opracowanie metodologii, narzĘdzi oraz … nr 1.pdf · metody badawcze zastosowane w badaniu -...

1

ZAŁĄCZNIK NR 10 DO PRODUKTU FINALNEGO

OPRACOWANIE METODOLOGII, NARZĘDZI ORAZ

PRZEPROWADZENIE BADAŃ

SOCJODEMOGRAFICZNYCH DOTYCZĄCYCH GENEZY I

SKALI BEZDOMNOŚCI NA TERENIE GMINY – MIASTA

KOSZALIN.

RAPORT Z BADAŃ

Opracował:

Maciej Dębski

Sylwiusz Retowski

Łukasz Browarczyk

Redakcja:

Maciej Dębski

Gdańsk – Koszalin 2011

2

Zawartość

Wstęp ................................................................................................................................................................. 3 1.1. Problematyka badawcza, cele główne oraz szczegółowe. ..................................................................... 8 1.2. Główne zagadnienia badawcze .............................................................................................................. 9

1.3. Hipotezy badawcze ...................................................................................................................... 13 1.4. Metody badawcze zastosowane w badaniu - zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu dla osób

bezdomnych i zagrożonych bezdomnością ..................................................................................................... 16 1.5. Dobór respondentów do badania w badaniu ........................................................................................ 18 1.6. Raport z badań terenowych ................................................................................................................. 19 1.7. Przygotowanie do badań terenowych .................................................................................................. 21 1.8. Główne problemy związane z realizacją badań w świetle sprawozdań ustnych, pisemnych oraz

ankiety do ankietera ......................................................................................................................................... 22 2.1. Ogólna charakterystyka respondenta. .................................................................................................. 28 2.2. Przyczyny bezdomności w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych oraz postrzeganie szans wyjścia

z bezdomności ................................................................................................................................................. 38 2.3. Ogólna charakterystyka psychologiczna osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością, na tle

porównawczym populacji ogólnej ................................................................................................................... 50 2.4. Modele radzenia sobie z zagrożeniem bezdomnością bądź sytuacją własnej bezdomności –

konsekwencje psychologiczne ......................................................................................................................... 58 2.5. Aktywność zawodowa osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością ...................................... 70 2.6. Zdrowie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością .................................................................. 81 2.7. Relacje rodzinne osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością ................................................... 105 2.8. Sytuacja ekonomiczna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością .......................................... 123 2.9. Kapitał społeczny w koszalińskiej populacji osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością ........ 145 ANEKS nr 1. Kwestionariusz wywiadu dla osoby bezdomnej ..................................................................... 161 ANEKS nr 2. Kwestionariusz wywiadu dla osób zagrożonych bezodmnością ............................................ 187

3

Wstęp

Miasto Koszalin, podobnie jak inne miasta Polski, obok swoich mocnych stron

wynikających z położenia geograficznego, historii, tradycji, ma swoją społeczną specyfikę.

Wynika ona przed wszystkim z najważniejszych problemów społecznych, które zidentyfikowane

wymagają pilnych działań w celu ich ograniczenia. Nie wdając się zbytnio w tej części pracy w

ideę problemów społecznych wskazać należy, że występowanie określonych problemów

społecznych jest elementem konstytuującym społeczeństwo (podobnie jak sfera języka,

tożsamości, kultury). Zaryzykować można stwierdzenie, iż społeczeństwo istnieje jedynie

wówczas, gdy w jego obrębie mamy do czynienia z odstępstwami stanowiącymi zagrożenie dla

funkcjonowania społeczeństwa, które zostały uznane za problem przez większość członków

społeczeństwa (Maris, 1988, s. 6-11). Innymi słowy problemy społeczne były, są i będą integralną

częścią życia jednostki i całości społeczeństwa. Do najważniejszych problemów społecznych

w Polsce, zaliczyć należy takie kwestie jak ubóstwo, alkoholizm, przemoc w rodzinie czy

przestępczość (Frysztacki, 2009). Ze swojej strony dodałbym jeszcze zagadnienia związane z

problemem niepełnosprawności, bezrobocia oraz bezdomności. W zależności od wieku

mieszkańców, posiadania bądź nieposiadania pracy, sytuacji rodzinnej w rodzinie założonej i

rodzinie pochodzenia, miejsca zamieszkania owe problemy przybierają bądź tracą na sile i swojej

wyrazistości. Każdy z nich chcąc nie chcąc staje się integralną częścią życia mieszkańców wielkich

aglomeracji miejskich oraz terenów małych miast i wsi.

Wydaje się, że istniejące problemy społeczne wynikają z innych i generują kolejne.

W aspekcie ubóstwa, niepełnosprawności, bezdomności czy innych problemów społecznych

możemy zidentyfikować problemy pochodne takie jak wykluczenie społeczne, stygmatyzacja

społeczna czy problem nierówności społecznej. Ważne jest również to, że pojawienie się

określonego problemu społecznego wymusza na członkach społeczeństwa określone działania

zmierzające do zlikwidowania „tymczasowego stanu zagrożenia”. W ten sposób powstają różnego

rodzaju ustawy, uchwały, rozporządzenia oraz innego rodzaju dokumenty o charakterze prawnym,

których głównym celem jest zmniejszenie skutków oddziaływania na społeczeństwo określonego

problemu społecznego. W tym kontekście wymienić należy takie dokumenty jak ustawa

o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, ustawa o przeciwdziałaniu

narkomanii, ustawa o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych,

noclegowni i domów dla bezdomnych, gminne programy przeciwdziałania przemocy w rodzinie,

4

gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych czy programy wsparcia osób

bezdomnych, które mają zasięg zarówno lokalny, jak i ogólnopolski.

Mając świadomość, iż żadnego z wyżej wymienionych problemów nie można

bagatelizować, nie można też ich rangować ze względu na ważność w niniejszym opracowaniu

postanowiono bliżej przyjrzeć się problematyce bezdomności i zagrożenia braku dachu nad głową.

Przyznać należy, że o problemie tym pisze się coraz częściej w odmiennych kontekstach, ukazując

jego różnorodne oblicza i manifestacje. Można powiedzieć, że w ostatniej dekadzie XX wieku

mamy do czynienia z rozwojem lokalnych badań naukowych w tym zakresie, najczęściej

prowadzonych przez różnego rodzaju instytucje naukowe, jak również organizacje świadczące

pomoc osobom bezdomnym. Warto wskazać, że w różnorodnych opracowaniach naukowych coraz

częściej problem bezdomności łączony jest z innymi zagadnieniami, takimi jak przemoc w

rodzinie, przestępczość czy uzależnienia. O bezdomności pisze się również w kontekście polityki

społecznej, pracy socjalnej czy mieszkalnictwa. Mimo, że do tej pory nie udało się zrealizować

żadnych badań o zasięgu ogólnopolskim, w sytuacji głęboko odczuwanego deficytu teoretycznego

zakorzenienia w teoriach socjologicznych czy psychologicznych, można jednak powiedzieć, że o

problemie bezdomności wiemy coraz więcej. Coraz częściej słowo „bezdomność” pojawia się w

oficjalnych dokumentach gminnych, wojewódzkich i ogólnopolskich, coraz powszechniej znajduje

swoje miejsce w planach zajęć realizowanych przez różnego rodzaju jednostki edukacyjne

szkolnictwa wyższego. Rosnąca ilość realizowanych badań, ich wysoka jakość

i interdyscyplinarność ujawnia znaczenie problemu bezdomności, która staje się dla wielu gmin w

Polsce zadaniem kluczowym do rozwiązania, zaraz po problemie bezrobocia, niepełnosprawności

czy przemocy w rodzinie.

Problem społeczny, jakim jest bezdomność, choć piszę o nim przede wszystkim

w kontekście społecznym, nie jest intelektualną własnością socjologii. W tym kontekście

interesujące mnie zjawisko wpisuje się w interdyscyplinarne zagadnienia problemów społecznych

i jako takie może być udziałem innych nauk społecznych (psychologia, pedagogika, filozofia), jak

również przedmiotem zainteresowania religijnego, artystycznego, dziennikarskiego czy

ekonomicznego. Interdyscyplinarność zjawiska bezdomności wymusza nie tylko zastosowanie

różnych ujęć i koncepcji naukowych, ale również różnorodność praktycznego podejścia do

problemu celem jego ostatecznego rozwiązania. Można powiedzieć, że tak jak w przypadku

wielości istniejących podejść stricte naukowych istnieje obecnie w Polsce wielość form

praktycznego wsparcia, z którego osoba bezdomna może, ale nie musi skorzystać. Mowa tutaj nie

tylko o otrzymywanej pomocy finansowej, ale o możliwościach realnego uczestnictwa

5

w programach nastawionych na aktywizację zawodową i społeczną, o możliwej samopomocy

poprzez większą partycypację czy o korzystanie z usług różnorodnych narzędzi pracy socjalnej

takich jak indywidualny program wychodzenia z bezdomności czy metody streetworkingu.

Wielość podejść teoretycznych i praktycznych do zjawiska bezdomności powoduje

powstawanie różnorodnych organizacji, instytucji, których głównym celem staje się świadczenie

pomocy osobom bezdomnym. Ogólnie rzecz biorąc można podzielić je na instytucje publiczne,

takie jak ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie oraz organizacje sektora

pozarządowego (stowarzyszenia, fundacje). Wachlarz organizacji/instytucji niosących pomoc

osobom bezdomnym uzupełniają wyznaniowe organizacje charytatywne takie jak katolicka

organizacja charytatywna Caritas Polska. Pomijając wątki związane z formalną osobowością

prawną organizacji / instytucji wskazać trzeba, iż wszystkie one pracują z osobami bezdomnymi

bądź to w celu zabezpieczenia życia i minimalnego funkcjonowania osoby bezdomnej, bądź to

w kierunku wyjścia z bezdomności. Do najważniejszych i największych organizacji

pozarządowych tego typu w Polsce zaliczyć należy Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta,

Sieć Współpracy Barka, Caritas Archidiecezji Kieleckiej czy placówki i oddziały prowadzone

przez Stowarzyszenie Monar. Wszystkie one posługują się różnorodną metodologią pracy z osobą

bezdomną, raz to kładąc nacisk na wychowanie i formację religijną, raz to na życie we

wspólnotach osób bezdomnych. Wśród wyżej wymienionych instytucji warto zwrócić uwagę na

ośrodki pomocy społecznej, które są gminnym „narzędziem” do realizacji zapisów ustawy o

pomocy społecznej. Najczęściej niestety ograniczają się one do świadczenia pomocy w postaci

zapewnienia schronienia, wyżywienia i odzieży oraz do finansowego wsparcia w postaci różnego

rodzaju zasiłków.

Omawiając strukturę raportu można powiedzieć, że składa się onz dwóch zasadniczych

rozdziałów. Pierwszy z nich charakter rozważań stricte metodologicznych. W tej części raportu

w sposób szczegółowy opisane zostały najważniejsze aspekty natury metodologicznej badania

osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie. Najbardziej istotną częścią tego

rozdziału wydają się być rozważania poświęcone głównym i szczegółowym celom prowadzonych

badań socjologicznych oraz najważniejszym motywom realizowanych badań. W rozdziale

metodologicznym zawarto również treści odnoszące się do poruszanej problematyki badawczej, jak

również postawiono najważniejsze hipotezy badawcze, których statystycznej weryfikacji dokonano

w rozdziale trzecim niniejszej pracy. Na zakończenie rozważań metodologicznych opisane zostały

w sposób szczegółowy zastosowane w badaniu narzędzia badawcze dla osób bezdomnych

i zagrożonych bezdomnością.

6

Drugą część raportu z badań stanowi rozdział, w którym zaprezentowano analizę

statystyczną zebranych wyników badań. Raport z badań otwierają rozważania poświęcone ogólnej

charakterystyce osób bezdomnych pod kątem takich zmiennych niezależnych jak płeć, wiek,

wykształcenie, długość pozostawania w bezdomności czy miejsce zamieszkania osób bezdomnych

i zagrożonych bezdomnością. Analiza zebranego materiału przedstawiona została w postaci

dziesięciu artykułów tematycznych, skoncentrowanych wokół najważniejszych problemów

badawczych poruszanych w badaniach. Należą do nich rozważania o kondycji zdrowotnej

badanych osób, ich sytuacji ekonomicznej, kapitale społecznym, aktywności zawodowej, przyczyn

bezdomności i jej skutków, relacji rodzinnej. Ta część raportu ma swoich trzech autorów (Maciej

Dębski, Łukasz Browarczyk, Sylwiusz Retowski), którzy na etapie przygotowywania raportu

podzielili się między sobą zadaniami. Ostatnia część raportu – część czwarta – zawiera

podsumowanie najważniejszych wyników oraz rekomendacje dla pomocy społecznej i polityki

społecznej w zakresie wsparcia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie.

Całość raportu zamykają dwa aneksy, zawierające zastosowane w badaniu zestandaryzowane

kwestionariusze wywiadu.

Maciej Dębski

7

CZĘŚĆ I

METODYKA PROWADZONYCH

BADAŃ

8

1.1. Problematyka badawcza, cele główne oraz szczegółowe.

Wytycznymi dla realizacji badania okazały się badania realizowane w latach 2006-2007

przez Uniwersytet Gdański przy współpracy Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z

Bezdomności w Gdańsku wśród 194 osób bezdomnych zamieszkałych na terenie Gdańska, Sopotu

i Gdyni (Dębski, Retowski 2008)1. Podczas konstruowania narzędzi badawczych wykorzystano nie

tylko doświadczenie Uniwersytetu Gdańskiego, ale również wieloletnią współpracę Pomorskiego

Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku i Miejskiego Ośrodka Pomocy

Społecznej w Gdyni. Ta ostatnia instytucja jako pierwsza w Polsce przeprowadziła badania wśród

osób zagrożonych bezdomnością zaś pytania pochodzące z badań gdyńskich znalazły swoje

miejsce w kwestionariuszu wywiadu wypełnianego przez osoby zagrożone bezdomnością (Dębska-

Cenian, Kowalewski, 2010, s.121-144).

Głównym celem badania było określenie genezy i skali bezdomności oraz zagrożenia

bezdomnością na terenie Gminy Miasta Koszalin. Chodzi tutaj o dokonanie diagnozy w takich

aspektach jak: płeć, wiek, wykształcenie, miejsce i forma przebywania, korzystanie z pomocy,

doświadczenie bezdomności: strukturalne i jednostkowe przyczyny bezdomności, długość

pozostawania osobą bezdomną, zdrowie osób bezdomnych, aktywność zawodowa osób

bezdomnych oraz sytuacja mieszkaniowa. Nie bez znaczenia w trakcie realizacji badań wśród osób

bezdomnych i zagrożonych bezdomnością były aspekty nawiązujące do zdrowia psychicznego

badanych respondentów, jak również kwestii relacji rodzinnych i prób wychodzenia z bezdomności

i zmiany swojego życia.

Obok celu głównego badania można wskazać również na cele szczegółowe, nie związane

bezpośrednio z uzyskaniem danych naukowych, lecz uzyskaniem praktycznych informacji

służących systemowi pomocy osobom bezdomnym. Wszystkie poniższe cele szczegółowe dotyczą

w dużej mierze osób bezdomnych przebywających poza placówkami. Do celów szczegółowych

zaliczyć można:

a) lepsze poznanie charakteru miejsc przebywania osób bezdomnych: wymierną korzyścią

z realizowanych badań socjodemograficznych jest również fakt lepszego poznania

1Badanie psychospołecznego profilu osób bezdomnych zrealizowane zostało w ramach Projektu „Agenda Bezdomności

– Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy” finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (PIW

EQUAL)

9

charakteru miejsc, w których przebywają osoby bezdomne. Chodzi tutaj przede wszystkim

o rozpoznanie bieżących potrzeb osób bezdomnych i przekazanie ich do osób i instytucji

świadczących pomoc osobom bezdomnym. Podczas realizacji badania

socjodemograficznego dochodziło do sytuacji, w której osoba bezdomna była

informowana o możliwości korzystania z pomocy gminy a później z tej pomocy

korzystała,

b) nagłośnienie problematyki bezdomności: socjodemograficzne badania są doskonałą okazją

do zwrócenia uwagi społeczeństwa na problem bezdomności. Nie chodzi tutaj jedynie o

zaangażowanie mediów, ale przede wszystkim o udział wielu instytucji niekoniecznie

bezpośrednio związanych z systemem pomocy osobom bezdomnym,

c) stworzenie materiału do analiz porównawczych mających za zadanie określenie

najważniejszych różnic pomiędzy osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością:

badanie socjodemograficzne to również doskonały materiał naukowy, który można

wykorzystać w procesie upowszechniania problematyki bezdomności. Poprzez porównanie

odpowiedzi osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością istnieje możliwość określenia

punktów krytycznych w życiu respondentów, które doprowadziły do bezdomności oraz

tych, które można wykorzystać w celu zapobiegnięcia stania się osobą bezdomną,

1.2. Główne zagadnienia badawcze

Problematyka badawcza poruszana w badaniu osób bezdomnych i zagrożonych

bezdomnością jest bardzo rozbudowana. Do najważniejszych zagadnień badawczych zaliczyć

należy:

a) Bezpośrednie i pośrednie przyczyny bezdomności i bycia w trudnej sytuacji życiowej,

w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych – w poszukiwaniu konsekwencji

psychologicznych: celem prezentowanych analiz jest próba głębszego spojrzenia na

przyczyny bezdomności z perspektywy osoby jej doświadczającej i wykazanie, w czym

osoby bezdomne upatrują przyczyn własnej bezdomności (także czy lokują te powody

w sobie, czy poza sobą). Zagadnienie to podejmuje również problem, dlaczego

z psychologicznego punktu widzenia warto w ogóle badać powody bezdomności.

Stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, na ile należy szukać interakcji pomiędzy

10

przyczynami bezdomności a ich korelatami psychologicznymi – czy w ogóle występuje

związek pomiędzy tym, jak osoby bezdomne postrzegają przyczyny własnej

bezdomności, a ich obecnym stanem psychologicznym i szansami na wyjście

z bezdomności? Ta część publikacji podejmuje również temat, w jaki sposób,

z psychologicznego punktu widzenia, najlepiej badać przyczyny bezdomności.

b) Modele radzenia sobie z trudną sytuacją życiową bądź z sytuacją własnej bezdomności –

konsekwencje psychologiczne: głównym problemem tej części pracy jest sprawdzenie,

jak przynależność do jednego z czterech modeli radzenia sobie z własną bezdomnością,

będzie wiązała się ze stanem psychicznym osób bezdomnych. W tym aspekcie

spodziewano się, że osoby bezdomne przyznające się do poczucia odpowiedzialności za

wyjście z tej trudnej sytuacji życiowej, jaką jest bezdomność, będą charakteryzowały się

lepszym stanem psychicznym, tzn. niższymi wskaźnikami poczucia beznadziejności,

mniejszym natężeniem negatywnych symptomów psychicznych. Przypuszczano również,

że osoby bezdomne funkcjonujące zgodnie z modelem kompensacyjnym i moralnym

częściej będą reprezentowały przyszłościową orientację czasową, będą miały wyższy

poziom nadziei na sukces, będą częściej przejawiały ukierunkowane, celowe myślenie

o własnej przyszłości.

c) Układ stosunków rodzinnych osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: to próby

charakterystyki układu relacji rodzinnych osób bezdomnych. Wśród stawianych

problemów badawczych znalazły się pytania dotyczące częstości utrzymywania

kontaktów z rodziną i subiektywnej oceny tychże relacji (zarówno rodziny pochodzenia,

jak i prokreacyjnej); poczucia osób dotkniętych problemem bezdomności o możliwości

uzyskania wsparcia ze strony rodziny; częstotliwości występowania zjawisk o

charakterze patologicznym, jak nadużywanie alkoholu czy przestępczość; obecnej

sytuacji osobistej osób bezdomnych – formalnych aspektów związków oraz częstości i

jakości utrzymywania kontaktów z dziećmi. W tej części problematyki

badawczej zakładano, iż ze względu na często sygnalizowany w literaturze przedmiotu

rozpad więzi rodzinnych, charakterystyczny dla osób bezdomnych, stosunkowo rzadko

takie kontakty będą się utrzymywały, a jakość tychże relacji oceniana będzie jako raczej

zła. Wysoce prawdopodobny jest również fakt, iż znaczna część osób bezdomnych

wywodzić się będzie z tzw. rodzin patologicznych, w których można będzie

11

zaobserwować szereg zjawisk natury patologicznej. Obserwacje życia osób bezdomnych

skłaniają również do stwierdzenia, iż wśród aktualnych związków osób bezdomnych

przeważać będą te o charakterze nieformalnym, szczególnie w przypadku osób

zamieszkujących miejsca niemieszkalne lub działki i altanki ze względu na możliwość

przebywania ze swoim partnerem. Ze względu na sygnalizowany rozpad więzi

rodzinnych kontakty z dziećmi będą sporadyczne (przede wszystkim w

przypadku mężczyzn), a znaczna część spośród osób bezdomnych będzie sygnalizowała

utratę lub częściowe ograniczenie praw rodzicielskich.

d) Problem uzależnienia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością od alkoholu:

w tej części pracy chodzi o określenie stopnia uzależnienia osób bezdomnych od

alkoholu, częstotliwości jego spożywania, stopnia świadomości własnych problemów

oraz poziomu motywacji do uczestniczenia w procesach terapeutycznych, mających na

celu pomoc w zakresie wychodzenia z uzależnienia od alkoholu. W trakcie

operacjonalizacji problematyki badawczej założono, iż problem nadużywania alkoholu

będzie powszechny wśród bezdomnych, przede wszystkim wśród bezdomnych mężczyzn

znajdujących się w ostatnich fazach bezdomności. Spodziewać się również można, że

ogólny poziom samoświadomości osób bezdomnych w zakresie własnych problemów

alkoholowych kształtować się będzie na niskim poziomie, podobnie jako poziom

motywacji terapeutycznej.

e) Kondycja zdrowotna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: problematyka

badawcza w tej kwestii odnosi się nie tylko do kondycji zdrowotnej w jej subiektywnym

wymiarze, ale również do obiektywnej strony zdrowia somatycznego. W części

poświęconej problematyce zdrowia poruszana jest również kwestia zdrowia

psychicznego oraz jego wpływu na różnorodne obszary życia osoby bezdomnej (np. na

postrzeganie wyjścia z własnej bezdomności). Zakłada się, że kondycja zdrowotna osób

bezdomnych, zarówno ta obiektywna, jak i subiektywna, dotycząca zdrowia

somatycznego jak i psychicznego, kształtuje się na niskim poziomie. Osoby bezdomne

i zagrożone bezdomnością często korzystają z opieki medycznej, często chorują na

choroby przewlekłe, często też muszą rezygnować z właściwego leczenia ze względu na

swoje ubóstwo.

12

f) Postrzeganie szans wyjścia z bezdomności i zmiany swojej trudnej sytuacji życiowej:

podczas badań nad profilem osób bezdomnych w Koszalinie zastanawiano się również

nad szansami wyjścia z sytuacji bezdomności. W świetle postawionych hipotez

badawczych wydaje się, że osoby bezdomne mają małe szanse na wyjście

z bezdomności, zaś winę za własną bezdomność respondenci upatrują przede wszystkim

w źle funkcjonującym państwie oraz we własnej rodzinie. Ważną kwestią poruszaną w tej

części pracy jest określenie narzędzi pomocnych osobom bezdomnym w procesie

wychodzenia z bezdomności.

g) Świat wartości osób bezdomnych i osób zagrożonych bezdomnością: część pytań

znajdujących się w kwestionariuszu postawiona była w celu określenia, co jest dla osób

bezdomnych najważniejszą wartością w życiu. Istotnym czynnikiem kształtującym

hierarchię wartości jest nie tyle płeć, poszczególna faza bezdomności ale również miejsce

realizacji wywiadu. Dlatego na świat wartości osób bezdomnych, na to, co dla nich jest

w życiu najważniejsze, należy patrzeć przez pryzmat tego, czy osoba bezdomna jest

osobą wierzącą czy też nie. W przekonaniu autorów narzędzia badawczego dla badanych

osób najważniejszą wartością jest rodzina oraz bycie osobą szczęśliwą. Wbrew

powszechnym opiniom mniejszą rolę w życiu osoby bezdomnej odgrywają wartości

samorealizacyjne oraz nawiązujące do rzeczy materialnych.

h) Ekonomiczne wyizolowanie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: celem tej

części badania jest dokonanie opisu ekonomicznego wyizolowania bezdomnych

i zagrożonych bezdomnością jako grupy, na który składa się m.in. brak pracy, bieda,

deficyt kwalifikacji oraz wykształcenia, które przyczyniają się do ekonomicznej

deprywacji. Problematyka badawcza skoncentrowana jest wokół zagadnień związanych

z aktywnością zawodową i zarobkową osób bezdomnych, skupiając swoją uwagę na

historii zawodowej osób bezdomnych oraz gotowości do podjęcia pracy. Analizując ten

obszar badawczy, poszukiwano również odpowiedzi na pytanie, na ile praca była w ogóle

wartością realizowaną w badanej grupie, jakie były przyczyny utraty ostatniej legalnej

pracy, a także jakie były bieżące marzenia i plany związane z pracą,

i) Kapitał społeczny osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością: celem tej części badań

jest określenie stopnia aktywności obywatelskiej, „stanu społeczeństwa obywatelskiego”

czy, innymi słowy, poziomu „kapitału społecznego” w badanej populacji osób

13

bezdomnych. Kluczowym problemem podjętym w badaniu jest dokonanie ogólnej

diagnozy dotyczącej wybranych zachowań obywatelskich osób bezdomnych. W

pierwszym rzędzie testowano/analizowano to, na ile badanych różnicowały cechy

socjodemograficzne, czyli m.in. takie zmienne, jak wiek, płeć, wykształcenie, ale i także

faza bezdomności, miejsce przebywania (placówka, miejsca poza placówkami), które, jak

wskazują niektórzy badacze zjawiska bezdomności, mogą mieć znaczenie dla

określonych zachowań, czy też postaw osób bezdomnych. W oparciu o wstępną hipotezę

o ewentualnych różnicach między bezdomnymi „placówkowymi”

i „pozaplacówkowymi”, a także osobami znajdującymi się w różnych fazach

bezdomności celem było sprawdzenie, na ile, prócz wspomnianych cech

demograficznych, okoliczności te mogą różnicować obywatelską (społeczną)

i ekonomiczną aktywność osób bezdomnych oraz wpływać na głębokość i zasięg

społecznego wykluczenia z tych sfer społecznego życia.

1.3. Hipotezy badawcze

Do głównych hipotez badawczych niniejszego badania należy zaliczyć następujące

przypuszczenia podzielone ze względu na przygotowywane artykuły tematyczne:

Przyczyny bezdomności:

H1: Osoby bezdomne w większym stopniu czują się winne zaistniałej sytuacji niż osoby zagrożone

bezdomnością.

H2: Poczucie winy u osób bezdomnych mocno różnicuje postrzeganie przyczyn własnej

bezdomności.

H3: Osoby bezdomne nie wykazują większej aktywności ukierunkowanej na wyjście

z bezdomności.

H4: Osoby bezdomne raczej nisko postrzegają szanse wyjścia z własnej bezdomności.

