ONDOKUZMAYIS ÜNİVERSİTESİ

. EGİTİM FAKÜLTESi

13-17 Ekim 1986

Yayina Hazırlayanlar

Prof.Dr. Mehmet SAGLAM Prof.Dr. Bayram KODAMAN

Doç.Dr. Ahmet NİŞANCI Doç.Dr. Celal TARAKCI

j __ -· .:.~.

Samsun 1988

TRABZON YÖRESi MANiLERiNDE iNSAN VE DiNi iNANÇ

Doç. Dr. Kerim YAVUZ*

ilmin · ısrarla üzerinde durduğu temel konulardan birisi, hiç şüphesJz insanı tanımak ve anlamaktır. Onun geçmişini, bugünkü durumunu kendi­sinin başkalarıyla, başkalarının kendisiyle olan ilişkilerini ve çevresini da· ha yakı ndan ve daha çok tanımak ve anlamak bir ihtiyaç haline gelmiş· tir. Çünkü insanı anlamak demek hayatı anlamak demektir.

B-i lind i ği gibi halk edebiyatının ürünleri arasında manile"rin önemli bir yeri vardır. Onlar herşeyden önce bir söz sanatı olup halk edebiyatın ın

çok yaygın nazım şeki llerinden birisidir. Aynı zamanda ifade etmekte ba· şarı lı olabildiği ölçüde belirli bir hayat döneminde bulunan kimselerin iç dünyasının dışa yansımasında önemli bir vasıtadır. Bu bakımdan dile de insanın iç dünyasını dışa yansıtan bir vasrta gözüyle bakılabilir1 •

· Biz burada maninin teknik yapısı ve öteki · yönlerini bir tarafa bıraka­rak konuya sadece insan ve dini açıdan yaklaşmaya çalışacağız. Mana bü­tünlüğüne sahip olduğunu gördüğümüz maniler, muhteva yönünden kendi kendine yetecek ve bir fikir verecek güçtedir.

Bil indiği üzere onların en belirgin özelliklerinin başında aşk konusu gelmektedir. Manilere hakim olan temel konu aşktır. Esasen sevenler ve sevilenler kendilerini onlar içinde rahatça bulabilirler. Çünkü orada sevgi dolu, aşk dolu insanların kendi ruh hallerini, duygularını, isteklerini, ta­leplerini, arayışlarını, ayrılık ve bağlılıklarını, üzüntü ve kederlerini toplu­mun gelenek ve göreneklerini mümkün mertebe kendi sınırları dahilind~ bulmaları mümkündür2• Nitekim bazı maniler kendilerini, maninin yari geri .

(*) Atatüİk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. (1) Bk. Milller- Freienfels, Die Leele des Alltaps, s. 234, 337- 238. (2) Bk. Göksü, Manileriıniz, s. 9 - 10; Şen, Trabzon Manlleri, s. 2, 9- 10;

Sa rol, Of Manileri; s: 5; Alaca, Samsun Folkloru, s. 69 - 70 - 71. Bu konu­da geniş bilgi için, Bk. Wiedemann, Gefülıle, s. 49 - 51.

265'

getirmediği, ancak onun gönül eylendirdiği, gurbett~ gönül ve dertler aç­tığı, insanı ruhen teselli ettiği şeklinde açıklıyorlarl. Onun için manller bizim bugün pek çok türkülerimize g~rmiş, sevilen türkülerimiz olmuş ve böylece biz bütün varlığımızla kendimizi onlar içinde bulmuşuz; onlar da bizim türlü ruh hallerimizi payiaşarak bizimle özdeşleşmişlerdir. Şu halde mani gönüle terçüman olmak için ·söylenen, yazılan ve dilde:n dile dolaşan ve gönülier arasında . kurulan ve birbirlerine sıcak duygular aktaran köp­rülerimiz olmuşlardır.

Maniler içindeki insanlar

Manller içinde · gördüğü~üz insanlar, herş~yden önce gençlik dönemi~ nin ilk safl ı ğını veya henüz hayatının bah?rını oluşturan ergen k ız ve' er­gen oğlan dediğimiz idealist gençlerdir. Bunların yaşları genelde 15-20 civarındad ı r. Bu sınır . az da olsa geriye çekilebileceği gibi i leriye d.e uza­tı labilir. Bu gençlerden özellikle delikanlılar hızlı bir arayış içinde ileride mutlu bir yuva kurmak üzere kendilerine eş olabilecek birisini· belirlemiş­ler veya belirleme çabasındadırlaı· .

. M~nilerdeki delikanlılar aşık olduğu sevgilisini kendine h.edef edin­miş birisidir. O · bir ·gÜzele ye güzelli,ğe . tutkun birisidir. Sevdigini Ölesiye sevmiştir. Bu, onda . çok güçlü bir duygudur. •Bunun tesirinde ka lan SeV­dalı, sanki deliliklerle dolu birisi haline gelmiştir. · Onun kanı deli, gönlü delidir. Bunlar yetmiyormuş gibi o, aynı zamanda bir aşk ve bir yar deli­sidir. Aşk yüzünden kendisine sahip olamaz, ama mutluluğa götürecek ·sev­gilisi için yapamıyacağ ı yiğitlik ve fedakarlık yoktur. Sevgi lisinin geldiği­ni söyleseler, O "ölü olsam kalkarım" diyebilen birisidir. Ayağa kalkınca da sevgilisi için korkusu~laşır ve ona emniyet kaynağı olur. Tüfeği ve bıçağı ile daha da kendini güçlü hisseden. aşık, "Allah'dan başka kimse­den pevram yok" veya "sana yan bakanların kafasıni ezerim4" diye ce­saret gösterisinde bulunur. Bazen de o duygularından sıyrılanıayınca,

"sevda başa gel ince atadan korku m'olurS" diy~bilmekte~ir. Esasen genç k ız da ".Ben sana varır mıyım köpekten korkan oğlan6", derken eşinde ara­dığı özelliği belirtmiş, kendisinin de, bu konuda kararlılığını gÖstermek­tedir. Sevdalı aşkına sadık. onun kulu kölesidir. Aşkına ihaneti düşün- .

1 •

(3)' Göksu, Manilerimiz, s. 20; Eset, Maniler s. 272- 293. (4) Eset, Manller Kılavuzu, s. 112, 338; Halit, Maniler, s. 59·; Saraı; Of Mani­

leri, s. 58; Alaca, Samsun, s. 77; Şen, Trabzon, s. 112. (5) Eset, Maniler, s. 242, 314; · Haut, Maniler, s. 38, · 41, 44, 67- 68, 75. (6) Göksu, Manilerimiz, s. 19.

2"66

mez, başkasına meyil vermiyeceğine söz verir, o sözünün ve ozunun eri­dir. Sonra. gerçek sevgilinin ağzı dost, kalbi düşman olmaz. Onun ·kalbi de ağzı da dosttur. Esasen ona başka türlü olmak yakışmaz. Sonra, ···Kara yağız genç oğlan döner mi dediğinden?7" sorusunda böyle bir genç ta­hayyül edilmektedir. Çünkü "Var Vefa lı olursa/dertlere derman olur'".·.

Genç kıza gelince, her şeyden önce genelde henüz evlenmemiş ama evlenecek yuva kuracak çağa gelmiş birisidir. O fiziki ve ruhi öielli.kler bakımından çok çekici ve etki!eyicidir. Bir kere genç kız sevdalıyı yakan bir güzelliğe sahiptir. O "ela gözleri", "al yamıkları", "kara ve kalem kaş­ları", " f idan boyu", "ince beli", "kınalı elleri", "sürmeli gözleri" ve ~'edalı

yürüyüşü" i_Ie delikaniıyı _derinden yaralam ış, kendine yürekten bağlamış aynı zamanda kendini eritip solduracak hale getirmiştir. Bu güzellik reali­teye uygun olduğu gibi i.dalize edilmiş bir güzellik de olabilir. B.urada esas olan, sevgilinin güzel olmasıdır. insanın sevgilisi " güzel olsun ek­meksuz da olsa durulur9 ", "gören maşallah desun kimin var bole yari10

",.

"çirkin ile bal yeme/güzel ile daş daşı 11".

işte güzel bir genç kıza vurulan sevdalı, sevgilisi için bir yerde "eşin yok ekranın yok seni kime benzetsem12" derken, biı: yerde, seni "gören gözler kamaşır13" demekte, bir yerde de "meleklerden ziyade benzeyi hu­rilere14", diyerek yarinin eşsiz dediği güzelliğine hayran olmaktadır. Bura-. da sevdalı sevdiğine güzel derken, o güzel olduğu için değ il sevd i ği . için güzeldiı·. Hatta sevdalı sevgilisinde yeni güzellikler bile keşfetmektedir: Bununla birlikte idealindeki sevgiliyi aramakta olan delikanlı Allah'tan sa­dece güzellik ister. O bu konuda ''Tek yarim güzel olsun/malı verir.Ya­radan13", diye· düşünmektedir. Fakat ısrarla istenen bu gÜzelliğin bir · de yakıcı tarafı vardır. "Bu güzellik sendeyken yakarsın alemi16

" diyen aşık, alemi yakmış bir güzel için de "Sen güzel olmasaydın yakar mıydın ale-mi17", diye sormaktadır. ·

(7) Eset, ManHer Kılavuzu, s. 68 - 236. (8) Eset; ManHer Kılavuzu, s. 312. (9) Bk. Halit, Maniler, s. 6'i'; Kuduo~lu, Beşikdüzü, No: 114; Krş. Eset, Mani-

ler, s. 47, 66, .255, 264 - 265. (10) Halit, Maniler, s. 67, 71. (ll) Halit, Maniler, s. 76. Krş. Alaca, Samsun, s. 71.

(12) Halit, Manller, s. 76. K.rş. Sadıklar, Maçka Havalisi, No: 79, 136. (13) Eset, Maniler, s. 305. (14) Şen, Trabzon Manileri, s. 51, 54; Krş. Sarol, Of Manileri, s. 28. (15) Eset, Maniler, s. 268. (16) Eset, Maniler, s. lll. (17) Eset, Maniler, s: lll.

26(

Sonra, sevgili sadece güzel değil, aynı zamanda çok tatlıdır. O 36 meyvadan, ana ve babadan daha tatlıdır. O dünyalar bağışlansa yine de hiç bir şeye değişilmeyecek bir sevgilidir1s.

