open access dla bibliotekarzy -...
TRANSCRIPT
Open access dla bibliotekarzy
i użytkowników
bibliotek pedagogicznych
Bożena Bednarek-Michalska
EBIB, KOED, e-LIS, eIFL
1. Upowszechnienie technologii, nowe możliwościkomunikacji społecznej
2. Wzrost liczby zasobów i wymiana idei
3. Poszerzenie dostępu do sieci - wzrost ruchu
Co się wydarzyło, że zrodził się ruch
otwartej nauki, kultury i edukacji?
Młode pokolenie chce wolności w sieci
1. Skomercjalizowanie wielu obszarów w sieci;
2. Wkroczenia prawa do Internetu i narastające
jego restrykcje, ściganie internautów z mocy
prawa;
3. Ochrona in extenso (w całości):
oprogramowanie, pliki tekstowe, audio-video,
design stron www, bazy danych, opisy
obiektów, zasoby cyfrowe i inne;
4. Zawężanie pola wolności.
1. Open source – oprogramowanie - 1980
2. Open Access – materiały naukowe - 1991
3. Wolna kultura – wolna muzyka, sztuka,
beletrystyka, filmy - 2000
4. Otwarte zasoby edukacyjne – materiały szkolne -
2004
Otwarte zasoby - o czym mówimy?
Przy czym pojęcie wolnej kultury wydaje się najszersze
choć użyte dość późno, może ogarniać cały wachlarz
zjawisk zwanych otwartymi inicjatywami
Definiujemy otwarty dostęp do zasobów jako możliwość wykorzystania nieograniczonych źródeł wiedzy i dziedzictwa kulturowego, która powinna być aprobowana przez społeczność naukową.
Deklaracja Berlińska 2004
Open Access - definicja
Emile Durkheim
Inne definicje OA
Repozytorium otwarte (open archive, open access repository) – archiwum elektroniczne
naukowe (instytucjonalne, dziedzinowe), w którym gromadzi się obiekty zwykle urodzone w
formie cyfrowej (born digital). Dostęp do niego jest bezpłatny i nieograniczony przez komputery
i sieci. Repozytorium jest elektronicznym systemem przechowywania informacji (CMS) często
opartym o samoarchiwizację.
Definicja DELOS: organizacja, która jest wirtualna i w sposób kompleksowy gromadzi, zarządza
i zabezpiecza długoterminowo cyfrowy zasób. Oferuje użytkownikom bogate i jakościowo
sprawdzone kolekcje razem z funkcjonalnościami systemu oraz skodyfikowana polityką
udostępniania.
Czasopismo otwarte (open access journal) – czasopismo naukowe dostępne dla czytelników
bez opłat i innych barier dostępu w Internecie. Dziś mamy również do czynienia z hybrydami,
które część tekstów udostępniają za darmo, cześć za opłatą. Zależy od modelu ich
finansowania.
Samoarchiwizacja (Selfarchiving) – deponowanie swoich utworów w repozytorium otwartym,
określanie prawnych form wykorzystania działa.
Tradycja Open Access wywodzi się z budowania pierwszych na
świecie baz danych i otwartych archiwów elektronicznych
dokumentów, tzw. e-printów, które zwano także Open Archives. Ich
głównym założeniem było dać wolny, darmowy i nade wszystko
szybki dostęp do wiedzy. Archiwa tego typu zaczęły się bardzo
poważnie rozwijać w USA i Europie Zachodniej.
1966. Rozpoczęło działanie Educational Resources Information
Center (ERIC) w USA zainicjowane przez: Department of Education's
Office of Educational Research and Improvement and the National
Library of Education.
Lata 90-te – szybki rozwój archiwów i czasopism otwartych –
odpowiedź na rosnący monopol wydawców i firm komercyjnych
Peter Suber
Historia otwartego dostępu do wiedzy
Początki ruchu OA
W 1991 Paul Ginsparg założył pierwsze repozytorium naukowe
open access arXiv w Los Alamos National Laboratory – dziś ma
ono ponad 500 tys, artykułów.
W 1994 r. profesor Stevan Harnad, w zmieszczonym w internecie
apelu wezwał autorów publikacji naukowych nieprzeznaczonych do
celów komercyjnych o archiwizowanie ich w interetowych
archiwach. Apel zwany również „Subversive Proposal“ stał się
impulsem do burzliwej dyskusji, która zaoowocowała powstaniem
w 1997 r. otwartego repozytorium Cogprints http://cogprints.org/
, a także oprogramowania do tworzenia otwartych
instytucjonalnych repozytoriów Eprints: http://www.eprints.org/
Ciekawe daty OA
Repozytoria z OAISTER - December 2006
• 1992 - pierwsze naukowe repozytorium otwarte
• 2002 - Budapest Open Access Initiative
• 2004 - Deklaracja Berlińska
• 2005 - Badania i rekomendacje Komisji Europejskiej
• 2008 - Health Act w USA i inne ustawy
• 2008 - VII Program Ramowy – test nowego modelu
• 2009 – I Open Access Week
Zob.: Kalendarium OA
Z czym się wiąże OA?