H5: Osoby bezdomne szanse na wyjście z bezdomności widzą raczej w pomocy udzielonej przez

instytucje zewnętrzne.

Charakterystyka psychologiczna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

H1: Osoby bezdomne charakteryzują się gorszym dobrostanem psychicznym niż osoby zagrożone

bezdomnością oraz osoby z populacji ogólnej Polaków.

14

H2: U osób bezdomnych występuje zjawisko tzw. „raju utraconego”, tzn. ocena własnej przeszłości

jest bardziej pozytywna niż ocena teraźniejszości oraz przyszłości.

H3: U osób zagrożonych bezdomnością zjawisko „raju utraconego” nie jest tak silne jak u osób

bezdomnych.

H4: Osoby bezdomne charakteryzują się raczej słabym przekonaniem o własnych możliwościach

odniesienia „sukcesu życiowego”, tzn. charakteryzują się niskim nasileniem nadziei na sukces.

Modele radzenia sobie z zagrożeniem bezdomnością i sytuacją bezdomności

H1: U osób bezdomnych dominują dwa „gorsze” (z punktu widzenia przystosowania) modele

radzenia sobie, tj. model medyczny i oświeceniowy.

H2: Bardziej negatywne konsekwencje psychologiczne pojawiają się w przypadku osób

funkcjonujących według modelu medycznego i oświeceniowego.

H3: U osób zagrożonych bezdomnością częściej (w porównaniu do osób bezdomnych) występują

„lepsze” (z punktu widzenia przystosowania) modele radzenia sobie, tj. model kompensacyjny

i moralny.

Aktywność zawodowa badanych osób

H1: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością charakteryzują się relatywnie niską

aktywnością zawodową.

H2: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością charakteryzują się złą sytuacją

materialną.

H3: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością nie podejmują wielu prób aktywnego

poszukiwania pracy. Bardziej pasywne są osoby bezdomne.

Zdrowie osób bezdomnych

H1: Badane osoby nie są zadowolone z własnego stanu zdrowia.

H2: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością to w większości osoby chorujące na choroby

przewlekłe.

H3: Badane osoby w dużym stopniu to osoby niepełnosprawne z formalnym orzeczeniem o stopniu

niepełnosprawności. Owa niepełnosprawność bardzo często wyklucza osoby bezdomne

z aktywnego życia i podejmowania pracy zarobkowej.

H4: Korzystanie z usług medycznych przez osoby bezdomne kształtuje się na niskim poziomie.

15

H5: Badane osoby często spożywają napoje alkoholowe, które prowadzą do alkoholizmu

i pogorszenia sytuacji finansowej.

Sytuacja rodzinna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

H1: Poziom relacji rodzinnych w obu badanych grupach należy uznać za niski. Rozpad więzi

rodzinnych bardziej charakterystyczny jest dla osób bezdomnych niż zagrożonych bezdomnością.

H2: Wśród aktualnych związków osób bezdomnych przeważać będą te o charakterze nieformalnym

H3: Kontakty z dziećmi będą sporadyczne (przede wszystkim w przypadku mężczyzn), a znaczna

część spośród osób bezdomnych będzie sygnalizowała utratę lub częściowe ograniczenie praw

rodzicielskich

H4: Badane osoby w dużej mierze nie mogą liczyć na pomoc rodziny.

H5: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością to osoby, które negatywnie oceniają swoje

kontakty z najbliższą rodziną.

Sytuacja ekonomiczna osób bezdomnych

H1: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością są słabo wykształcone – dominują deklaracje

ukończenia szkoły zasadniczej.

H2: Większość osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością nie podejmuje pracy zarobkowej.

H3: Dominują dochody nie przekraczające 600 zł miesięcznie.

H4: Większość z pośród badanych jest zadłużona.

H5: Często pojawia się zadłużenie alimentacyjne.

H6: Osoby zagrożone bezdomnością częściej zamieszkują w lokalach zadłużonych.

H7: W zadłużonych lokalach dominuje zadłużenie do 4000 zł.

Kapitał społeczny

H:1. Respondenci nie angażują się w życie lokalnej wspólnoty, przedkładają interesy partykularne

nad ogólny.

H2: Respondenci nie ufają instytucjom publicznym. Im instytucja bardziej oddalona od ich

codzienności tym zaufanie mniejsze.

16

1.4. Metody badawcze zastosowane w badaniu - zestandaryzowany kwestionariusz

wywiadu dla osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

Ogólnie rzecz biorąc, skategoryzowany wywiad kwestionariuszowy to ilościowa technika

badawcza, ściśle oparta o wcześniej przygotowany kwestionariusz, której celem jest uchwycenie

możliwie wszystkich szczegółów dotyczących wypowiedzi respondenta, jak również jego

zachowań przejawianych podczas prowadzenia rozmowy (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński, 2005,

s. 50). Z racji tego, że na podstawie badania kwestionariuszowego formułujemy ścisłe, liczbowo

oszacowane wnioski, badanie takie należy traktować jako pomiar. Aby jednakże wyniki

odpowiedzi poszczególnych respondentów można było dodawać do siebie i na ich podstawie

wyciągać wnioski, muszą być spełnione dwa zasadnicze warunki: po pierwsze, musi być

zastosowane ujednolicone (identyczne dla wszystkich) narzędzie badawcze; po drugie,

ujednoliceniu muszą ulec warunki prowadzenia wywiadów (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński,

2005, s. 50). Wywiad kwestionariuszowy, jako technika standaryzowana, oparty jest na

komunikacji bezpośredniej, co oznacza, że pytania zawarte w kwestionariuszu zadawane są przez

ankietera podczas osobistego, bezpośredniego kontaktu z respondentem2. Oznacza to, że

niedopuszczalna jest sytuacja, w której ankieter sam wypełnia wywiad po przeprowadzonej

rozmowie oraz kiedy prowadzi wywiad, na przykład przez telefon. Podczas realizacji badań

metodą skategoryzowanego wywiadu kwestionariuszowego bardzo ważna jest postawa samego

ankietera. Osoba przeprowadzająca wywiad nie powinna zmieniać słów w poszczególnych

pytaniach, kolejności zadawanych pytań czy kafeterii odpowiedzi. W badaniach nad

psychospołecznym profilem osoby bezdomnej w Trójmieście odstępowano od tego teoretycznego

wykładnika z powodu bądź to zmęczenia osoby bezdomnej, bądź z powodu niezrozumienia przez

niego zadawanych pytań.

Kwestionariusz wywiadu jest zbiorem pytań, które ankieter odczytuje respondentowi.

Pytania zawarte w zastosowanym badaniu miały różnorodny charakter ze względu na ich strukturę

oraz ze względu na to, czego pytanie dotyczy. Przede wszystkim w kwestionariuszu wywiadu

dominowały pytania zamknięte, w których „z góry” przewidziano możliwe odpowiedzi

odczytywane respondentom biorącym udział w badaniu. Były to zarówno pytania dychotomiczne

2 Bezpośredni kontakt z respondentem bądź jego brak jest podstawą odróżnienia wywiadu kwestionariuszowego od

innych technik ilościowych, na przykład ankiety.

17

(odpowiedzi tak i nie), pytania wielokrotnego wyboru (respondent mógł zaznaczyć więcej niż

jedną odpowiedź) oraz pytania tabelaryczne, oparte o skalę. W kwestionariuszu pojawiła się mała

liczba pytań otwartych, których odpowiedzi stanowiły pogłębienie pytań zamkniętych (np. pytanie

i powód korzystania z pomocy medycznej, opis sytuacji dyskryminacji przez pracowników służby

zdrowia, jakie były przyczyny utraty ostatniej pracy, itp.). Na etapie analizy zebranego materiału

wszystkie pytania otwarte poddano procedurze kodowania. W wachlarzu zadawanych pytań

znalazły się również pytania prekategoryzowane, czyli takie, które są zamknięte dla ankietera, lecz

otwarte dla respondenta (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński, 2005, s. 61). Pytania te stosowano

w tych momentach kwestionariusza wywiadu, w których nie chciano sugerować osobie bezdomnej

żadnej odpowiedzi, jednocześnie chcąc ominąć procedurę kodowania. W badaniach osób

bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością w Koszalinie bardzo często stosowano pytania

filtrujące, zawierające tzw. reguły przejścia3. Pytania tego typu stosuje się wówczas, kiedy chcemy

w sposób świadomy wykluczyć pewną część respondentów z możliwości udzielenia odpowiedzi

(np. kiedy pytamy osoby bezdomne o to, czy w ciągu najbliższych dwóch tygodni są gotowe

podjąć aktywność zarobkową, a następnie dla osób, które odpowiedziały „nie”, pytamy o motywy

udzielenia takiej odpowiedzi).

Analizując pokrótce strukturę zestandaryzowanego kwestionariusza wywiadu (zgodnie

z Aneksem), można powiedzieć, że składa się on zasadniczo z kilkunastu części:

ogólne pytania metryczkowe

ocena zadowolenia z życia

własne samopoczucie

ocena własnej przyszłości

relacje i kontakty z rodziną

zdrowie i dobrostan psychiczny

hierarchia wartości

wyjście z bezdomności

życie rodzinne

przyczyny bezdomności

fazy bezdomności

ocena własnego życia – drabina szczęścia

3 Reguły przejścia są swoistymi instrukcjami dla ankietera, wskazującymi, które pytania należy zadać danemu

respondentowi jako następne (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński, 2005, s. 61).

18

aktywność zawodowa

aktywność społeczna

kwalifikacje zawodowe

skutki bezdomności

problemy z alkoholem.

W kwestionariuszu, zastosowanym przy określaniu profilu osób bezdomnych oraz zagrożonych

bezdomnością w Koszalinie, obok pytań oraz odpowiedzi zawarte były również wszelkiego

rodzaju instrukcje skierowane tylko i wyłącznie do ankietera. Zawarte instrukcje szczegółowo

określają sposób zadania pytania i zapisu odpowiedzi respondenta, ukazują reguły przejścia oraz

pokazują konieczność zastosowania kart respondenta.

1.5. Dobór respondentów do badania w badaniu

Założono, że w badaniu głównymi respondentami będą:

a) osoby bezdomne przebywające w miejscach instytucjonalnego wsparcia (Schronisko

prowadzone przez Koło Koszalińskie Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta

w Koszalinie na ul. Mieszka I nr 16). W tym miejscu docelowo zaplanowano

przeprowadzić badania z wszystkimi osobami, które zgodzą się na badanie metodą

wywiadu kwestionariuszowego,

b) osoby bezdomne przebywające z miejscach niemieszkalnych takich jak: dworce,

działki, altanki, ulice, parki, pustostany. W tych miejscach trudno założyć konkretną

liczbę respondentów, jednakże zaplanowano dotarcie do wszystkich wskazanych przez

specjalistów oraz same osoby bezdomne miejsc niemieszkalnych. Przypuszcza się, że

najważniejszym terenem badawczym będzie dworzec w Koszalinie i jego najbliższe

okolice,

c) osoby zagrożone bezdomnością wskazane przez pracowników Miejskiego Ośrodka

Pomocy Społecznej w Koszalinie. W tym zakresie ustalono, że pracownicy MOPS

Koszalin zaproszą wybrane osoby zagrożone bezdomnością do przeprowadzenia

rozmowy w dwóch budynkach MOPS, zaś inni pracownicy socjalni wytypują osoby

mieszkające na osiedlu socjalnym w mieszkaniach socjalnych przy ul. Przemysłowej 4.

19

1.6. Raport z badań terenowych

Badania terenowe stanowią jeden z kluczowych etapów realizacji badań socjologicznych

prowadzonych wśród osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie w ramach

realizowania projektu „WEKTOR ZMIAN – Koszaliński Program Wspierania Wychodzenia

z Bezdomności” (projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego). Głównym celem tej części badań było zebranie zestandaryzowanych

kwestionariuszy wywiadów zawierających odpowiedzi osób bezdomnych i zagrożonych

bezdomnością.

Badania terenowe odbywały się w dniach 30 maj 2011 – 03 czerwiec 2011 w mieście

Koszalin i były realizowane przez grupę ankieterów pod kierunkiem dr Macieja Dębskiego.

Zgodnie ze specyfikacją istotnych warunków zamówienia (DO.S.331-01/2011) badaniem objęto

150 respondentów bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością. W ostatecznej bazie danych (do

prowadzenia analiz statystycznych) znalazło się 134 osoby w tym 69 osób bezdomnych oraz 65

osób zagrożonych bezdomnością. Nieco mniejsza (od pierwotnie założonej) ilość osób znajdująca

się w statystycznej bazie danych jest pochodną po pierwsze ośmiu odmów wzięcia udziału

w badaniu „od początku do końca” oraz ośmiu wywiadów, które po wstępnej analizie statystycznej

uznano za nierzetelne pod względem udzielanych odpowiedzi. W pierwszym przypadku (odmowy

odpowiedzi) wskazać należy, że podjęto wszelkie czynności badawcze zmierzające do zebrania

interesujących badacza informacji, jednakże w ostateczności zrezygnowano z wprowadzania

zebranych danych z powodu bądź to braku zgody respondenta na ich zapisanie

w zestandaryzowanym kwestionariuszu wywiadu bądź to nieudzielenia odpowiedzi na wszystkie

zadawane pytania.

W trakcie realizacji badań terenowych wyżej wymieniony zespół odwiedził następujące

miejsca w mieście Koszalin:

1. Dworzec PKP i teren za Urzędem Pocztowym przy ul. Dworcowej.

2. Dworzec PKS.

3. Schronisko dla Osób Bezdomnych przy ul. Mieszka I.

4. Jadłodajnia Caritas Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej.

5. Mieszkania socjalne przy ul. Przemysłowej.

20

6. Siedziba Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej na ul. Morskiej

7. Siedziba Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej na ul. Monte Cassino

8. Deptak i przejście podziemne przy ul. Dworcowej.

9. Polski Czerwony Krzyż Zarząd Rejonowy.

10. Plac przed Ratuszem - ul. Rynek Staromiejski.

11. Okolice sklepu KAUFLAND przy ul. Morskiej.

12. Okolice Centrum Handlowego FORUM.

13. Okolice targowiska przy ul. Drzymały.

14. Park Miejski:

a) okolice stawy przy ul. Młyńskiej,

b) okolice „Pałacu Młynarza”

c) okolice przepompowni,

d) wzdłuż rzeki Dzierżęcinki.

15. ul. Bosmańska – okolice garaży.

16. ul. Morska:

a) okolice stacji benzynowej Orlen,

b) okolice budynków nr 97-101, 103,

c) opuszczony budynek internatu,

d) budynek byłej restauracji „Dworek Kasztelański”.

17. ul. Władysława IV:

a) okolice pętli autobusowej przy ogrodach działkowych,

b) za terenem przemysłowym przy ul. Władysława IV 137 – legowisko w zaroślach.

18. ul. Rolna – legowiska w zaroślach.

19. ul. Spasowskiego – legowisko w zsypie.

20. ul. Wyki i Próchnika – Wąwozy Grabowe.

21. ul. Stawisińskiego – vis a vis stadionu „Bałtyk”.

22. Okolice ul. Kolejowej i Łużyckiej.

23. Zarośla przy starym dworcu kolejki wąskotorowej.

24. ul. Krakusa i Wandy – sklep „Carrefour”.

25. Ogrody działkowe - przy ul. Władysława IV, Lechickiej, Jasnej i Fałata.

26. Dom Samotnej Matki.

27. Ośrodek Interwencji Kryzysowej.

28. Bursa przy ul. Szarych Szeregów.

21

29. Okolice Góry Chełmskiej.

30. Zarośla przy ul. Słupskiej.

Analizując całość pobytu grupy realizującej badania terenowe warto wskazać, że kilka

miejscy z wyżej wymienionych trzydziestu okazała się kluczowa dla pomyślności realizowanych

badań. Oznacza to, że w takich miejscach jak: dworzec PKP i teren za Urzędem Pocztowym przy

ul. Dworcowej, dworzec PKS, schronisko dla Osób Bezdomnych przy ul. Mieszka I, jadłodajnia

Caritas Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej, mieszkania socjalne przy ul. Przemysłowej, siedziba

Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej na ul. Morskiej oraz siedziba Miejskiego Ośrodka

Pomocy Społecznej na ul. Monte Cassino dotarto do zdecydowanie wyższej liczby osób

bezdomnych bądź zagrożonych bezdomnością, niż w przypadku pozostałych miejsc.

1.7. Przygotowanie do badań terenowych

Generalnie rzecz ujmując, można powiedzieć, że praca ankietera polega na realizacji

wywiadów z określonymi osobami (respondentami), zaś sama rozmowa sprowadza się do

odczytywania wydrukowanych w kwestionariuszu pytań oraz zapisywania udzielanych

odpowiedzi. W takim ujęciu praca ankietera jawi się jako czynność banalnie prosta, jednakże

w rzeczywistości dobrze przeprowadzony wywiad to nie lada sztuka, przynajmniej z dwóch

powodów. Po pierwsze, należy pamiętać, że realizacja wywiadu z osobą bezdomną nie jest

sytuacją powszechną, a przez to normalną. Zarówno dla respondenta, jak i dla samego ankietera to

sytuacja w dużej mierze sztuczna, która musi odbywać się w określony sposób, według

określonych zasad. Zasady te w konsekwencji powinny prowadzić do standaryzacji warunków

realizacji wywiadu, przez co istnieje dalsza możliwość sumowania odpowiedzi udzielonych przez

osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością przedstawienie ich w formie zagregowanej. Poznanie

wszystkich zasad dobrze zrealizowanego wywiadu wymaga zatem dużego zaangażowania

ankietera i zdobycia fachowej wiedzy z zakresu fieldworkingu. Po drugie realizacja wywiadu

zakłada bezpośrednią styczność ankietera z osobą badaną (osobą bezdomną). Oznacza to, że

podczas realizacji wywiadu ankieter musi w sposób profesjonalny posługiwać się narzędziami

komunikacji, które pozwolą z jednej strony na zdobycie koniecznego zaufania respondenta do

rozmówcy, pozwolą na rzetelną aranżację wywiadu oraz pozwolą uniknąć poczucia „odpytywania

respondenta”.

Omawiając kwestię szkoleń ankieterskich zrealizowanych podczas realizacji badań

prowadzonych wśród osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie, trzeba

22

zaznaczyć, że członkowie zespołu badaczy w większości zajmowali się wcześniej w swojej pracy

zawodowej zjawiskiem bezdomności. Dlatego równolegle z rozpoczęciem prac nad ustalaniem

interesujących badaczy obszarów Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

zorganizowało cykl szkoleń mających na celu przybliżenie teoretycznych podstaw problematyki

bezdomności, pod kątem dostępnych w literaturze przedmiotu definicji i typologii czy dostępnych

na gruncie europejskim sposobów mierzenia bezdomności. Warsztaty szkoleniowe połączone były

z wizytacjami w placówkach dla osób bezdomnych (noclegownia, schronisko dla bezdomnych

mężczyzn oraz bezdomnych kobiet), jak również spotkaniami z liderami pomocy społecznej

i pracy socjalnej w województwie pomorskim.

Na etapie przygotowania ankieterów do realizowanych badań szkolenia z ankieterami

odbywały się na zasadzie spotkań grupowych oraz indywidualnych konsultacji z koordynatorem

badania. Każdy z ankieterów uczestniczących w realizowanych badaniach prowadzonych wśród

osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością otrzymał materiały niezbędne do realizacji badań

terenowych, w skład których wchodziły:

a) kwestionariusze wywiadu,

b) karty odpowiedzi,

c) zapasowe karty odpowiedzi,

d) pismo przewodnie od koordynatora badania oraz

e) identyfikator

1.8. Główne problemy związane z realizacją badań w świetle sprawozdań ustnych,

pisemnych oraz ankiety do ankietera

Na wstępie rozważań o głównych problemach związanych z realizacją badań terenowych

otwarcie należy powiedzieć, że określenie profilu osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

w Koszalinie okazało się nie lada „ankieterskim wyzwaniem”. Sztuka „fieldworkingu” polega

bowiem nie tylko na tym, jak dobrze dobrać respondenta do badania, jak skłonić go do wzięcia

udziału w badaniu, ale przede wszystkim na tym, jak rzetelnie i sprawnie przeprowadzić rozmowę.

W części poświęconej trudnościom badań terenowych trzeba wskazać, że istnieją co najmniej trzy

zasadnicze źródła wiedzy o problemach napotkanych przez ankieterów podczas realizacji badań

terenowych: indywidualna rozmowa ankietera z koordynatorem badania, sprawozdanie pisemne

osoby realizującej wywiad oraz ankieta dla ankietera, załączona na końcu każdego

23

zestandaryzowanego kwestionariusza wywiadu (dotyczy to tylko części ilościowej). W badaniach

koszalińskich zastosowano dwie pierwsze wyżej wymienione metody

Zanim w sposób szczegółowy zostaną omówione główne problemy w realizacji badań

terenowych, dokonana zostanie syntetyczna oceny formalnej strony sytuacji wywiadu z osobą

bezdomną:

a) pierwsza rozmowa w oparciu o zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu z osobą

bezdomną została przeprowadzona 30 maja 2011 roku w placówce prowadzonej przez

Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta w Koszalinie przy u. Mieszka I 16 (koło

godziny 10 rano), ostatnia zaś 3 czerwca 2011 roku w okolicy dworca PKP w Koszalinie

(koło godziny 15). Oznacza to, że badania terenowe w części ilościowej trwały 4 pełne

dni;

b) najkrótszy zrealizowany wywiad trwał zaledwie 35 minut, najdłuższy 2 godziny.

Wywiadów trwających do godziny czasu przeprowadzono 71 % powyżej 1 godzin –

29,0 % Przeciętnie wywiad z osobą bezdomną i zagrożoną bezdomnością trwał 52

minuty.

c) realizacja wywiadów z osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością najczęściej

odbywała się przed południem (do godziny 12:00 rozpoczęto 40,5 % wszystkich

wywiadów). Między 12:00 a 18:00 rozpoczęto 23,0 % kolejnych wywiadów, zaś po

godzinie 18:00 zrealizowano ich 36,5 % Najwięcej wywiadów wieczornych

(rozpoczętych po godzinie 18:00) zanotowano w przypadku wywiadów realizowanych

w miejscach niemieszkalnych.

Poszukując klucza kategoryzacyjnego do napotkanych problemów, zdecydowano się na

stworzenie dwóch głównych kategorii problemowych: problemy odnoszących się do zastosowanej

metodologii oraz do osób bezdomnych biorących udział w sytuacji wywiadu:

a) Problemy odnoszące się do zastosowanej metodologii:

problem ze znalezieniem bezdomnych: realizowane badania w Koszalinie odbywały

się w porze letniej. Dla badań (w szczególności wśród osób bezdomnych

przebywających w miejscach niemieszkalnych) jest to mało odpowiednia pora ze

względu na trudności w zalezieniu osób bezdomnych. Jak wskazują doświadczenia

pomorskie najlepszym okresem dla realizacji badań w miejscach niemieszkalnych

zawsze pozostaje okres zimowy albowiem wtedy zjawisko bezdomności wytraca swoją

24

mobilność, zaś pozainstytucjonalne miejsca przebywania osób bezdomnych są bardzo

dobrze zlokalizowane (poprzez prowadzone działania interwencyjne zmierzające do

ograniczenia skali zamarznięć osób bezdomnych i zagrożenia ich życia).

trudne warunki przeprowadzania wywiadów w miejscach niemieszkalnych:

sytuacja wywiadu wymaga odpowiednich warunków do przeprowadzenia rozmowy.

W badaniach nad profilem osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w

Koszalinie jedynie część wywiadów została zrealizowana w placówkach dla osób

bezdomnych bądź budynkach Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Koszalinie,

pozostałą część rozmów odbyto w trudnych dla ankietera warunkach – na terenie

działek, ogródków, dworcach, pustostanach, śmietnikach, prowizorycznych altankach,

czy na miejskich, parkowych ławkach. Wszystkie te miejsca należy uznać za mało

komfortowe dla realizacji rozmowy z osobą bezdomną i mało bezpieczne dla samego

ankietera.

obecność osób trzecich: jak uważają specjaliści zajmujący się sztuką realizacji badań

terenowych, wpływ osób trzecich na realizację wywiadu jest sytuacją dość powszechną.

Pomimo tego, że główną zasadą w prowadzeniu wywiadu jest realizacja jego sam na

sam z respondentem to, niestety w przypadku badań koszalińskich notowano niekiedy

obecność „osób trzecich”. W opinii ankieterów przeprowadzających badania terenowe

osoby trzecie były obecnej jedynie przez znikomą część wywiadu i zazwyczaj,

spontanicznie włączając się do rozmowy, nie wpływały w sposób zasadniczy na

udzielane odpowiedzi. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że obecność osób trzecich

podczas realizacji wywiadu dotyczy również ankieterów. Z sytuacją taką w badaniach

nad profilem osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością można spotkać się

było często, w przypadku kiedy dwóch ankieterów realizowało badania w tym samym

miejscu, w tej samej przestrzeni. Usprawiedliwieniem tego „odstępstwa

metodologicznego” było wyłącznie bezpieczeństwo ankietera realizującego wywiad

rozmowę z osobą bezdomną poza schroniskiem.

budowa narzędzia badawczego: narzędzia badawcze wypracowane do określenia

profilu osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie okazały się nieco

za długie i uciążliwe dla respondenta. Pomimo tego, że starano się tak skonstruować

kwestionariusz, aby wytworzyć momenty „odpoczynku” pomiędzy zadawanymi

pytaniami, w wielu przypadkach osoby bezdomne zwracały uwagę na zbyt duży zakres

25

poruszanych problemów. Również wielu ankieterów stwierdziło, że przeprowadzany

wywiad kwestionariuszowy był długi i mógł powodować fizyczne oraz psychiczne

zmęczenie respondenta, obniżając rzetelność zebranych danych.

b) Problemy odnoszące się do zachowań i postaw osoby bezdomnej:

chęć odniesienia korzyści majątkowych przez osoby bezdomne z racji wzięcia

udziału w badaniu: w procesie badawczym bardzo często respondent biorący udział

w badaniu otrzymuje gratyfikację finansową. W przypadku realizacji badań nad profilu

osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością, mając na uwadze częste problemy

alkoholowe respondentów, w sposób całkowicie świadomy zrezygnowano z opłacenia

przeprowadzonego wywiadu. Jedyną gratyfikacją, jaką otrzymywał respondent były

papierosy, którymi respondent był częstowany podczas odpowiedzi na zadawane pytania.

Podczas przeprowadzania badań terenowych zdarzały się sytuacje, w których osoba

bezdomna uzależniała wzięcie udziału w badaniu od przekazania określonej sumy

pieniędzy. W takich przypadkach odstępowano od przeprowadzenia wywiadu i szukano

innych respondentów.

przerywanie realizowanych wywiadów: w badaniach koszalińskich w 8 przypadkach

zdarzyło się, że wywiady z respondentami zostały przerwane i niedokończone. Podczas

realizacji badań terenowych zdarzały się również i takie sytuacje, w których osoba

bezdomna bądź zagrożona bezdomnością przerywała wywiad i wychodziła

z pomieszczenia (przestrzeni), w którym badanie było realizowane, jednakże dokańczała

rozpoczęty wywiad. Wszystkie przerwane wywiady realizowane były w miejscach

niemieszkalnych.

ograniczona percepcja respondenta: z przeprowadzonych badań socjologicznych

w województwie pomorskim wiadomo, że osoby bezdomne są osobami nisko

wykształconymi. W związku z tym podczas operacjonalizacji narzędzi badawczych

starano się, żeby były one przede wszystkim jasne i czytelne dla osoby bezdomnej.