Burada aşık sevgilisinin fiziki güzelliği yanında, iç güzelliği de ister. O da olunca güzellik bütünleşir v.e gerçek bir mana taşır. Çünkü "Yar vafalı olursa/dertlere derman olur19". işte her derdin ilacı vefalı güzel bir yardır. Esasen sevdasına vefa göstermeyen kimse "müslümanım deme· melidir0

". Çünkü "feda eder canini/bir müslüman sözüyle21".

Görüldüğü üzere insanın ruhunda sevme ve sevilme dediğimiz temel duygular harmaniaşmış bir halde bulunmaktadır. Bunları insanın tabiatın · dan çıkarıp atmak mümkün değildir. Aşkın hedefi ne olursa olsun bu her insanın hissettigi ortak bir duygu olup vakti gelince uyanıı· ve insanı ha· rekete geçirir. O öyle itici ve yakıcı bir güce sahipti·r ki insanı ipsiz bağlayabilir. Nitekim aşık kendi .ruh halini, "Bu nasıl sevda idi/ipsiz bağ" ladı beni22" diyerek dile getiriyor. işte manller insanı deliye çeviren ipsiz bağlanmış gibi kendi kontrolü altına alan aşk, "maceranın canlı ifadesi· dir."

Burada insanın vücudu, ruhun bir organıdır. Vücudun bütün organları: davranışları, aldığı vaziyeti ruhun belirli ölçüde ifade vasıtalarıdır. Mesela, insan ruhunu ifade eden vasıtaların başında dil gelmektedir. işte maniter sevdaya tutulan · delikani ıl arın ve genç· kıziann t.utkularını türlü duygular içinde dile getirirler. Sevdalı sevdaya tutulduğu andan itibaren zengin bir kaynak gibi dolup taşmaktadır. işte bu zengin taşma hadisesinin yaşan· masıyla birlikte duygular açılmaya ve diie dökülmeye başlar. Aynı zaman· da bu derinden yakalanışın ifadesidir. Genç bir kız delikaniıyı daha gül gibi iken derinden yakmış ve yüreğindeki bu ateş cehennem ateşinden

farksız hale gelmiştir.

Maniter bu aşk ateşinin çeşitli şekillerde dışa yansımasıdır. Bunlar· dan birisi, "Beni böyle söyleten/ güzel kızın aşkıdırll", derken aslında bu yerine göre kendini şikayet, acı kede~. ayrılık olarak hissettirdiği gibi yerine göre bir istek bir talep, arayış, beklenti, sevinç[ i, gurur[ u, ·kararlı v.s. şeklinde ide hissettirebilir.

(18) Krş. _Kuduoğlu, Beşikdüzü No: .898. (19) · Eset, .Maniler, s. 312. (20) Bk. Kuduoğlu, Beşj.kdüğü, No: 480. (21) Sarol, Of Manileri, s. 50. (22) Bk. Eset, Maniler, s. 113. (23) Eset, Manller Kılavuzu, s. 276; Krş .. şen, Trabzon Manileri, s. 66.

268

Mesela, aşık vardır, sevg~lisine aşkını söylemek ister lıtanır. ••sana bir çift sözüm var/utanıyom demiye24

" der. Aşık vardır, sevgilisini ·9ö· rünce heyecanlanır, "Adam bir hoş oluyor sevdiğini görünce25", der. Bazı hallerde bu heyecan, "Kız oğlanı görünce ayak üstü can veriı-26", dedir­tecek kadar şiddetlenir.

·Aşık vardır, sevdalısını günlerce görememiştir. Ona kendini güçlü bir bağ ile bağlı hissettiğinden hasret içinde yanmaktadır. Gizli bir güç kendini sevdiğine doğru itmektedir. Öyle ki yari ile yüz yüze göz göze gelip ya­kından ona aşkını söylemek ve kavuşmak ister. Ama bunun zorlukları var­dır. Bunlar da yarin bir defacık pencereden görünüvermesi, tatlı bir .te· bessümünü esirgememesi bile aşığa yetecek ve onunla teselli bulacaktır. Onu görernernek ve ondan büsbütün ayrı kalmak daha da çekilmez hal olacaktır. Böyle olunca ruh bir türlü susturulamayacaktır. Bazen hasretlik duygusu şiddetlenince, ken~isi sevdiğinin nenesi yerinde olmak ister ve "Nenen sevdiği kadar/ben de sevsem olmaz mı27" diye sorar.

Böyle bir durumda aşık sevdiğine kul- köle olmaya hazırdır. Allah'a bile yılda bir kere kurban olurken, o sevdalısına her gün •kurban olmaya hazırdır28 • Buna rağmen aşık sevgisine cevap alamamış, cevapsız kalan ve­fasız y·arin aşkı aşığın ruhunu daraltıı-29. Onu derinden yaralar ve sevda ateşi yer bitirir, kuru kiprit çöpüne döndürür, gül benzini solduruı-3°. Ama yine de gözü gönlü sevgilisindedir. O bu arzus~nun karşısına başka istek· lerin çıkmasından korkar endişelenir. Bu.nunla birlikte hedef değişmez. Ama bunun tahakkuku oldukça zordur. Buna rağmen aşık bütün engelleri ortadan kaldırmak için kararlidır. Çünkü sevgiliyi kaybetme ona kavuşa­mama veya onun başına bir şeyin gelmesi korkusu, korkuların en büyü· ğüdür. Hele sevdalının sevdiği bir de güzelse, korku ve endişeleri daha da şiddetleniı-31• Çünkü sevgilisi sanki kendisinin bir parçası gibidir. Ha· yat ancak onunla vardır. Yaşamak ancak onunla bir mana taşır. Onun yokluğunu düşünmek mümkün . değildir. Fakat onun bu korku ve endişe-

(24) (25) (26) (27) (28)

(29)

(30)

(31)

Alaca, Samsun Folkloru, s. 73. Alaca, Samsun, s. 75. . Eset, Maniler, s. 329; Halit, Maniler. s. 73. Halit, Maniler •. s. 67 - 73. Şen, Trabzon Manileri, s. 35. "Allah aşkına söylen/Varını aşkın kolayı" Eset, Maniler, s. 97; Sadıklar,

Maçk~ Havalisi, No : 16. _ "Kurudum kibrit oldum/üfürsen yanıyorum", "Ben böyle değildilll/Sevda­lıktan eridim". "Sevdanın şiddetinden/Nazik tenim çürüdü" Bk. Eset, Maniler, s. 2, 257, 265; Alaca, Samsun Folkloru, s. 76, 79. "Yari güzel olanın; Aklına neler gelir", Alaca, Samsun Folkloru,· s. 72; Şen, Trabzon Manileri, s. 69; Eset, Maniler Kılavuzu, s. 120.

269

leri ·sevdaiıyı ürkütrriei, aksiıie aksine cesaretiendirlr. : Bi.ım.iiıia birlikte sevdalının içindeki yakıcı aşk, sevdalıyı eritip bitirmesine, gazel gibi ku­rutm.asına ve gül benzini saidurmasına rağmen, yine de ona yaşama gü~ cü ve umudu vermektedir. işte bu güç ve uınut onu hayata yeniden bağ­lamakta, hayata yeni bir hayat aşılamaktadir. Çünkü bir yandan . "Şu can te.nimcle varken .içimde sevdan sönmez" diyen aşık, bir yandan da "Ben seni unutursa~ Allah'da beni unutsun32

'' demek suretiyle sadakatını unut­masını asla istemediği ve en yüksek emniyet kaynağını ortaya koymak suretiyle göstermektedir. Şu halde huzursuzluk içinde gördüğümüz sev­dalı bunu kendisi ihmal etmemiştir. Aslında o mutluluk arayan birisi­dir. Çünkü hayatın· gayesi budıır . insan manasız ve gayesiz bir hayata sahip olmak istemez. Sevdalının hal ve hareketlerinde bunu her zaman görmek . mümkündür.

İşte o içinde böyle bir aşk beslerken, hedefe uygun olarak sevgili­sini her türlü kötülükten, beladan, acıdan, kederden, hastalıktan kısaca herşeyden sakınır, kıskanır ve korumak ister. O "Daim seni . özlerim/sa­na yan bakanların kafasını ezerim33" veya "Seni benim elimden/ancak alır yaradan34" demekle büyük cesaret ve fedakarlığı dile getirmektedi_r.

Esasen sevdalı dünyaya mutlu olmak için gelmiştir. Acı, keder çek­mek için değil, ·ancak mutluluk da yapacağı fiilieriyle kendini göstere-.cektir. Esasen o yaptığı fillerin karşılığıdır. .

Qo"' .. ..

· ·Burada delikanlı lı kla genç kızla_rın kısa bir karşı laştırması yap ı lırsa, diyebii_iriz ki her i.ki ta~afın . subjektif oluşları dikkati çekmektedir. Aslınc{a geryel kanıya · gÖre _erkek.ler c;Iaha çok objektif. tabiata sahipken, kadınlar i~e. d~hi;ı ç_ak subjekÜf tabiata sahiptirler. Ama biz gençlik dönemini ~a­h~~Ça_.~u.l;>}ektif tabi;:ıt atlında değerlendir~biliriz. Sonra, se'(dalının se~­dası derinieŞtikçe duyguların daha da zenginleştiği görülüyor. Yal n ız sev­dalıların birbirlerine yaklaşınalarında delikanlıfar daha aktif, daha atak daha hareketli görünürken genç kızfar daha pasif daha sessiz görülmek­tedir. Mani dilimizde bu oğlan "yalvaran" kız "nazfanan" rolündedir. Ni~ tekim birkaç manide "oglanlar vezir of·sa yine k ıza yalvarırl5" denilmek­tedir.

(32) Eset, Maniler, s. 369. "Ben bir güzel uğruna-/Kuruyup gazel oldum", Halit, . Map.il.er, s. 21; Krş. Giresun Yıllığı, s. 95; Şen, Trabzon Manileri, s. 17.

(33) Ha:ılt, Maniler, s. 21. (34) · -Bk~-IŞen Trabzon Mariileri, s. 78. . (35) Bk. Eset, ·Maniler, s: 332; "Bir oğlan vezir olsa/Yine- kıza ya1varır", "Şu

gavurun soyuna/Ne sğyles~m nazlanır", Krş. Eset, Maniıer, s. 311; Alaca, samsun Fblokloru, s. 74; Halit, Maniler, s. 33; Krş, Müller·- Freirifels, Die SSeeie des Alltags, s. 63,71, 78- 79, 116.

