bij

de behoeften van studenten. Er ligt nog een ontwikkelpunt voor de databases waar het gaat om

vernieuwende onderwijsvormen zoals de inzet van virtual reality, open badges en challenges. Op deze nieuwe

trends is nog relatief weinig materiaal voorhanden in de databases.

7.5 Onderzoeksvraag 5: Kunnen docenten (school) en praktijkbegeleiders (leerbedrijf) uit de voeten met het beschikbare lesmateriaal?

▫ Onderzoeksvraag 5a: En als dit niet het geval is, waarom is het lesmateriaal niet of onvoldoende

toepasbaar en wat is er voor nodig zodat (beschikbaar) lesmateriaal wel toepasbaar wordt voor

docenten en praktijkbegeleiders en hen helpt om invulling/uitvoering te geven aan het

keuzedeel?

De mbo-scholen (docenten en onderwijsontwikkelaars) reageren over het algemeen positief over de

databases. Uit de validatiesessies is gebleken dat enkele scholen al bronnen inzetten die ook in de database

zijn opgenomen. Ook bleek dat er net zoals bij de studenten ook bij de docenten de behoefte heerste aan

praktisch materiaal om het keuzedeel interactief te maken en lesmateriaal dat expliciet de relatie legt met

het specifieke toekomstige beroep. De generieke en specifieke databases bevatten in de ogen van de mbo-

scholen bruikbaar, zinvol en interessant materiaal om in te zetten voor het keuzedeel. Omdat vanuit de

68

leerbedrijven om praktische en tijd technische redenen maar aan twee van de vijf validatiesessies kon worden

deelgenomen is niet aan te geven of dit ook geldt voor deze partijen. Door de praktijkdocenten/ instructeurs

van de (interne) leerbedrijven werd aangegeven dat zij vooral heel praktijk gerelateerd les geven: “het beste

leerboek staat voor de klas ”.

In het onderzoek kon geen antwoord worden gegeven op onderzoeksvraag 5a. Tijdens de validatiesessies38

bleek dat het lastig was voor de mbo-scholen (docenten en onderwijsontwikkelaars) om uitspraken te doen

over de vraag of de databases toereikend zijn om inhoud en vorm te geven aan het keuzedeel ‘Verdieping

blijvend fit, veilig en gezond werken’. Hiervoor is het nodig dat men ervaringen opdoet met de databases. Als

de mbo-scholen in de praktijk gaan werken met de databases zal de toereikendheid hiervan blijken. Een

aanknopingspunt is om de databases uiteindelijk in de praktijk zo in te zetten dat ze worden verrijkt met de

gebruikerservaringen en met doorontwikkelingen van de materialen.

7.6 Onderzoeksvraag 6: Hoe kan het beschikbare lesmateriaal het beste worden ontsloten/ onder de aandacht van de mbo-scholen (docenten) en praktijkbegeleiders worden gebracht?

▫ Kan en zo ja hoe kan (de website van) Gezonde School hierin voorzien?

De doelstelling van de databases is dat ze ondersteuning bieden aan de mbo-scholen, docenten en

praktijkbegeleiders bij het invulling geven van het onderwijsprogramma voor het keuzedeel. De vraag is nu

hoe de databases het beste kunnen worden ontsloten en onder de aandacht gebracht voor deze doelstelling.

Gezocht is naar een scenario (organisatie of combinatie van organisaties) dat voldoet aan de volgende

uitgangspunten: voor de mbo-scholen een logische partij is voor ontsluiting van de databases, dat beschikt

over de technische infrastructuur, de personele capaciteit en een verdienmodel voor beheer en ontsluiting

van de databases én dat kan zorg dragen voor eigenaarschap bij de mbo-scholen (docenten) om de databases

in de praktijk te gebruiken en door te ontwikkelen. Ten aanzien van het ontsluiten van de databases zijn er

in dit verkennend onderzoek verschillende scenario’s naar voren gekomen, te weten: a) ontsluiting van de

databases via de MBO Raad in combinatie met een rol voor de BTG’s; b) ontsluiting van de databases via de