Pomimo zasadniczego uproszczenia języka zadawanych pytań w wielu przypadkach

okazało się, że niektóre pytania oraz instrukcje do tych pytań pozostawały niezrozumiałe.

Trudności sprawiały również pytania, do których stosowano specjalistyczne karty

z odpowiedziami w celu ułatwienia udzielenia odpowiedzi osobom bezdomnym.

26

Ograniczona percepcja respondentów w konsekwencji spowodowała znaczne wydłużenie

realizowanych wywiadów.

przebywanie potencjalnego respondenta w stanie upojenia alkoholowego: zdarzały

się sytuacje, że ankieter musiał zrezygnować z przeprowadzenia wywiadu z osobą

bezdomną w sytuacji, w której potencjalny respondent ukazywał odznaki spożycia

alkoholu. Pomimo tego, że sytuacje takie należały do rzadkości to w sposób zasadniczy

utrudniały realizację założonej próby badawczej.

27

CZĘŚĆ II

RAPORT Z BADAŃ

28

Maciej Dębski

Uniwersytet Gdański

Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

2.1. Ogólna charakterystyka respondenta.

1. Kontekst

Ogólnie rzecz ujmując, pytania „metryczkowe” służą nie tylko do scharakteryzowania badanej

zbiorowości osób bezdomnych, ale również pozwalają opisać jej zróżnicowanie (Sztabiński,

Sawiński, Sztabiński, 2005, s. 205). Ich ważność w kwestionariuszu wywiadu podkreślają

następujące trzy czynniki. Po pierwsze bardzo często stanowią podstawę dobru próby, po drugie

znajdują się w każdym kwestionariuszu choć w różnych kombinacjach, po trzecie wreszcie bardzo

często stanowią najważniejsze zmienne niezależne, wykorzystywane podczas analizy statystycznej.

Jak zauważa F. Sztabiński, zmienne „metryczkowe”, znajdujące się w każdym kwestionariuszu, nie

zawsze znajdują się w takiej samej postaci i konfiguracji (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński, 2005,

s. 206). Autor wskazuje, iż trudno w sposób jednoznaczny i powszechnie obowiązujący przyjąć

kanon cech „metryczkowych” z tego względu, że ich zastosowanie uzależnione jest po pierwsze, od

typu i problematyki badania; po drugie, od charakteru badanej zbiorowości i po trzecie, od

przewidywanego sposobu opracowania wyników. Posługując się nomenklaturą F. Sztabińskiego,

można powiedzieć, że w badaniach nad psychospołecznym profilem osób zmienne społeczno-

demograficzne poddają opisowi tak zwane cechy indywidualne (płeć, wiek, wykształcenie, stan

cywilny, sytuacja zawodowa, itp.). W przeciwieństwie do cech kontekstualnych (np. liczba osób w

gospodarstwie domowym, dochód, warunki mieszkaniowe itp.), w których określeniu osoba

bezdomna nie zawsze jest osobą kompetentną, określenie rozkładu cech indywidualnych jest dla

osób bezdomnych o wiele bardziej proste.

Gdzie (w którym miejscu kwestionariusza) powinny być umieszczane zmienne metryczkowe?

Jak wskazuje F. Sztabiński (Sztabiński, Sawiński, Sztabiński, 2005, s. 213), powinny one

znajdować się na końcu kwestionariusza, zaś powodów takiego postępowania jest co najmniej

kilka:

zmienne metryczkowe należą do tak zwanych pytań drażliwych,

mogą podważyć zapewnienie o anonimowości i poufności wyników,

29

są pytaniami faktualnymi, niewymagającymi zastanawiania się, przez co można

zadawać je na końcu rozmowy, kiedy ankieter i respondent są już zmęczeni realizacją

wywiadu.

2. Problem

Głównym celem pisanego artykułu jest określenie dwóch grup respondentów biorących udział

w badaniu (osoby bezdomne oraz zagrożone bezdomnością) pod względem najważniejszych

zmiennych o charakterze społeczno-demograficznym. W badaniu koszalińskim zmienne

metryczkowe pełnią zarazem funkcje zmiennych niezależnych, które stanowią ważny punkt

dokonywanej w raporcie analizy statystycznej. Do najważniejszych zmiennych niezależnych

zaliczyć należy płeć, wiek, wykształcenie, stan cywilny, miejsce zamieszkania czy długość trwania

bezdomności. W tej części pracy ukazane zostaną podstawowe rozkłady częstości zmiennych

niezależnych, które w wielu przypadkach stanowią punkt wyjścia do dokonywania dalszych analiz

statystycznych prowadzonych przez poszczególnych autorów.

3. Analiza zebranego materiału

Pierwszą analizowaną zmienną o charakterze społeczno-demograficznym jest płeć badanych

osób. Z przeprowadzonych badań koszalińskich wynika, że wśród osób bezdomnych w sposób

zdecydowany przeważają mężczyźni którzy stanowią 691 % wszystkich osób bezdomnych.

W przypadku osób zagrożonych bezdomnością możemy mówić o dokładnym odwróceniu

proporcji: w badane próbie osób zagrożonych bezdomnością znalazło się 64,6 % kobiet.

30

Pod względem wieku obu badanych grup respondentów możemy wskazać, że osoby

bezdomne są nieco starsze od osób zagrożonych bezdomnością. Wśród przebadanych osób ponad

połowa osób bezdomnych to osoby, które przekroczyły 50 rok życia (55,1 %). Dla porównania osób

najstarszych w drugiej badanej grupie jest 30,8 %. Osoby relatywnie najmłodsze, które nie

ukończyły jeszcze 30 roku życia częściej rekrutują się z grupy osób zagrożonych bezdomnością

(33,8 %). Dla porównania osób bezdomnych w tej grupie wiekowej jest zaledwie 13 % z

przeprowadzonych badań wynika, że badane osoby w średnim wieku (między 31 a 50 lat) stanowią

w przypadku obu badanych grup około 1/3 wszystkich badanych osób.

Jak można było się domyślać badane osoby, które zdecydowały się wziąć udział w badaniu

legitymują się niskim poziomem wykształcenia. Z poniższego wykresu jasno wynika, że najczęściej

reprezentowanym wykształceniem jest wykształcenie podstawowe, na które wskazuje 39,1 % osób

bezdomnych oraz dokładnie połowa osób zagrożonych bezdomnością (50 %). Na drugim miejscu

pod względem częstości występowania jest wykształcenie zawodowe, które częściej wskazywane

jest przez osoby bezdomne (36,2 %). Dla porównania odsetek osób posiadających wykształcenie

zawodowe wśród osób zagrożonych bezdomnością kształtuje się na poziomie 25 % Z danych

zawartych na wykresie nr 3 jasno wynika, że do rzadkości należą sytuacje, w których badane osoby

przyznają się do posiadania wykształcenia wyższego (ok. 2-3 %).

31

Podczas realizacji badań w Koszalinie prowadzonych wśród osób bezdomnych

i zagrożonych bezdomnością poproszono badane osoby o to, aby oceniły swoją aktualną sytuację

materialną. Jak się okazuje, na bardzo złe warunki finansowe zdecydowanie częściej wskazują

osoby bezdomne (29 %) niż osoby zagrożone bezdomnością (13,8 %). Ci drudzy zdecydowanie

częściej niż osoby bezdomne oceniaj swój aktualną sytuację materialną na poziomie dostatecznym

(27,7 %). Ogólnie rzecz ujmując w opinii badanych osób (bez względu na bycie osobą bezdomną

czy też nie) dominują odpowiedzi wskazujące na to, że aktualna sytuacja materialna pozostawia

„wiele do życzenia”.

32

Warto przyjrzeć się strukturze kolejnej zmiennej niezależnej, jaką jest stan cywilny

badanych osób. Z przeprowadzonych badań wynika, że ponad połowa osób zagrożonych

bezdomnością to osoby stanu wolnego (50,8 %), zaś co piąta osoba rekrutująca się z tej grupy

badanej wskazała na posiadanie małżonka (20 %) bądź na bycie wdową/wdowcem – 21,5 % W

przypadku osób bezdomnych sytuacja związana ze stanem cywilnym jest zgoła odmienna. Ogólnie

rzecz biorąc można powiedzieć, że w bezdomność bardziej niż w przypadku sytuacji zagrożenia

bezdomnością wpisana jest samotność. Analizując dane znajdujące się na poniższym wykresie

można powiedzieć, że osoby bezdomne to najczęściej osoby albo stanu wolnego (36,9 %) albo

osoby, których małżonkowie umarli – 35,4 % Dodatkowo wskazać należy, że 12,3 % osób

bezdomnych przyznało, iż jest osobą rozwiedzioną, zaś w przypadku 3,1 % deklaruje bycie w

formalnej bądź nieformalnej separacji.

33

Niezależnie od tego, jaki jest obecny i formalny stan cywilny badanej osoby można

powiedzieć, że 76,9 % osób bezdomnych nie jest aktualnie w żadnym związku. Odsetek osób

samotnych w przypadku osób bezdomnych, jest o wiele wyższy w porównaniu do osób

zagrożonych bezdomnością – z tej grupy respondentów na życiową samotność wskazało 54 %

badanych osób. 46 % osób zagrożonych bezdomnością przyznało w trakcie badania, że aktualnie

jest w związku z innym partnerem, odsetek ten wśród osób bezdomnych jest nieco niższy

i kształtuje się na poziomie 22,3 % Warto w tym miejscu wskazać, że jeśli badane osoby deklarują

bycie w związkach to raczej jest to związek nieformalny (życie na „kocią łapę”, konkubinat) niż

zalegalizowane w sposób formalny małżeństwo.

34

Kiedy pytamy respondenta o to, gdzie mieszkał w okresie swojego dzieciństwa ponad

połowa osób wskazuje na teren dużego miasta. W zdecydowanej większości badane osoby

wskazują na miasto Koszalin. ¼ osób bezdomnych (24,2 %) wskazała, iż dzieciństwo spędziła na

terenie małego miasta, zaś kolejne 21,2 % – na terenie wiejskim.

35

Ważną zmienną o charakterze społeczno-demograficznym jest zmienna traktująca

o długości bycia osobą bezdomną. Z przeprowadzonych wśród osób bezdomnych badań wynika, że

przeciętny wiek pozostawania w sytuacji bezdomności wynosi 7,7 lat i jest on zdecydowanie

wyższy w przypadku bezdomnych mężczyzn (8,6 lat) niż bezdomnych kobiet (6,3 lata). Stosując

nomenklaturę autorstwa M. Jaździkowskiego można powiedzieć, że co trzecia badana (32,8 %)

osoba bezdomna znajduje się we wstępnej fazie bezdomności (do 2 lat). Około 15 % osób

bezdomnych pozostaje w bezdomności miedzy 2 a 4 lata, kolejne 12,5 % znajduje się w fazie

adaptacyjnej bądź chronicznej (15,6 %). Osoby bezdomne z najdłuższym „stażem” bezdomności

stanowią 23,4 % wszystkich zbadanych osób bezdomnych.

Analizując ujęcie faz bezdomności w porównaniu na płeć osób bezdomnych zwrócić należy

uwagę na fakt, iż w badanej próbie w fazie wstępnej bezdomności (od 0 do 2 lat) przebywa

zdecydowanie więcej bezdomnych kobiet niż mężczyzn (stosunek 45 % wśród kobiet do 25,5 %

wśród mężczyzn). Jak wskazują dane zawarte na poniższym wykresie domeną bezdomnych

mężczyzn jest przebywanie w fazie chronicznej (23,3 %) bądź długotrwałej (23,3 %). W

prostej linii, pokazywał to również przeciętny czas pozostawania w bezdomności, bezdomni

mężczyźni w Koszalinie dłużej doświadczają stanu bezdomności niż bezdomne kobiety.

36

Na zakończenie warto odnieść wyniki badań realizowanych w Koszalinie do tych,

zaobserwowanych w województwie pomorskim. Analizując przeciętna liczba lat pozostawania

w bezdomności badanych w Koszalinie osób jest zbliżona do tej zaobserwowanej w badaniach

socjodemograficznych realizowanych w województwie pomorskim przez członków Pomorskiego

Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku (Dębski, 2010, s. 189).

Kiedy przyjrzymy się rozkładowi procentowemu liczby lat spędzonych w bezdomności przy

zastosowaniu koncepcji pięciu faz bezdomności okazuje się, że w Koszalinie, w porównaniu do

osób bezdomnych zamieszkujących teren województwa pomorskiego notuje się zdecydowanie

więcej osób bezdomnych, którzy znajdują się w fazie wstępnej. W przypadku roku 2009 w woj.

37

pomorskim takich osób było 22,4 % , tymczasem w badaniach koszalińskich takich osób

zanotowano 32,8 %

38

Sylwiusz Retowski

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

2.2. Przyczyny bezdomności w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych oraz postrzeganie

szans wyjścia z bezdomności

1. Kontekst

Wydaje się, że nie ma możliwości, aby rozpatrywać szanse wyjścia z bezdomności bez

dokładnej analizy przyczyn, które do niej prowadzą. Wiele prac badawczych stara się wyjaśnić,

dlaczego oraz w jaki sposób do bezdomności dochodzi (Dębska, 2007, Oliwa-Ciesielska, 2004,

Moczuk, 1999, Retowski, Dębska 2008). Charakterystyczne jednak wydaje się podejście, w którym

rozważa się dwie główne grupy przyczyn:

a) czynniki sytuacyjne - wynikające przede wszystkim z ogólnej sytuacji społeczno-

ekonomicznej panującej w kraju bądź na terenie, na którym pojawia się zjawisko

bezdomności

b) czynniki osobowe – związane przede wszystkim z cechami socjodemograficznymi oraz

charakterystyką psychologiczną osób bezdomnych.

2. Problem

Głównym celem prezentowanych badań była analiza przekonań osób bezdomnych na temat

przyczyn własnej bezdomności. Zgodnie z sugestiami badaczy bezdomności przyczyny

analizowano z dwóch perspektyw: jako czynniki (głównie zewnętrzne) działające niezależnie od

osoby bezdomnej oraz jako czynniki zależne od woli i postępowania osoby bezdomnej (głównie

wewnętrzne). Drugim celem badań było przedstawienie przekonań osób bezdomnych (przynajmniej

niektórych) na tle porównawczym przekonań osób zagrożonych bezdomnością. Kolejny cel

obejmował dokładną analizę poglądów osób bezdomnych na szanse wyjścia z bezdomności. W tym

przypadku zaplanowano także dokładną analizę preferowanych przez osoby bezdomne sposobów

39

udzielania im pomocy, które ich zdaniem prowadzić mogą do trwałego poradzenia sobie z własną

bezdomnością.

W tej części badań założono następujące hipotezy badawcze:

H1: Osoby bezdomne w większym stopniu czują się winne zaistniałej sytuacji niż osoby zagrożone

bezdomnością.

H2:Poczucie winy u osób bezdomnych mocno różnicuje postrzeganie przyczyn własnej

bezdomności.

H3: Osoby bezdomne nie wykazują większej aktywności ukierunkowanej na wyjście

z bezdomności.

H4: Osoby bezdomne raczej nisko postrzegają szanse wyjścia z własnej bezdomności

H5: Osoby bezdomne szanse na wyjście z bezdomności widzą raczej w pomocy udzielonej przez

instytucje zewnętrzne


Poczucie winy za bezdomność bądź problemy życiowe

Jak wynika z danych zebranych w tabeli 1 osoby bezdomne odczuwają silniejsze poczucie winy

za znalezienie się w zaistniałej sytuacji, niż osoby zagrożone bezdomnością. Na przykład jedynie

10 % osób zagrożonych bezdomnością odczuwa silne poczucie winy, podczas gdy silnego poczucia

winy doświadcza aż 38 % osób bezdomnych. W bardziej precyzyjnym pytaniu dotyczącym różnych

możliwych „winnych” zaistniałej sytuacji osoby badane w Koszalinie wybierały jedną odpowiedź

spośród kilku przygotowanych wcześniej opcji. Jak ilustrują to wyniki zawarte na rysunku 2,

obydwie grupy badanych różnią się istotnie. O ile wśród osób bezdomnych dominuje głównie

przekonanie o osobistej odpowiedzialności za własną bezdomność (42 %) bądź odpowiedzialności

własnej rodziny (36 %), o tyle wśród osób zagrożonych bezdomnością relatywnie najczęściej

występują opinie, że główną odpowiedzialność za trudną sytuację życiową ponoszą sami

zainteresowani (32 %), państwo/ rząd (30 %), bądź najbliższa rodzina (19 %). Potwierdza się zatem

hipoteza 1, zgodnie z którą, wśród osób bezdomnych występuje większe poczucie winy, niż wśród

osób zagrożonych bezdomnością. Jakie są uwarunkowania tego poczucia winy, wykazane zostanie

w dalszej części rozdziału.

41

Tabela 1. Czy czuje się winny zaistniałej trudnej sytuacji życiowej ?

Zdecydowanie tak

Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie

Nie wiem

Osoby bezdomne 38 23 15 21 3 Osoby zagrożone bezdomnością 10 39 31 18 2

Seria kolejnych dwóch pytań ankietowych ujawnia, jakie są według badanych osób

bezdomnych przyczyny ich bezdomności. W tabelach zawarto odpowiedzi badanych bezdomnych

według poczucia winy oraz dla całej badanej grupy.

Jak wynika z danych zawartych w tabeli 2 poczucie winy za własną bezdomność tylko lekko

modyfikuje odpowiedzi na pytanie o zewnętrzne przyczyny bezdomności. Bezdomni z poczuciem

winy nieco częściej wybierają kategorie: „uzależnienie partnera/partnerki”, „konieczność

opuszczenia Domu Dziecka lub zakładu poprawczego”, „ucieczka przed przemocą w rodzinie”. Z

kolei osoby, które nie wykazują poczucia winy za własną bezdomność częściej wybierają opcję

„zadłużenie”. Bardziej widoczne różnice pomiędzy bezdomnymi z poczuciem winy bądź bez

42

poczucia winy występują w przypadku odpowiedzi na pytanie o wewnętrzne przyczyny

bezdomności. Charakterystyczny wydaje się fakt, że bezdomni z poczuciem winy trzykrotnie

częściej niż bezdomni bez poczucia winy wybierają kategorię „własny alkoholizm”. Niewątpliwie

problem z nadużywaniem alkoholu jawi się jako jedna z kluczowych przyczyn bezdomności, u

tych bezdomnych, którzy sobie przypisują winę za stanie się osobą bezdomną. Druga

charakterystyczna różnica dotyczy kategorii „ rozpad związku z własnej przyczyny”, która także jest

relatywnie częściej wybierana przez osoby bezdomne o wysokim poczuciu winy. Można zatem

uogólnić, że poczucie winy różnicuje postrzeganie przyczyn własnej bezdomności (potwierdzenie

hipotezy 2).

Tabela 2. Zewnętrzne przyczyny bezdomności (niezależne od osoby badanej) - rozkład opinii

badanych osób bezdomnych w zależności od poczucia winy za zaistniałą sytuację

Przyczyny Kategorie ( % odpowiadających osób)

Mają poczucie

winy

Nie mają poczucia

winy Wypędzenie z mieszkania przez rodzinę/ współlokatorów 27 30 Eksmisja, wymeldowanie, decyzja administracyjna 37 39 Utrata noclegów w byłej pracy 0 4 Uzależnienie partnera/partnerki 20 9 Koniecznośd opuszczenia Domu Dziecka lub zakładu karnego 10 0 Ucieczka przed przemocą w rodzinie 15 4 Zadłużenie 15 26 Choroba psychiczna partnera/ partnerki 5 0 Utrata pracy, bezrobocie 12 13 Rozpad związku partnerskiego 25 17 Niepełnosprawnośd partnera/ partnerki 5 0 Inne 20 17

Kwestia nadużywanie alkoholu przez osoby, które mają problemy na rynku pracy była już

poruszana w wielu badaniach psychologicznych. Na przykład jak wynika z badań podłużnych

prowadzonych od wielu lat przez Czapińskiego (2006, 2009) osoby bezrobotne już na 3-4 lata przed

utratą pracy charakteryzowali się nie tylko gorszą kondycją psychiczną i niższym poziomem

cywilizacyjnym, ale relatywnie częściej spożywały alkohol niż osoby, które w następnych etapach

badania podłużnego pracowały nadal. Oznacza to, że nadmierne spożycie alkoholu może być

uważane za ważny predykator pojawiających się później kłopotów na rynku pracy. Pozostaje

pytaniem otwartym, jak często osoby uzależnione od alkoholu są w stanie przyznać się przed

43

samym sobą oraz w badaniu kwestionariuszowym, że są już uzależnione oraz połączyć w związek

przyczyno-skutkowy własne nadmierne spożycie alkoholu z pojawieniem się osobistych

problemów życiowych, np. z pracą bądź bezdomnością.

Tabela 3. Wewnętrzne przyczyny bezdomności (zależne od osoby badanej) - rozkład opinii

badanych osób bezdomnych w zależności od poczucia winy za zaistniałą sytuację

Przyczyny Kategorie ( % odpowiadających osób)

Mają

poczucie winy Nie mają

poczucia winy Własny alkoholizm 60 21 Własna narkomania 3 5 Własna choroba psychiczna 5 0 Rozpad związku z własnej przyczyny 37 26 Własny wybór 32 21 Hazard 0 0 Zły stan zdrowia, własna niepełnosprawnośd 16 10 Inne 16 37

Warto zauważyć, że spośród pięciu najczęściej wymienianych przyczyn bezdomności

zależnych od osoby badanej jedynie w jednym przypadku istnieje wyraźna różnica na korzyść

kobiet (w pozostałych przypadkach różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami są nieistotne

statystycznie). Ponad połowa badanych kobiet przyznaje, że sama dokonała takiego wyboru,

a jednocześnie przyznaje to jedynie co szósty z badanych bezdomnych mężczyzn. Oczywiście

warto w tym momencie zastanowić się nad interpretacją tego wyniku. Wydaje się, że istnieje wiele

przesłanek, aby sądzić, że silniejsza preferencja kategorii „własny wybór” oznacza w przypadku

bezdomnych kobiet, że same zdecydowały o odejściu z „domu”, gdzie prawdopodobnie warunki

życia (związane na przykład z występowaniem różnego typu patologii społecznych) uniemożliwiały

normalne funkcjonowania.

Proces wychodzenia z bezdomności

Dane zawarte w tabeli 4 wskazują na raczej mizerną aktywność osób bezdomnych w

podejmowaniu realnych działań ukierunkowanych na zmianę swojej sytuacji życiowej, co

potwierdza hipotezę 3. Właściwie tylko jedna kategoria zachowań „szukam pracy” wydaje się być

wybierana przez osoby bezdomne na tyle często, aby można było wnioskować o sporej aktywności

44

osób bezdomnych. Pozostałe czynności, pomocne w wychodzeniu z bezdomności, nie są w

większości w ogóle przejawiane przez respondentów, bądź przejawiane jedynie sporadycznie.

Tabela 4. Deklarowana częstotliwość podejmowania w ciągu ostatniego roku czynności

pomocnych przy wychodzeniu z bezdomności

w opinii badanych osób bezdomnych – rozkład odpowiedzi ( %)

Podejmowane czynności

Kategorie ( % odpowiedzi)

Tak, wiele razy

Tak, sporadycznie

Nie podejmowane

Szukam pracy 52 18 30 Szukam stałego miejsca zamieszkania 31 29 40 Korzystam z usług pośrednictwa pracy, doradztwa zawodowego

29 18 53

Pracuję 16 24 60 Staram się uregulowad kwestie dokumentów osobistych 23 15 62 Korzystam z usług poradnictwa psychologicznego 8 8 84 Staram się uregulowad kwestie rent/ emerytury 26 10 64 Uczestniczę w terapii uzależnieo 7 10 83 Uczestniczę w kursach, szkoleniach zawodowych 6 10 84 Staram się odbudowad relacje rodzinne 23 19 58

Bardziej szczegółowe analizy wykazały, że pasywność (nie podejmowanie działań) nasila

się wraz ze wzrostem długości okresu bezdomności. Niestety wykonane analizy nie potwierdziły,

aby podejmowanie określonych działań wiązało się z postrzeganiem większych szans na wyjście

z bezdomności. Wyjątek stanowią trzy kategorie:

podejmowanie starań ukierunkowanych na uregulowanie kwestii dokumentów osobistych

(ich wyrobienie bądź odtworzenie),

poszukiwanie stałego miejsca zamieszkania wiąże się z postrzeganiem większych szans na

wyjście z bezdomności,

korzystanie z usług pośrednictwa pracy negatywnie wiąże się z postrzeganiem szans na

wyjście z bezdomności.

Bardzo istotna wydaje się analiza sugestii osób bezdomnych, co do preferowanych form

pomocy, które są najbardziej potrzebne, aby wyjść z bezdomności. Jak wynika z danych zawartych

na rysunku 2, zdaniem badanych osób bezdomnych najważniejsze jest pozyskanie tymczasowego

miejsca zamieszkania, pomoc z znalezieniu pracy bądź uzyskanie wsparcia finansowego. Pozostałe

45

kategorie działań wymieniane są już relatywnie rzadko. Pozostaje pytaniem otwartym, w jakim

stopniu najbardziej preferowane przez osoby bezdomne formy pomocy stanowią realną pomoc

w wyjściu z bezdomności, a w jakim są po prostu optymalnymi, z punktu widzenia osób

bezdomnych, działaniami, które pozwalają w krótkiej perspektywie lepiej poradzić sobie „tu i

teraz„ z codziennymi wyzwaniami życia.

Zdaniem tylko 43 % osób bezdomnych mają oni bardzo duże bądź duże szanse na wyjście

z bezdomności. Blisko połowa ocenia swoje szanse relatywnie nisko. Niestety oznacza to, że

znacząca część badanych bezdomnych po prostu nie wierzy, iż możliwe jest wyjście z bezdomności

(potwierdzenie hipotezy 4). Można przypuszczać, że taki brak odpowiednich przekonań może

przekładać się na osłabienie wewnętrznej motywacji do konsekwentnego podejmowania działań

ukierunkowanych na wyjście z bezdomności. Zgodnie z zasadą „samospełniającego się

proroctwa”, zgodnie z którym prawie niemożliwe jest osiąganie celów, jeżeli nie mamy

przekonania, że jesteśmy w stanie je osiągnąć.

46

Dane z rysunku 4 przekonują, że zdaniem badanych osób bezdomnych, za wyjście z

bezdomności w największym stopniu odpowiedzialni są oni sami (38 %), bądź „państwo” (23 %).