270

Manilerdeki Dini i~anca Yakiaşıin l al'

insanın ruhi yapısına bakıldığında, onun inanan bir varlık olduğu gö­rülür. inanma, ümit etme, sevme, sevilme duyguları insana hayat ve ya­şama gücü veren duygulardır insan ne olursa olsun inanmak ister ve inanır. Halk Edebiyatında halkın dindarlığını gösteren pek çok belgeler vardır. Buradan hareketle manilerde sevdalının ve onunla birlikte dile ge­len problemierin ifadefenişinde dini inancı veya halk dindarlığının kendi kriterleri içinde açıkca dışa yansıdığını görüyoruz; şu halde halk kendi dini yaşayışının tezahürlerini kendi ürünleri içinde açıkça gösteriyor. Son­ra, bunlar kendiliğinden dile dökülen tezahürlerdir. içinde sun'ilik ve zor­lama yoktur. Çünkü halk dindarlığı fertlerin kalplerinin derinliğine kök salmış ve oradan rahatça neşet etmektedir. insanın içinde bulunduğu iç ve dış şartları da ihtiva eden maniler, onun Allah ile içden gelen bağlı­

lığını ve onunla manevi temasını kendi samimiyeti içinde ortaya koymak­tad ır. · ·

Dini hayatta olduğu gibi manilerde de duyguların önemli bir rolü var­dır. Onlar içinde bunu çeşitli tezahürleri ile yakından görÔyoruz.

Manilere bakılınca sevdalı aynı zamanda daha yüce manası- ve gaye· si olan bir hayatın insanı olarak görülmektedir. O önce Allahın bir kulu-

. dur. Ona inanır o müslüman birisidir. islami bir terbiye görmüştür. O ya­rini seçerkan rastgele hareket etmez. Kendisi de rastgele birisi değildir, ~endisi Al lahın kuludur, inanan birisidir. Yari de aynen öyle olmal ıaır. O "senin gibi güzele bencileyin kul gereJ<36

", derken, sevgilisinin, aradığı sadık bir kul olduğunu söylemek ister. Buna karşılık kul kavramını daha geniş manada ele alan başka bir sevgili de "Hem sana kul olayım/Hem seni yaradana37" derken kulluğa bir ilahi, bir de insani mana vermekte­dir.

Yine aşığın sevgilisinde aradığı özellikler arasında din, iman ve müs­l~manlığın ayrı bi r değeri vardır. O bir yerde "yahudinin kızında/ne din vardır ne iman/alurum sevduğumi/kız olursa müslüman38

" derken, bir yerde de sevdalı için üç değer vardır . "Biri din, bi ri iman/bir de yarın hayalidirl9 " Sonra, aşık çevresinde .dini, imanı olan müslümanların olma­sın ı ister. Çünkü yarini almak için onlardan yardım bekler. Ona göre di-

(36) Şen, Trabzon Manileri, s. 7; Krş. Göksu, Ma.nilerimiz, s. 20; . Sadıklar, Maçka Ha valisi, s. 1 (girişte) ; Sarol, Of Manileri, s. 29, 35.

(37) Bk. Eset, Maniler, s. 61; Halit, Maniler, s. 57. (38) Şen, Trabzon Manileri, s. 85; Krş. Eset, Maniler Kılavuzu, s. 49. _(39), Eset, Maniler Kılavuzu, s. 134.

271

nı, ımanı olan, müslüman halden anlar, muhtaçlara yardım eder, darda kalanları sıkıntılarından kurtaran birisidir. Ondan kötülük ve ihanet gel­mez, onun için dertli aşık, kendisine yarini verecek veya gönderecek ora­da, "Bir müslüman yok mudur?40

" diye sorar. Hatta sevdalı, "Olsa baban müslüman/seni arkama sarar4"' diyebilecek kadar ileri gidebilmektedir. Sonra, yüzüne bakmayan sevdiğine senin "göğsünde iman yok inu?42" di­ye sorar. Arkasından ona, "imana gel imansız"(sen)"dini eğri gavursun43",

"ben seni çok severiı:n/gavur isen dine gel44" diyerek talebinde israr

.eder. Sevdiği kız baş eğmeyince onu yine kafire benzeterek "yedin canı­mı yedin/gavurun Eminesi45

" derken, bir başka aşık da bu ısrarlı yüz çe­viriş karşısında şikayetini "ne ben öldüm kurtuldum/ne sen geldin ima­na46", diye sızJanır. Burada imanlı, sadece dini hayatın bir simgesi değil, aşk hayatında da olumlu bir tavrın temsilciliğin_i yapabilen birisi olarak .görülmektedi r. Yukarıda sık S!k geçen "gavur" tabiri bir yerde istemiyen, -sevilmeyen, inatcı, yanlış yolda ısrar eden birisini temsil etmektedir. işte sevdalının sevdasına kavuşmasında imanlı insanın yapıcı bir .etkisi vardır. Bu bakımdan aş ı k, müslümanlığa samirniyetle bağlıdı r. Ona göre başka bir dinden olan kimse, müslüman olabilir ve olmalıdır da; sonra, insan bunun için gayret de göstermelidir. Ama o müslümanın kafir ol­·masını istemez. Çünkü müslümanl ık onun gözünde yüce bir dindir. Onun için. "AIIah'ım ayırmasın bizi müslümanlıktan47", diye dua eder .

.... . .

Allah inancı Tasawuru

Sevdalının içinde bulunduğu iç ve dış şartlar içinde dile gelen Allah inancı zengin duygular halinde kendiliğtnden ortaya çıkarak kendini gös­termektedir. Bilindiği gibi Allah inancı dini inancın temelini teşkil eder. Zira inanc Allah inancı ile baslar, onunla hayat bulur. Bu dinin de teme­lidir. Nit~kim maniler bunun bpyle olduğunu· ve hale dindarlığın zengin örneklerini ortaya koymuş bulunmaktadır.

(40) Eset, Manller Kılavuzu, s. 49, 320; Kuduoğlu, Beşikdüzü, No: 240, 415. (41) Eset, Maniler, s. 90. (42) Eset, Maniler ,s. 107. (4Ş) Eset, Maniler, s. 148, 168 .

. (44) Eset, Maniler, s : 107, 129, · 149, 167. (45) Saôıklar,. Makça Havalisi· Manileri, No: 235. (46) Sadı.klar, Maçka Havalisi, No: 238. (47) Sadı.klar, Maçka Havalisi, (2 nci.Kısım), s. ll; Krş. Halit, Maniler, s.· 29;

Kuduoğlu, Beşikdüzü, No: 144 - 145.

272

Büna göre klasik . ~nlamda olduğu gibi Ali ah vardır, birdir, ondan - baş­ka ilah yoktur. Allah yerin göğün, herşeyin ve her:kesin yaratıcısıdır. Son­ra, Allah insanları sevecek, sevilecek ve sevdaya tutulacak . Şekilde ya­ratmıştır. O seven ve sevilenlerinı yaratıcısıd·ır. Allah çirkin ç:lna baba.dan çok güzel bi-r yar yaratandır. Çünkü O istediğini istediği şekilde yarat­makta serbesttir. Allah bütün güzelilkierin ve güzelierin yaratıcısıdır. O sev.dalıya, özenmiş bezenmiş, gözleri kamaştıran bir yar yaratmıştır. Sev­clali bir yerde, "Bu kadar güzelliği Mevlam mi verdi sağa48" demekle hay­retini açığa vurmaktadır .

. Sonra, sevd~lıya göre Allah kendini topraktan, sevdiğini de nurdan yaratmıştır49 • Zira sevdalı sevgilisini herşeyin üstünde görür. Allah sade­ce yarin yaratıcısı değil, kendisinin de yaratıcısıdır. Allah daha nic~ ş·ey­ler yaratmıştır. Ama bunların yanında ayrılığı, gurbeti, acıyı, kederi :. aşk ateşini de yaratmıştıFI. Bundan dolayı aşığın dünyada yaratıldığı günden beri hiç yüzü gülmemiştir. O içinde bulunduğu bu halden zaman zaman şikayet ederek "gam için mi yarattın/Yaradanım sen beni?51", .diye sora­bilmektedir. Ama o burada aşk derdini içine koyanın Allah, çekenin ise kendisi olduğunun bilincindedir. Önceden sevda nedir bilmezken aniden onu sevdaya salmış, göz görmüş, gönül sevmiştir. Onun ·bunda ferdi bir

. katkısı yoktur. Ama Allah buna karşılık ona derman, sabır, ümit, sığın­ma, insaf, dayanma gücü vermiştir. Aşık bu hayat mekanizması karşısın­da "Bak Allahın işine/kirmizu güneşine/aktum ermeyi aklum/şu aünyanın işine52" diyerek hem gayretini, hem de güçsüzlüğüriü itiraf etmektedir.

Allah sadece yaratıcı değil, aynı zamanda sınırsız . bir verici .gücüne ·ve imkana sahiptir.

Başta aşkı insana veren Allahtır. O sevdiği güzelliği, güzeli hem de . bol bol vermiş, hemen beraberinde yarasını ateşini ve derdini vehniş, sonra da dermanını vermiştir. Nitekim sevdalı bunun şuurunda · olduğ.un­dan "Bu derdi Hüdam verl!liş/dermana kime gidem53

" diye sormasına rağ­men onun sığınacağı yine Allahtır. Allah bununla kalmamış, insana sev­giliyi, muradını dermanın, sabırını, sevincini vermiş, herkesin nasibini, hissesini de vermiştir. Çünkü Al lah çok kerimdir. Yürekten yananlara O

(48) .şen.!- Trabımn Manilert, s. 54; Eset, Maniler, s. 81. (49) Halit, Maniler, s. 30. (50) Krş. Alaca, Samsun Folkloru, s. 72, 73; Kuduo~lu, Beşikdüzü, No: 78, 114,

163, 193, 495 -496, 970; Eset, Maniler, s. 81, 100, 107; Şen, Trabzon s. 51. (51) Eset, Maniler, s. 46, 116, 308; Krş. Sadıklar, Maçka, No: 137. · (52) Şen, Trabzon, s. 91, 113. "Bak Allah~m işineİgüneş iner ay doğar", Kudu­

oğlu, Beşikdüğü, No: 193, 926, 970; Sarol, Of Manileri, s. 28. (53) Eset, Mariiler, .s. 193; Krs. Sadıklar, Maçka Havalisl, No: 79.