• Ze zmianą podejścia do wydawania publicznych pieniędzy; darmowym dostępem do wiedzy dla celów edukacyjnych,
• Zmianą modelu finansowania publikowania naukowego; Płaci instytucja naukowa;
• Zmianami w ocenach parametrycznych jednostek naukowych (impact factor i cytowania).
• Zmianą pracy naukowców i wydawców komercyjnych;
• Z otwartą nauką, e-science, e-laboratoriami.
• Internetem, szybkością i swobodą przepływu informacji, otwartością, wolnością
• Publikowaniem elektronicznym (nowymi kanałami dostępu, technologiami):
• Czasopismami otwartymi i repozytoriami
• Wolnym oprogramowaniem
• Nową filozofią prawa, swobodniejszym licencjonowaniem, wolnymi licencjami,
Creative Commons, GNU, zatrzymanie praw przy autorze
Skala światowa. Liczby?
Nazwa inicjatywy link Liczba obiektów Liczba
repozytoriów
openDOAR http://www.opendoar.org Nie zbiera danych 1490
OAISTER http://oaister.umdl.umich.edu/o/oaister 23 mln 1139
BASE http://www.base-search.net 21 mln 1366
Scientific Commons http://de.scientificcommons.org 30 mln 1124
Google Scholar http://scholar.google.com Nie podaje danych Nie podaje
danych
DOAJ http://www.doaj.org 4359 tytułów
czasopism
Nie dotyczy
Międzynarodowe projekty OA
• OAD - http://oad.simmons.edu/oadwiki/Main_Page
• OA Bibliography - http://www.digital-
scholarship.com/oab/oab.htm
• OpenScholarschip – http://www.openscholarship.org/
• OASIS – podręcznik OA - http://www.openoasis.org/
• OJS – oprogramowanie dla czasopism Open Journal Systems
• dSpace, E-prints – oprogramowanie dla repozytoriów
Dobre przykłady – repozytorium OA E-LIS
• E-LIS jest posadowiony w CILEA (konsorcjum
uniwersytetów włoskich) na wolnym
oprogramowaniu GNU Eprints
• Ma już ponad 9599 dokumentów w archiwum
otwartym
• Z Polski 164 artykuły
• Industry, profession and education. (851)
Dobre przykłady - czasopismo OA
• Open Access Policy of First Monday Journal
• First Monday jest jednym z pierwszych naukowych recenzowanych czasopism otwartych publikowanym tylko w formie elektronicznej i tylko w sieci.
• Wszystkie numery FM są za darmo dla każdego, kto ma dostęp do Internetu. Autorzy zatrzymują swoje prawa autorskie i mogę zamieszczać utwory bez ograniczeń w i innych miejscach.
• Są jedynie zachęcani, by dekować swój utwór public domain lub wybrać jedną z licencji Creative Commons.
Polskie projekty OA
• Polskie Biblioteki Cyfrowe – 40 inicjatyw
• Polskie licencje CC - wersje 3.0
• Projekt DIR – repozytorium naukowe
• Wydawnictwa OA (Termedia, ViaMedica, Versita)
• Czasopisma otwarte
• Blog OA
• Serwis OA w EBIB
Polska w budowaniu zasobów wiedzy?
Liczby?
Polska zaczęła budować zasoby w 2001 roku, dziś ma biblioteki cyfrowe, repozytoria
Federacja polskich Bibliotek Cyfrowych – (288 421 w 41) http://fbc.pionier.net.pl/owoc
Zasoby edukacyjne w PBC
Podręcznik do egzaminu czeladniczego
Nauczyciel i uczeń w edukacjii zintegrowanej w klasach I-III
Fizyczne wychowanie młodzieży
Edukacja, wychowanie, poradnictwo w kulturze popularnej
Język na wyższym poziomie – Antonowicz Jan
Folklor - edukacja, sztuka, terapia. – Knapi, Mirosława; Łobos, Anna
Edukacja poprzez dialog pedagogiczny – Zieliński, Jerzy
Krótki elemantarz do samouctwa w pisaniu, czytaniu i liczbowaniu
Polskie czasopisma OA
Czasopisma polskie online zaczęły powstawać od początku istnienie Internetu czyli od
1993, pierwsza była gazeta Donosy 1989 - dziś w Polsce jest ich kilkaset. Jeśli chodzi o
czasopisma naukowe to DOAJ - notuje ich 73
Physical Education and SportSubject: Sports Medicine
Publisher: Versita
Country: Poland
Language: English
Keywords: sports and recreation, biomedical sciences, life sciences, human physiology, sports medicine
Start year: 2007
Culture - History - GlobalizationSubject: Multidisciplinary
Publisher: University of Wroclaw
Country: Poland
Language: Polish, English
Keywords: globalization studies
Start year: 2007
Psychology of Language and CommunicationSubject: Psychology
Publisher: Versita
Country: Poland
Language: English
Keywords: communication, communication disorders, cognitive psychology, language education, psycholinguistics
Start year: 2008
Dobre przykłady - czasopismo OA
Biuletyn EBIB
• Biuletyn EBIB jest jednym z pierwszych fachowych
czasopism otwartych publikowanym tylko w formie
elektronicznej i tylko w sieci. Powstał w roku 1998, dziś ma
106 numerów.