Taki rozkład wyników na pierwszy rzut oka nie wydaje się napawać optymizmem. Badania

podłużne nad bezrobociem przekonują, że osoby, które oczekują pomocy od innych zwykle są

bardziej pasywne i podejmują mniej aktywnych działań ukierunkowanych na podjęcie pracy

(Retowski, w druku). Z tego punktu widzenia, ta część osób bezdomnych, która wierzy głównie

w jakieś zewnętrzne „siły”, które spowodują, że przestaną być osobami bezdomnymi, ma

relatywnie niższe szanse na faktyczne wyjście z bezdomności. Z drugiej jednak strony można

zauważyć, że blisko 40% badanych deklarują osobiste poczucie odpowiedzialności. Być może jest

to właśnie ta grupa, która przy odpowiednim wspomaganiu różnych koszalińskich instytucji będzie

w stanie wyjść z bezdomności.

47

4. Rekomendacje

Głównym celem prezentowanych w tym rozdziale analiz było sprawdzenie, jakiego typu

przekonania dotyczące przyczyn bezdomności oraz sposobów wyjścia z niej dominują wśród

badanych bezdomnych. Na podstawie zebranych danych można rekomendować następujące

działania:

Praktyczna pomoc w wychodzeniu bezdomności wymaga dokładnej analizy indywidualnych

przyczyn bezdomności każdej pojedynczej osoby.

Szczególna uwagą powinna być zwrócona na kwestie dotyczące uzależnienia od alkoholu,

więzi z rodziną oraz przyczyn, z powodu których w przeszłości osoby bezdomne

zdecydowały o swoich losach (3 najczęściej występujące kategorie wewnętrznych przyczyn

bezdomności).

48

Istotne w przełamywaniu pesymistycznych przekonań dotyczących własnych, przyszłych

losów wydaje się wyjaśnienie, podejmowanie jakiego typu czynności mają kluczowe

znaczenie dla konkretnej osoby bezdomnej. W niektórych przypadkach mogą to być kwestie

związane z walką z uzależnieniem bądź ponownym nawiązaniem więzi rodzinnych,

w innych – uregulowanie kwestii urzędowo-prawnych bądź nabycie (podniesienie)

kwalifikacji zawodowych.

Klient powinien być zawsze traktowany w indywidualny sposób, bez tego trudno sobie

wyobrazić skuteczną pomoc.

Warto pamiętać, że preferowane przez osoby bezdomne sposoby pomocy należy

rozpatrywać w krótszej (tu najważniejsza jest szybka pomoc w poprawie warunków

bytowych) oraz w dłuższej perspektywie (tu istotne jest zainicjowanie długotrwałego

procesu dokonywania pozytywnej zmiany).

Dobrym wskaźnikiem pozytywnych zmian zachodzących u osób bezdomnych może być

stopniowy wzrost optymizmu, jeżeli chodzi o osobistą ocenę szans na wyjście

z bezdomności.

Literatura cytowana:

1. Czapiński J.(2006). Bezrobocie. W: J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna 2005.

Warunki i jakość życia Polaków (s. 250-268). Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego.

2. Czapiński J.(2009). Bezrobocie, [W:] J. Czapiński, T. Panek (red.). Diagnoza społeczna

2009. Warunki i jakość życia Polaków (s. 320-327). Warszawa: Rada Monitoringu

Społecznego.

3. Dębska A. (2007, Specyficzne problemy osób bezdomnych, [w:] Bezrobocie jako problem

bezdomnych polskich, red. A. Duracz-Walczak, FISE, 2007.

4. Moczuk E. (1999). Bezdomność jako problem społeczny w opiniach osób bezdomnych, [w:]

Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w

aktualnej rzeczywistości kraju. Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej

zorganizowanej 8 lutego 1999 we Włocławku, red. T. Sołtysiak, Wyższa Szkoła

Ekonomiczno-Humanistyczna, Włocławek, s. 231-235

5. Oliwa-Ciesielska M. (2006). Piętno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu społecznym

bezdomnych, Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, Seria: Socjologia, nr 2, s. 139

49

6. Przymeński A. (2001). Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej,

Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań, s. 112-153

7. Retowski, S., Dębska-Cenian A. (2008). Bezpośrednie i pośrednie przyczyny bezdomności,

w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych – w poszukiwaniu konsekwencji

psychologicznych, [w:] Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, M.

Dębski, S. Retowski (red.), Gdańsk: : Uniwersytet Gdański, s. 404-433.

8. Retowski (w druku). Bezrobocie i odpowiedzialność. Warszawa: Academica.

50

Sylwiusz Retowski


2.3. Ogólna charakterystyka psychologiczna osób bezdomnych oraz zagrożonych

bezdomnością, na tle porównawczym populacji ogólnej

1. Kontekst

Badania nad stanem psychicznym osób bezdomnych stanowią ważny temat wielu

interdyscyplinarnych badań. Z jednej strony wydaje się, że wiele już wiadomo, czego dowodem jest

wydana przed kilkoma laty zbiorcza publikacja poświęcona osobom bezdomnych w Trójmieście

(pod redakcją Dębskiego i Retowskiego, 2008). Z drugiej jednak strony bardzo mało wiadomo

o osobach bezdomnych funkcjonujących w miastach średniej wielkości, takich jak Koszalin, gdzie

bezdomność jest również realnym zjawiskiem społecznym. Można sobie zadawać pytanie, dlaczego

tak istotne jest diagnozowanie stanu psychicznego osób bezdomnych, czy jest to w ogóle przydatne

w praktycznej pracy ze środowiskiem osób bezdomnych. W tej chwili, po wielu doświadczeniach

z udzielaniem pomocy osobom bezdomnym, odpowiedź wydaje się jednoznaczna. Nie da się

skutecznie udzielać pomocy osobom bezdomnych bez pogłębionej wiedzy na temat tego, co czują,

co myślą i w jakiej kondycji psychicznej znajdują się osoby bezdomne.

2. Problem

Celem prezentowanych w tej części analiz jest sprawdzenie, jak postrzegają się osoby

bezdomne, w jakim znajdują się stanie psychicznym oraz jakim stopniu wierzą, że posiadają

osobiste zasoby, aby odnieść „życiowy sukces”. Część danych dotyczących osób bezdomnych

przedstawiona jest na tle porównawczym grupy osób zagrożonych bezdomnością, część – na tle

porównawczym populacji ogólnej Polaków. W ten sposób zyskujemy nowe możliwości analizy

uzyskanych danych, gdyż porównanie do kolejnych grup (punktów odniesienia) umożliwiają

głębszą interpretację wyników badań. Wykonane w tym rozdziale analizy statystyczne dotyczą

zarówno osób bezdomnych jak i osób zagrożonych bezdomnością. W tej części badań założono

następujące hipotezy badawcze:

51

H1: Osoby bezdomne charakteryzują się gorszym dobrostanem psychicznym niż osoby zagrożone

bezdomnością oraz osoby z populacji ogólnej Polaków.

H2: U osób bezdomnych występuje zjawisko tzw. „raju utraconego”, tzn. ocena własnej przeszłości

jest bardziej pozytywna niż ocena teraźniejszości oraz przyszłości.

H3: U osób zagrożonych bezdomnością zjawisko „raju utraconego” nie jest tak silne jak u osób

bezdomnych.

H4: Osoby bezdomne charakteryzują się raczej słabym przekonaniem o własnych możliwościach

odniesienia „sukcesu życiowego”, tzn. charakteryzują się niskim nasileniem nadziei na sukces.


Dane zebrane w tabeli 1a przekonują, że stosunkowo spory odsetek badanych osób bezdomnych

doświadcza satysfakcji z różnych aspektów życia. Zdecydowanie najwyżej ceniona jest satysfakcja

ze stosunków z kolegami i grupą przyjaciół (80% zadowolonych) oraz ze sposobu spędzania

wolnego czasu (63% zadowolonych), a najniżej satysfakcja z sytuacji w kraju (36%

zadowolonych). Satysfakcja z kraju jest oceniana jest nawet gorzej niż satysfakcja z własnej

sytuacji finansowej.

Tabela 1a. Ocena różnych aspektów satysfakcji z życia w badanej grupie bezdomnych

Zadowolenie z wybranych aspektów życia


Bardzo

niezado-wolony

Niezado-wolony

Dosyd niezado-wolony

Dosyd zado-

wolony

Zado-wolony

Bardzo zado-

wolony Z siebie samego 13 15 15 22 26 9 Ze stosunków z najbliższymi w rodzinie 21 24 12 14 23 6 Z sytuacji finansowej 42 30 6 12 10 0 Ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 3 6 11 23 40 17 Ze swego stanu zdrowia 16 22 10 13 28 10 Z sytuacji w kraju 21 29 14 15 18 3 Z perspektyw na przyszłośd 16 19 16 27 23 0 Z osiągnięd życiowych 13 30 13 13 21 9 Ze sposobu spędzania wolnego czasu 16 12 9 15 36 12

Częstość odpowiedzi osób zagrożonych bezdomnością na poszczególne pytania przedstawiona

została w tabeli 1b. Jedynie w trzech przypadkach odsetek niezadowolonych przewyższa odsetek

zadowolonych. Dotyczy to sytuacji finansowej, sytuacji w kraju oraz perspektyw na przyszłość.

52

Tabela 1b. Ocena różnych aspektów satysfakcji z życia w badanej grupie zagrożonych

bezdomnością

Zadowolenie z wybranych aspektów życia


Bardzo

niezado-wolony

Niezado-wolony

Dosyd niezado-wolony

Dosyd zado-

wolony

Zado-wolony

Bardzo zado-

wolony Z siebie samego 3 5 11 31 37 14 Ze stosunków z najbliższymi w rodzinie 3 17 8 18 33 21 Z sytuacji finansowej 11 46 28 11 5 0 Ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 3 6 3 29 48 11 Ze swego stanu zdrowia 9 17 14 17 38 5 Z sytuacji w kraju 30 27 22 14 6 2 Z perspektyw na przyszłośd 12 23 23 25 17 0 Z osiągnięd życiowych 5 9 21 31 29 5 Ze sposobu spędzania wolnego czasu 3 11 9 28 40 9

Interesujące wnioski umożliwia porównanie poziomu zadowolenia z różnych aspektów życia

u osób bezdomnych do osób zagrożonych bezdomnością na tle porównawczym reprezentatywnej

próby dorosłych Polaków4 (Czapiński, 2007) oraz osób bezdomnych w Trójmieście (Retowski,

Dębska 2008). Takie porównania poprzeczne umożliwiają interpretację wyników, tzn. stwierdzenie,

czy nasilenie satysfakcji jest wysokie czy też nie.

Porównanie statystyczne wyników osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

z Koszalina przekonuje, że w czterech z dziewięciu mierzonych parametrów, osoby zagrożone

bezdomnością charakteryzują się wyższymi wskaźnikami satysfakcji z określonych aspektów życia

niż osoby bezdomne. Są to: satysfakcja z siebie samego (4,35 vs 3,60), zadowolenie ze stosunków

z najbliższymi w rodzinie (4,22 vs 3,11), zadowolenie z osiągnięć życiowych (3,85 vs 3,25) oraz

ogólne zadowolenie z życia (3,67 vs 3,33). Jedynie w jednym przypadku, tj. zadowolenia z sytuacji

w kraju, osoby bezdomne prezentowały bardziej pozytywne opinie niż osoby zagrożone

bezdomnością (2,89 vs 2,45). Potwierdza się zatem hipoteza pierwsza. Na uwagę zasługuję bardzo

duża różnica dotycząca satysfakcji z relacji rodzinnych. Wygląda na to, że osoby zagrożone

dysponują ogromną przewagą w jakości relacji rodzinnych nad osobami bezdomnymi. Dobre

relacje rodzinne pozwalają uzyskiwać na co dzień ogromną ilość wsparcia emocjonalnego.

Pozwalają także czasami (oczywiście tylko do pewnego stopnia) korzystać ze wsparcia

4 Wykonano analizy na próbie 12 600 Polaków badanych w 2007 roku; dla czytelności danych odwrócono oryginalną

skalę użytą w badaniu na następującą: 1 – bardzo niezadowolony, 6 – bardzo zadowolony.

53

materialnego, co w rezultacie umożliwia przetrwanie kryzysu związanego z zagrożeniem

bezdomnością. Osoby bezdomne, dosyć często tego typu wsparcia są pozbawieni.

Tab.2. Średni stopień zadowolenia z poszczególnych dziedzin i aspektów życia– porównanie

badanej zbiorowości bezdomnych do osób zagrożonych bezdomnością, próby bezdomnych w

Trójmieście oraz reprezentatywnej próby Polaków

Różne aspekty zadowolenia z życia : (skala od 1-bardzo niezadowolony do 6-

bardzo zadowolony):

Bezdomni Trójmiasto

Bezdomni Koszalin

Zagrożeni bezdomności

ą Koszalin

Próba Polaków

z siebie samego/samej 3,86 3,60 4,35 brak danych

ze swoich stosunków z najbliższymi w rodzinie

3,04 3,11 4,22 4,84

z sytuacji finansowej 2,73 2,19 2,52 3,51

ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 4,53 4,42 4,44 4,56

ze wego stanu zdrowia 3,69 3,46 3,72 3,91

z sytuacji w kraju 2,47 2,89 2,45 2,43

z perspektywy na przyszłośd 3,19 3,23 3,11 3,34

z osiągnięd życiowych 3,70 3,25 3,85 3,94

ze sposobu spędzania wolnego czasu 4,18 3,78 4,18 4,02

Ogólna satysfakcja z życia 3,49 3,33 3,67 -

Kolejne interesujące porównania wykonano pomiędzy badanymi osobami bezdomnymi

w Koszalinie oraz grupę bezdomnych badanych w Trójmieście (Retowski, Dębska-Cenian, 2008).

Bezpośrednie porównania przekonują, osoby bezdomne z Trójmiasta charakteryzują się wyższymi

wskaźnikami satysfakcji z życia przynajmniej w trzech aspektach: satysfakcja z sytuacji finansowej

(2,73 vs 2,19), satysfakcja z osiągnięć życiowych (3,70 vs 3,25) oraz satysfakcja ze sposobu

spędzania wolnego czasu (4,18 vs 3,78). Jedynie w jednym przypadku, tj. zadowolenia z sytuacji

w kraju, osoby bezdomne z Trójmiasta wykazują bardziej pesymistyczne opinie niż osoby

bezdomne z Koszalina (2,47 vs 2,89).

Ostatnie porównanie wynikające z danych zebranych w tabeli 2 dotyczy porównań

koszalińskich bezdomnych populacji ogólnej Polaków (Czapiński, 2007). Wygląda na to, że

przynajmniej w takich kwestiach, jak zadowolenie ze stosunków z kolegami, z sytuacji w kraju,

z perspektyw na przyszłość oraz ze sposobu spędzania wolnego czasu, badana grupa osób

bezdomnych nie różni się istotnie od przeciętnego Polaka. Oznacza to, że przy całej mizerii sytuacji

materialnej i mieszkaniowej, przynajmniej pod niektórymi względami satysfakcja z życia

u koszalińskich bezdomnych nie odbiega od przeciętnej krajowej.

54

Dodatkowe dane na temat jakości życia osób bezdomnych dostarczają dane przedstawione

na wykresie 1. Osoby badane w Koszalinie, zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone

bezdomnością poproszono o oszacowanie własnego życia przed okresem bezdomności, obecnie

oraz za 5 lat (w przyszłości). Wyniki jednoznacznie wskazują, że powtarza się schemat uzyskany

wśród trójmiejskiej grupy bezdomnych. Gloryfikacja przeszłości, która wydaje się stanem prawie

idealnym, łączy się z deprecjonowaniem teraźniejszości oraz wiarą w lepszą przyszłość. Można

przypuszczać, że taki schemat oceny własnego życia powoduję nadmierne idealizowanie

przeszłości (np. silną chęć do wspominania „starych, dobrych czasów”) bądź też projektowanie

fantastycznych planów na przyszłość. Jednocześnie warto zauważyć, że podobny schemat oceny

własnego życia (pozytywnej przeszłości i przyszłości vs negatywnej teraźniejszości) występuje

w grupie osób zagrożonych bezdomnością. Osoby bezdomne nie różnią się od osób zagrożonych

bezdomnością ani oceną przeszłości, ani ocena przyszłości. Jedyna istotna statystycznie różnica

pojawia się w odniesieniu do teraźniejszości, którą oceniają nieco lepiej osoby zagrożone

bezdomnością niż osoby bezdomne (5,56 vs 4,56). Można stwierdzić, że potwierdza się w pełni

hipoteza druga i trzecia.

Ostatnia część analiz dotyczących psychologicznej charakterystyki osób bezdomnych

i zagrożonych bezdomnością dotyczy zjawiska tzw. nadziei na sukces. Uważa się, że nadzieja na

sukces jest warunkiem koniecznym do tego, aby człowiek mógł skutecznie realizować własne cele

życiowe (Łaguna, Trzebiński, Zięba, 2005). Zwykle wyróżnia się dwa komponenty nadziei na

sukces:

55

a) silną wolę - przekonanie, że jest się zdolnym od wyznaczenia celu oraz dążenia do niego

wbrew napotykanym przeciwnościom, oraz

b) umiejętność znajdowania rozwiązań - przekonanie, że jest się osobą zdolną do znalezienia

skutecznych sposobów osiągnięcia wyznaczonych przez siebie celów (Łaguna, Trzebiński, Zięba,

2005).

Tab. 3a. Nasilenie nadziei na sukces w badanej grupie osób bezdomnych na tle tymczasowych

polskich norm (Łaguna, Trzebiński, Zięba, 2003). Odsetek badanych, którzy charakteryzują się

niskimi, przeciętnymi i wysokimi wynikami na wymiarze nadziei na sukces oraz jej komponentów.

Niskie wyniki (1-4 sten)

Przeciętne wynik

(5-6 sten)

Wysokie wynik (7-10 sten)

Przekonanie o posiadaniu silnej woli 41,5 26,2 32,3

Przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązao

31,3 28,1 40,6

Nadzieja na sukces (wynik ogólny) 39,7 22,2 38,1

Dane zawarte w tabeli 3a przekonują, że badana grupa osób bezdomnych, na tle norm

ogólnopolskich, charakteryzuje się zaskakująco wysokim poziomem nadziei. Z zestawienia wynika,

że przekonania osób bezdomnych o posiadaniu silnej woli oraz o posiadaniu umiejętności

znajdowania rozwiązań (dwa podstawowe komponenty nadziei na sukces) właściwie nie odbiegają

znacząco od tymczasowych polskich norm. Osoby o niskich wynikach przeważają jedynie

w przypadku przekonań o silnej woli. W przypadku przekonania o umiejętności znajdowania

rozwiązań, odsetek osób o wysokich wynikach przeważa nawet nad odsetkiem osób o wynikach

niskich. Można jedynie przypuszczać, że codzienna, trudna walka o byt powoduje u osób

bezdomnych silne przekonanie, że dobrze umieją radzić sobie w trudnych sytuacjach. Nie

potwierdza się więc hipoteza czwarta.

Tab. 3b. Nasilenie nadziei na sukces w badanej grupie osób zagrożonych bezdomnością na tle

tymczasowych polskich norm (Łaguna, Trzebiński, Zięba, 2003). Odsetek badanych, którzy

charakteryzują się niskimi, przeciętnymi i wysokimi wynikami na wymiarze nadziei na sukces

oraz jej komponentów.

Niskie wyniki (1-4 sten)

Przeciętne wynik

(5-6 sten)

Wysokie wynik (7-10 sten)

Przekonanie o posiadaniu silnej woli 46,0 20,7 33,3

Przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązao

30,0 35,0 35,0

Nadzieja na sukces (wynik ogólny) 32,2 28,8 39,0

56

Porównanie danych uzyskanych dla osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością wykazało brak

jakichkolwiek istotnych różnic statystycznych pomiędzy obydwoma badanymi grupami. Zresztą

dane zawarte w tabeli 3b przekonują, że także osoby zagrożone bezdomnością nie odbiegają od

norm ogólnopolskich. Także w tym przypadku można hipotetycznie zakładać, że codzienna, trudna

walka z trudnościami materialnymi powoduje u osób bezdomnych silne przekonanie, że dobrze

umieją radzić sobie w trudnych sytuacjach.

4. Rekomendacje

Głównym celem prezentowanych w tym rozdziale analiz było sprawdzenie, w jakiej kondycji

psychicznej znajdują się osoby bezdomne oraz zagrożone bezdomnością. Interesowało nas głównie

to, jak wskaźniki dotyczące osób bezdomnych wypadną na tle grup używanych do porównań

poprzecznych: osób bezdomnych zamieszkujących Trójmiasto oraz ogólnej populacji Polaków.

Z badań wynika, że bardzo silne różnice występują pomiędzy badaną grupą osób

bezdomnych a osobami zagrożonymi bezdomnością oraz populacją ogólna Polaków pod

względem oceny relacji rodzinnych. Kwestie relacji rodzinnych wydają się być kluczowe,

aby w pełni zrozumieć trudność sytuacji osób bezdomnych. Bez oparcia w rodzinie,

bezdomni pozbawieni są kluczowego typu wsparcia, które pozwala poradzić sobie

z trudnymi sytuacjami życiowymi, bądź wzmaga motywację do dokonywania pozytywnych

zmian we własnym życiu. Wynika z tego, że pogorszenie relacji rodzinnych, może stanowić

ważny czynnik ryzyka u osób zagrożonych bezdomnością. Zmniejsza bowiem znacząco

możliwości poradzenia sobie z trudną sytuacją materialną.

Występowanie w obydwu badanych grupach tzw. syndromu „raju utraconego” może

powodować ucieczkę od teraźniejszości, silną chęć do wspominania „starych, dobrych

czasów”. W procesie pomagania osobom bezdomnym warto wykorzystać relatywnie silną

wiarę w „lepszą przyszłość”, aby wspomagać stawianie i osiąganie cząstkowych celów

związanych z wychodzeniem z trudnej sytuacji życiowej (z bezdomności bądź z zagrożenia

bezdomnością).

Analiza przekonań dotyczących tzw. „nadziei na sukces” przekonuje, że w procesie

wspomagania osób bezdomnych bądź zagrożonych bezdomnością warto odwoływać się do

pozytywnych przekonań dotyczących głównie własnych umiejętności poszukiwania

57

rozwiązań. Można przypuszczać, ze osoby badane wykazują takie przekonania, gdyż są

dumne z tego, jak radzą sobie na co dzień z ekstremalnie trudnymi sytuacjami bytowymi.


1. Czapiński J. (2007). Zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia, [w:] Diagnoza

społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.). Warszawa:

Rada Monitoringu Społecznego, s. 148-150.

2. Łaguna, M. Trzebiński J., Zięba M. (2005). KNS – Kwestionariusz Nadziei na Sukces.

Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

3. Oliwa –Ciesielska, M. (2005a). Uznawane i realizowane wartości oraz postawy bezdomnych

wobec problemu bezdomności i otoczenia społecznego [w:] Formy pomocy bezdomnym.

Analiza ułatwień i ograniczeń problemu. D. Zalewska, M. Oliwa-Ciesielska, I. Szczepaniak-

Wiecha, S. Grzegorski, (red.) Warszawa: Instytut Rozwoju Służb Społecznych, s.38-44, 52-

56.

4. Retowski S., A. Cenian – Dębska (2008). Ogólna charakterystyka psychologiczna osób

bezdomnych, na tle porównawczym osób długotrwale bezrobotnych i populacji ogólnej,

[w:] Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, M. Dębski, S. Retowski

(red.), Gdańsk: Uniwersytet Gdański, s. 380-403.

5. Sędek G, Kofta M. (1993). W poszukiwaniu uniwersalnych wyznaczników zjawiska

wyuczonej bezradności: Przegląd klasycznych wyników eksperymentalnych i test empiryczny

koncepcji gotystycznej, [w:] Psychologia aktywności: zaangażowanie, sprawstwo,

bezradność, M. Kofta (red.). Poznań: Wydawnictwo Nakom s.133-170.

58

Sylwiusz Retowski


2.4. Modele radzenia sobie z zagrożeniem bezdomnością bądź sytuacją własnej

bezdomności – konsekwencje psychologiczne

1. Kontekst

Spośród wielu teorii, które zajmują się wyjaśnianiem zachowania ludzi znajdujących się w

trudnych sytuacjach życiowych, zwracają uwagę tzw. teorie atrybucji, które próbują wyjaśniać

zachowanie ludzi poprzez analizę postrzegania odpowiedzialności za pojawienie się problemu (za

przyczyny sytuacji problemowej) oraz odpowiedzialności za poradzenia sobie z problemem (za

wyjście z sytuacji problemowej). Wiele badań przeprowadzonych nad osobami bezrobotnymi

przekonuje bowiem, że postrzeganie własnej odpowiedzialności za ważne dla człowieka zjawiska

ma istotne konsekwencje psychologiczne (Heubeck i in. 1995; Derbis, 2000; Retowski, 2004,

2005, 2006, w druku). Podstawę stanowią tutaj tzw. modele odpowiedzialności Brickmana (1982).

Modele te zostały zastosowane już z powodzeniem do wyjaśniania zachowań osób bezrobotnych

(Retowski, w druku), ale również osób uzależnionych od alkoholu (Palm, 2004) bądź bezdomnych

(Retowski, Dębska, 2008).

Zgodnie z koncepcją Philipa Brickmana i współpracowników istnieją 4 typowe sposoby

radzenia sobie z różnymi problemami życiowymi (problemy te mogą być bardzo różne, np.

bezdomność, bezrobocie, alkoholizm, problemy rodzinne, problemy z przystosowaniem itp.).

Odpowiedzialność za pojawienie się problemu wiąże się więc z pytaniem o przyczynowość

(przyczynę problemu) oraz z pytaniem o winę (poczucie winy) za jego pojawienie się. Jeżeli

natomiast weźmiemy pod uwagę odpowiedzialność za rozwiązanie konkretnego problemu, to

musimy się oprzeć na pytaniu, kto kontroluje możliwe przyszłe wyniki działań, ewentualnie, kto

powinien je kontrolować. Zarówno poczucie odpowiedzialności za problem jak i poczucie

59

odpowiedzialności za przyczyny mogą być postrzegane jako zewnętrzne lub wewnętrzne. W

wyniku połączenia obydwu atrybucji, powstają cztery modele radzenia sobie:

a) model medyczny – osoby bezdomne nie czują się odpowiedzialne ani za powstanie

problemu, ani za jego rozwiązanie. W tym przypadku, pomaganie polegać może wyłącznie

na zaoferowaniu pomocy z zewnątrz, co niestety w dalszej kolejności może prowadzić do

utraty samodzielności oraz do uzależnienia od otrzymywanej pomocy.

b) model oświeceniowy – ludzie czują się odpowiedzialni za powstanie problemu

bezdomności, ale uważają, że są niezdolni (nie mają odpowiednich zasobów) do jego

rozwiązania. Pomoc może polegać głównie na uświadomieniu (oświeceniu) ludziom tego, w

jaki sposób mogą poradzić sobie w tej sytuacji. W przypadku tego modelu ludzie oczekują

na lidera, doradcę (przewodnika), który pomoże im poradzić sobie z problemem

bezdomności.

c) model kompensacyjny, w którym osoby bezdomne nie obwiniają się za własną bezdomność,

ale czują się osobiście odpowiedzialni za samodzielne rozwiązanie tego problemu. Pomoc

zwykle polega w takim przypadku na mobilizowaniu do bardziej efektywnego radzenia

sobie z otoczeniem, wykorzystywaniu istniejących możliwości oraz uczeniu efektywnych

sposobów postępowania.

d) model w którym osoby bezdomne czują się osobiście odpowiedzialni za powstanie

problemu oraz za rozwiązanie go – model moralny. Pomoc zwykle polega na stymulowaniu

ludzi do wyboru odpowiedniego sposobu postępowania. Oznacza to doradztwo dotyczące

optymalnego wyboru czynności (działań), które w przypadku konkretnych osób może

przynieść najlepsze efekty (Brickman, 1982).