27~

·aai'nia··'kererr;· ·eaer:· Onlarin dileklerini kabuf ed~~. ~:nlata ·. izf~ - ~eri~. As­· fında · sevdairnın ' yÜreği devamlı sızlar dürur. Aşk in.sa·nı derind~n- ~uru.n­·ca, ·'kendin( ke~dinden .. alır •. götürür, onu~ içi~ . §şı.k Allah';n v~r~:Üği ~~k ·Için "o çeki lecek den; değ·iliama rJfevlani ··s·ab·ı r veriY.oı-55'~ d~me~t~. )iı;ı~~a · Ç'el<ilmez hafe gelinc·e de Ai'lah'dan · Hz: Eyüp Peygaınb~r'e. verdiği_. s~brı kendisine de vermesini istemektedir. · . ~onra _da ;'ya bc;ına se~diğ.imiiya

• -b-ana · sabıı-56" yer;· diye Allah'a dua etmektedir. Esaseri Alfah· se~daJ'ıya 'sadece sabır vermiyor,. aynı. zamanda günü gelince, . o'nu verdi~ i . dertte.n kurtarıyor. · · · · · ..

.. ·_ . iş~e 'bu -i~aı:ıçla aşık 'aşk at~şi içinde ya~m~~ına ~ağmen, Ai'l~h'tan hiç

. umidini ·kesme.z,· yuzünü cindan hiç . çevirmez ve daima O'na . sığnıır·. Çun-k.ü' o ·inanır. ki i'Bizi _ ağiatan Mevlam/bir gün olur gGI~prü~'·_.· _Zir~ -~yır~~­

:·~ı·nı bilen Allali kavusturmasinı da bilir. Aslında as ı klarıri biribirine has­.ret kalmaiarı : biribirle.rinden · ~yrı düşmeleri aşkıı:ı.-.~·le~ı~~;nesirie ~e · ·gide­: re k . daha ·da çekilmez · hal·e: gelmesine ~ebep olursa: Hele yarini kaybed e­. nin · J:ıali . aai1a· da :kötüdür. Onu ·bulmak 'için sevdalı ağaca, taş·a .s~r_ar ' :'H.ey '9ütgen ağaçlari/ni~yva vermiştunuz geçti .mi burdan .ya~um/Ban'a . ~~r"'i­. SI,JnUz59", diyerek tabiatin blle yar,inliı bulunmasında dillenme.Si,ni Ve Onla­.. ri·ı:ı . yardımıyla bi.ran ewel yarine . kaşuşmayı .. d.üşler.·. Sof'!.r'~- bı;f a_r.z~r~n · ger~ekleş~esin~ .. yardfmc'ı . olanla~a _AII~h. ~~ünc.e onl_arın k~_bi~leri11e n':'r · yağdirır. · : · ·, · · · · ... · . · · .· · . · : ··

. :. . .;.. . . . .. .. .. . :.

: Esasen sevdalı . .inanır ki sevda çeke·nıeri -;...A!Içıh· kayırır . ve . isteıdikle­rine kayusturur.. Hatta kavuşma zorluklar ve engellerle dolu . bile olsa

'·.A.ııah ist~·rse o~ların hepsini · ortadarı'"kaiciırı.r ve i~t~diğln'e:· .k~v~#u~uı:.· Böylece "Fidan boylu Ayşe'ye" kavuşmak mümkün olür . . iŞte aş'ık ·bu ümit­

. te yaşar · ve teselli b_ulur60." O yine bu ümit ve bu inanç içinde .~ar.hıe ka-. . .

vuşup ak gelinlik ü.zeı:inde sabah namazı kılmayı -düşler6~i. 'Ama: o· bu . dü-.. . . . . . . . -. şü_n · d_iı:ıi geleneğe göı:-e gerçekleşmesini . .ister· ve. 9er ki."Babam:·'seni ba-

. .

. . ~ ..

'·(54) Eset,· Maniler, s ... _4ô .. 52 ~· '53, 56, 7!, 81-82 87 •. 104, . 10rl, 120·- i21. ~93, ·2.6~. ·· · ·ao8;··goa, 330; ·Kuduoğlu, ··:Beşikdüzü; NO: 29. · ,. · · -. ·· · ~: ·· · :ı . <

'(55) Eset Maniler, s. 330; Krş. Şen, Trabzon Manileri, . s . .107. . -· .... .... . ... (56) Kuduoğlu, BeşikdüZü, No·: . 294; -::E;set; ·Maniler,: s . . 53,·· 81, 131. ;· .. ·. ·: :i·,>:­(57) Kuduoğlu, Beşikdüzü, No. 33; Sarol, Of Manileri; s. 33,: 48;:'-52, 83; Sadık-

. ·~: _ ,.· ıar,· !vf.a-çka ·.:J3;_ııva4si,-No~ 177, 210 . . . . · ·. .. · ·

.. <~8.) :Sa,dlkla·!\ .Maçka H_avalisi., No: 88; F.set, Maniler, ·s, 152; ·358; . · : ~ (59) . Sad.ıkl_ar, ~ç:ka"·Ha.valisi, 2: : Kısı.m, No: 14.·. _ . ·. . · ·. '· · ···. -· .::··

. (6Q}: _]jlset;;· Maniler, s. -46 -47, · 5Q, 59. - ·60, 64, .81, · 111, 128, 272; :303, 306_; Hallt, Maniler, ·s, -.59. · .: . ·. · .· . .. · -· · ,

(61) Şen, Trabz<;>n, · ~: .. 24, . 69; ıo6; <~uduoğlu, Beşikdüzü; .No: 132,'-a15.- __ . ::

.. "274

rb~dd~~Jbir kerecık . ist~si.;~i All~h'ın . · emriyl~-~/gelın~m ·olsun .. desuiı" iş·-· te sevdalı , bu hayalın gerçekleşmeden, Allah'tir canı.nı almasını istemez. Alacaksa bile canını yarın kollarında almasını ister-62•

Bütün bu olup bitenleri şüphesiz .Allah bilir. O'nun bilgisi sınırsızdı r. Doktor içindeki yarayı teşhis ederken, yanılabilir. Ama Allah yanılmaz, O herşeyin aslını · olduğu gibi bilir. Aşık diyor ki saklamaya gerek yok; "Benim seni sevdiğimi", " ikimizin kalbı"ni Allah bilir", · Allah sevenlerin sevi l ~iğini, ·sevdaya düşenierin · yüreklerindeki yarayı, çektikleri acı ları daima bilir63•

Bu arada sevdaya düşenl~r zaman ?:arrı~n hata!ı yanlış işler yapt ı kla­rının bilincindedir. Ama onlar Allah'ı kendilerine o kadar yakın hisseder­ler ki iki cahilin ettiğini Allah kınamaz, günah saymaz, aksine onu hoş görür. Çünkü Allah esirgeyici ve bağışlayıcıdır. Gençlikte yapılan hatala­rı bile Allah affeder. Buna karşılık O yüce Tanrı sevdaya düşüp de yarini kendine. vermeyenleri kınar, onları hoş görmez~.

Allah'a ·s ığınma, Dayanma ve Teslim Ol.ma

. . . ' . . . Allah inancı insanda sığınma ve teslim olma duygusunu uyan~ırır.

Çünkü o çaresizfiğe ve ümitsizliğe !tild iğinde; onun Allah'a olan imanı, · çar.e~izliği çar:eye, ümitşizliği ümide döryüştürmeye hazırdır. içerden gelen bu. iman .duygusu .bütün k~pıların · kapandığı bir sırada Allah'ın yine de

·bir· kapı açacağı_n ı fısı ldar. işte bu : inançla sevdalı M~vlasına sığ ı nır ve gönülden O'na te~lim olu~.~ M~sela aşıklardan birisi yarini almak ü~ere

:önce , annesin~ : yaıv·arır, ve.rmezse sonunda diz çöküp Allah'a yalvarı r, .aşıklar ·. Allah'a . boyun .. eğerler, ona yalvarırlar. Çünkü O sevdal ının her zaman ümit kapısıdır. Çaresizliğin çaresi.dir. Mecnun'un Leyla'ya olan aşkı bile pişe pişe Mevla'ya olan aşkla birleşmiş ve· sonunda gerçek tes­limlyeti ortaya çıkarmıştır. Yeter ki Allah kulunu esirgesin ve ona kerem etsin. o· Allah'tan ümidini kesmez. Allah da neticede sevdalıyı sevdiğine birbi rine kavuşan günler gibi kavuşturur65\ Nitekini sevdal ı ·AIIah'a kulla-

"(62) .. Kudı.io~iti, Beşikdüzü, No : 264. (6~) . Eset,. Ma.niler, .s .. 107, 2?1; Halit, Maniler, s .. 17; ~uduoğlu, Beşikdüzü,

No:. 63. · · . · · . . (64) Eset, Maniler, s. 57, 363, · 366, 369. "İki cahilin işini/Mevlam bile .kınamaz"

Alaca, Samsun Folkloru, s. 69; Kuduoğlu, BeŞikdüıü~ No:. 187. · (65) Eset, Maniler, s. 48, 50, 53, 75, 81 - 82.

- ' .... ~75

rını şikayet ederken ''kullar bize acımıyor/ /Kadir Mevlam s.en acı66;,, diye yalvarmakta ve -bu. yalvarışını eller uykuda iken bile sürdürdüğünü söy-lemektedir. · ·

Sevdalı hele sevgilisinin kendisine gelmesine. engel. çıkarsa, Allahın ı<endine yol göstereceğine inanır. Anası yarine izin vermezse, orada düş­man ya da tehlike olursa, aşık - yarine dört yanına bakıp "AIIah'a dayan da gel67" der. Zira 6 "eller ne derse desin/ Allah'tır benim arkam68" sözüyle Rahbine olan guvemini dile getirmektedir. .Artık arkasında Allah olurica

· aşığın bir şeyden korkmasına gerek yoktur. Çünkü onun Mevlası arkasın­dadır. O zenginin malı mülkü, yarin nazı, sitemi varsa kendisinin de yanın­da her zaman Allah'ın olduğunu kabul eder.

Şükretme Duygusu

Bunların yanında sevdalı istediğine bekled@ne ve'ia hasret çektiğine ulaşınca, bunu Allah'ın verdiğine inanır. O bu kavuşmayı veya istediğine ulaşmayı Mevlasının gerçekleştirdiğine inandığından ona memnuniyetini ve sevincini içten gelen duygularla ifade etmek ister. Özellikle kendi gü­CÜf"!Ün ve istediğinin dışında gerçekleşen bu arzusundan dolayı Allah'a

· şükreder. Çünkü Allah ona istediği yari vermiştir ·"Ben gurbannar olayım ·seni veren Rabbi'ye69

" diyerek Rabbine. şükrünü bildirir. Aşık yarine has­ret kalıp on~ gördüğünde sevinir, memnun ~lur,:-o bu ruh halini. "şükür olsun Mevla'ya/yari gördü gözlerim70

;, sözleriyle ifade eder. Bunun dışın­·da Allah yarini güzel yaratmış71, yari kendisine yaklaşmış, istediklerini ver­miş, ' sonunda da sevgilisine kavuşmuştur. Bütün bunlar Allah'a birer şük­

·retrrie· vesiı'esidir. Ası k bunları veren Allah'ına şükreder72• işte bu . ve buna benzer talep ve arz~ların ya da ihtiyaçların tatinin edilmesiyle şükretme duygusu kendisini açığa vurur.