(commerciële en niet-commerciële) uitgeverijen; c) ontsluiting van de databases via Kennisnet (wikiwijs) in

combinatie met een rol voor de BTG’. De ontsluiting via de website van de Gezonde school lijkt geen mogelijk

scenario, omdat de Gezonde School zich richt op de gezonde leefstijl en er naast het Gezonde School Vignet

(nog) geen Vignet Vitaal Werknemerschap bestaat. Ook lijkt de SBB geen mogelijk scenario gegeven haar

wettelijke kerntaken (vaststellen kwalificatiedossiers en erkenning van leerbedrijven).39 Geconcludeerd kan

worden dat de eerste toetsing van de scenario’s aan de hand van deze uitgangspunten laat zien dat geen

enkel scenario volledig tegemoetkomt. Tegelijkertijd laat de toetsing zien dat de scenario’s voldoende

aanknopingspunten bieden om in aanmerking te komen voor nadere verkenning en uitwerking. Daarbij zou

mogelijk gestart kunnen worden met scenario A (MBO Raad). Dit scenario heeft maar één echt aandachtspunt

en dat is of er een mogelijk verdienmodel is te realiseren. Pas als dit niet mogelijk blijkt, dan zouden de andere

scenario’s verder verkend kunnen worden.

38 Het bleek lastig om externe leerbedrijven te betrekken bij de validatiesessies.

39 Nader onderzoek zou wenselijk zijn om te inventariseren hoe deze partijen daar zelf over denken.

69

7.7 Onderzoeksvraag 7: Hoe kan worden bereikt dat mbo-scholen het keuzedeel gaan aanbieden en studenten het keuzedeel gaan kiezen en dat mbo-scholen en leerbedrijven onderling afstemmen over en samen zorgdragen voor de gewenste vakkennis en vaardigheden opgenomen in het keuzedeel?

Om te bereiken dat mbo-scholen het keuzedeel gaan aanbieden kan het volgende worden gedaan:

• Een bewustwordingscampagne starten om bij de mbo-scholen en bedrijfsleven de doelstelling van het

Keuzedeel onder de aandacht te brengen en het belang en de meerwaarde van het keuzedeel voor

studenten en voor en vanuit het werkveld. Daarbij kan gebruik gemaakt worden van bestaande

communicatiekanalen en overleggremia die binnen het mbo-veld reeds bestaan.

• De opleidingen die werken met het keuzedeel kunnen binnen (en buiten) de eigen school ingezet worden

als ambassadeurs van het keuzedeel, zodat meer opleidingen op dezelfde (en andere) school het

keuzedeel gaan aanbieden.

• De databases die in dit onderzoek zijn ontwikkeld voor het keuzedeel breed beschikbaar stellen aan de

mbo-scholen en leerbedrijven.

• Bedrijfsleven / scholen wijzen op belang keuzedeel: certificaat/diploma bij behalen keuzedeel. Crebo’s/

exameneisen dan wel samen met bedrijfsleven tot stand brengen.

• De drempels verlagen om het keuzedeel aan te bieden door het bieden van ondersteuning, zoals het

beschikbaar stellen van databases met lesmateriaal, het aanreiken van een model leerplan en ‘good

practices’ tonen (pilotscholen) + examenmateriaal.

• Vakdocenten in positie brengen om het keuzedeel succesvol aan te bieden.

• Zorgen dat het mogelijk is om aan te sluiten bij bestaande configuraties van keuzedelen.

Om te bereiken dat studenten het keuzedeel gaan kiezen kan het volgende worden gedaan:

• Het keuzedeel zodanig positioneren dat het aansluit bij de criteria die studenten hanteren bij het kiezen

van het keuzedeel:

o Wat versterkt mijn positie op arbeidsmarkt (bij het solliciteren) omdat het aantrekkelijk is

voor potentiële werkgevers? Waar heb ik voor de toekomst het meeste aan? Wat sluit het

beste aan bij wat ik straks wil gaan doen?

o Wat geeft mij de meeste kansen op een sterke (start)positie op de arbeidsmarkt?

o Wat past bij mijn kwaliteiten en waar ben ik goed in?

o Wat vind ik interessant en leuk om te leren, wat ook nog nuttig en zinvol is?

o Kan ik het keuzedeel afsluiten met een (erkend) certificaat/diploma.