2. Problem

Głównym problemem tej części badań było sprawdzenie, jakie modele radzenia sobie z

własnymi problemami dominują w grupie osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością.

Sprawdzano także, jakie konsekwencje psychologiczne (w grupie osób bezdomnych bądź

zagrożonych bezdomnością) wiążą się z preferowaniem określonego modelu radzenia sobie. W tej

części badań założono następujące hipotezy badawcze:

60

H1: U osób bezdomnych dominują dwa „gorsze” (z punktu widzenia przystosowania) modele

radzenia sobie, tj. model medyczny i oświeceniowy, natomiast u osób zagrożonych bezdomnością

częściej (w porównaniu do osób bezdomnych) występują „lepsze” (z punktu widzenia

przystosowania) modele radzenia sobie, tj. model kompensacyjny i moralny.

H2: Bardziej negatywne konsekwencje psychologiczne pojawiają się w przypadku osób

funkcjonujących według modelu medycznego i oświeceniowego

3. Analiza wyników

Jak ilustruje to rysunek 1, badane osoby bezdomne oraz zagrożone bezdomnością podzielono

według opisanych powyżej modeli radzenia sobie z własnymi problemami życiowymi. Analiza

statystyczna potwierdziła, że obydwie badane próby różnią się. O ile wśród osób bezdomnych

wszystkie modele radzenia sobie z problemami reprezentowane są prawie w jednakowym stopniu, o

tyle wśród osób zagrożonych bezdomnością relatywnie więcej jest osób funkcjonujących zgodnie z

modelem kompensacyjnym, a relatywnie mniej osób funkcjonujących według modelu

oświeceniowego i moralnego. Częściowo potwierdza się hipoteza 1. Model kompensacyjny jest

zdecydowanie częściej reprezentowany w grupie zagrożonych bezdomnością niż w grupie osób

bezdomnych, jednocześnie jednak model moralny występuje w tej grupie rzadziej niż u osób

bezdomnych.

Rysunek 1. Podział badanych osób ze względu na sposób radzenia sobie z zagrożeniem

bezdomnością bądź bezdomnością

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

bezdomni zagrożeni

20%

25%

29%

13%

24%

48%

27%

14%

medyczny oświeceniowy kompensacyjny moralny

61

Jak wynika ze szczegółowych rozkładów częstości odpowiedzi na poszczególne pytania

u osób bezdomnych (patrz tabela 1a), relatywnie dużo badanych przyznaje, że w sporym stopniu

czuje się odpowiedzialna za możliwości poradzenia z własną sytuacją. Jednak porównanie do

szczegółowego rozkładu częstości odpowiedzi udzielanych przez osoby zagrożone bezdomnością

(patrz tabela 1b) wskazuje, że przynależność do odpowiedniej grupy mocno różnicuje odpowiedzi

na poszczególne pytania.

Tabela 1a. Postrzegane możliwości poradzenia sobie z bezdomnością w opinii badanych osób

bezdomnych – rozkład odpowiedzi ( %)

Postrzegane możliwości wyjścia z bezdomności


Nie-

prawda Raczej

nieprawda

Trudno powied

zied

Raczej prawda

Prawda

Jestem gotowa/gotów zrobid bardzo wiele, aby tylko wyjśd z bezdomności

1 0 5 18 76

Nie ma innego wyjścia, w mojej sytuacji muszę czekad na lepsze czasy

19 10 10 14 42

Jeżeli będę wykazywał(a) się ciągłą inicjatywą to powinnam/ powinienem znaleźd sposób, aby wyjśd z bezdomności

2 3 3 24 68

Nie mam sił, aby walczyd teraz o wyjście z bezdomności 40 18 8 8 26 Nie szukam zbyt mocno możliwości znalezienia pracy i mieszkania, bo i tak wszystko zależy od szczęścia

47 10 6 8 29

Jeżeli wystarczająco się postaram, to na pewno w koocu znajdę jakąś możliwośd samodzielnego mieszkania

5 0 12 16 67

Wyjście z bezdomności jest możliwe tylko wtedy, gdy ktoś znajomy mi pomoże

41 10 10 15 24

Wiem, że tak naprawdę wyjście z bezdomności zależy od mojej motywacji

5 2 8 11 74

Jedyne, co mogę robid w mojej sytuacji, to czekad na pomoc

38 18 7 3 34

Z mojego punktu widzenia nic się nie da zro-bid, bo żadnego osiągalnego sposobu, abym mógł wyjśd z bezdomności po prostu nie ma

42 22 10 5 22

Często myślę o tym, co zrobid aby mied na stałe swój kąt 3 0 2 13 82 Czuję, że tak naprawdę nie mam wpływu na to, czy znajdę pracę i wynajmę sobie mieszkanie

37 7 8 13 35

Czuję się w pełni odpowiedzialny (na) za to, czy wreszcie uda mi się wyjśd z bezdomności

5 5 8 15 67

Dopóki mogę jakoś żyd, nie muszę intensywnie szukad możliwości wyjścia z bezdomności

46 10 3 8 33

Aby znaleźd pracę i dzięki temu mieszkanie, muszę się sam „wkręcid” w odpowiednie towarzystwo

27 2 12 15 45

62

Szczegółowe porównanie sposobu odpowiedzi na poszczególne pytania w obydwu

badanych grupach wykazało, że aż w siedmiu przypadkach (na czternaście pytań), zanotowano

istotne różnice wskazujące na większe nasilenie poczucia odpowiedzialności za poradzenie sobie

z własnym problemem życiowym u osób zagrożonych bezdomnością, jedynie w dwóch wypadkach

zanotowano różnice na korzyść osób bezdomnych. Oznacza to, że z punktu widzenia radzenia sobie

z trudnymi sytuacjami życiowymi (zagrożeniem bezdomnością lub realną bezdomnością), obydwie

grupy różnią się istotnie. Bardziej korzystne przekonania (więcej osobistej odpowiedzialności)

przejawiają osoby zagrożone bezdomnością.

Tabela 1b. Postrzegane możliwości poradzenia sobie z własną trudną sytuacją życiową w opinii

badanych osób zagrożonych bezdomnością – rozkład odpowiedzi ( %)

Postrzegane możliwości wyjścia z bezdomności


Nie-prawda

Raczej niepraw

da

Trudno powied

zied

Raczej prawda

Prawda

Jestem gotowa/gotów zrobid bardzo wiele, aby tylko wyjśd z trudnej sytuacji życiowej

2

11 0 0 87

Nie ma innego wyjścia, w mojej sytuacji muszę czekad na lepsze czasy

36 14 14 14 22

Jeżeli będę wykazywał(a) się ciągłą inicjatywą to powinnam/ powinienem znaleźd sposób, aby wyjśd z trudnej sytuacji życiowej

3 0 5 25 67

Nie mam sił, aby walczyd teraz o wyjście z trudnej sytuacji życiowej

58 20 2 6 14

Nie szukam zbyt mocno możliwości znalezienia pracy i mieszkania, bo i tak wszystko zależy od szczęścia

64 15 8 5 8

Jeżeli wystarczająco się postaram, to na pewno w koocu znajdę jakąś możliwośd samodzielnego mieszkania

9 8 17 19 47

Wyjście z trudnej sytuacji życiowej jest możliwe tylko wtedy, gdy ktoś znajomy mi pomoże

52 19 3 11 14

Wiem, że tak naprawdę wyjście z trudnej sytuacji życiowej zależy od mojej motywacji

3 2 1 19 75

Jedyne, co mogę robid w mojej sytuacji, to czekad na pomoc

61 19 5 6 9

Z mojego punktu widzenia nic się nie da zro-bid, bo żadnego osiągalnego sposobu, abym mógł wyjśd z trudnej sytuacji życiowej po prostu nie ma

64 13 10 5 8

Często myślę o tym, co zrobid aby mied na stałe swój kąt

28 3 2 11 56

Czuję, że tak naprawdę nie mam wpływu na to, czy 52 14 10 5 19

63

znajdę pracę i wynajmę sobie mieszkanie Czuję się w pełni odpowiedzialny (na) za to, czy wreszcie uda mi się wyjśd z trudnej sytuacji życiowej

5 3 8 19 66

Dopóki mogę jakoś żyd, nie muszę intensywnie szukad możliwości wyjścia z trudnej sytuacji życiowej

61 14 3 8 14

Aby znaleźd pracę i dzięki temu mieszkanie, muszę się sam „wkręcid” w odpowiednie towarzystwo

44 17 5 14 20

Wyniki zebrane w dwóch kolejnych tabelach (2a oraz 2b) pokazują, że istnieje związek pomiędzy

przynależnością do określonego modelu radzenia sobie z problemami życiowymi a wskaźnikami

dobrostanu psychicznego. Niezgodnie z oczekiwaniami okazuje się, że osoby bezdomne

funkcjonujące według modelu medycznego ( brak osobistej odpowiedzialności za przyczyny

i wyjście z bezdomności) charakteryzują się najwyższym nasileniem zadowolenia z siebie samego

oraz satysfakcji z sytuacji finansowej. Jednak pod względem ogólnej satysfakcji z życia najgorszy

wynik uzyskują zgodnie z oczekiwaniami bezrobotni funkcjonujący według modelu

oświeceniowego.

Tabela 2a. Sposób radzenia sobie z bezdomnością (model Brickmana)

a szczegółowe aspekty satysfakcji z życia w badanej grupie bezdomnych osób

zadowolenie z wybranych aspektów życia

(1 – minimum; 6 – maksimum)

Modele

Medyczny (1)

Oświecenio

wy (2) Kompen-

sacyjny (3) Moralny

(4) N=55 Df=3

z siebie samego 4,64 3,56 3,85 2,73 F=4,27**

z sytuacji finansowej 3,81 2,81 3,00 2,67 F=2,25a

Ogólna satysfakcja z życia 3,69 3,01 3,26 3,51 F=2,27a

* p<0,05; literka "a" oznacza tendencję, tj. p<0,1; w nawiasach znajdują się szczegóły na temat istotnych różnic

pomiędzy poszczególnymi grupami badanych – p<0,05, użyto test least significant differences;

Z kolei wyniki zebrane w tabeli 2b wskazują, że sposoby radzenia sobie z własnym problemem

życiowym (zagrożenie bezdomnością) mają związek z wieloma aspektami satysfakcji z życia.

Ponownie najgorzej wypadają osoby zagrożone bezdomnością, które funkcjonują według modelu

oświeceniowego, co częściowo potwierdza hipotezę 2. Zwraca uwagę całkiem pozytywne

funkcjonowanie osób reagującym zgodnie z modelem medycznym, które podobnie jak w przypadku

64

osób bezdomnych charakteryzują się najwyżyszą satysfakcją z siebie samego i ze stosunków z

grupę kolegów i przyjaciół.

Tabela 2b. Sposób radzenia sobie z bezdomnością (model Brickmana)

a szczegółowe aspekty satysfakcji z życia w badanej grupie osób zagrożonych bezdomnością

zadowolenie z wybranych aspektów życia

(1 – minimum; 6 – maksimum)

Modele

Medyczny (1)

Oświeceniowy (2)

Kompen-sacyjny (3)

Moralny (4)

N=55 Df=3

z siebie samego 4,93 3,71 4,44 4 F=2,21A Ze swoich stosunków z najbliższą rodziną

4,69 3,86 4,44 3 F=2,73A

Ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół)

4,85 3,43 4,44 5 F=3,67*

Ze swojego stanu zdrowia 3,71 2,29 4,33 4,75 F=7,25** Z osiągnięd życiowych 4,07 2,71 3,96 4,25 F=2,69A Ogólna satysfakcja z życia 3,96 3,03 3,76 3,79 F=3,99* * p<0,05; literka "a" oznacza tendencję, tj. p<0,1; w nawiasach znajdują się szczegóły na temat istotnych różnic

pomiędzy poszczególnymi grupami badanych – p<0,05, użyto test least significant differences;

Jak potwierdzają to wyniki z tabeli 3, osoby funkcjonujące według modelu medycznego

charakteryzują się najwyższym poziomem nadziei na sukces i jednej jej składowych (siły woli).

Oznacza to, że ta grupa bezdomnych ma poczucie, że jeżeli do czegoś dąży, to jest w stanie to

osiągnąć. Jednocześnie ta właśnie grupa osób bezdomnych charakteryzuje się brakiem poczucia

odpowiedzialności za przyczyny własnej bezdomności oraz za wyjście z niej. Taka wewnętrzna

sprzeczność przekonań (jestem zdolny do dokonania zmian, ale nie biorę odpowiedzialności za ich

wykonanie) wydaje się dosyć trudna do zmiany. Jak już wspomniano wcześniej osoby bezdomne

funkcjonujące według modelu medycznego deklarują relatywnie najwyższe zadowolenie z siebie i

sytuacji finansowej.

65

Tabela 3. Sposób radzenia sobie z bezdomnością (model Brickmana) a poczucie beznadziejności

oraz ogólny wskaźnik zdrowia psychicznego w badanej grupie osób bezdomnych

Nasilenie cechy

Modele

Medyczny (1)

Oświece-niowy (2)

Kompen-sacyjny (3)

Moralny (4)

N=54 Df=3

Nadzieja na sukces 53,18 44,67 46,92 44,20 F=2,41a Siła woli 25,91 21,62 20,08 20,20 F=2,46a

Znajdowanie rozwiązao 27,27 23,60 25,92 24 F=1,43 ***p<0,001; w nawiasach znajdują się szczegóły na temat istotnych różnic pomiędzy poszczególnymi grupami

badanych – p<0,05, użyto test least significant differences;

Wyniki z tabel 4a i 4b przekonują, że zarówno w przypadku osób bezdomnych jak

i zagrożonych bezdomnością ocena jakości życia w teraźniejszości jest zdecydowanie niższa niż

ocena przyszłego życia. Różnice te występują we wszystkich grupach osób bezdomnych oraz

zagrożonych bezdomnością. W przypadku osób bezdomnych widać dodatkowo dysonans pomiędzy

oceną życia prowadzonego obecnie oraz tego, jakie prowadzili w przeszłości (gdy nie były jeszcze

bezdomne).

Tabela 4a. Sposób radzenia sobie z bezdomnością (model Brickmana)

a ocena jakości życia w przeszłości, teraźniejszości bądź przyszłości

Ocena jakości życia w:

(skala od 1 do 10, gdzie 10 oznacza najlepsze życie, jakie można sobie

wyobrazid)

Modele

Medyczny

(1) Oświeceniowy

(2) Kompen-

sacyjny (3) Moralny

(4) Przeszłości (gdy nie osoba badana nie była jeszcze bezdomną)

7,80 7,47 9 7,57

Teraźniejszości 5,60 3,93 4,25 4,5 Przyszłości (za 5 lat) 7,30 6,20 7,50 8

Wyniki dla osób zagrożonych bezdomnością wskazują, że zarówno ocena teraźniejszości

jako i przyszłości jest szczególnie pesymistyczna w wypadku osób bezdomnych funkcjonujących

według modelu oświeceniowego. Przewidywanie przyszłości jest w tej grupie tak negatywne, że w

zasadzie niewiele różni się od negatywnej oceny teraźniejszości pozostałych trzech grup

zagrożonych bezdomnością (model medyczny, kompensacyjny oraz moralny).

67

Tabela 4b. Sposób radzenia sobie z zagrożeniem bezdomnością (model Brickmana)

a ocena jakości życia teraźniejszości bądź przyszłości

Ocena jakości życia w:

(skala od 1 do 10, gdzie 10 oznacza najlepsze życie, jakie można sobie

wyobrazid)

Modele

Medyczny

(1) Oświeceniowy

(2) Kompen-

sacyjny (3) Moralny

(4) Teraźniejszości 5,93 3,60 5,96 5,50 Przyszłości (za 5 lat) 7,14 5,20 7,92 8,25

4. Rekomendacje

Głównym celem prezentowanych w tym rozdziale analiz było sprawdzenie, jakie modele

radzenia sobie z zagrożeniem bezdomnością oraz z realną bezdomnością wybierają dwie badane

grupy mieszkańców Koszalina oraz jakie konsekwencje psychologiczne z tego wynikają. Na

podstawie zebranych danych można rekomendować następujące działania:

Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością różnią się wyborem odpowiednich strategii

radzenia sobie z własnymi problemami życiowymi. Osoby zagrożone bezdomnością

relatywnie częściej funkcjonują według modelu kompensacyjnego, który wydaje się

optymalny z punku widzenia osób udzielających pomocy. Oznacza to, że szczególna uwaga

powinna być zwrócona na zapobieganie bezdomności, gdyż pomoc w tym przypadku polega

na stymulowaniu ludzi do wyboru odpowiedniego sposobu postępowania, doradztwo

dotyczące optymalnego wyboru czynności (działań), które mogą zapobiec ewentualnej

utracie stałego miejsca zamieszkania. W sytuacji, gdy osoba stanie się oso

Analiza sposobów radzenia sobie w sytuacji zagrożenia bezdomnością bądź

doświadczaniem bezdomności stanowi ważną wskazówkę, jakiego typu postępowanie

pomocowe powinno być prowadzone w odniesieniu do konkretnej osoby. Udzielanie

pomocy musi brać pod uwagę specyfikę funkcjonowania klientów według jednego

z czterech modeli radzenia sobie.

Z badań wynika, że przynajmniej dwie grupy osób bezdomnych są szczególnie trudne.

Osoby funkcjonujące w modelu medycznym, gdyż charakteryzuje je relatywnie wysoki

68

poziom akceptacji obecnego stanu. Osoby funkcjonujące w modelu oświeceniowym, gdyż

z psychologicznego punktu widzenia znajdują się w najtrudniejszej sytuacji, odczuwają

wysokie natężenie poczucia winy za zaistniałą sytuację, a nie postrzegają u siebie zasobów

do poradzenia sobie z trudną sytuacją.

Istotne w przełamywaniu pesymistycznych przekonań dotyczących własnych, przyszłych

losów oraz motywowaniu do dokonania zmiany we własnym życiu jest odwołanie się

u osób bezdomnych do przeszłości oraz przyszłości. W porównaniu do oceny jakości

obecnie prowadzonego życia (ocena jest bardzo niska) zarówno przeszłość (przed okresem

bezdomności) jak i możliwa przyszłość wydają się być bardzo atrakcyjne. Fakt ten powinien

być wykorzystany w procesie udzielania pomocy, motywowania, stawiania celów

globalnych i cząstkowych.


1. Derbis, R. (2000). Doświadczanie codzienności. Poczucie jakości życia, swoboda działania,

odpowiedzialność, wartości osób bezrobotnych. Częstochowa: Wydawnictwo WSP w

Częstochowie.

2. Epel D., Bandura A., Zimbardo P.G. (1999). Escaping Homelessness: The influence of Self-

Efficacy and Time Perspetive on Coping With Homelessness, Journal of Applied Social

Psychology, Vol. 29, 3, pp. 575-596.

3. Heubeck B., Tauch B., Mayer B. (1995). Models of Responsibility and Depression in

Unemployed Young Males and Females, Journal of Community & Applied Social

Psychology, Vol. 5,pp. 291-309.

4. Łaguna, M. Trzebiński J., Zięba M. (2005). KNS – Kwestionariusz Nadziei na Sukces.

Podręcznik. [KNS – Hope for Success Questionnaire. Manual.] Warszawa: Pracownia

Testów Psychologicznych PTP.

5. Retowski S. (2004). Osobista odpowiedzialność za znalezienie pracy – klucz do sukcesu na

rynku pracy, [w:] Człowiek w społecznej przestrzeni bezrobocia, red. T. Chirkowska –

Smolak, A. Chudzicka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.

6. Retowski, S. (2005). Psychological mechanisms of unemployment among young adults –

development of the sense of responsibility for one’s situation on the labour market.

69

Anthology of Social and Behavioural Sciences. Edited by T. Maliszewski, W. Wojtowicz, J.

Żerko: Lindkoping, s. 381-390.

7. Retowski S., Meder A. (2006). Development of the Sense of Responsibility for One’s

Situation on the Labour Market in Young Adults Group, Polish Journal of Social Science,

Vol. I, nr 1, p 205-217.

8. Retowski S., Dębska-Cenian A. (2008). Modele radzenia sobie z sytuacją własnej

bezdomności – konsekwencje psychologiczne, [w:] Psychospołeczny profil osób

bezdomnych w Trójmieście, M. Dębski, S. Retowski (red.), Gdańsk: Uniwersytet Gdański,

s. 434-456.


70

Sylwiusz Retowski


2.5. Aktywność zawodowa osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością

1. Kontekst

Według Frieske (2004) bieda nie jest zjawiskiem, które możemy definiować wyłącznie w

oparciu o kryteria dochodowe. Przypuszczać należy, że nie tylko poziom dochodów, ale również

ich niesystematyczność (np. z powodu braku stałej pracy) oraz brak umiejętności odpowiedniego

gospodarowania posiadanymi dochodami (np. nieumiejętność powstrzymywania się przed

impulsywnymi zakupami różnych dóbr konsumpcyjnych) ma istotny związek z deprywacją

ważnych społecznie i psychologicznie potrzeb oraz z niemożnością funkcjonowanie wedle

aprobowanych w społeczeństwie wzorców (Poławski 1999, za Frieske, 2004a). Jako jedną z

podstawowych przyczyn ubóstwa uważa się problemy z trwałym uzyskiwaniem dochodu

umożliwiającego zaspokojenie podstawowych potrzeb. W tym kontekście, problem aktywności

zawodowej wydaje się szczególnie ważny w grupie osób bezdomnych i zagrożonych

bezdomnością. Brak stałej pracy, brak kwalifikacji zawodowych oraz brak umiejętności znalezienia

i utrzymania pracy wydają się być kluczowe w genezie bezdomności wielu osób.

2. Problem

Podstawowym problemem tej części pracy jest sprawdzenie, jak wygląda aktywność zawodowa

osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością w Koszalinie, jak wyglądają uwarunkowania tej

aktywności oraz jak na tym tle prezentuje się sytuacja materialna badanych grup. W tej części

badań założono następujące hipotezy badawcze:

71

H1: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością charakteryzują się relatywnie niską

aktywnością zawodową.

H2: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością charakteryzują się złą sytuacją

materialną.

H3: Zarówno osoby bezdomne jak i zagrożone bezdomnością nie podejmują wielu prób aktywnego

poszukiwania pracy. Bardziej pasywne są osoby bezdomne.


Jak wynika z zestawionych wyników zawartych w tabeli 1, zdecydowana większość osób

badanych przyznaje, że posiada kwalifikacje zawodowe, jest zarejestrowana jako osoba bezrobotna

bądź poszukująca pracy w urzędzie pracy i od razu gotowa byłaby do podjęcia pracy (jutro lub

w najbliższych dniach). Co istotne, nie występują żadne istotne statystycznie różnice pomiędzy

osobami bezdomnymi a zagrożonymi bezdomnością. Wygląda więc na to, że opierając się na

deklaracjach osób badanych, nie za bardzo zrozumiałe jest dlaczego nie radzą sobie na rynku pracy.

Jak wskazują szczegółowe analizy zebranych danych, w grupie osób bezdomnych

zdecydowanie częściej deklarują posiadanie kwalifikacji zawodowych mężczyźni, osoby młodsze,

lepiej wykształcone oraz o krótszym okresie trwania bezdomności. W grupie osób zagrożonych

bezdomnością, jedynym czynnikiem, który ma związek z deklaracją posiadania kwalifikacji

zawodowych, jest lepsze wykształcenie. Kwestią otwartą pozostaje pytanie o jakość posiadanych

przez osoby badane kwalifikacji. Niestety istnieją mocne przesłanki (np. relatywnie niski poziom

formalnego wykształcenia), aby sądzić, że są one niskie. W takim przypadku bardzo zasadne

wydają się uwagi Dooley’a i Prause (2004), którzy zwracają uwagę, że jakość możliwej do

zdobycia pracy jest bardzo niska. Można w takim radzie przypuszczać, że dosyć często dla osób

bezdomnych bądź zagrożonych bezdomnością alternatywą dla braku pracy jest podjęcia podjęcie

pracy jako tzw. nieadekwatnie zatrudniony (underemployment). Z psychologicznego punktu

widzenia są to osoby aktywne na rynku pracy, które jednak ze swojej pracy zawodowej nie czerpią

wszystkich możliwych profitów, najczęściej podejmują pracę bardzo niską płatną oraz niepewną

(Retowski, w druku). Czasami określa się ich jako tzw. pracujących biednych (Gontarczyk, 2010),

ale nie jest to pojęcie tożsame z nieadekwatnością zatrudnienia. W takim przypadku, gdy konkretna

osoba wybiera pomiędzy biernością zawodową a przynależnością do kategorii „pracujących

biednych” dosyć często prosty rachunek zysków i strat wykazuje, że lepiej pozostać osobą

bezrobotną (Retowski, w druku).

73

Tabela 1 Bieżąca aktywność zarobkowa w grupie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

Czuję się osobą bezrobotną

Czy posiada Pan(i)

kwalifikacje zawodowe?

Czy jest Pan(i) zarejestrowany (a) jako osoba

bezrobotna lub poszukująca

pracy w urzędzie pracy?

Czy w ciągu ostatniego miesiąca

wykonywał(a) Pan(i) jakąś

pracę?

Czy był(a)ły Pan(i) gotowy do podjęcia pracy jutro

bądź w najbliższych

dniach?

TAK NIE TAK NIE TAK NIE TAK NIE

Bezdomni % 76 24 67 33 52 48 70 30

Zagrożeni % 68 32 68 32 37 63 61 37

tak - odpowiedzi pozytywne; nie - odpowiedzi negatywne

Fakt rejestracji w urzędzie pracy, jako osoba bezrobotna bądź poszukująca pracy nie ma

żadnego związku z żadnymi cechami socjodemograficznymi, ani w grupie osób bezrobotnych, ani

w grupie osób zagrożonych bezdomnością. Natomiast wykonywanie pracy w okresie ostatniego

miesiąca zdarza się nieco częściej u młodszych osób bezdomnych, starsze osoby bezdomne

wykazują większą pasywność na rynku pracy. Z kolei gotowość do natychmiastowego podjęcia

pracy nie ma właściwie żadnego związku z żadnymi cechami socjodemograficznymi osób

badanych.

Jednocześnie jednak bardzo nieliczny odsetek badanych bezrobotnych i zagrożonych

bezdomnością przyznaje (patrz rysunek 1), że pracuje w oparciu o formalne kryteria zatrudnienia

(umowę o pracę, umowę o dzieło bądź zlecenie). Legalną pracę posiada więcej osób zagrożonych

bezdomnością (23%) niż osób bezdomnych (9%). W grupie osób bezdomnych posiadanie legalnej

pracy wiąże się nieco częściej z niższym wiekiem. Nie odgrywa natomiast większej roli płeć, ani

poziom wykształcenia. W grupie osób zagrożonych bezdomnością nieco zdecydowanie częściej

pracują kobiety oraz osoby młodsze. Również w tej grupie nie odgrywa roli poziom wykształcenia.