• Wszystkie numery Biuletynu EBIB są za darmo dla
każdego, kto ma dostęp do Internetu. Dostęp 24h.
• Autorzy zatrzymują swoje prawa autorskie i mogę
zamieszczać utwory bez ograniczeń w i innych miejscach,
są zachęcani, by wybrać licencję Creative Commons.
• Czasopismo jest współtworzone przez czytelników.
Problemy OA
Zdefiniowane problemy i bariery rozwoju OA:
– Infrastruktura techniczna (wymaga sporych nakładów i pracy i finansowanych)
– Model finansowania (nie jest sprawdzony i zaadoptowany w świecie nauki, wymaga zmian legislacyjnych i mentalnościowych)
– Filozofia Copyright (poważne i coraz poważniejsze restrykcje)
– Akademicki system ocen (opiera się o impact factor i tradycyjne tytuły czasopism)
– Polityka wydawców, mediów, firm komercyjnych
– Mentalność społeczna
Inne inicjatywy
Wolna kultura, nauka i edukacja
w Polsce
Fundacja Nowoczesna Polska
EBIB SBP
ICM UW, Creative Commons Polska
Stowarzyszenie Wikimedia Polska
PCSS – Poznań
Internet Society Poland
Blog Polityki Kultura 2.0
VaGla.pl Prawo i Internet
Partia Piratów
Badania naukowe JISC pokazują, że najwięcej korzyści OA przynoszą
bezpośrednie spotkania i rozmowy z czytelnikami – dlatego bibliotekarze powinni
dużo rozmawiać o OA:
Linkować zasoby otwarte w swoich katalogach
Przygotować serwis OA na stronach www biblioteki
Rozwiesić plakaty o OA lub OER w bibliotece instytucjach współpracujących
Wysyłać newsletter do czytelników o nowych zasobach otwartych
Przygotować informację w czasopismach publikowanych przez instytucje
związane z profilem ich zainteresowań
Publikować artykuły o otwartych zasobach w prasie fachowej
Robić seminaria, wykłady, szkolenia dla czytelników
Promować Open Access Week, Public Domain Day,
Podjąć współpracę z instytucjami działającymi na rzecz OA czy OER.
Swan, A. (2008) Researcher awareness and access to Open Access content through libraries. Technical Report UNSPECIFIED,
ECS, University of Southampton. Tryb dostępu: http://eprints.ecs.soton.ac.uk/17272/
Rekomendacje dla bibliotekarzy
Więcej informacji
Lawrence Lessig Wolna kultura, http://www.futrega.org/wk/
Alek Tarkowski, Wolna kultura i nauka w dobie Internetu, Meritum Nr 4 2007 (7).
Warszawa Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Tryb dostępu:
http://www.meritum.mscdn.edu.pl/moduly/egzempl/7/7_120_abc.pdf
Biuletyn EBIB o wolnej kulturze i open access:
92 Kultura konwergencji - idzie nowe http://www.ebib.info/2008/92/
97 Alternatywnie o Open Access http://www.ebib.info/2008/97/
100 EBIB – czasopismo otwarte http://www.ebib.info/2008/100/
101 Wolna kultura i edukacja http://www.ebib.info/2009/101/
Bożena Bednarek-Michalska, Nowe inicjatywy wolnej edukacji, kultury i
nauki Biuletyn EBIB Nr 1/2009 (101), Warszawa SBP. Tryb dostępu:
http://www.ebib.info/2009/101/a.php?bednarek
102 Open source a biblioteki http://www.ebib.info/2009/102/
IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access
Serwis OA http://www.ebib.info/content/category/8/102/79/
Gurell, Seth Wprowadzenie do otwartych zasobów edukacyjnych,
http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=40051