• Zorgen voor een aantrekkelijkere beeldvorming (naam, omschrijving, promotie) van het keuzedeel dat

aansluit bij het referentiekader en belevingswereld van de studenten.

• Aanbieden in combinaties van keuzedelen (arrangementen) waar het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit,

veilig en gezond werken’ steeds deel van uitmaakt.

• Zorgen dat de invulling van het onderwijsprogramma van het keuzedeel aansluit bij de behoeften van

studenten en als zinvol, inspirerend en attractief wordt ervaren (interactieve lessen, en eigentijdse

onderwijsvormen).

o Aanknopingspunt ten aanzien van de behoeften van studenten: Uit dit onderzoek blijkt dat

het lesmateriaal binnen het keuzedeel voornamelijk zal moeten ingaan op het trainen van

vaardigheden om aan te sluiten bij de wensen van studenten. Er zou meer aandacht moeten

komen voor lesmateriaal dat op een interactieve manier kan worden ingezet. Studenten

hebben behoefte aan verschillende type opdrachten en lesvormen. Om het keuzedeel

aantrekkelijk te maken zou men kunnen denken aan het inzetten van praktijkdeskundigen,

70

het samenwerken met bedrijven, en het inzetten van digitale vormen zoals virtual reality.

De rol van de docent is hierbij van essentieel belang om studenten ook daadwerkelijk

(pro)actief te kunnen coachen en faciliteren. Dit vergt een toenemende aandacht voor soft

skills van de docenten en focus op actieve didactische vaardigheden.

Om te bereiken dat mbo scholen en leerbedrijven onderling afstemmen over en samen zorgdragen voor de

gewenste vakkennis en vaardigheden opgenomen in het keuzedeel, kan het volgende worden gedaan:

• Het betrekken van het (regionale) bedrijfsleven bij de examinering van het keuzedeel door ze zitting

te laten nemen in een examenadviescommissie voor de kwalificatiedossiers en de keuzedelen. Op

deze wijze wordt het (regionale) bedrijfsleven betrokken bij het gesprek over wat vanuit de

exameneisen gezien wenselijk is voor een adequate (dekkende) inhoud en vorm van het keuzedeel

en hoe de mbo-scholen en leerbedrijven hier in onderlinge samenwerking een goede invulling aan

kunnen geven.

• Het inrichten van een structurele samenwerking tussen de mbo-scholen en leerbedrijven om de

inhoud van het onderwijs inzake het keuzedeel te laten aansluiten op de behoeften van de bedrijven.

Het is van belang dat de leerbedrijven tijdig worden betrokken bij het vormgeven en uitvoeren van

het keuzedeel, opdat praktijkbegeleiders (leerbedrijven) de verantwoordelijkheid krijgen en nemen.

o Aanknopingspunt ten aanzien van de praktijkbegeleiders (leerbedrijven): Een

aandachtspunt is dat de praktijkbegeleiders (leerbedrijven) nog een beperkte rol lijken te

hebben in de invulling van het keuzedeel ‘Verdieping blijvend fit, veilig en gezond werken’.