(66) Eset, Maiıiler, s. 83. (67) Eset, Maniler, s. 160, 167. (68) Eset, Maniler, s. 174. (69) H3:lit, Maniler, s. 68. (70) . Eset, Maniler, s, 196; Şen, Trabzon Manilerl, s. 103; Hailt, Manller, s. 59. ­(71) "Ş~ür olsun Mevlaya;Yari güzel yaratmış", Eset, Maniler, s. 344 . .

·(72)' Eset, Maiiller, s. 331;" Krş. Sadıklar, Maçka Havalisi,· No: 79; · Kuduoğlti, Beşikdüzü, s. 790; Sarol, Of Manileri, s. 14; Şen, Trabzon Manilerı;·s. 103; Krş: Heiler, Das. Gebet, s. 95. ·

276 : .

Manilerde Öteki Inançlar Peygamber inanet

Manilerde Allah· inancı yanında peygamberlere, kitaplara, ahiret günü­ne ve kadere iman gibi islamın öteki temel inançlar.ıyla karşılaşıyoruz. Bu­na göre Hz. Muhammed bütün insanların en yücesidir. O yardım edenlerin dertiere dermaıi olanların en büyüğüdür. Buna inarian sevdalı ondan has­ret çekenleri sevdiklerine kavuşturmasını ister. s~.nra s~vgiliye kavuşma çeşitli zorluklarla karşılaşırsa aşık Allah'dan kendisine Hz. EyyÔp sabrı ver-mesini diler73• ·

Ahiret inanet

Manilerde az da olsa ahiret inancına rasİıyoruz. Buna göre ölrrıekle insanın hayatı sona ermeriıekte, aksine yeni bir hayat başlamaktadır. Ora­da zalim ve -mazlumlar birbirinden ayrılarak Cennet ve Cehennem kurula­caktır. Bu dünyada yari ile görüşemeyenler onunla konuşamayanlar, yari­ne kavuşamayanlar, sevdiklerinden dolayı dünyada rahat yüzü görmeyen• ler, ahirette sevdikleri ile görüşecekler, konuşacaklar ve onlara · kavuşa•

caklard:r. _ işte bu inanç ve bu ümitle çekilmez olan sevda çekilir ve böy­ce hayatı taşınabilir hale getirmekte ve onu birazcık olsun rahatlatabil­mektedir.

Buna karşılık sevd.alr sevdiğinin kendisine bu dünyada çok acı çektir­diğini söyleyerek, ahirette onun da bu yaptıklarından dolayı acı çekme­sini ummaktadır74• Hatta yarine kavuşma arzusuna karşı çıkanlara, yari ile arasın.ı bozanlara "cennet yüzü görmesin/aramızı bozanlar75

", diyerek beddua eder. Bu, kendisini aldatanlar için de aynen geçerlidir. Bununla birlikte yarinden memnun olan sevdalı ise yarinin ölmemesini, dert gör­memesin i, şayet ölürse durağının Cennet olmasını ve Cehennemden· uzak kalmasını diler76•

· · Şu halde bu · dünyada arzuları gerçekleşmeyen· sevdalılar Orriitlerini kaybedince hiç olmas.sa bunların ahirette gerçekleşmesini istemektedirler. Kalbinde böyle ümit ve arzular taşıyan sevdalının içinde aynı zamanda ahiretin olması gerektiği duygusu da birlikte ~endi~ini hissettirmektedir.

(73)

(74)

(75) (76)

Kuduoğlu, Beşikdüzü Manileri, No: 248; Alaca, Samsun Foİkloru, s. 72; Eset, Maniler, s. 46, 71, iıı, 131. · · . . · Eset, Maniler, ·s. 103, ıi3: ·Alaca, Samsuiı Foıkioriı, s. 74 ; Kuduoğlu, Be­şi.kdüzü, oN: 449, 463, 909. Kuduoğlu·. BeŞikdüzü, · No: · 31, 653. Kuduo~ıu, BeşikduZü, No: 39, 'iss.

Ölümün inançla ilişkisi

Manilerde görülen ölüm olayını dini inançdan soyutlamak mümkün de­~ildir. Esasen . ölüm in~an hayatında bir vakıad ı r. insan or:ıdan kurtulmaz; 9 eninde sonunda b_u dünyadan ayrılacaktı r. Bu dünya içindeki bir ayrı lık

değil, dünya içinden d ışına, yani ·ahirete· açılan bi~ ayrılıktı r. zr~a ölüm Allah'ın · bir emridir. Vakti gel ince ruhunu · Allahına teslim edecektir. Fakat bu öyle kolay bir olay · değ!fdi. r. Aşık sevdalısına ne yaparsan yap uel~­cesun/ezrail baş uc_una kız nasıl can verecesun77

" diye sorar. Ama sev. dalı kendisiniri ayrı l ığına dayanamıyacağı duygusuna kapıl~ncada : . "serıi alan ezrail/ beni de gelsin alsın78", diyebilmektedir. Başka bir sevdalı da yarini kendinden çok sevmiş olacak ki Ezrail kapıya gelince "Kurban· ol­duğum Allah/beni al eşimi alma79

:' diye yalvarmakta, bir-başkas ı ise ölü­me çaresiz rıza göstermesine rağmen, ayrılığa dayanamayacağ ı n ı dile ge­tirmektedir. Sonra, aşk yaras ı ndan ölenler ·veya sevda ateşinden k~rban planl~r. sıradan ölü sayılmazlar. Onlar aşkın şehidi sayı lırlaı-W. ·

Bununla birlikte yarine kavuşamadan günün birinde ölüm gelir çatarsa. o zaman sevdalı ö_lümünüıı mübarelç ·bir ölüm olmasını , sevgilisi~iri de kendisinden. başkasını sevmem~sini ister1

• Bunun yanında dünyada kalan: lardan önce, yar yolunda ölenlerin namazını k ı lmalarını. umar ; arkasından "M ezarumdan geçerken/~i.r Fatiha ok_unsun/ hep peraber söyJeyin/ Allah rahmet eylesun82

' ' demeyi de unutmtiyor.

Kader, Alın Ya2ısı ve Kısmet ile. ilgili inanclar . . ~ ~ .

Manilerde. kader, alın yazısı, kısmet ve nasip gibi kavramiara zam~n zaman rastlıyoruz. Bu kavramlarla. anlatılm~k istenen if'!anca göre, insanın dünyaya da~a gelmeden .hayatın akıŞı ve yapacağı fiiller AIJah tarafın~~n ~elirlenmiş· önceden ölçülüp biçi.lmiş ve buna bağlı ol~ra.k hayatın akışı ve fiilieri takdir edilmiŞ ancak bunların . bilgisi insana ·. v~rilmemiştir~ Neticede insan ı n kaderiyle ilgili hükümler levh-i mahfOzda yazılmış ve ·in­sanlara taksim edi lm iştir . Dünyada karşıs ına çıkan veya. hisses ine düşen herşeyi yaşadığı · ve işlediği bütün fiiller onun .nasibi veya kısmeti ·olmuş"

tur.

(77) (78) (79)

(80) (81) (82)

218

. . Sarol, Of Ma:nileri, s. 28, 83.

.Sarol. Of. Manileri, s. 58; Krş. -Eset, Ma.niler, s. 228. · ··· ·· · · ~ - - · - -· "Ölilin Aiıaıi~ıri ~m.ri/ Aynlık olmasaydı". . Eset, Maniier, · s. · 52,. 101. 257. "Öltiİn Allah!m . emri/ .Ayrılık. ondan beter", Eset, Maİıiler, s. 32.' 157, 280. "Sevdaıiktan . ölenii Cennete yönderirler", Kuçluoğl:u, Beşi.kdüğÜ, No: 1049. sacıi.klar, Maçka Ha valisi, No: 63: Kuduo~iu, .. Beşikdüğ~: No: . 972: ·. Eset, Maniler , s. ·ıoo; Bk. Sadıklar; ·Maçka Havaıisi, .:No i- 1'75, ·. .. · · . . . . .... '... . ... . . . . . .

Sevdalı buna gönOiden inanır. Kader veya alın ya_zışı. - d~ı:ıen -_şşy bizim yazım ız gibi harfi i heceli değildir. O bununla ilgili inaiıcın i ;;AIIaht,ıin ·yaz-di bana/hecesiz yazi ları83" ifadesiyle di le getiriyor. ·· ·· ·

··::. : ·s~vdid ı 'aşık ölcluğu '''s·evgi İisini Allah' ın '. 'kendisine hasip efmesini. i~­tef. Aiıui:; Al _lah'ın · ta_kdirinderi ·hE;müz ~ab~rs_izd.ir ve :merakla - "Allah nasrp" eaer: :mi/son~ıida ·fidar!' bdylu. · Ayşeyi?84" diye sorar. Aş ık . o kadar 'inan:: miŞtir :ki·, eger)\llay yazdı ve kis'ı'net :' etti ise' bunu. kims·e bÖzarriaz. Şayet Allah riasip·: e~med)yse,' yarine _'kavuşmak _· mümkün değildir~ O bu inançla "AII.ah:·kısrtıerl1derse/:Otururuz: diz dize85':'. demektedir: Yifıe · aşık bu inanç·· la ·sevgi l isiiıin ' ıiaz ı · ile i nadın'a rağmen, kendisinden-emin·· bir sekilde ·"Ben ariftna: y~z,ildi~/iste=r -ai ·ister alriıa86", · derken bir · baskasi da ;,Gökte Rab-· ~ri'ı ,-~ Çattiğfnı/yerde . kim.se. ayıram az&:'-'-. . Çü nka "H~k ··böyİe . emretmiş";:. "y~zılan ge.lrı:. ~iaşa~" diyerek _' sevdiğinin · kade·re · rıza göslermesini ·talep ecl~_r :;: :ı<eiıdisr: bÇ>yle ,_.l:i!r inanç la ' başına· gelenin; Allahtan geldiğine. inan ır ;: bun.a''nza ve ~e.sliinrYet gÖsterir. Nit~kim. böy.le· bir durumla karŞilaşan bir a$ik :·su başurrn~n · y'azısı/boyie yazdi :varadaıi" di yere ı< onu · sakin bir şe­kil ete : k!'lbr,ıl!eıimektedir. ' Bir b~şkas ı _ aynı tavr ı takınarak · "Bana ·layik de­ğildin~Aiiah arı:ıımcı ya?dı" . der~en; yine ·başka : bir _ aşık . "lanımazdıın··bn-· rriezôim/Mevlam aniıma yazdı'", diyerek nza gösterirke'n, ·bir baŞka · sev-. dal.ı Allah'ın · kendisine güzei ·bir yar vermediği nden-·yakını ~, · Hatta - bi r ·yer~· d·~ ·"tyı_e~lam ~ize mi yazmıŞ bu çirk.in yazrlari9()'l diye kaderini Allah'a-- şi-· ı<'ayet ·ed:e·r-. Buna karŞılık başka · bir sevdafı idealindeki · yar i'ne ·kavuşabi'l~ mesi 'için !' Allali beni nasip etmesin/ bir karıŞ :bacaklıya91"- diye dua ede·r-· ken, bunun yarıında kendisine güzel bir kız nasip ~trı:ıes.in i _ istı;ır .. ~ Sevdalı gG·z~l -bir ı<~i da Allah'tan "o~uzu tüfekli " -bir ·ya.r ·nasip __ etmesin( bekie,-92 . . .. .. . . . . - .. . . . .. . . ' . ~ '