74

Jak wynika z danych zawartych w tabelach 2a i 2b, aktualna sytuacja materialna obydwu

grup badanych jest fatalna (w obydwu grupach większość badanych ocenia ją jako złą lub bardzo

złą). Wykonane analizy wykazały, że aktualną sytuację materialną nieco gorzej oceniają osoby

bezdomne (t=2,17; df=132; p<0,05), chociaż nie jest to różnica tak duża, jak można by się tego

spodziewać. Można przypuszczać, że pewną rolę odgrywa tu zróżnicowany poziom aspiracji

materialnych. Prawdopodobnie znacznie obniżony w przypadku osób bezdomnych.

Tabela 2a. Ocena sytuacji materialnej w badanej grupie osób bezdomnych

Sytuacja materialna

Kategorie ( %odpowiedzi)

Bardzo źle

Źle Dostatecznie

Dobrze Bardzo dobrze

Trudno powiedzi

ed Obecna 29 44 19 7 1 0 Przed okresem bezdomności 9 20 22 35 13 1 W dzieciostwie (rodzina pochodzenia)

6 8 22 38 23 3

75

Tabela 2b. Ocena sytuacji materialnej w badanej grupie osób zagrożonych bezdomnością

Sytuacja materialna


Bardzo źle

Źle Dostatecznie

Dobrze Bardzo dobrze

Trudno powiedzi

ed Obecna 14 45 28 11 3 0 W dzieciostwie (rodzina pochodzenia)

5 15 36 29 15 0

Na uwagę zasługuje fakt, że zarówno w grupie osób bezdomnych jak i zagrożonych

bezdomnością występuje duża różnica pomiędzy aktualną oceną sytuacji materialnej a sytuacją

w rodzinie pochodzenia (w dzieciństwie). Można nawet stwierdzić, że mamy tu do czynienia

z retrospektywną oceną w rodzaju „raju utraconego”. W przypadku osób bezdomnych jedynie 14

% badanych oceniało własną sytuację materialną jako „złą” lub „bardzo złą”, a w przypadku osób

zagrożonych bezdomnością było jest to 20 %. Nie można zatem uważać, że obecna dramatyczna

ocena własnej sytuacji materialnej jest „odziedziczona” po rodzinie, w której wychowywały się

osoby badane. Jest to sytuacja korzystna, gdyż nie wygląda, że w przypadku większości badanych

osób nie mamy do czynienia z rodzinnie „wdrukowanymi” schematami prowadzącymi do biedy.

Dane zawarte w tabeli 3 ilustrują, jak postrzegają powody braku własnego zatrudnienia

osoby bezdomne oraz zagrożone bezdomnością. W przypadku osób bezdomnych dominują dwie

kategorie odpowiedzi: zły stan zdrowia (45%) oraz brak ofert pracy (28%). W tym kontekście warto

wspomnieć, że pomiar zadowolenia ze stanu zdrowia nie wykazuje dramatycznych różnic pomiędzy

osobami bezdomnymi a populacją Polaków. Wskazuje to, że przynajmniej częściowo kwestie

zdrowotne mogą być poruszane, aby w jakiś sposób usprawiedliwić swoją bierność zawodową.

Według opinii osób zagrożonych bezdomnością głównymi powodami własnej bierności zawodowej

są: brak ofert pracy (36%) oraz nieodpowiedni wiek (29%). Komentując ten należy jednak

zauważyć, że przeciętny wiek osób zagrożonych bezdomnością oscylował wokół 40 lat.

Usprawiedliwienie braku własnego zatrudnienia podeszłym wiekiem generowały głównie osoby,

które przekroczyły 50 rok życia.

76

Tabela 3. Powody braku zatrudnienia w grupie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

Badane grupy:


Nie opłaca

się pracowa

d

Zły stan zdrowia

Brak ofert pracy

Nieodpowiedni

wiek

Nie chcę

pracowad

Nie mogę

pracowad

Bezdomni 14 45 28 11 3 0 Zagrożeni bezdomnością 5 15 36 29 15 0

Ponad połowa badanych osób bezrobotnych oraz zagrożonych bezdomnością deklaruje, że

w okresie ostatniego miesiąca poszukiwało pracy (patrz rysunek 2). Deklarowana aktywność nie

odbiega znacząco do tego, co prezentowane jest przez ogół dorosłych Polaków. Biorąc pod uwagę

wyniki regularnych badań Czapińskiego w cyklu „Diagnoza Społeczna” (patrz np. Czapiński,

Panek 2006) w populacji ogólnej Polaków znaczącą część osób zarejestrowanych w urzędach pracy

stanowią tzw. „pozorni bezrobotni” którzy z różnych powodów nie są w rzeczywistości

zainteresowani pracą, w rezultacie nie poszukują jej bądź nie są gotowi do jej podjęcia.

Jednocześnie warto zaznaczyć, że jak wykazały szczegółowe analizy aktywność w poszukiwaniu

pracy nie wiąże się z żadnymi zmiennymi socjodemograficznymi. Zadano również pytanie

o powody, dla których osoby badane nie poszukiwały pracy. W grupie osób bezdomnych

najczęściej wymienianym powodem pasywności w poszukiwaniu pracy, była kłopoty zdrowotne

(25% osób pasywnych). Z kolei w grupie osób zagrożonych bezdomnością najczęściej

wymienianym powodem okazała się opieka i wychowanie dzieci (35% osób pasywnych).

77

Jak wynika z danych zawartych w tabeli 4, najbardziej popularne sposoby poszukiwania

pracy u aktywnych części osób z obydwu badanych grup obejmują korzystanie z pomocy Urzędu

Pracy (72,7 wyborów w grupie osób bezdomnych oraz 91,7% w grupie zagrożonych

bezdomnością), szukanie ogłoszeń w prasie (59,1% vs 87,5%) oraz poszukiwanie pomocnych

w znalezieniu pracy informacji u znajomych (po 50% w obydwu grupach). Sposoby poszukiwania

pracy i deklarowane częstości ich występowania wskazują na pewną racjonalność działania tej

grupy badanych osób, które wykazują aktywność w poszukiwaniu pracy. Wskazuje to na spory

potencjał, który należałoby wykorzystać w procesie wsparcia.

Tabela 4. Sposoby poszukiwania pracy przez osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością

W jaki sposób poszukiwał/a Pan/i pracy? Osoby bezdomne Osoby zagrożone bezdomnością

N % N % poprzez Urząd Pracy 16 72,7 22 91,7 szukałem(łam) ogłoszeo w prasie i odpowiadałem(łam) na nie

13 59,1 21 87,5

odwiedzałem(łam) różne firmy i kontaktowałem(łam) się z bezpośrednio pracodawcami

5 22,7 8 33,3

poprzez znajomych 11 50,0 12 50,0 innymi sposobami 1 4,5 1 4,2 Poprzez internet - - 7 29,2 Ogółem 46 209,1 71 295,8

Jednak jak wynika z danych zawartych w tabeli 5, istnieją w tym względzie istotne różnice

pomiędzy badanymi osobami bezdomnymi a zagrożonymi bezdomnością. Blisko połowa

aktywnych osób bezdomnych, kontaktuje się z potencjalnymi pracodawcami sporadycznie, 1-2 razy

na miesiąc. W grupie osób zagrożonych bezdomnością aktywność jest wyraźnie większa. Prawie

wszyscy kontaktują się przynajmniej jeden raz w tygodniu. Bardzo silnym predykatorem

aktywności w kontaktach z potencjalnymi pracodawcami jest w grupie osób zagrożonych

bezdomnością wiek. Im wyższy wiek osoby badanej, tym rzadziej podejmowane są kontakty w celu

znalezienia pracy. Inne zmienne socjodemograficzne nie odgrywają tu większej roli.

78

Tabela 5 Ile razy w ciągu ostatniego miesiąca kontaktowała się Pan(i) z powyższymi

osobami/instytucjami/firmami w celu znalezienia pracy? Porównanie osób bezdomnych i

zagrożonych bezdomnością.

Ile razy kontaktowała się Pan(i)? Osoby bezdomne Osoby zagrożone bezdomnością

N % N % 1 razy w ciągu miesiąca 5 25,0 2 8,7 2 razy w ciągu miesiąca 4 20,0 0 0 3 razy w ciągu miesiąca 0 0 0 1 w tygodniu 2 10,0 7 30,4 2-3 razy w tygodniu 4 20,0 11 47,8 Niemal codziennie (4-5 razy w tygodniu) 5 25,0 3 13,0

Większość osób badanych preferuje wyłącznie pracę legalną (patrz rysunek 3). Jednak

całkiem spora część przyznaje, że są zainteresowani jakąkolwiek pracę. Nie ma tu istotnych

statystycznie różnic pomiędzy osobami bezdomnymi a zagrożonymi bezdomnością. Nie odgrywają

także żadnej roli zmienne socjodemograficzne (płeć, wiek oraz poziom wykształcenia). Większość

osób badanych preferuje wyłącznie pracę legalną (patrz wykres nr 3). Jednak całkiem spora część

przyznaje, że są zainteresowani jakąkolwiek pracą

.

79

4. Rekomendacje

Głównym celem prezentowanych w tym rozdziale analiz było sprawdzenie, jak wygląda

aktywność zawodowa badanych osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie oraz

jakie są ewentualne powody braku takiej aktywności. Interesowaliśmy się również, jak osoby

badane oceniają własną sytuację materialną w chwili obecnej oraz w przeszłości. Na podstawie

zebranych danych można rekomendować następujące działania:

Jak wskazują szczegółowe analizy zebranych danych, całkiem spora część badanych osób

bezdomnych (szczególnie często są to mężczyźni, osoby młodsze oraz osoby o krótszym

stażu trwania bezdomności) oraz osób zagrożonych bezdomnością (często takie deklaracje

idą w parze z lepszym poziomem wykształcenia) deklaruje posiadanie kwalifikacji

zawodowych. Wynikają z tego realne rekomendacje dla systemu wsparcia osób

bezdomnych dla instytucji wspomagających osoby poszukujące pracy (głównie chodzi

o urzędy pracy). Nie jest kwestią łatwą i oczywistą, w jaki sposób można oszacować

potencjał reprezentowany przez osoby bezdomne. Niewątpliwie nie jest to grupa łatwa do

współpracy, ale jedyna szansa na trwałą bądź częściową aktywizację zawodową może

wynikać ze współpracy ponadinstytucjonalnej (pomiędzy instytucjami wspomagającymi

osoby pozbawione pracy, instytucjami udzielającymi pomocy społecznej oraz organizacjami

pozarządowymi).

Analiza sposobów radzenia sobie w sytuacji bezrobocia wykazała, że znacząca część

badanych w ogóle bądź relatywnie rzadko podejmuje realne próby poszukiwania pracy (np.

poprzez realne kontakty z potencjalnymi pracodawcami). Szczególnie dotyczy to grupy

osób bezdomnych. Każdy podmiot udzielający pomocy musi wziąć pod uwagę, że

przyczyny tej pasywności niekoniecznie wynikają z konkretnych cech

socjodemograficznych (np. wieku, stanu zdrowia czy poziomu wykształcenia), lecz

prawdopodobnie są wypadkową złożonych procesów psychologicznych. Można

przypuszczać, (m.in. na podstawie wnikliwych badań etnograficznych przeprowadzonych

przez Rakowskiego, 2009), że w jakimś momencie życia, nastąpiło u osób badanych

traumatyczne doświadczanie rozpadu dotychczasowego sposobu życia. Pocieszający się

fakt, że zdecydowana większość badanych osób nie doświadczała ubóstwa w dzieciństwie.

Jest to sytuacja korzystna, gdyż w przypadku większości badanych osób nie mamy do

80

czynienia z rodzinnie „wdrukowanymi” schematami prowadzącymi do bierności i ubóstwa.

Niemniej jednak przywrócenie osób bezdomnych do „normalnej” aktywności na rynku

pracy wydaje się zadaniem niezwykle złożonym, wymagającym indywidualnego podejścia

osób (instytucji) udzielających pomocy (Nestorowicz-Wyborska, 2008). Odwołanie się od

pozytywnych doświadczeń (wspomnień) z dzieciństwa może być wykorzystane w procesie

udzielania pomocy większości badanych osób.


1. Czapiński J.(2006). Bezrobocie. W: J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna

2005. Warunki i jakość życia Polaków (s. 250-268). Warszawa: Rada Monitoringu

Społecznego.

2. Dooley, D., Prause, J. (2004). The Social Costs of Underemployment. New York:

Cambridge University Press.

3. Frieske, K. (2004a). Wprowadzenie: pesymistyczne wnioski teoretycznych implikacji. W:

K. Frieske (red.), Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej (s.

14-27). Instytut Pracy i Spraw Socjalnych: Warszawa.

4. Frieske, K. (2004b). Migotanie rzeczywistości: wieloznaczność „sukcesu” programów

społecznej inkluzji. W: K. Frieske (red.), Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów

reintegracji społecznej (s. 69-83). Instytut Pracy i Spraw Socjalnych: Warszawa.

5. Gontarczyk, K. (2010). Pracujesz? To nie ochroni cię przed biedą. Uzyskano w styczniu

2010 z: http://biznes.onet.pl/pracujesz-to-nie-obroni-cie-przed-

bieda,18490,3106557,1,news-detal.

6. Nestorowicz-Wyborska, J. (2008). O ekonomicznym wyizolowaniu osób bezdomnych, [w:]

Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, M. Dębski, S. Retowski (red.),

Gdańsk: Uniwersytet Gdański, s. 123-202.

7. Poławski, P. (1999). Lokalne realia, W: K.W. Frieske (red.), Marginalność i procesy

marginalizacji, IPiSS, Warszawa.

8. Rakowski, T. (2009). Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia człowieka

zdegradowanego. Gdańsk: Wydawnictwo słowo/obraz terytoria.


http://biznes.onet.pl/pracujesz-to-nie-obroni-cie-przed-bieda,18490,3106557,1,news-detal

http://biznes.onet.pl/pracujesz-to-nie-obroni-cie-przed-bieda,18490,3106557,1,news-detal

81

Maciej Dębski



2.6. Zdrowie osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

1. Kontekst

Kiedy spojrzymy na bezdomność przez pryzmat złożoności samego zjawiska, jego

wielowątkowości, szybkiej dynamiki zmian to okaże się, że zdrowie osób bezdomnych staje się

problemem kluczowym dla szeroko rozumianej polityki społecznej. Chodzi tutaj nie tylko o wymiar

dokonywanej wobec osób bezdomnych interwencji (działania w celu zapobiegania sytuacji

kryzysowej „tu i teraz”), ale również o wymiar społecznej i zawodowej reintegracji osób

wykluczonych społecznie. Wspomniana już wielowątkowość interesującego nas problemu poddaje

pod rozwagę mówienie o zdrowiu osób bezdomnych we wszystkich jego wymiarach: psychicznym,

społecznym, somatycznym oraz duchowym (Heszen, 2005, s.27). Rozpatrując kondycję zdrowotną

osób bezdomnych, należy przyjąć założenie, że bezdomność wpisuje się w szeroko rozumiane

wykluczenie społeczne, będące dynamicznym i wielowymiarowym procesem, zjawiskiem

kumulatywnym, prowadzącym do złożonej dysfunkcji. Owa dysfunkcjonalność uwidacznia się

w niewystarczającym uczestnictwie w głównym nurcie społeczeństwa, dostępie do najważniejszych

systemów i instytucji społecznych, szeroko pojętej marginalizacji społecznej prowadzącej do

zerwania więzi rodzinnych i społecznych, utraty poczucia sensu i tożsamości (Muras, 2006, s. 237).

Z racji tego, iż osoby wykluczone społecznie nie uczestniczą, bądź uczestniczą w sposób

ograniczony w rynku pracy, edukacji czy opiece medycznej ich zabezpieczenie socjalne oraz

zdrowotne często kształtuje się na niskim poziomie. Brak kontaktów z rodziną oraz brak

wystarczających dochodów zdają się pogłębiać i tak już złą sytuację bytową osób bezdomnych.

82

Zasadność podjęcia problematyki kondycji zdrowotnej osób bezdomnych została zauważona

na gruncie europejskim w roku 20045. W roku tym, w ramach działań statutowych FEANTSA

powołała do istnienia grupę roboczą ds. Zdrowia i Opieki Społecznej, która powołała europejską

sieć pracowników służby zdrowia pracujących z osobami bezdomnymi (ENHW)6. Pierwszym

celem ENHW było stworzenie forum pracowników służby zdrowia pracujących z osobami

bezdomnymi w całej Europie, które wydaje się być doskonałym narzędziem do wymiany

doświadczeń i wzajemnego uczenia się niesienia medycznej pomocy osobom bezdomnym. Drugim

zasadniczym celem europejskiej sieci ENHW było wspieranie pomocy i solidarności wśród

pracowników służby zdrowia pracujących z osobami bezdomnymi, których praca często jest pracą

niedocenianą w szeroko rozumianej służbie zdrowia7. Działalność organizacji członkowskich

FEANTSA i europejskiej sieci ENHW w zakresie zdrowia osób bezdomnych znalazła swój wyraz

w zorganizowanej we Wrocławiu w roku 2006 międzynarodowej konferencji pt: „Prawo do

ochrony zdrowia jest prawem każdego człowieka: zapewnienie opieki zdrowotnej osobom

bezdomnym”. Obok realizowanej konferencji powstał również europejski raport o tym samym

tytule zbierający doświadczenia europejskie w zakresie pomocy bezdomnym osobom

niepełnosprawnym8.

Na pilną potrzebę zwrócenia uwagi na problem złej kondycji zdrowotnej osób bezdomnych

wskazują z jednej strony doświadczenia osób bezpośrednio udzielających pomocy osobom

bezdomnym, ale również nieliczne badania realizowane w Polsce traktujące o zdrowiu osób

bezdomnych. W tym kontekście trzeba z przykrością przyznać, że jak do tej pory na gruncie

polskiej nauki niewiele powiedziano na temat zdrowia osób bezdomnych. Jedyna monografia w

5 Raport roczny dotyczący zdrowia osób bezdomnych został streszczony w drugim rozdziale pisanej rozprawy. W

wersji pełnej dostępny jest on na stronie internetowej:

http://www.feantsa.org/files/Health_Annual_Theme/Annual_theme_documents/European_report/EN_Annual_theme_re

port_2006_Health.pdf 6 http://www.feantsa.org/code/en/pg.asp?Page=759

7 Najważniejsze zasady, którymi kierowali się członkowie ENHW można ująć następująco: ENHW w pełni popiera

prawo każdego człowieka do korzystania z najwyższego poziomu zdrowia fizycznego i psychicznego; ENHW ceni

multidyscyplinarną pracę i zaangażowanie wszystkich dyscyplin w celu polepszenia zdrowia osób bezdomnych oraz

wyraża swoją gotowość na współpracę z innymi podmiotami podejmującymi problematykę zdrowia; ENHW zauważa

ważność profesjonalnej i interdyscyplinarnej edukacji i ćwiczeń w formowaniu wiedzy teoretycznej, umiejętności

praktycznych wśród profesjonalistów stykających się z osobami doświadczającymi bezdomności; problemy, jakich

doświadczają osoby bezdomne są rezultatem nie zaś przyczyną bezdomności. Łatwo jest sądzić, że problemy

zdrowotne z jakimi borykają się osoby bezdomne są spowodowane przez nich samych; ENHW zdecydowanie

dystansuje się od tych krzywdzących uprzedzeń obwiniających osobę bezdomną za ich stan zdrowia; ENHW będzie

włączać głos bezdomnych i zwracać uwagę na ich wyjaśnienia w zakresie ich własnych potrzeb zdrowotnych; ENHW

zauważa bliski związek między prawem do mieszkania a prawem do opieki zdrowotnej. Brak bezpiecznego, stałego

miejsca zamieszkania wpływa w sposób negatywny na psychiczne, fizyczne i społeczne zdrowie jednostki. 8

http://www.feantsa.org/files/Health_Annual_Theme/Annual_theme_documents/European_report/EN_Annual_theme_re

port_2006_Health.pdf

http://www.feantsa.org/files/Health_Annual_Theme/Annual_theme_documents/European_report/EN_Annual_theme_report_2006_Health.pdf


http://www.feantsa.org/code/en/pg.asp?Page=759



83

pełni poświęcona temu problemowi została napisana dopiero w roku 2006 (Śledzianowski 2006),

ale opisywała ona jedynie kondycję zdrowotną osób bezdomnych przebywających w placówkach

Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta. Drugim opracowaniem traktującym o zdrowiu osób

bezdomnych był mój tekst zamieszczony w publikacji opisującej psychospołeczny profil osób

bezdomnych w Trójmieście w którym w sposób szczegółowy opisuję interesujący nas problem

(Dębski, 2008c s.233-267)9. Przyznać trzeba, że istnieją również inne źródła, z których można

czerpać wiedzę o kondycji zdrowotnej osób wykluczonych, jednakże opracowania te najczęściej są

wewnętrzną własnością organizacji niosących pomoc osobom bezdomnym i jako takie pozostają

w większości przypadków niedostępne dla badaczy.

2. Problem

Niniejsze opracowanie ma charakter empiryczny i przedstawia wyniki zebrane podczas realizacji

badań osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Koszalinie. Głównym celem pracy staje się

próba odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

a) jak kształtuje się obraz zdrowia somatycznego w jego subiektywnym wymiarze? Ważną

kwestią, z punktu widzenia udzielanej pomocy osobom bezdomnym i zagrożonym

bezdomnością staje się próba uchwycenia subiektywnych przemian kondycji zdrowotnej

badanych osób na przestrzeni ostatnich pięciu lat.

b) w jaki sposób i jak często osoby bezdomne korzystają z dostępnych usług medycznych?

Obszerny materiał badawczy dotyczy nie tylko ilości zachorowań oraz ilości pobytów

w placówkach medycznych osób bezdomnych, ale przede wszystkim kwestii związanych

z rodzajem świadczonych usług medycznych, ich jakości i kosztowności. W tym aspekcie

przez osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością zostanie dokonana ocena funkcjonującego

systemu opieki zdrowotnej z uwzględnieniem przypadków odmów świadczenia usług czy

przejawów dyskryminacji osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w zakresie

korzystania z opieki medycznej.

9 Podczas prowadzenia badań psychospołecznego profilu osób bezdomnych w Trójmieście w ramach realizacji projektu

„Agenda Bezdomności – Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy” (finansowanie: EFS środki Equal)

postanowiono w zestaw pytań kwestionariuszowych włączyć pytania bezpośrednio nawiązujące do problematyki

zdrowia osób bezdomnych. Na podstawie zebranych wyników (zarówno od osób bezdomnych mieszkających w

placówkach, jak i na terenie ogródków działkowych oraz zamieszkujących inne miejsca niemieszkalne) powstał

szczegółowy opis kondycji zdrowotnej osób bezdomnych w Trójmieście

84

c) Jaki jest stopień niepełnosprawności badanych osób? Problemem badawczym

zasługującym na dokładną analizę, ze względu na problematykę bezrobocia osób bezdomnych

i ich aktywności zawodowej, jest kwestia posiadanych orzeczeń o stopniu

niepełnosprawności. W tym zakresie dokonana analiza statystyczna powinna określić nie

tylko skalę orzeczonych grup inwalidzkich, ale również wskazać, jaki odsetek osób

bezdomnych stara się o uzyskanie grupy inwalidzkiej w ogóle, a ile z nich stara się o zmianę

(zwiększenie bądź zmniejszenie) jej stopnia.

d) jakie są koszty usług medycznych poniesionych przez badane osoby? Z punktu widzenia

ekonomicznego istotne wydają się być kwestie związane z ponoszonymi kosztami usług

medycznych osób bezdomnych. Próba określenia ich szacunkowej wysokości mogłaby

stanowić podstawę do dalszego szacowania realnych kosztów ponoszonych przez system

pomocy społecznej w ogóle. Przyjmując, że osoby bezdomne w dużej mierze borykają się

z problemem ubóstwa, istotnym celem tej części pracy staje się odpowiedź na pytanie, z

jakich usług i świadczeń medycznych osoby bezdomne są zmuszone zrezygnować z powodu

braku wystarczających środków finansowych.

e) jakie są wzory spożywania napojów alkoholowych przez badane osoby i jakie są tego

konsekwencje? Ważnym elementem wpływającym na zdrowie badanych osób jest

niewątpliwie spożywanie napojów alkoholowych. Pozostawiając na uboczu fakt alkoholizmu

w niniejszym artykule przyjrzymy się w sposób szczegółowy, jakiego rodzaju napoje, i jak

często spożywane są przez osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością. Poruszony zostanie

również problem konsekwencji nadmiernego spożywania alkoholu.

Podczas realizacji procesu badawczego na etapie operacjonalizacji tematyki badawczej oraz

narzędzia badawczego postanowiono założyć kilka głównych hipotez badawczych:

H1: Badane osoby nie są zadowolone z własnego stanu zdrowia.

H2: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością to w większości osoby chorujące na

choroby przewlekłe.

H3: Badane osoby w dużym stopniu to osoby niepełnosprawne z formalnym orzeczeniem

o stopniu niepełnosprawności. Owa niepełnosprawność bardzo często wyklucza osoby

bezdomne z aktywnego życia i podejmowania pracy zarobkowej.

85

H4: Korzystanie z usług medycznych przez osoby bezdomne kształtuje się na niskim

poziomie

H5: Badane osoby często spożywają napoje alkoholowe, które prowadzą do alkoholizmu

i pogorszenia sytuacji finansowej.


Zdrowie człowieka w ujęciu I. Heszen składa się z czterech zasadniczych wymiarów:

psychicznego, społecznego, somatycznego oraz duchowego (Heszen, 2005, s. 27). Zależności

pomiędzy tymi wymiarami polegają nie tylko na posiadaniu częściowo wspólnego zakresu, ale

również na wzajemnym oddziaływaniu. Jak wskazuje autorka, wzajemne oddziaływania dziedzin

zdrowia na wielkość zasobów zdrowotnych mogą przybierać jedną z czterech form. Po pierwsze,

wzrost w jednej dziedzinie powoduje wzrost w drugiej, na przykład rozwój optymizmu wpływa za

zdrowie somatyczne. Po drugie, spadek zdrowia w jednej dziedzinie pociąga za sobą spadek

w drugiej dziedzinie – w miarę pogarszania zdrowia somatycznego spada kondycja psychiczna.

Inną sytuacją jest ta, w której pod wpływem utraty zdrowia somatycznego następuje rozwój

psychiczny i duchowy. Ostatnią formą jest rozwój zdrowia w jednej dziedzinie kosztem zasobów

w innej, na przykład doskonałe wywiązywanie się z ról społecznych pociąga za sobą wydatkowanie

zasobów, aż do załamania zdrowia somatycznego (Heszen, 2005, s. 27 i n.).