De rol van de praktijkbegeleiders beperkt zich vooral tot het begeleiden van BPV-opdrachten

die door de school zijn meegegeven en omvat nog nauwelijks het vanuit de leerbedrijven

overdragen van kennis en vaardigheden inzake het keuzedeel. Hier ligt nog een belangrijk

ontwikkelpunt, om ervoor te zorgen dat de leerbedrijven een grotere rol krijgen (vanuit de

mbo-scholen) én nemen (vanuit het werkveld) in de invulling van het keuzedeel. Wel

ervaren de mbo-scholen een ontwikkeling (kentering) bij de leerbedrijven waarbij er meer

oog is voor de onderwerpen uit het keuzedeel. Dit maakt het voor de mbo-scholen beter

mogelijk om de studenten op pad te sturen met opdrachten voor in de BPV en om

leerbedrijven een grotere rol te geven in de invulling van het keuzedeel. Om het keuzedeel

ook op dit vlak aantrekkelijker te maken zouden er niet alleen (passief) opdrachten moeten

worden gebruikt die bij leerbedrijven uitgevoerd kunnen worden, maar zou er ook een

actieve rol van leerbedrijven moeten worden weggelegd om hen ook verantwoordelijk te

laten voelen over gezond en veilig werken.

o Aanknopingspunt ten aanzien van het bedrijfsleven: De scholen geven aan dat

samenwerken met het (regionale) bedrijfsleven ten aanzien van het keuzedeel belangrijk is,

maar dat zij zoekende zijn naar de manier waarop met het bedrijfsleven kan worden

samengewerkt. Het inrichten van structurele samenwerking tussen scholen en bedrijven is

belangrijk om de inhoud van het onderwijs op het gebied van het fit, veilig en gezond werken

beter te laten aansluiten op de behoeften van de bedrijven. Tijd, capaciteit en het ontbreken

van financiële middelen lijken die samenwerking, vanuit beide partijen, te belemmeren. De

MBO-Raad en brancheorganisaties zijn denkbaar de aangewezen partijen om die

belemmeringen in directe samenwerking met scholen en bedrijven weg te nemen. Hiertoe

zal gezamenlijk initiatief genomen moeten worden, praktisch in te richten op regionaal

niveau omdat bedrijven en scholen zich dicht in elkaars buurt bevinden. Dit initiatief kan

mogelijk onderdeel zijn van het MAPA-project Implementatie keuzedeel ‘Verdieping

blijvend fit, veilig en gezond werken’ in 2018 en verder. Suggesties die hierbij passen zijn het

71

betrekken van O&O-fondsen bij het ontwikkelen van lesmaterialen en het uitwerken van

een concreet voorbeeld van een voorbeeld waar mbo-school en bedrijfsleven nauw samen

hebben gewerkt op het gehele traject van implementatie van het keuzedeel (van

lesmateriaal ontwikkelen tot examinering) en dit als goede praktijk onder de aandacht

brengen.

72

Bijlage A: Operationalisering

Niveau 2 Operationalisering

De beginnend beroepsbeoefenaar…

Vak

ken

nis


Lesmateriaal dat algemene informatie bevat over fysieke en psychosociale arbeidsrisico's die relevant zijn voor het beroep. Geeft inzicht in de risico's waar mogelijk rekening mee gehouden moet worden binnen het beroep.


Lesmateriaal dat specifieke informatie bevat over de effecten van fysieke arbeidsrisico's op veiligheid en gezondheid. Gedetailleerd inzicht in oorzaak-gevolg verbanden binnen het beroep.

heeft beroepsgerelateerde basiskennis van de invloed van psychosociale arbeidsrisico's op de mentale en fysieke veiligheid en gezondheid

Lesmateriaal dat specifieke informatie bevat over de effecten van psychosociale arbeidsrisico's op mentale en fysieke veiligheid en gezondheid. Gedetailleerd inzicht in oorzaak-gevolg verbanden binnen het beroep.


Lesmateriaal dat algemene informatie bevat over oorzaak-gevolg verbanden. Bewustwording van de risico's over leefstijlen in algemene zin vergroten.

heeft beroepsgerelateerde basiskennis van de

arbeidshygiënische strategie40.

Lesmateriaal over de arbeidshygiënische strategie. De arbeidshygiënische strategie is een stelsel van beheersmaatregelen voor risico’s in een hiërarchische volgorde die begint bij preventie met maatregelen aan de bron die werknemers moeten beschermen.