~--. . · .. . '. ' ': . . ' . . . . . ... . .. , -; .. :

. . . .. . . .. . .. •. . :· ; ~ \ . (8~) §en,_ Traq_?on Marıj,leeri, s. 5,7. (8'4)' Eset Maniler; s. 50. (85) Eset: ·Manller, s. 56, 'ı24. ~ · (86) .. ~ ESet:, Maililer, s: · J.2; 52. .. !. ;.

. • .....

(87) Bu aynen şöyledir "Gökte rabbim çattığm/Yerde kimler ayıra" Buna· ben­zer bir başka ifa~e ise "Gökte nikah kıyıldı/Yerg~ . kiml.~~--anra'_' _;E~~.

-.:ı:·· Maıiiler, · s. 34:· · ·:,' -·-r : . . -- -· ,.. .. : ::··,·

(88) Eset, Maniler, s. 37; Krş. Şen, Trabzon Manileri, s. 116. :-(89) Halit, ManUer, s. 77; Krş. Kuduoğlu, Beşikdüzü; No: · 9~6; :.SaroJ, .Of Ma·ı-:

·. ·. :- . ::nneri,. ·s. · 4.7, . ~.'Kısmet:: verici: Tann/Bizi:mkt..beter·. oldu:~. "' Eset;: .1\faniler; . s. 109, 351. .'. ·.·.• :: (90) Halit, Maniler, s. 33. . · :· : : ... _: -.. ·: - .- : ... ·· , :: . _ .. (9J)~ .Eset, Maniler, s. 35. .· .. .... ··-: ·. · . ... · . . .· ~. . , · .. ,:-· <:92>~ -::ı<Js~i-. _M:anÜ~r. --- s~ ş5 ( 74: . ··· ~ ;.·.·-........ :._ ·· .·:_-.. -- .... ·. ·._ ' .. ~- -.:.. .- .. ,= .

:- -~ . ·. . ' : ·:·.:. .'-. ~ ·. ... . : . :. : i""'·.· ..

279 -· .---~- · •.

. . . Günlük Dini Hayat

· ıba.detler

. · ·Maniler içinde günllik dini hayatla ilgili başta namaz, oruç, kurban bayramı gibi · bir çok ibadetlerle k~rşılaşıyoruz. · Bunlar dini yaşayışın ve halkın . dini · hayatınır:ı birer tezahürü_dür. Bura~a da ibadetleri n sevda ve sevdalı ile yakından ilgili olduğunu söylememiz gerekir. Sevdalı sevişme­yi · bile ·dini k-urallar içinde değerlendirmekte. ,onu hayatın bir parçası şek­linde görmektedir. Böylece o~a göre sarılıp yatmak bile hem farz hem ~ünnettir. Aşık "Beş vakit namaz kılsam/Önce sensin duada" derken bile aşkın kendisini ne derece etkilediğini göstermektedir. Bununla birlikte aşı­ğa göre dindariJk, sadece namaz kılıp oruç tutmakla olmaz. insan nam.az kılma lı, · oruÇ tutmalı am?~ aşıkların dertleriyle de ilgilenmeli onların dert­leriyi e· ilgilenmeyen ana babalar ibadetleri boşuna sayılır "E kız ananlan baban/çok namaz kilaylar/zahmet çekmesun onlar/hiç kabul olmaylar"3

".

Sonra, kendisi de kızın sevdasına düşünce, hayatın akışı değişmiş ve ne­ticede beş vakit namazı unutacak hale gelmiştir. Bir başkası da inanç aşkta_n daha ağır basmış olacak ki neticede "Şu kadın milleti için beş va­kit namaz unutulur mus-ı" diye aşk yüzünden kendini bırakıverene tepki gösterir. Başka_ bir sevdalı aşk ateşinde yanarken, namaz kılar. Fakat na­maza _kenqini veremediği için "O da qHak'ka yaramaz95

" diye bu ~alinden ya~ınmaktadır. Buna· rağmen başka .bir · sevgili d~ sevgilisini görebilmek ve ·anun boyunu seyredebilmek için çayırda na;;a~ --kılmasını arzu eder.

Manilerde Namaza olduğu kad~r- oruca da değer verilmekte, .. ancak bfraz önceki şikayetler· burada da görülm-ektedir. Sevdalının yemi durumu dini hayatını etkilemiştir. Aşık, kızın sevdasına tutulunca hayatın akışı iyice karışmış ve kızın yüzünden ramazan orucunu tutamamış veya unut­muştur. "Çıktım dağın başına/salıverdum ezani/Bu sene merağumdan/tu­tamadım ramazani96

"; sonra aşık, kendi isteklerini kabul etmeyen fakat oru­cunu tutan sevgilisine tuttuğu orucun kabul olmayacağım söyler97

• Orucu tutanlar da yarine "hem öpsem hem ısırsam/orucun gidermı ola" diye

(93) Şen, Trabzon Manileri, s. 42; Eset, Maniler, s. 42; KrŞ. Kuduoğlu, Beşik­düzü, No: 808.

(94) .Eset, M-aniler, s. 350. (95) "ÇaY.U'da kıldı mnamaz/0 da Hakk'a · yaramaz", Alaca, .Samsun Folkloru

; s. ~?,9. (96) Bk, Şen, Trabzon Manileri, s. 34.

(97) Bk. Saclıklar, Maçka Havalisi, No: 72. Buradaki -ve arkasından gelen ma­nilerin (No: 72- 73) hazırlık kısımlarında "çİktı hoca · minbere/minberde okur ezan", '-'Çıktı hoca mi.ııbere/sela okuyi sela" denilmektedir. Ancak orada ezan veya "sela" değil, sadece hutbe okunur.

sorarken, bir başkası ·oruçlu olup da akşama doğru sabırsızlanınca sevdi­ğinin yanağını ısırarak iftar açmayı düşünmekte, bir başkas ı da sevgilisi­nin oruç tuttuğunu ve bütün ramazan boyunca tutulan orucun sonunda ya­tini en azından fizyolojik bakımdan olumlu yönde etkilediğini söyler. ?ira ramazanın sonunda sevgi lisi daha ölçülü bir hale gelmiştir98 •

· Sevgilisine hasret kalan aşık bayramı bir fırsat bilerek görünmesini, kurbansız bayram olmadığını, bayramda herkesin koç kurban ettiği halde yarine Ise kendi canının kurban olduğunu, hatta· yılda bir kere kurban ol­duğu halde kendisinin yarine hergün kurban olmak istediğini söyleyerek99

fedakarlık ve samirniyet gösterisinde bulunmaktadır. Şu halde ibadetlerin insanın ya da insanlığın Allah, din ve iman ile olan bağını , bağlı l ığını, güveni ve teslimiyetini taze bir şekilde devam ettiren canlı bir iletişim vasıtaları olduğunu manilerdan de öğrenmiş bulunuyoruz.

Adak Adama

Yukarıd~ da dediğimiz gibi aşık için önemli olan sevgilisine kavuş­maktır. Bunu gerçekleştirmek için, o her çareye baş vurur. Bunlardan bi­risi de adak adama veya vaadde bulunma usOiüdür. Bun göre sevdalının birisi yar gelince üç gün oruç tutacağım, birisi yar gelip buradan geçer­se Hak yoluna üç kurban edeceğini birisi yarin eli eline değerse üç gün oruç tutacağım, birisi yarine kavuşursa kara koç kurban edeceğini, cami­de mevlit okutacağını, fakiriere sadaka dağıtaeağın ı birisi, sevgilisi onun olursa çifte kurban keseceğini adamaktadır100• Böylece aşık Allah'a ve ya­rine olan samirniyetini ve her türlü fedakarlığı gösterrneğe gayret etmek­tedir. i

Dua- Beddua

Manilerdeki dua ve beddualara gelince, bilindiği üzere Allah ile kul arasındaki bağlılığı en çok ifade eden tezahürlerden birisi de duadır. O belli bir ihtiyacın ifadesidir. Sevdalı sıkıştığında veya çaresiz kaldığ ında

(93) Sarol, Of Manileri, s. 53; Şen, Trabzon Manileri, s. 34, 43, 116; Halit, · Maniler. s. 78; Eset, Manller ,s. 216.

(99) Halit, Maniler, s. 21, 67; Eset, Ma.niler, s. 55; Şen, Trabzon Manileri, s. 72: ~ Krş. Göksu, Manilerimiz, s. 20; . Kuduoğlu •. BeŞI.kdüğü, No: 406, 842; Sadıklar, Maçka, No: 237.

(100) Eset, Maniler, s. 44, 54, 60, 252, 316; Kuduoğlu, Beşikdüzü, No: 333; Ala­ca, Samsun Folkloru, s. 72; Sarol, Of Manileri, s. 43.