Kondycja zdrowotna osób bezdomnych to nie tylko subiektywna ocena własnego zdrowia

czy korzystanie z usług medycznych, ale również posiadanie formalnych dokumentów, bez których

bardzo często niemożliwa jest właściwa opieka lekarska czy świadczenie usług medycznych

w ogóle. Chodzi tutaj przede wszystkim o posiadanie ubezpieczenia zdrowotnego oraz posiadanie

orzeczonego stopnia niepełnosprawności (grupy inwalidzkiej). Analizując sytuację formalną

związaną z tematyką zdrowia powiedzieć należy, że zdecydowana większość badanych osób

posiada ubezpieczenie zdrowotne. Nieco częściej na posiadanie ubezpieczenia wskazują osoby

zagrożone bezdomnością (95,4 %) niż osoby bezdomne (84,4 %).

86

Jak już wyżej wspomniano, problem bezdomności ściśle związany jest ze zjawiskiem

niepełnosprawności. Dane zawarte na wykresie nr 2 wskazują, że prawie jedna trzecia osób

bezdomnych posiada orzeczony stopień niepełnosprawności (30,8 %), najczęściej jest to stopień

drugi (umiarkowany 40,0 %) oraz trzeci (lekki – 45 %). W przypadku osób zagrożonych

bezdomnością odsetek ten jest nieco niższy i kształtuje się na poziomie 26,6 % W

przeciwieństwie do osób bezdomnych osoby zagrożone bezdomnością zdecydowanie częściej

przyznają posiadanie znacznego stopnia niepełnosprawności (23,5 %). Różnica pomiędzy obiema

badanymi grupami jest różnicą statystycznie istotną.

87

Z przeprowadzonych badań wynika, że 17,6 % badanych osób bezdomnych jest w trakcie

starania się o przyznanie stopnia niepełnosprawności w porównaniu do 9,1 % osób zagrożonych

bezdomnością. oznacza to, że w najbliższym czasie można spodziewać się dalszego wzrostu osób z

orzeczoną niepełnosprawnością, w szczególności w przypadku osób bezdomnych. w tym miejscu

nie należy wnikać w motywacje, dla których osoby bezdomne starają się o przyznanie grupy

inwalidzkiej.

W realizowanych badaniach nad zdrowiem osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

w Koszalinie zastanawiano się również, jak respondenci oceniają swój aktualny stan zdrowia

(wykres nr 5). Jak się okazuje, ponad połowa z nich zadeklarowała, że ich subiektywny stan

zdrowia jest dobry, bardzo dobry lub celujący (50 % wśród osób bezdomnych oraz 52,3 % wśród

osób zagrożonych bezdomnością). 18,8 % osób bezdomnych oceniło swój stan zdrowia jako

88

mierny, zaś kolejne 15,6 % jako niedostateczny. Posługując się skalą szkolną, można powiedzieć,

że subiektywna ocena stanu własnego zdrowia kształtuje się na poziomie dostateczny plus. Wbrew

wstępnym oczekiwaniom uzyskane wyniki nie są uzależnione od badanej grupy, faz bezdomności

oraz miejsca realizacji wywiadu. Oznacza to, że na poziomie subiektywnych deklaracji zdrowie

osób bezdomnych kształtuje się na podobnym poziomie jak w przypadku osób zagrożonych

bezdomnością.

Pierwszy wniosek, jaki nasuwa się w trakcie analizy wyników, jest związany z faktem, że

subiektywna ocena zdrowia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w rzeczywistości nie

przekłada się na realne problemy zdrowotne badanych osób. Biorąc pod uwagę częstość

zachorowań badanych osób, okazuje się, że 48,4 % przebadanych osób bezdomnych w Koszalinie

przyznało się do faktu, że w ciągu ostatniego roku chorowało (wykres nr 6). Wbrew wstępnym

oczekiwaniom odsetek ten jest wyższy dla osób zagrożonych bezdomnych i wynosi 60,0 %

89

Analizując korzystanie przez nich z usług medycznych, należy stwierdzić, że zdecydowana

większość osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w ciągu ostatniego roku korzystała z

usług medycznych (ok. 75,0 %). W większości przypadków pomoc medyczna, z której skorzystały

osoby bezdomne, była pomocą lekarską, która nie wymagała hospitalizacji (62,5 % osób

bezdomnych i 82,1 % wśród osób zagrożonych bezdomnością). W przypadku osób bezdomnych

35,0 % wskazuje, że pomoc ta była związana była z pobytem w szpitalu. W tym kontekście

powiedzieć trzeba, że udzielona pomoc osobom bezdomnym różni się od tej udzielonej osobom

zagrożonym bezdomnością.

90

Z przeprowadzonych badań wynika, że w przypadku osób zagrożonych bezdomnością

kondycja zdrowotna w 42,2 % zasadniczo się nie zmieniła. Budzić obawę może jednak fakt, iż

ponad połowa badanych osób bezdomnych (51,6 %) zadeklarowała, że w ciągu ostatnich pięciu lat

ich stan zdrowia uległ nieznacznemu bądź znacznemu pogorszeniu. Jak można się domyślać, czas

pozostawania w bezdomności jest bardzo istotny dla zdrowia osoby. Bardzo często osoby

bezdomne żyją w skrajnych warunkach wyniszczających organizm, zaś przebywanie w miejscach

niemieszkalnych połączone z chorobą alkoholową i brakiem dachu nad głową zdaje się w sposób

zasadniczy wpływać na pogorszenie się stanu zdrowia. Jedynie co dziesiąta badana osoba (12,5 %

osób zagrożonych bezdomnością oraz 14 % osób bezdomnych) stwierdziła, że stan zdrowia w ciągu

ostatnich pięciu lat poprawił się.

91

Niepełnosprawność i zła kondycja zdrowotna osób bezdomnych i zagrożonych

bezdomnością ma niewątpliwy wpływ na ich aktywność zawodową. Rodzi się zatem pytanie, czy

aktualna kondycja zdrowotna pozwala badanym osobom na podjęcie jakiejkolwiek pracy. Jak

wskazują zebrane dane, dla 65,7 % osób bezdomnych aktualny stan zdrowia pozwala na podjęcie

pracy (połączone odpowiedzi raczej tak i zdecydowanie tak), odsetek ten jest wyższy wśród osób

zagrożonych bezdomnością i kształtuje się na poziomie 79,7 % W przypadku 34,4 % osób

bezdomnych podjęcie pracy ze względu na zły stan zdrowia nie jest możliwy (wykres nr 10).

Subiektywny stan zdrowia osób badanych w sposób zasadniczy wpływa na ewentualne podjęcie

pracy. Im lepsza subiektywna ocena własnej kondycji zdrowotnej, tym częstsza gotowość do pracy.

92

Dla badanych osób jest zupełnie obojętne, czy będzie to praca ciężka czy lekka, ważne, aby

w ogóle była choć na tego rodzaju odpowiedź częściej wskazują osoby zagrożone bezdomnością

(64,2 %) niż osoby bezdomne (47,7 %). osoby bezdomne zdecydowanie częściej wskazują, iż

mogliby podjąć aktywność zawodową, ale jedynie lekką (36,4 %).

Dokonując dalszej analizy związanej z chorobami osób bezdomnych i zagrożonych

bezdomnością w Koszalinie, okazało się, że 43,1 % bezdomnych obecnie choruje w sposób

przewlekły i nieco częściej choroby te dotyczą kobiet niż mężczyzn. Odsetek osób przyznających

się do przewlekłych chorób jest nieco niższy w przypadku osób zagrożonych bezdomnością i

wynosi 41,5 % Zadeklarowane choroby przewlekłe dotyczą przede wszystkim chorób układu

kostnego, oddechowego oraz krążenia

93

Korzystanie z opieki medycznej jest uzależnione od posiadanych środków finansowych.

Z badań koszalińskich wynika, że badane osoby deklarowały przede wszystkim, że w ciągu

ostatniego roku były zmuszone zrezygnować z wykupienia recept/kupna leków lub innych środków

medycznych zalecanych przez lekarza z powodu nie posiadania wystarczających środków

finansowych na ten cel. Taka sytuacja dotyczyła na podobnym poziomie zarówno osób

bezdomnych, jak i zagrożonych bezdomnością (43 %). Jak wskazują dane zawarte w poniższej

tabeli w przypadku pozostałych usług medycznych raczej nie odnotowano wysokich wskaźników

rezygnacji badanych osób z owej usługi. Warto w tym miejscu jednak wskazać, iż w trakcie

realizacji badań terenowych wyraźnie dało się odczuć, że osoby bezdomne i zagrożone

bezdomnością nie tyle nie rezygnowały z konkretnych usług medycznych, co w ogóle z nich nie

korzystały.

94

Tabela nr 1. Rezygnacja badanych osób z usług medycznych z powodu braku pieniędzy

Osoby bezdomne

Osoby zagrożone bezdomnością

nie Tak, raz

Tak, wiele razy

nie Tak, raz

Tak, wiele razy

wykupienia recept/kupna leków lub innych środków medycznych zalecanych przez lekarza

57,1 9,5 31,7 56,9 13,8 29,2

wizyty u lekarza specjalisty 71,4 9,5 19,0 73,8 9,2 16,9 wizyty u dentysty/leczenia zębów 82,5 4,8 12,7 70,3 6,3 23,4 zakupu okularów zalecanych przez lekarza 84,1 7,9 6,3 85,2 13,1 1,6 zrobienia analiz i badao diagnostycznych 86,9 1,6 9,8 92,1 1,6 4,8 wizyty u lekarza ogólnego 87,3 4,8 6,3 90,6 6,3 3,1

Ostatnim analizowanym wątkiem ściśle powiązanym ze zdrowiem osób bezdomnych oraz

zagrożonych bezdomnością jest zagadnienie spożywania napojów alkoholowych. Uzależnienie od

alkoholu uznaje się powszechnie za jedną z głównych przyczyn bezdomności (Duracz-Walczak,

2001/2002; Oliwa-Ciesielska, 2006), wymienianą wraz z dysfunkcyjnością rodzin oraz

trudnościami finansowymi czy bezrobociem. Analiza indywidualnych scenariuszy rozwoju

syndromu bezdomności skłania do wniosku, iż alkohol może stanowić bezpośrednie źródło

problemów, które w sposób lawinowy determinują proces stawania się osobą bezdomną; jak też

może stanowić konsekwencję bezdomności powstałej w wyniku problemów finansowych,

konfliktów rodzinnych czy choroby i tym samym stanowić wtórne źródło pozostawania

w bezdomności.

W opinii samych osób bezdomnych problemy z nadużywaniem alkoholu bardzo często

wymieniane są jako najważniejszy powód bezdomności (Oliwa-Ciesielska, 2006; Dębski, 2007) tuż

obok bezrobocia, rozpadu rodziny, nieporozumień rodzinnych, zadłużenia czy różnych form

patologii występujących w środowisku rodzinnym, np. przemocy. Jednakże nawet one przejawiają

trudności w określeniu, czy to alkohol doprowadził ich do bezdomności, czy też bezdomność do

nadużywania alkoholu (Jaździkowski, 2000). Niezależnie jednak od tego problem nadużywania

alkoholu – zarówno jako przyczyna, jak i też skutek bezdomności – stanowi jedną z podstawowych

barier w procesie wychodzenia z bezdomności.

Jak wskazuje A. Nowakowska motywem sięgania po alkohol bywają różnorodne

wydarzenia życiowe traktowane jako socjologiczne źródła stresu, tj. wspomniana wcześniej utrata

pracy, kłopoty finansowe, nieporozumienia i konflikty rodzinne (Nowakowska, 2008a). jak

wskazuje autorka motywów tych jednakże można też poszukiwać w samych właściwościach

95

jednostki – jej niskiej samoocenie, niskim poczuciu własnej wartości, braku umiejętności radzenia

sobie z życiowymi problemami i trudnościami oraz niskim poziomem społecznego przystosowania.

W obu tych przypadkach sięganie po alkohol stanowi przejaw ucieczkowego stylu radzenia sobie ze

stresem – nazywanego w literaturze strategią paliatywną. Stan nietrzeźwości czy upojenia

alkoholowego umożliwia bowiem tymczasowe zapomnienie o własnych problemach, stan

zobojętnienia czy zanikanie fizjologicznych objawów stresu, jak trudności ze snem, zaburzony

apetyt lub bóle na tle nerwowym. Niestety, tego rodzaju motywy sięgania po alkohol bardzo często

i szybko prowadzą do stopniowego uzależniania się i coraz częstszego sięgania po alkohol ze

względu na pozytywne wzmocnienia, których dostarcza i negatywne wzmocnienia, które zaczynają

się pojawiać po odstawieniu alkoholu. Z czasem picie staje się przymusem, a objawy abstynencji są

coraz bardziej dotkliwe. Stan uzależnienia determinowany jest zatem interakcją czynników natury

biologicznej, środowiskowej oraz psychicznej, których wpływ jednak zależy od indywidualnych

predyspozycji jednostki (Mellibruda, 1999).

W trakcie prowadzenia badań w Koszalinie wśród osób bezdomnych i zagrożonych

bezdomnością okazało się, zgodnie ze wstępnymi przewidywaniami, że spożycie napojów

alkoholowych w obu badanych grupach jest niezwykle częste. Można zaryzykować stwierdzenie,

że w przypadku większości osób alkohol jest codziennym „towarzyszem przez życie”. Najczęściej

spożywane jest piwo oraz wino. Z przeprowadzonych badań wynika, że osoby bezdomne o wiele

częściej niż osoby zagrożone bezdomnością wskazują na codzienne spożywanie piwa (17,2 %),

wódki (6,3 %), taniego wina (10,9 %). Ponadto osoby bezdomne zdecydowanie częściej niż

pozostali respondenci deklarują, że w ciągu ostatniego roku zdarzały im się okresy ciągłego

spożywania alkoholu - na taką sytuację wskazuje 20,6 % wszystkich badanych osób bezdomnych.

Dla porównania odsetek ten jest zdecydowanie niższy wśród osób zagrożonych bezdomnością i

wynosi zaledwie 6,2 % wskazań.

96

Kiedy odniesiemy sytuację pojawiania się okresów nadmiernego spożywani alkoholu do

szerszego okresu całego życia okazuje się, że odsetek osób bezdomnych, wskazujących na częste

pojawianie się tego typu zdarzeń znacznie wzrasta z przytoczonych już powyżej 20,6 % aż do 35,5

% przy jednoczesnej stabilizacji odsetka wśród osób zagrożonych bezdomnością.

Podczas prowadzenia badań w Koszalinie zadano badanym osobom pytania o najważniejsze

skutki nadmiernego spożywania alkoholu. Z przeprowadzonej analizy statystycznej jasno wynika,

że negatywne konsekwencje picia alkoholu częściej wskazywane są przez osoby bezdomne. Co

trzecia badana osoba bezdomna zadeklarowała, że z powodu nadmiernego spożywania napojów

alkoholowych musiała opuścić zajmowane dotychczas lokum (29,1 %), utraciła pracę (29,1 %),

97

bądź zerwała kontakt z kolegami i koleżankami (27,3 %). Co czwarta badana osoba bezdomna

przyznała również, że z powodu picia alkoholu doszło do rozpadu rodziny (24,1 %) a

grupa 25,5 % osób wskazała, że musiała być hospitalizowana z powodu bezpośredniego zagrożenia

życia. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż osoby bezdomne zdecydowanie częściej niż osoby

zagrożone bezdomnością (stosunek 16,9 % do 3,3 %) wskazywały, że z powodu nadmiernego

spożywania alkoholu groziło im zamarznięcie w okresie zimowym.

98

4. Rekomendacje

Zastanawiając się nad rekomendacjami płynącymi w zakresie zdrowia osób bezdomnych nie

wystarczy powołać się na wyniki zebrane podczas realizacji badań w Koszalinie, ale uwzględnić

należy również wyniki innych badań prowadzonych nad zdrowiem osób bezdomnych

i zagrożonych bezdomnością (Dębski, Olech 2005, Dębski, 2007, 2008, 2010, Śledzianowski

2006), jak również rekomendacje będące pochodną realizowanego przez Forum w roku 2006

projektu „Bezdomność a zdrowie” (Olech, Ługowski 2006). Analizując rekomendacje dotyczące

kwestii zdrowotnych osób bezdomnych można wskazać trzy główne ich typy. Pierwsze

z rekomendacji odnoszą się bezpośrednio do systemu pomocy osobom bezdomnym, drugi typ

zaleceń skierowany jest bezpośrednio do osób bezdomnych. Trzecia grupa rekomendacji odnosi się

do pracy socjalnej wykonywanej z osobami bezdomnymi (również niepełnosprawnymi) oraz

zagrożonymi bezdomnością. Warto w tym miejscu wskazać, że część praktycznych postulatów

zawartych poniżej odnosi się swoim zakresem do tych, które zostały stworzone przez członków

Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku (Olech, Ługowski, 2006).

Poniższe treści w nieco innej formie zostały już opublikowane przy okazji powstawania książki

poświęconej problematyce bezdomności (Dębski, Dęsbka-Cenian, Olech, 2008)

Rekomendacje dla systemu wsparcia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

a) Zacieśnienie współpracy między placówkami medycznymi a systemem pomocy

osobom bezdomnym: instytucje służby zdrowia nie posiadają informacji o działaniach

służb pomocy społecznej i na odwrót. Wypracowanie międzysektorowej współpracy

pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej a placówkami służby zdrowia pozwoliłoby na

zdobycie podstawowej wiedzy zarówno z zakresu bezdomności, jak i możliwości leczenia

osób bezdomnych. W sytuacji braku wspólnej przestrzeni dialogu między instytucjami

osoba bezdomna wciąż będzie z jednej strony „niewygodnym” pacjentem dla służby

zdrowia, z drugiej zaś i klientem systemu pomocy społecznej, któremu nie jest udzielana

właściwa opieka (por. Olech, Ługowski, 2006, s.37). W tym zakresie warto również

wspomnieć, że wielu lekarzy i innych pracowników służby zdrowia nie jest przygotowana

do pracy z ludźmi bezdomnymi. Brak w tym zakresie podstawowych szkoleń nie tylko

z zakresu bezdomności, ale przede wszystkim z obowiązków systemowej pomocy osobie

99

bezdomnej, jaką nakłada na każdą gminę Ustawa o Pomocy Społecznej. Wśród

pracowników służby zdrowia zdaje się wciąż pokutować negatywny stereotyp osoby

bezdomnej, który bezpośrednio w wielu przypadkach wpływa na niechęć wielokrotnego

udzielania wsparcia medycznego osobie wykluczonej społecznie. Jak wskazują uzyskane

dane z badań nad psychospołecznym profilem osób bezdomnych, istnieje grupa

respondentów, która w sposób jednoznaczny wskazuje na zjawisko dyskryminacji

w aspekcie możliwości korzystania z równych szans dostępu do opieki medycznej (por.

Olech, Ługowski, 2006, s.38). Zacieśnienie współpracy między placówkami medycznymi,

a systemem pomocy osobom bezdomnym przejawiać się może w zatrudnieniu w każdym

szpitalu etatowego pracownika socjalnego, który posiadałby fachową wiedzę z zakresu

problematyki bezdomności. Pracownik taki byłby pewnego rodzaju łącznikiem pomiędzy

instytucjami służby zdrowia a systemem pomocy osobom bezdomnym. W tym zakresie

warto również wskazać, że dla usprawnienia pracy pracownika socjalnego powinien on

mieć możliwość przeprowadzenia takiego wywiadu środowiskowego, który akceptowany

byłby przez gminne ośrodki pomocy społecznej. Tymczasem w wielu przypadkach mamy

do czynienia z sytuacją, w której wywiad środowiskowy dokonany przez pracownika

socjalnego (zatrudnionego w organizacji pozarządowej) nie jest uznawany przez

pracowników instytucji rządowych (OPS).

b) Medyczna specjalizacja placówek dla osób bezdomnych: w tym aspekcie chodzi

o stworzenie takiego rodzaju placówki dla osób bezdomnych, która zapewniałaby

całodobową opiekę medyczną niepełnosprawnym osobom bezdomnym. Placówka taka

byłaby wyposażona nie tylko w odpowiedni sprzęt medyczny, ale również i całodobowy

podstawowy personel medyczny (lekarz i opieka pielęgniarska). Do placówki takiej

kierowane byłyby jedynie bezdomne osoby niepełnosprawne, które nie są w stanie

w sposób prawidłowy, a przede wszystkim godny, funkcjonować w schronisku dla osób

bezdomnych. Podnoszona w tym miejscu rekomendacja wpisuje się w szerszy problem,

jakim jest specjalizacja i hierarchizacja placówek dla osób bezdomnych. Wprowadzenie na

rynek usług placówki o charakterze stricte medycznym pozwoliłoby na dokonanie

wstępnego oddzielenia osób ciężko chorych i niepełnosprawnych od tych, którzy mogliby

wziąć udział w różnego rodzaju programach reintegracyjnych. Dobrą praktyką w tym

przykładzie jest hostel przeznaczony dla niepełnosprawnych osób bezdomnych prowadzony

przez Stowarzyszenie na rzecz osób bezdomnych Dom Modlitwy AGAPE w Nowym

100

Stawie. W miejscu tym na stałe przebywa około 100 osób bezdomnych mających

zapewnioną całodobową opiekę pielęgniarską i medyczną10

.

c) Potrzeba rzetelnej diagnozy finansowej kosztów poniesionych na leczenie osób

bezdomnych przez system pomocy osobom bezdomnym: istnieje potrzeba dokonania

rzetelnej diagnozy finansowej kosztów poniesionych na leczenie osób bezdomnych przez

system pomocy osobom bezdomnym w Koszalinie. Pomocna byłaby ona po pierwsze

w alokacji środków finansowych posiadanych przez poszczególne gminy na walkę

z bezdomnością, po drugie mogłaby przyczynić się do zwiększenia skuteczności i

zasadności niesionej pomocy. Dla przykładu można wskazać, że coraz częstszą potrzebą w

zakresie opieki zdrowotnej nad osobami bezdomnymi jest dokonanie opłat za transport

chorych osób czy wykupu podstawowych leków. W sytuacji, w której środki finansowe na

ten cel nie będą z góry zapotrzebowane w systemie pomocy, istnieje możliwość realnego

zagrożenia życia osoby wykluczonej. W tym aspekcie warto również wspomnieć o zasadzie

kontraktowania usług pomocy osobom bezdomnym przez organizacje pozarządowe. Biorąc

pod uwagę fakt, że coraz więcej osób bezdomnych boryka się z problemem

niepełnosprawności i chorowaniem w sposób przewlekły, odpowiednim kryterium

przyznania kontraktu danej organizacji powinna być realna i szczegółowa prognoza

kosztów uwzględniająca wydatki na wykup leków, badania lekarskie czy stałą opiekę

medyczną w placówce. Tymczasem np. w województwie pomorskim (ale zapewne i w całej

Polsce) głównym kryterium udzielenie kontraktu jest jak najmniejszy koszt osobodnia.

d) Finansowanie pomocy medycznej niesionej osobom bezdomnym z innych źródeł:

dzisiejsza pomoc niepełnosprawnym osobom bezdomnym oferowana przez gminę jest

dalece niewystarczająca. Z racji większych środków finansowych przeznaczanych na

kwestie związane ze zdrowiem osób bezdomnych należałoby głęboko zastanowić się nad

możliwością poszukiwania innych źródeł finansowania, które bezpośrednio przyczyniłyby

się do poprawy sytuacji chorych osób bezdomnych. Mam tutaj na myśli pozyskiwanie

dodatkowych funduszy z Narodowego Funduszu Zdrowia bądź z Ministerstwa Zdrowia.

W tym zakresie potrzebna jest zmiana prawna doprowadzająca w konsekwencji do sytuacji,

w której część środków finansowych Narodowego Funduszu Zdrowia czy Ministerstwa

10

Więcej informacji na www.agape.info.pl

http://www.agape.info.pl/

101

Zdrowia bezpośrednio przekazywana byłaby gminom do wykorzystania przez ośrodki

pomocy społecznej. Rekomendacją w tym zakresie jest również umiejętność poszukiwania

dodatkowych źródeł finansowania przy wykorzystaniu do tego celów środków

pochodzących z Unii Europejskiej.

e) Rzeczywista możliwość kierowania osób bezdomnych do Domów Pomocy Społecznej:

całkowicie słusznym jest stwierdzenie, że pobyt w Domu Pomocy Społecznej jest bardzo

często zbyt drogi nie tylko dla osób bezdomnych, które posiadają własne dochody, ale

również dla samej gminy. Powodem takiego stanu rzeczy jest odpłatność za pobyt w takim

domu, który powinna ponieść albo gmina albo sama osoba bezdomna. W rzeczywistości,

większość osób bezdomnych nie osiąga wysokich dochodów, więc z powodu ubóstwa nie

jest ich stać na pobyt w Domu Pomocy Społecznej. Z drugiej strony sama gmina, z powodu

niższych kosztów, bardzo często decyduje się na pozostawienie niepełnosprawnej osoby

bezdomnej w schronisku czy w noclegowni. Jak wskazuje P. Olech i K. Ługowski (2006,

s.38) polityka taka prowadzi z jednej strony do utrwalania i pogłębiania bezdomności,

z drugiej strony uniemożliwia wprowadzenie specjalizacji i standaryzacji placówek dla

osób bezdomnych. Skutkiem najbardziej niebezpiecznym jest jednak fakt, że

niepełnosprawna osoba bezdomna przebywająca w noclegowni czy w schronisku, gdzie nie

ma całodobowej specjalistycznej opieki medycznej jest narażona na dalszy spadek kondycji

zdrowotnej. Rekomendacją w tym zakresie byłoby realne kierowanie osób bezdomnych do

Domów Pomocy Społecznej przy jednoczesnej alokacji środków gminnych dokładnie na

ten cel.