Lesmateriaal dat algemene informatie bevat over de verantwoordelijkheden van werkgever en werknemer in het organiseren en stimuleren van veilig en gezond werken.

Vaa

rdig

he

de

n


Lesmateriaal over de manieren waarop beroepsbeoefenaars zelf continu kunnen blijven leren en regie krijgen over het eigen handelen zodat zij zelf kunnen zorgen dat zij fit, veilig en gezond blijven.


Lesmateriaal over hoe de elementen van het BRAVO-model (Bewegen, Roken, Alcohol, Voeding en Ontspanning) linken aan de uitvoering van het beroep.

kan op basis van instructies beroepsgerelateerde fysieke en psychosociale arbeidsrisico's herkennen, erkennen, melden en vervolgens handelen (doeltreffende, passende, en/of risico beperkende maatregelen toepassen) zodat geen nadelige effecten op de veiligheid en gezondheid van zichzelf en anderen ontstaan.

Lesmateriaal over hoe fysieke en psychosociale arbeidsrisico's te herkennen en te erkennen zijn. Informatie over hoe beroepsbeoefenaars melding kunnen maken over deze risico's en maatregelen kunnen toepassen om schade aan zichzelf en anderen waar mogelijk te voorkomen of zoveel mogelijk te beperken.


Lesmateriaal over hoe beroepsgerelateerde hulp- en/of beschermingsmiddelen en/of instrumenten gebruikt moeten worden. Daarbij gaat het om kennis van beroepsgerelateerd aanbod (welke middelen en instrumenten zijn aanwezig?) en kennis van toepassing (hoe gebruik je de middelen en instrumenten?)


Lesmateriaal over de manieren waarop arbeidsrisico's bespreekbaar gemaakt kunnen worden met anderen.

Tabel 17. Operationalisering vakkennis en vaardigheden niveau 2

40 De arbeidshygiënische strategie is een stelsel van beheersmaatregelen voor risico’s die werknemers moeten beschermen. Het draait om de filosofie dat eerst de bron van het probleem aangepakt moet worden (bijvoorbeeld een schadelijke stof vervangen door een veilig alternatief). Als dit geen mogelijkheden biedt, moet de werkgever collectieve maatregelen nemen om risico’s te verminderen (bijvoorbeeld het plaatsen van een afzuiginstallatie). Lukt dit ook niet of is dit onvoldoende toereikend, dan kan de werkgever kiezen om individuele maatregelen te nemen (zoals het werk zo organiseren dat werknemers minder risico lopen). En ten slotte, als alle drie de maatregelen geen of onvoldoende effect hebben, moet de werkgever (gratis) persoonlijke beschermingsmiddelen aan de werknemers verstrekken (zoals veiligheidsbrillen).

73

Niveau 3 en 4 Operationalisering

De beginnend beroepsbeoefenaar…

Vak

ken

nis


Lesmateriaal dat algemene informatie bevat over fysieke en psychosociale arbeidsrisico's die relevant zijn voor het beroep. Geeft inzicht in de risico's waar mogelijk rekening mee gehouden moet worden binnen het beroep.


Lesmateriaal dat specifieke informatie bevat over de effecten van fysieke arbeidsrisico's op veiligheid en gezondheid. Gedetailleerd inzicht in oorzaak-gevolg verbanden binnen het beroep.


Lesmateriaal dat specifieke informatie bevat over de effecten van psychosociale arbeidsrisico's op mentale en fysieke veiligheid en gezondheid. Gedetailleerd inzicht in oorzaak-gevolg verbanden binnen het beroep.


Lesmateriaal over oorzaak-gevolg verbanden. Bewustwording van de risico's vergroten over leefstijlen in algemene zin (niet specifiek aan één beroep gerelateerd).

heeft specialistische, beroepsgerelateerde kennis van de

arbeidshygiënische strategie41.

Lesmateriaal dat specifieke informatie bevat over de arbeidshygiënische strategie is een stelsel van beheersmaatregelen voor risico’s in een hiërarchische volgorde die begint bij preventie met maatregelen aan de bron die werknemers moeten beschermen.