281

üq:ıit;S.iz :.olmak : istemediği ~, için:· en -;son :ümit ·kaynağı olarak -AIIali'a yönelir·.:· QQnkp.dlahi :kuqretin .kaderi_tıe kesinlikleo: mÇiessir:'oldı:ığuna An:anan: insa·Q! Aflan'.ı;ı sı_ğ ı nıı- ve beklediğini ondan bekler. ·Ona · göre-·Allah bütün dertlere. . . ., . .

i_stedi.ği.::anda : y~tişerek · deva olabilir .. : Herşeyi' başla:tıp ;'~jtirme.k yalnız; öna: mahsustur. işte · herşeyin . Allah'a . b.ağ]f. olduğu .ve.·onda· ;., biteceği:-:Jnancı. ş~ur dışıpdan ve. k~ndiliği~den gelen bir sesle insa.nı Allah'ç yörieltrnek­tef';ve: Ö;hu . imdada Ça'ğ'ı~lp_ onda~. m~det 'umiııakt~~ı~: ' ·: : . : .' ···, " ,•. ' . ~.: ');: ·· .. :. . . ·-:-:: .. .. .·: ~· : ~:· :· . ' : . . ·: : .. . · ; · .. .. ~ :· ·: ::· ... .. : ~ . ::.' ::· ... ~ . . ·,.-:·

.. : .. ~ ··ManJier:deki duaları- dua ve beddua olmak üzere ikh grıipta'topJuyoruz. Di.ıalan· -da :.:bedef:lerine göre çeşitli gruplara ayirmamız .:,mümkündür. Bun; ıa·rın:; başında . kavuşma, . . sabır veya ' dayanma ·güçü, -korunma, kur.tlilrna;;·af­diJe:ı):ı'e . . gibi türlü,· isteklerinin · karşılanması gelmektedir.·· _.. ,. · · . :.:ı::·;;

.---~: '.: · Sevd~l·ı duaiannda · tıerşeyd~n ·ö-~cŞ · Aliaıl'ı'h k~n'Cııni. ·y§rLıie kav·J~tJ~2 . · . . . . . , .. . . ·. . . . . . . . . .. t. . ..... . .

masını di ler. Düşman· onu yarinden · ayırsa bile "Allah kavuşturur bizi" ··di-yen aşığa göre Allah, yarine kavuşmasında en son çaredir. Onun yarine kavuşmak için gücü yetmez; çaresiz kalınca, "Mevlam gelsin hakkın~an", der. Allah herkesin muradını verdiği gibi kendi muradını 'd'a: v'erir: 'Sevdalı bu inançla kendisiyle birlikte Allah'tan sevenleri, . sevda çekenleri birbi­ri~ı:fkavuşıil~dan canını arma·masııiı. herkes. 9ibi den9i:H~n9.1ne : ve_hı~~.sini!. ğ'U~l{~he "Me.lif' ·iiı~hsuh· .. : gez~nlerYn,· hash=~tiii< ·çeke·rı·ı~i-i·n: · : l'ille.Ciıu~· · g_i~-i ü-ıa-~ı·aiıiı · oileJ<ıerin1 k~buı etfn~sini, . va ri nı ke-ridine ak ı ı ŞaşrıJı:ıöan _gch1deW m~sihi' . s ayet ' ~ari ri i . kendine kavuştü'r'iiı~}"acaksa , .·: caıi'ı'n i'· :.alrri'kŞın·ı' .: ·~:rtı'!< ~ay~~·a'm~ay~ba'Mnı., ' Allah'ın kimseye böyle · acf\.re .- ayr'rlı~laf :ver~errı'esiM ~~I~P:-: ~:de~~~~ ::_:>, ~: :--: .· · · .: : · '. · · • · .. ,,.. ·.·;,·.--_ .. :._-·: :.~:; :· ... :,·· .. ··.:;·: -~; - .Sabra: gelil}ce;. sevda· aŞığa çekilmez bir .ôert 'gibidir: :: Oriun:· huzurur:ıu: a.lır götür.üı:. f.Ş.ı~ _. bunu iyi bildiği . ·için, . aşk ·ateşine: düşenlere sevaa -yü~ zd_ndeı:ı .deli gibi . olanlara, ayrılık çekenlere, yarinden ayrı ·kalanlara ondan haber alamayanlara, yarine kavuşamayanlara, yari insafsız olanlara dayan­ma gücü vermesi için Allah'a dua eder102• Manilerdeki korunma ihtiyacını dil.e getiren dualara gelince, burada da aşık Allah'tan ker::ıdi.s1ni ve: ·sevda­lık çekenleri kayırmasını, onları dünyada bu bitmez sevda çilesinden ve kıriıseyi .kötü hal-de bırakm·amasını, dc;ırda kalanların -imdadına ·.yetişmesini,

. . · .. ~ ... :. . ·. . . . . .. :· :: .. . . :ı: .: . ·.,_· :

' -

ÜQl) . · Krş. ;KuQ.uoğlu, Beşikdüzü, No :. 546, 752, 1057; Şe_n, . Tr~b.zoJ:! 1'4anHeri', -~:· _, __ ;;.-: ıöfi r, ·· E~et ·· ·Maniie'{ -~ -· 32 -3'4··.·:46 59 - 60 ·:M. si .., aif' ·93 :·ioı·::. i'ii ıis

• ., , , J ·'~ . ' • ' .· ... •• ' ·~ . ·~ . • -~ .. . ' ••• J "' • ':, : .. ' '

. ' · 121i·' l28, l35._ 243, .265., 268, 328 ; -_Giresu:ı:cYıllığı:·--<s. 95; ' Halit.' · .:JI.1~niler, .: . :::·-: -g_:.-;15 • ... :,;--: ·:·:.; < ' • , ___ ,· ... .. . . ·:. · ': . ' .. · ... .. >ı:>!. '. : .. •

dô2) ':Sk:. -Ş~n.·· fi:~'bıon.'· s. · 2s; ·io7; Es~t. Mai:üi~~. : s·:·' ·s·&. sı; · p~teiıi.: E~Jerinin

.

.• _P_,· __ n_. ü, ___ s,, ~.12. '\ · -~:' -::; ;:.··.: ,,-".: .. :,··' . . . : :.~-. : •. . . :: :- : . .... • ~ . ... ... • .~ • ·:· ~~:. :· .. :·:· .:: .. oj,n~: . . .

. ".: ... .. ::: ::/: - ..

. ·.. . ... :~:-~:.: ·;.;~:;' . :-:":.

282 .• ·• t.

y~rine..- uzun ·ömür yeri:nesini, .ona · kaiJUŞmadan: canım - alm.amasını, .. alacak~ şa .biie: yarin ' kuca§ında . can'ı n ı ' .. alıiı'ası~ı ve . ~ihayet ' dü~yada.~evdalı:ict.an öieni ah.ire:J:te , kayırmas,ı~ı · ·ı~ter1o.ı. Çünkü Al·lah· · bu'n.ia.rı · yeri~~ · g~tire~,~·k

.. . ..... . . . . . ... . . . . . " .. , :. • ' . :' .. :• .. ; g_üçted~~; . .· . · · 4

• ·.:; .'·".

· . Bunun yanında sevdalı çe~itli _ istenmeyen durumla~ ~çi_ride :buiuıidü~ ğunda . onla.ra bir hal ·: çaresi arar. Çaresiz' kalınca ."s'ônlında Yine· Allah1a Yönelir ' ve ona dua eder. Allah'ı'n kendini düŞtüğü dertlerden kurtimn~si:. nı ister1o.;.: Bu istekte·. kötÜden · uzaklaşm.a, içinde bulunduğu çıkma~dari kurtulma arzusu vardır: 'su ayni zamanda-· iyiye yaklaşmak demektir-;: .. : ~:;· :

· Kurtulma · isteği · yaninda dualarda daha bir çok isteklere - ra'stl·ıyoruz. Yarinden. ayrıl ıp . askere gidenin . teskere . alması, askerliğe· . da'yaiirnasi·:, tezelden· yariile dönmesi için dualar ·da Allali'ın kendine yardıtTı ,etmesi; kendisiyle. birlikte 'herkesin . muradını ' . .vermesi,' eniara merhamet :etmesl; güÇsüz . kald'ığında kendine . güç . vermesi ve.· 'günahlarını affetmesl istertrf.< Çünl<u Allah istekleri en ·iyi şekilde karşılayan . ve 'dilekleri ·-'kabul· eden~ dir: Bu. inan<ila . aşık ' "el kaldır dua eyle/Hak inuradını veriyor10;" .:; diyebit~ mektedir: ' · . . : . . . . . . . . ~ . :: ·····;:-:.·.:

Şu .halde burada . dua sevdalının gürılük hayatı ri ın akışı içirici~ - her h~·J; gi. bir. se.bepdel} dolayı bir . n~vi Allah'ı çağırışıdır. Ben, sen diyaloğy, iç'iH~ ~e ,Allah: il~ yapılan konuşınadır. insan ruhunun O'na aÇılma.~ı ve 'ul,~şm:a; sı . Için ktJIIandı:ğı bir. iletiş!IJ'l vasıtasıdır. .: Esaseıi irisan · be~l~~tile.r, .!Çin(!~ çaresizliğin i, güçsÖzlüğünü ve yetersizliği ni' kavrayırica, ka.rş}~ıncı'. çı~aıi . en~ g~ller,i ortadan · kcıldıracağıiıa inandığı ye onda burlun : gafantisil'!i .. göı:d~~Q Allah'a. ümitle yöneltmek!:~ ve ar~ularının hedefine .göre . 'yerin_e 9.~!i:rilrii!3~ ·Sifli, Qndan b.ekleme.ktedir. .. Çünk.ü iht!yaç ve. istek: ~uyguları,. ümicnf:uyaf}~ dırdığı itici bir . duygu .,ile bir.likte ,insariı t~tmin oima~ı.'için: . iyic.(~~fr:~~ yın ca .. çaresiz kaları irisan bu. durumda il_ahl. kuqrete .sığınm~.~ta ve .' on~~n med~t ummaktan başka 'çare .görmem~kt~<:Jir106 .' . . . .. • . • .• . ,:_:

Buradan' hareketle 'diyebiliriz ki duaların · temelini talep ve arzular oluşturmaktadır: Bunlarla birlikte Şükür, · bağlilık ·ve · rıza gibi duygular7,tat­min edilmek üzere kendiliğinden· · gelen bir .-. itilişle ilisanı .:onlara· doğrı,ı

.. · .... (103) . Bk. · J{alit,- .Maniler'.- s . . 9; · Kuduoğlu. ·B~şikdüzÜ, N. o: . 559; . .Şen, Trabzon,

s. 55, ·n. 92; Eset, ManJler,.s. 47, _49.- 50, .70, 73, .Bl, 306; sai(?ı; · Of _M~~ . . .... . .. .. . ...: . ..