Lesmateriaal dat algemene informatie bevat over de verantwoordelijkheden van werkgever en werknemer in het organiseren en stimuleren van veilig en gezond werken.

Vaa

rdig

he

de

n


Lesmateriaal over de manieren waarop beroepsbeoefenaars zelf continu kunnen blijven leren en regie krijgen over het eigen handelen zodat zij zelf kunnen zorgen dat zij fit, veilig en gezond blijven.


Lesmateriaal over hoe de elementen van het BRAVO-model (Bewegen, Roken, Alcohol, Voeding en Ontspanning) linken aan de uitvoering van het beroep.

kan beroepsgerelateerde fysieke en psychosociale arbeidsrisico's herkennen, erkennen, melden en vervolgens handelen (doeltreffende, passende en/of risico beperkende maatregelen toepassen) zodat geen nadelige effecten op de veiligheid en gezondheid van zichzelf en anderen ontstaan.

Lesmateriaal over hoe fysieke en psychosociale arbeidsrisico's te herkennen en te erkennen zijn. Informatie over hoe beroepsbeoefenaars melding kunnen maken over deze risico's en maatregelen kunnen toepassen om schade aan zichzelf en anderen waar mogelijk te voorkomen of zoveel mogelijk te beperken.

kan beroepsgerelateerde hulp- en/of beschermingsmiddelen en/of instrumenten op de juiste wijze inzetten ter vermindering van arbeidsrisico's.

Lesmateriaal over hoe beroepsgerelateerde hulp- en/of beschermingsmiddelen en/of instrumenten gebruikt moeten worden. Daarbij gaat het om kennis van beroepsgerelateerd aanbod (welke middelen en instrumenten zijn aanwezig?) en kennis van toepassing (hoe gebruik je de middelen en instrumenten?)


Lesmateriaal over de manieren waarop arbeidsrisico's bespreekbaar gemaakt kunnen worden met anderen.

kan eventuele bedachte oplossingen om veilig en gezond te werken toelichten en bespreekbaar maken met collega's en de leidinggevende.

Lesmateriaal over de manieren waarop je ideeën aan collega's en leidinggevende over brengt en bedachte oplossingen inbrengt. Overtuigingsstrategieën.

Tabel 18. Operationalisering van vakkennis en vaardigheden niveau 3 en 4.

41 De arbeidshygiënische strategie is een stelsel van beheersmaatregelen voor risico’s die werknemers moeten beschermen. Het draait om de filosofie dat eerst de bron van het probleem aangepakt moet worden (bijvoorbeeld een schadelijke stof vervangen door een veilig alternatief). Als dit geen mogelijkheden biedt, moet de werkgever collectieve maatregelen nemen om risico’s te verminderen (bijvoorbeeld het plaatsen van een afzuiginstallatie). Lukt dit ook niet of is dit onvoldoende toereikend, dan kan de werkgever kiezen om individuele maatregelen te nemen (zoals het werk zo organiseren dat werknemers minder risico lopen). En ten slotte, als alle drie de maatregelen geen of onvoldoende effect hebben, moet de werkgever (gratis) persoonlijke beschermingsmiddelen aan de werknemers verstrekken (zoals veiligheidsbrillen).

74

Bijlage B: Databases

Naam database Excel bestand Opleiding

1 Aankomend medewerker Grondoptreden (niv.2) Aankomend Medewerker Grondoptreden (niveau 2)

2 Aankomend onderofficier Grondoptreden

(niv.3)_DEF

Aankomend Onderofficier Grondoptreden (niveau 3)

3 Generiek lesmateriaal_DEF Overige mbo-opleidingen

4 Machinist Grondverzet (niv.3)_DEF Machinist grondverzet (niveau 3)

5 Logistiek medewerker (niv.2)_DEF Logistiek medewerker (niveau 2)

6 Logistiek teamleider (niv.3)_DEF Logistiek teamleider (niveau 3)

7 Medewerker Facilitaire Dienstverlening (niv.2)_DEF Medewerker Facilitaire Dienstverlening (niveau 2)

8 Zelfstandig werkend kok (niv.3)_DEF Zelfstandig Werkend Kok (niveau 3)

9 Zorg (niv.3+4)_DEF Verzorgende-IG (niveau 3)

Mbo-Verpleegkundige (niveau 4)

75

Bijlage C: Overzicht interviews, validatiesessies en focusgroepen

Studentensessies:

• Dinsdag 31 oktober, Drenthe College, Koks niveau 3. Het betrof hier een groepssessie met 14 eerstejaars studenten.

• Maandag 6 november, Landstede Zorg, MBO Verpleegkundige (niveau 4). Het betrof hier een groepssessie met 24 eerstejaars studenten.

• Donderdag 2 november, interviews met enkele studenten Landstede GROP. Het betrof hier individuele interviews met 2ejaars studenten.

Validatiesessies met docenten, leerbedrijf, etc.

• Dinsdag 10 november, Landstede GROP, Grondoptreden niveau 2 en 3, Harderwijk. Aanwezig: Teus Timmers (manager onderwijs veiligheid + onderwijsadviseur), Jordy Lugtenberg (profielmanager Gezondheid en Sport + coördinator keuzedeel), Dennis Greppel (docent keuzedeel), Marcel Koersma (docent keuzedeel)

• Dinsdag 31 oktober, Drenthe College, Kok niveau 3, Emmen. Aanwezig: Marc André – DCFit coördinator; Dina Eling – opleidingsmanager Sport/Horeca/FD/Uiterlijke verzorging; Gert Jan Siebring – docent (kok) koken, studieloopbaanbegeleider; Jelle Schepers – docent, praktijk instructeur consumptieve technieken; Iwan Waalshof - verantwoordelijk voor opleiding niveau 2 en stagebegeleiding; Elsemiek van der Tuuk – DC Fit, sportlessen, gezonde leefstijl; Bert Staal – verantwoordelijk voor niveau 3 koks, studie/loopbaan coördinator en locatie manager.

• Donderdag 2 november, Soma college, Machinist grondverzet niveau 3,Harderwijk. Aanwezig: Herman Meppelink - directeur opleidingen, voorzitter van de groep ontwikkeling keuzedelen. Theo van Laar – stafmedewerker onderwijs (daarvoor machinewerk), secretaris van keuzedelen-groep. Daniel Stronks - docent civiele techniek, coördinatie werkgroep keuzedelen.

• Maandag 6 november, Landstede Zorg, Verpleeg/verzorg niveau 3 en 4,Zwolle. Aanwezig: Ceciel Corsmit docent, coördinator Wijkzorglab van Deltion en Landstede,Foke Sweers: Beleidsmedewerker Icare, lid ontwikkelteam, Trix Hekkert - Praktijk begeleiding vanuit Icare (IJssel, Zwartwaterland), Wendy Booij – Praktijkbegeleiding vanuit IJsselheem (Zwolle stad en omliggende dorpen).

• Maandag 6 november, Deltion Logistiek niveau 2 en 3. Aanwezig: Iwald Hovinga: Curriculum ontwikkeling (CO), transport en logistiek, Andries Knol: Sport expertisecentrum (SE) wil starten, penhouder.

Telefonische interviews en verkennende gesprekken t.b.v. ontsluiting databases, behoeften studenten en eigentijdse lesvormen

• MBO raad: Jan Faber en Nicole Ponsioen

• SBB: Wim Jellema

• Kennisnet

• Savantis

• Skillstown: Hans Schuurmans

• Veiligheid Voorop: Corine Baarends

• Onderwijskundige en Practor Activerende Didactiek: Frank van den Ende

• Consortium Beroepsopleidingen: Michel Wouters, directeur

• Stichting Praktijkleren: Ellen Versantvoort, manager leermiddelen

(onder)wijs in arbeidsrisico’s - rijksoverheid.nl...school om gezond en veilig werken te bespreken...

Documents