nileri, s. 28, 91: ' (104) Eset, Maniler, s. 308; :;Kuduoğlu, Beşikdüzü, No: 521; Halit. lVIaniler, s: 20. (105) Eset, Maniler, s. 330; Krş. Kuduoğlu, Beşikdüzü, ~No: .. 192; · Şen, 'Trabzon;

:s ... 101, 106, 107; Eset: Maniler, s. -·: 56, 75. 95, 107,: ı59>26ıi;: Hailf: :M:ai:ıi.:. · ·· ''"i er, · s.~ ·:2(' · · · · · · .... , · · · · · .. ·· ·.. · ·. .. ... · -:.:·.·:

OÖ6j ·: K.rŞ: Heiıer.' bas·:Bel:ıet:s·. 6o. 64 " 65, · i3i, ·147; Bolley; G~oets besHmmung s. 1.4. · 24, 311-32, ·64, 72 ·vd. 147. > : · : · · ' .. ·· ... ~ · ,·., -. : ··;,,:. L::ı

sevk eder. Bu da ulaşma, kavuşma, korunma," kurtulma, sabır: hayatı is­tediği gibi sürdürme gibi haller içinde görülmektedir. Öyle ise duada diİe gelenler kalpte hissedilenlerdir. Zira kalp hissedilen ihtiyaçlar ve · ish:iİder­le dolmuştur. Boşalmak için kalbini bütün haliyle birlikte Allah'a açar; çaresizfiğini ve güçsüzlüğünü itiraf ederek O'nun kendini dinlemesini ve

• yardım etmesini ister. Bununla o sanki kendi şahsi isteğini Allah'ın ira­desi haline çevirmeğe çalışır. Böylece duada kendisinin iyiye yaklaşması ve kötüden uzaklaşması esas alınmışken, bedduada ise tenini ·ve zarar verme duygu,sunu tatmin etme isteği söz konusudur.

~edduaya gelince, manilerde kötü arzu ve dilekierin tahakkuku için de dua edilir. Biz bu şekildeki dualara beddua adını veriyoruz. Kızgınlığı­nı, öfkesini ,öç alma, kötülük etme duygusunu tatmin etmek için kendi ye­rine Allah'ın zarar vermesi talep edilir. Burada da bu tür duygular genel­de aşk konusuyla yakından ilgili Ç>lduğunu söylemeliyiz. Sevgilisi kendine verilmeyen aşık yarini vermeyeniere beddua eder. Beddua edilen kişiler arasında ana, baba ve ni nelerin adları açıkça geçmektedir. Yarini ·kendine vermeyenin sık sık belasını Allah'tan bulması istenir. Birincisi, "E kız ananlan baban/ çeksin günahımızı107" , derken, birjsi de sevdiğini. elinden alan Allah'ın o kimsenin muradını yerine getirmemesini, bir başkası da "din iman görmemesini" ister. Bu arada, "Beni senden ayıranjean verip kur­tulmasın", "Beni yardan ayıran/sürünsün .kapı kapı" diyen aşık genç yaşta kendisini aşk ateşi içinde bırakan ve buna sıc::ak. bir karşılık vermeyen sevgilisine "yaktın beni gül iken/mevlam da seni yaksm/üç günlük gelin i~en", "Seni dinsiz imansız/kemiklerin sızlaya" diyebilmektedir. Sevgilisi­ni nwmal yollardan ele geçiremeyen aşık, onu kaçırma isteği reddedilin­ce, "yüzün hiç g_ülmesun/ Allah belanı versin" derken, bir başkası da ;~Benden başka yar seversen/ kalkmaz yataklara yat" "yüzün hiç gülme­sun", "yar üstüne yar seveni/ ecelsiz öldür Allah" diye beddua birisi ~e etmektedir. Yine beddualar arasında "eğer bana gelmezsen/yerin mezar­lık olsun" "benim alamadığım yari/alsın kara topraklar", "Cehenneme

~ gidesin", "Mevlam koysun Cehenneme", "Cennet yüzü görmesin/Ararnizi bozanlar" gibi beddualara rastlanmaktadır.

Görüldüğü üzere manilerdeki beddualar yukarıdaki kötülük etme veya cezalandırma isteğinin bu dünyada ve bu ~ünyadan uzaklaşmak şeklinde ya da ahirette gerçekleşmesi beklenmektedir.

_(107) Kuduoğlu, BeşikdüzU, No: 80, 180, 567, 710, 720, 731, 788, 968, 1038; Halit, Maniler, s. 41, 45, 66- 67, 78; Şen, Trabzon, s. 17, 60; Sarol, Of Manile­ri. s. 27, 41, 50, 83; Eset, Maniler, ·s. 32, 40, 56- 57, 81, 93- 94, 252; Sa­dıklar, Maçka Havallsi, No: 83.

öin görevlilerine .ve ibadet yerlerine gelince, burada daha çok hoca, imam söz konusu edilir .Bunlar da daha çok manilerin temel konusu et­rafında dönmektedir. Görüldüğü üzere ibadet hayatının burada da dışa yan­sıdığını söyleyebiliriz. Minarede ezan okunur, sela verilir. Bunun üzerine müslümanlar camiye gelir, orada namazlarını kılarlar. Bunların arasına za­man zaman yar da karışır. Hoça yada imam imamlık görevini yerine ge­tirir; Bunun yanında zaman zaman ruhi sıkıntılar içindeki aşığı ruhen ra­hatlatması sevgilinin nazardan korunması için ondan nuska yazması iste­nir, hatta aşık bu konuda Allah'a sevgilisinin nazardan saklaması için "yedi nuska yaptırdım/ak gerdana nazarlık" demektedir.

Sevg!Jinin hastalığına bir çare bulmak üzere, hoca yardıma çağrılır. Esasen hoca halkın seçkin, saygı duyduğu birisidir. O daima baş vurulan kimsedir. Sıkıntıya kapılan ve yardıma ihtiyacı olan ona gider; ona danı­

.şır: Hocalar veya imamlar her zaman aranan ~imselerdir108•

insanın pratik hayatta işlediği fiiller karşısında tutumunun belirlenme­sine gelince, islam'da olduğu gibi maniler insanı~ kendisi ve öteki varlık­_lar arasında bir sınır çizer. insang izin verilen fiilierin yapılması . helal, insana izin verilmeyen fiilierin yapılması haramdır. Haram· olanların işlen­mesi. ?orıucunda ortaya çıkan fiiller.e de günah denir. Bir manide bu ~o­nuya kesin tavır takınılarak "Haramdan hayır gelmez/helala bak helala" "Harama göz dikme ki/ Mevlam versin helali109" denmektedir. Ama bunun­la birlikte manilerde daha çok günah konusunun işlendiğini görüyoruz.

Sevdalıya göre erke~lerin yar yüzünden günaha girdikleri doğrudur; ancak manide deniyor ki "Allı pullu piçağum/sapından tutulacak/erkekle­rin günahı/gızlardan sorulacak." Çünkü erk~kleri günaha sokan onlardır. Sonra, ·"Hicranım var, ahım var/Başka ne günahım var?" Hicranı ve ~hı yaşamak, aşığa bir ceza olabilir. Bu ona yükletilmiş başkasının bir güna­hıdır. Sevdalı sevsin ama yarini eller alsın ya bu günah değil midir?110

:

(109) (110)

Bk. Kuduoğlu, Beşikdüzü, No: 248, 251, 412, 589, 633, 1053; Şen, Trabzon, s. 26;- Sadıklar, Maçka, No: 72, 255; Sarol, Of Manileri, s. 25, 2~. 53;83; Halit, Maniler, s. 17, 76; Eset, Maniler, s. 66, 157, 255; · Krş. Eset, Maniler, s. 44, 105, 134. Bk. Eset, Maniler, s. 37, 105, 159, 369; Sarol, Of Manileri, s. 25; Halit, Maniler, s. ı, 33, 66; Kuduoğlu, Beşikdüzü, No: 37, 770; Krş. Giresun Yıllıiı, s. 95.

285

. . .~.

1) Alaca, Nih-ş.t · :. ·sanisun Folkloru ve Halk Şüiindim Örnekler; At-atürk Üni­. v~rs~tesi Edeb~y~t Fakültesi, _.Erzurum, 19~~--l't· ·. ... . . . • .

-:-: 25. , )3ay;rı:. ~ı;ı.lit, M: .Ma~er, iStanbul İ932,

. :,-3)· 'Bolley, A. : · Gebetsstimmung und· Bebet, Padagögischer Verlag, Düsseldorf

. ··: · ... · ,1930. : ;·

4> .. Eset, ·Niyaz(: Maniler ·Kılavuzu, · Aıikara Halkevi Neşriyitı. No: 30, mus ';. '· · · · Biı.sıineVi,: · Aiıkara · 1947. . .· · · · · · ·

· · 5) 'Ôöksti;-M. ıia~aı:ı,: Manilei·i~z, 1\:fiİliyet ;.ay., istanbul J970: ··~·· . . . ... . . . . . .. .

6) Heiler, ·Fr. : Das Bebet, Ernst Reinııardt varfiig; ~ünchen/Basel 1969. . . . . .

7) Kuduoğlu, Ergun : Beş!J!dü~ü Manileri, ·Atatürk Ün i. .. Eç!. Fakültesi,_ .Erzu-. :'·... . rum ).'974: . .

, 8) . Müll.er- Freienfels, R.· : Die . Seele .des Alıtags; . V8:lksverband ~er Bücher · · .. - Freurd _ Weg}Veİser. ~ .Ve!lag _G.M.B.H, Berlin W.- 50 1925.

9~:: · ~zyurt.: ·Mehmet : Karadeniz Folkıoru ü~erine Bir Blbliyografya_ Deneme.­si, Atatürk Üni. ·Ed. aFkültesi, Türk Dili ve Ed. Bölümü, Erzurum 1968.

10) Sadıklar, Sabri : Maçka. Havalisi Manileri, Atatürk Üniversitesi Edebiyat ~akültesi, Erzurum 1974.

ll) Sarol, ö. Lütifi : Of Manileri, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (Li-sans Tezi) Erzurum 1973. .. -J- ·· -..... - · -- ...

. . .......... , • • • , .. t.•' • (• • .. . • '

jft~ ~-·: ş·~J:h. 'po~aİ1::. : Trabz9ı;ı Man ileri, Atatürk· üniversı~esi . Edebiyat ;Faktiltesi E:rzurum 1~7_3: .

.. ~. ·' .. ::· : t: :: .. _ ı.' •... ·.·