Rekomendacje indywidualne dla osób bezdomnych

a) Praca z osobą bezdomną w kierunku dbania o własne zdrowie: rekomendacją dla pracy

z osobami bezdomnymi jest wzbudzenie wśród osób bezdomnych potrzeby dbania o własne

zdrowie poprzez uświadomienie negatywnych skutków antyzdrowotnych zachowań. W tym

zakresie należy w sposób ciągły docierać do osób bezdomnych z informacją, jakimi

prostymi metodami można dbać o własne zdrowie.

b) Większa aktywizacja osób bezdomnych posiadających orzeczenie

o niepełnosprawności w stopniu lekkim: bardzo często osoby posiadające lekki stopień

102

niepełnosprawności są gotowe na podjęcie aktywności zarobkowej. W tym aspekcie

rekomendacja dotyczy tzw. „przyjaznych pracodawców”, którzy mogliby zatrudniać

w swoich miejscach pracy niepełnosprawne osoby bezdomne.

c) Rzetelna diagnoza stanu zdrowia osoby bezdomnej i zagrożonej bezdomnością,

wykonywana przez profesjonalny personel w dniu przyjęcia do placówki dla osób

bezdomnych: w systemie pomocy osobom bezdomnym należy dążyć do stanu, w którym

każda osoba bezdomna przebywająca w placówce dla osób bezdomnych posiada nie tylko

ubezpieczenie zdrowotne, ale również dokonaną w sposób rzetelny diagnozę własnego

stanu zdrowia. Z doświadczeń pomorskich wynika bowiem, że do częstych sytuacji należą

te, w których do schroniska przyjmowana jest bezdomna osoba chorująca w sposób

przewlekły, która powinna codziennie brać odpowiednie leki, zaś wiedza o tym, posiadana

przez pracownika socjalnego jest praktycznie żadna. W wielu przypadkach nieposiadanie

odpowiedniej dokumentacji medycznej (np. ostatni wypis ze szpitala) jest realnym

zagrożeniem dla zdrowia i życia osoby bezdomnej. Istotną kwestią jest również stworzenie

takiego systemu obiegu dokumentów, który dawałby możliwość stałego monitorowania

kondycji zdrowotnej osób bezdomnych nawet wówczas, kiedy osoba wykluczona zmienia

swoje miejsce zamieszkania czy też pobytu.

d) Zwiększenie wiedzy osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w zakresie

instytucjonalnych możliwości o dostępnej opiece medycznej: osoby bezdomne to osoby,

które niejednokrotnie wykluczone są również w kwestii informacji o możliwości uzyskania

pomocy. Wysoki odsetek osób, które mimo złego stanu zdrowia nie korzystają z opieki

medycznej związany może być z brakiem informacji o dostępnych i bezpłatnych

możliwościach leczenia się. W szczególności dotyczyć to powinno osób przebywających na

terenach ogródków działkowych oraz w innych miejscach niemieszkalnych. Jednakże

w każdej placówce powinna być dostępna informacja o prawach i obowiązkach osoby

bezdomnej, jako pacjenta.

e) Profesjonalna pomoc niesiona przez pracownika socjalnego w zakresie podstawowej

pracy z osobą bezdomną i zagrożoną bezdomnością: z przeprowadzonych badań wynika,

że istnieje pewna grupa osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, która nie posiada

ubezpieczenia zdrowotnego. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać bądź to w źle

103

wykonywanej pracy pracownika socjalnego (podstawowym jego obowiązkiem jest

zadbanie o ubezpieczenie zdrowotne osoby bezdomnej), bądź to z ignorancji problemu

samej osoby bezdomnej, która często nie przykłada należytej uwagi do ważnych (z punktu

widzenia przyznania ubezpieczenia zdrowotnego) terminów i dat. W tym aspekcie

rekomendacją płynącą z badań jest należyte zwrócenie uwagi i odpowiednie wykorzystanie

pracy streetworkera i asystenta osoby bezdomnej bądź zagrożonej bezdomnością. Praca ta

przede wszystkim powinna być nakierowana na poinformowanie osób wykluczonych

społecznie o konieczności posiadania ubezpieczenia zdrowotnego oraz o możliwościach

uzyskania opieki medycznej w sytuacjach zagrożenia życia.

f) Wzmożona pomoc psychologów i psychoterapeutów w zakresie pomocy psychicznej

osobom bezdomnym: osoba bezdomna to bardzo często osoba niepełnosprawna, samotna,

nie posiadająca relacji z rodziną pochodzenia, borykająca się z problemem alkoholizmu.

Nic więc dziwnego, że uzyskane dane statystyczne wskazują, że kondycja psychiczna osób

bezdomnych kształtuje się na niebezpiecznie niskim poziomie. Z racji tego, że wpływa ona

na wiele sfer życia osoby bezdomnej (zadowolenie z własnego stanu zdrowia,

podejmowane próby wyjścia z bezdomności, aktywizacja zawodowa i społeczna) należy

baczniejszą uwagę zwrócić na niesienie pomocy stricte psychologicznej oraz

psychiatrycznej, bez względu na to, w jakim miejscu osoby te przebywają. W tym aspekcie

istotną kwestią wydaje się być również prowadzenie odpowiednich zajęć przez terapeutów

zajęciowych w celu aktywizacji zawodowej i społecznej osób bezdomnych, jak również

prowadzenie terapii indywidualnych i grupowych w zakresie pokonywania syndromów

choroby alkoholowej.


1. Dębski M. (2007). Socjodemograficzny portret zbiorowości ludzi bezdomnych województwa

pomorskiego – grudzień 2007. Raport z badań. W: Dębska-Cenian A. Cis. G. Maj. A.

Prusak. B. (2007). „Pomost. O Bezdomności bez lęku. Pismo samopomocy”. Gdańsk.

2. Dębski M. (2008). Kondycja zdrowotna osób bezdomnych. W: Dębski M. Retowski S.

(2008). Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście. Gdańsk.

104

3. Dębski M. (2010). Co nowego w badaniach socjodemograficznych? Od profilaktyki do

wyjścia z bezdomności. W: Browarczyk Ł. Dębski M. (2010). Forum. O bezdomności bez

lęku. Rok. II. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Gdańsk.

4. Dębski M. Olech P. (2005). Socjodemograficzny portret zbiorowości osób bezdomnych

Województwa Pomorskiego. Raport z badań. W: Siebiert A. Meller A. Kowalska K.

Ługowski K. (2005). Pomost o bezdomności bez lęku. Pismo samopomocy. Gdańsk.

5. Dębski M. Dębska-Cenian A. Olech. P. (2008). Rekomendacje. W: Dębski M. Retowski S.

(2008). Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście. Gdańsk.

6. Jaździkowski M. (2000). Syndrom bezdomności.. Pomost o bezdomności bez lęku. Pismo

samopomocy. Gdańsk.

7. Mellibruda J. (1999). Psychologiczna koncepcja mechanizmów uzależnienia. „Terapia

uzależnienia i współuzależnienia” nr 4.

8. Muras M., Wykluczenie społeczne, [w:] J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2005.

Warunki i jakość życia Polaków, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie,

Warszawa 2006, s. 237 i n.

9. Nowakowska A. (2008a).Problem uzależnienia od alkoholu wśród osób bezdomnych. W:

Dębski M. Retowski S. (2008). Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście.

Gdańsk.

10. Nowakowska A. (2008b). Układ stosunków rodzinnych osób bezdomnych. W: Dębski M.

Retowski S. (2008). Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście. Gdańsk.

11. Olech P. Ługowski K. (2006). Problematyka zdrowia ludzi bezdomnych – perspektywa

specjalistów pomocy społecznej i służby zdrowia. W: Bełdowska E. Szczypior E. Stec K.

Dębski M. Browarczyk Ł. Olech P. Ługowski. K. (2006). Pomost. Pismo samopomocy.

Kompendium bezdomność a zdrowie. Gdańsk.

12. Śledzianowski J. (2006). Zdrowie bezdomnych, Kielce.

105

Maciej Dębski



2.7. Relacje rodzinne osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

1. Kontekst

Na podstawie analizy literatury poruszającej problematykę bezdomności można dostrzec, iż

zależność pomiędzy bezdomnością a jakością relacji rodzinnych jest dwojaka. Z jednej strony

jakość owych relacji może stanowić bezpośrednią lub pośrednią przyczynę stawania się osobą

bezdomną – w tym kontekście analizuje się tzw. rodziny dysfunkcyjne. Z drugiej strony

postępujący i rozłożony w czasie proces stawania się osobą bezdomną i proces adaptacji do nowych

warunków życia może determinować stopniowy rozpad więzi rodzinnych i jakże często

obserwowany zanik kontaktów. Za rodzinę dysfunkcyjną uznaje się taką, w obrębie której

występuje niewykonalność poszczególnych zadań oraz pojawiają się oznaki stresu

u poszczególnych członków systemu rodzinnego (Plopa, 2004). Należy zwrócić uwagę, iż pojęcie

rodzin patologicznych jest w tym przypadku pojęciem węższym od rodzin dysfunkcyjnych, choć w

społecznym rozumieniu te pojęcia bywają utożsamiane ze sobą, a rodzina dysfunkcyjna kojarzy się

zawsze z różnymi rodzajami patologii. Opierając się na literaturze dotyczącej tego zagadnienia, do

rodzin niewydolnych zalicza się rodziny rozbite, skłócone, o nieprawidłowych wzorcach

rodzinnych (Ziemska, 1976). Natomiast rodziny patologiczne najczęściej kojarzone są z różnymi

zjawiskami o charakterze patologicznym, jak nadużywanie alkoholu, narkomania, prostytucja czy

przestępczość. Dzieci wychowujące się w tego typu rodzinach bardzo często wykazują trudności w

prawidłowym przystosowaniu społecznym (Tyszka, 1984; Budrewicz, 1992). Często zauważa się w

ich przypadku powielanie i dziedziczenie szeregu negatywnych wzorców zachowania, np.

uzależnienia czy przestępczości. Ponadto zaobserwować można wyraźne deficyty funkcjonowania

społecznego, przejawiające się w trudnościach w relacjach interpersonalnych, wrogą postawę

106

wobec otoczenia czy obniżoną kondycję psychiczną – zaniżone poczucie własnej wartości

i samooceny lub brak poczucia wpływu na własne losy (brak poczucia sprawstwa). Okazuje się

jednak, iż nie tylko dzieci wywodzące się z rodzin patologicznych mogą przejawiać podobne

problemy w funkcjonowaniu społecznym czy emocjonalnym. Niewydolność rodziny, brak

umiejętności adaptacyjnych może wynikać z zaburzonego układu relacji pomiędzy poszczególnymi

członkami rodziny, braku więzi emocjonalnych, zaburzonego procesu komunikacji

wewnątrzrodzinnej, nadmiernej kontroli ze strony rodziców czy wreszcie nieprawidłowości

w poziomie tożsamości rodzinnej determinujących zaburzenia w kształtowaniu tożsamości

osobowej członków systemu rodzinnego (Anderson, Sabatelli, 1999; Olson, 1999; Plopa, 2004).

Jakże często podkreśla się wpływ prawidłowych relacji rodzinnych i więzi emocjonalnych

łączących poszczególnych członków rodziny na prawidłowy rozwój emocjonalny i społeczny

dziecka (Harwas-Napierała, 1995). Niewydolność rodzin może też wiązać się z nieprawidłowymi

postawami rodzicielskimi wobec dziecka, np. nadmiernie chroniącymi lub nadmiernie

wymagającymi. Nadmierna ochrona ze strony rodziców silnie koreluje z nadmierną kontrolą wobec

dziecka, ingerowaniu w życie prywatne dzieci lub, co istotne z punktu widzenia bezdomności,

wyręczania dzieci w codziennych trudnościach i problemach, uniemożliwiając mu konfrontację

z rzeczywistością i kształtowanie umiejętności zaradczych. Tego rodzaju dzieci w dorosłym życiu

mogą przejawiać trudności w skutecznym radzeniu sobie z różnymi problemami, wykazują bierność

i zależność. Podobne trudności w adaptacji do otoczenia i umiejętności zmagania się

z codziennością obserwuje się u osób bezdomnych. Trudno jednak na ten moment w sposób

jednoznaczny odpowiedzieć, czy tego rodzaju właściwości i braki osób bezdomnych związane są

jedynie z nieprawidłowym funkcjonowaniem ich systemu rodzinnego. Nigdy nie będziemy w stanie

odpowiedzieć na to w sposób jednoznaczny ze względu na specyfikę funkcjonowania człowieka

i złożoność ogromu czynników natury biologicznej, psychicznej i społecznej, wpływających na

psychikę człowieka, oraz wzajemnych ich interakcji

2. Problem

Za główny cel badawczy przyjęto próbę dokonania charakterystyki układu relacji rodzinnych

osób bezdomnych. Wśród stawianych problemów badawczych znalazły się pytania dotyczące

częstości utrzymania kontaktów z rodziną i subiektywnej oceny tychże relacji; poczucia osób

bezdomnych o możliwości uzyskania wsparcia od rodziny; częstotliwości występowania zjawisk

o charakterze patologicznym, jak nadużywanie alkoholu czy przestępczość; obecnej sytuacji

107

osobistej osób bezdomnych – formalnych aspektów związków oraz częstości i jakości

utrzymywania kontaktów z dziećmi. Celem zweryfikowania owych problemów i poszukiwania

odpowiedzi na tak postawione pytania zadano osobom bezdomnym szereg pytań dotyczących

zarówno pochodzenia ich rodziny, jak i rodziny prokreacyjnej, analizowano różne formy wsparcia

rodzinnego oraz natężenie występowania poszczególnych zjawisk o charakterze patologicznym.

Przy rozważaniu odpowiedzi na wymienione powyżej problemy badawcze uwzględniono

dodatkowe zmienne, jak płeć osób bezdomnych, fazy bezdomności oraz miejsce realizacji badania,

tj. placówki, działki i altanki oraz miejsca niemieszkalne mogące sygnalizować dominujący styl

życia osób bezdomnych. Do najważniejszych hipotez badawczych zaliczyć należy następujące

przypuszczenia:

H1: Poziom relacji rodzinnych w obu badanych grupach należy uznać za niski. Rozpad więzi

rodzinnych bardziej charakterystyczny jest dla osób bezdomnych niż zagrożonych bezdomnością.

H2: Wśród aktualnych związków osób bezdomnych przeważać będą te o charakterze

nieformalnym.

H3: Kontakty z dziećmi będą sporadyczne (przede wszystkim w przypadku mężczyzn), a znaczna


rodzicielskich.

H4: Badane osoby w dużej mierze nie mogą liczyć na pomoc rodziny.

H5: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością to osoby, które negatywnie oceniają swoje

kontakty z najbliższą rodziną.


W pierwszej kolejności chcąc opisać relacje rodzinne osób bezdomnych i zagrożonych

bezdomnością postanowiono zapytać badane osoby o to, czy ich rodzice żyją. Z przeprowadzonych

w Koszalinie badań wynika, że osoby bezdomne zdecydowanie częściej niż osoby zagrożone

bezdomnością wskazywały na śmierć własnego ojca lub matki (41,9 % żyjących matek wśród osób

bezdomnych oraz 56,3 % wśród osób zagrożonych bezdomnością). W szczególności taka sytuacja

dotyczy ojców: jedynie 24,1 % osób bezdomnych wskazuje, że ich ojcowie żyją. Odsetek tych

wskazań wśród osób zagrożonych bezdomnością jest ponad dwukrotnie wyższy i kształtuje się na

poziomie 54,1 % Zapewne taka sytuacja ma związek z relatywnie wysokim wiekiem badanych osób

bezdomnych.

108

Z danych zawartych na wykresie nr 2, 3 i 4 wynika, że osoby bezdomne mają z własnymi

rodzicami oraz rodzeństwem o wiele rzadszy kontakt niż osoby zagrożone bezdomnością.

W przypadku utrzymywania kontaktów z matką wynika, że aż 25,9 % osób bezdomnych deklaruje,

iż nie ma z matką w ogóle bądź prawie w ogóle kontaktu (12,1 % wskazań dla osób zagrożonych

bezdomnością). Ponad połowa osób zagrożonych bezdomnością (51,5 %) deklaruje, iż z własną

matką kontakt jest bardzo częsty (kilka razy w tygodniu lub częściej). Na taką odpowiedź wskazuje

co czwarta badana osoba bezdomna (25,9 %). W przypadku kontaktów z rodzeństwem 38,3

% osób bezdomnych deklaruje, iż w ogóle takowych nie posiada. W przypadku osób

zagrożonych bezdomnością odsetek ten jest dwukrotnie niższy i kształtuje się na poziomie 17,5 %

Warto zwrócić uwagę na deklarowaną tendencję do częstszych kontaktów z matką niż ojcem. Aż

43,8 % bezdomnych osób zadeklarowała, że nie ma z ojcem w ogóle lub prawie w ogóle kontaktu.

Tego samego zdania jest co trzecia osoba zagrożona bezdomnością (32,3 %). Sytuacja częstszych

kontaktów z matką w dużym stopniu może się wiązać z często zauważaną silniejszą więzią

emocjonalną pomiędzy dziećmi a matką (szczególnie w przypadku rodzin ubogich czy

niewydolnych wychowawczo), lepszą jakością komunikacji pomiędzy nimi oraz silniejszą

emocjonalną zależnością od matek. W rodzinach dysfunkcyjnych, w których obserwuje się postawy

rodzicielskie, nadmiernie chroniące ze strony matki, obserwuje się specyficzną zależność i uległość

wobec matki oraz poczucie winy za oznaki niewłaściwego zachowania. Bardzo często tego rodzaju

postawa matek i tym samym specyficzna relacja dziecka z matką wiąże się z karzącą postawą ojca

lub patologicznymi formami jego zachowania, np. nadużywaniem alkoholu, przemocą.

110

W dalszej części kwestionariusza postanowiono zapytać osoby, które zadeklarowały, iż ich

ojcowie i matki żyją o ogólną ocenę podejmowanych z rodzicami kontaktów (wykres nr 5 i 6).

Zgodnie ze wstępnymi przewidywaniami relacje z matką badanych osób były bardziej pozytywnie

oceniane niż relacje z ojcem (wśród osób bezdomnych 21,7 % ocen bardzo dobrych dla kontaktów

z matką oraz 20,0 % dla kontaktów z ojcem; wśród osób zagrożonych bezdomnością 48,5 % ocen

bardzo dobrych dla kontaktów z matką oraz 25,0 % dla kontaktów z ojcem). Zastanawiający jednak

na tle wszystkich powyżej prezentowanych wyników może być fakt ogólnej stosunkowo

pozytywnej oceny relacji z rodzicami, nawet w przypadku ojca. Być może prawidłowość ta

świadczy o zaprzeczaniu złych relacji z rodzicami z powodu poczucia winy, wstydu przed osobą

przeprowadzającą badanie lub braku świadomości. Pamiętajmy, iż prezentowane wyniki stanowią

formę deklaracji osób bezdomnych, które niekoniecznie muszą być zgodne z faktycznym stanem

rzeczy.

111

W przypadku subiektywnych ocen dla aktualnych stosunków panujących pomiędzy

badanymi osobami a ich rodzeństwem można powiedzieć, że kształtują się one na podobnym

poziomie jak w przypadku kontaktów z ojcem i matką. Ogólnie rzecz ujmując kontakty z

rodzeństwem oceniane są przez badane osoby najczęściej jako dobre (48,9 % wśród osób

bezdomnych oraz 55,1 % dla osób zagrożonych bezdomnością).

W kontekście prezentowanej tematyki warto bliżej przyjrzeć się tak istotnemu zadaniu

rodziny, jakim jest udzielanie wsparcia poszczególnym swoim członkom. W literaturze spotyka się

różne sposoby definiowania wsparcia społecznego, jednakże spośród nich dwa wydają się

najbardziej trafne. I tak House (Cieślak, 1993) traktuje wsparcie jako instrumentalną transakcję

zawierająca co najmniej jeden z następujących elementów: wsparcie emocjonalne – lubienie kogoś,

112

okazywanie uczuć, życzliwości i zainteresowania, wsparcie instrumentalne – okazywanie

konkretnej pomocy, np. finansowej lub fizycznej, wsparcie informacyjne – przekazywanie

informacji o tym, co jest istotne dla danego podmiotu, informacji o najważniejszych wydarzeniach,

zjawiskach itp., wsparcie oceniające – informacje zwrotne dotyczące tego, jak oceniamy daną

jednostkę, co o niej myślimy. Thoits (Cieślak, 1993) ujmuje wsparcie społeczne jako stopień,

w jakim podstawowe potrzeby jednostki są nagradzane przez kontakt z innymi. Te podstawowe

potrzeby społeczne, to m.in. przynależność i bezpieczeństwo. Potrzeby te mogą być realizowane

przez wsparcie socjoemocjonalne (uczucie, zrozumienie, akceptacja), które pochodzi od znaczących

osób, jak i wsparcie instrumentalne (porada, informacja, pomoc finansowa).

Widać zatem, że wsparcie jest pojęciem wielowymiarowym. Jest ono jedną z charakterystyk

środowiska społecznego jednostki. Jego nadmiar lub brak może być czynnikiem stresującym

samym w sobie. Zatem elementem, który redukuje konsekwencje stresu, jest optymalny poziom

otrzymywanego wsparcia. Quast (Cieślak, 1993) uważa, że niski poziom wsparcia dostarczanego

przez otoczenie wiąże się z izolacją społeczną, natomiast zbyt wysoki – ze społeczną kontrolą.

Podstawowym źródłem wparcia dla każdej jednostki jest jej system rodzinny i jakość więzi

pomiędzy poszczególnymi jego członkami (Rembowski, 1986a, b; Ludewig, 1995). Ponadto

wsparcie społeczne może być także rozumiane jako różnorodna pomoc dostępna danej rodzinie

poprzez więzy społeczne z innymi jednostkami, grupami czy instytucjami – spoza systemu

rodzinnego. Każda rodzina jest powiązana ze swoim otoczeniem siecią różnorodnych stosunków

międzyludzkich, które zapewniają jej poczucie integracji społecznej, możliwość doznawania opieki

ze strony innych oraz w miarę potrzeby opiekowania się nimi, poczucie własnej wartości

wynikające z pełnienia określonych ról społecznych, poczucie bezpieczeństwa, dostęp do

rozmaitych form pomocy ze strony innych jednostek, grup, organizacji. W kontekście

analizowanych danych pojawia się zatem pytanie czy osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością

w Koszalinie mogą liczyć na jakąkolwiek pomoc ze strony własnego ojca i matki? Po pierwsze

wskazać należy, że różnice w odpowiedziach na tak zadane pytania w sposób zdecydowany

uwidaczniają się pomiędzy obiema badanymi grupami. Osoby bezdomno o wiele częściej wskazują,

że w ogóle nie mogą liczyć ani na pomoc ze strony matki (53,8 %), ojca (75,0 %), jak również

rodzeństwa (66,1%). W przypadku osób zagrożonych bezdomnością notowane odsetki osób nie

mogących liczyć na żadną pomoc ze strony rodziców kształtują się na poziomie odpowiednio 30,3

% (dla matki) oraz 58,6 % (dla ojca). Można zatem wysnuć drugi ważny wniosek, że jeśli już

respondenci wskazują na możliwość uzyskania jakiejkolwiek pomocy to częściej dotyczy to matki,

jak ojca.

114

Wspomniano wcześniej, iż cechą charakterystyczną rodzin patologicznych, zaliczanych do

grupy rodzin dysfunkcyjnych, jest występowanie różnych form patologii w systemie rodzinnym.

Ponieważ zarówno obiegowa opinia społeczeństwa, jak i badania dotyczące tego zagadnienia

dowodzą związku bezdomności z tego rodzaju zjawiskami, warto skonfrontować te opinie

z opiniami samych osób bezdomnych. Jak łatwo zauważyć na podstawie poniższego wykresu,

prawie połowa badanych osób bezdomnych wskazała, iż w ich rodzinach widoczny był problem

nadużywania alkoholu (47,6 %). Dla porównania odsetek podobnych wskazań wśród osób

zagrożonych bezdomnością był wyższy i kształtował się na poziomie 56,9 % Wśród najczęściej

sygnalizowanych form patologii występujących w środowisku rodzinnym znalazła się również

przemoc fizyczna (30,2 % wskazań wśród osób bezdomnych i 42,2 % wskazań wśród osób

zagrożonych bezdomnością) i psychiczna (25,4 % wskazań wśród osób bezdomnych i 36,9 %

wskazań wśród osób zagrożonych bezdomnością). Z przeprowadzonych badań wynika, że w co

piątym przypadku obie grupy respondentów deklarowały, iż w rodzinie pojawiał się problem

pobytu w zakładach karnych i aresztach śledczych (22,1 % wskazań wśród osób bezdomnych

i 21,5 % wskazań wśród osób zagrożonych bezdomnością). jak wskazują dane zawarte na wykresie

nr 11 stosunkowo najrzadziej badane osoby wskazywały na uprawianie nierządu, molestowanie

seksualne czy zażywanie narkotyków

115

Kolejnym analizowanym w badaniach koszalińskich obszarem są relacje panujące między

obiema badanymi grupami respondentów a ich własnymi dziećmi. Większość badanych osób

bezdomnych i zagrożonych bezdomnością sygnalizowała posiadanie dzieci (74,2 % wśród osób

bezdomnych oraz 87,3 % wśród osób zagrożonych bezdomnością) i to najczęściej w liczbie jednego

(20,0 % wśród osób bezdomnych oraz 41,1 % wśród osób zagrożonych bezdomnością lub dwojga

(51,1 % wśród osób bezdomnych oraz 35,7 % wśród osób zagrożonych bezdomnością). Jak

wskazują dane zawarte na wykresie nr 12 zdecydowana większość badanych osób (zarówno osób

bezdomnych jak i zagrożonych bezdomnością) posiada pełnię praw rodzicielskich. 20,6 % osób

bezdomnych przyznała, że jest całkowicie bądź częściowo pozbawiona praw rodzicielskich, odsetek

ten wśród osób zagrożonych bezdomnością jest nieco wyższy i wynosi 24,5 %

Z przeprowadzonych w Koszalinie badań wynika, że osoby bezdomne częściej od osób

zagrożonych bezdomnością posiadają dzieci pełnoletnie (Wykres nr 13 i 14), ci drudzy częściej

wskazują na posiadanie dzieci niepełnoletnich. Jak wskazują zebrane dane statystyczne 32,6 % osób

bezdomnych posiada dzieci niepełnoletnie, odsetek ten jest zdecydowanie wyższy w

przypadku osób zagrożonych bezdomnością i wynosi 70,2 % Jak już powiedziano w

przypadku dzieci pełnoletnich proporcie są odwrócone: 82,6 % dla osób bezdomnych oraz 40,4 %

w przypadku osób zagrożonych bezdomnością.

116

Zgodnie ze wstępnymi przypuszczeniami kontakt z dziećmi niepełnoletnimi oraz

pełnoletnimi częściej przejawiają osoby zagrożone bezdomnością niż osoby bezdomne.

W przypadku osób zagrożonych bezdomnością w większości przypadków jest on codzienny (92,1

%). gdyż w przypadku tej grupy badanych osób niepełnoletnie dzieci mieszkają wraz z osobami

zagrożonymi bezdomnością. W przypadku osób bezdomnych stwierdzić należy, że prawie połowa

z nich (45,9 %) w ogóle nie utrzymuje kontaktów z dziećmi pełnoletnimi, zaś 28,6 % osób

bezdomnych przyznała, że nie posiada w ogóle bądź prawie w ogóle kontaktu z dziećmi

niepełnoletnimi.

117

Jeżeli badane osoby posiadają dzieci niepełnoletnie bądź dorosłe to na poziomie

subiektywnych deklaracji ocena kontaktów z nimi kształtuje się na wysokim poziomie.

Z przeprowadzonych w Koszalinie badań wynika, że 70 % osób zagrożonych bezdomnością swoje

kontakty z niepełnoletnimi dziećmi ocenia bardzo dobrze, 22,5 % z nich ocenia je jako dobre. Do

rzadkości należą sytuacje, w których badane osoby zagrożone bezdomnością oceniają kontakty z

własnymi niepełnoletnimi dziećmi jako złe czy bardzo złe. W przypadku osób bezdomnych i ich

subiektywnych ocen związanych z kontaktami z dziećmi sprawa wygląda nieco inaczej. Istnieje

relatywnie duża grupa osób bezdomnych, która przyznaje, że ich kontakty z

118

niepełnoletnimi dziećmi są złe bądź bardzo złe (7,7 %). W przypadku ocen wystawianych

kontaktom z dziećmi pełnoletnimi odsetek osób bezdomnych niezadowolonych z własnych

stosunków z dziećmi jest zdecydowanie wyższy i kształtuje się na poziomie 27,1 % (suma

odpowiedzi raczej złe, złe oraz bardzo złe na wykresie nr 18).

Tytułem podsumowania wskazać należy, że częstotliwość kontaktów badanych osób z ich

rodzinami kształtuje się na niskim poziomie i jest niższa w przypadku osób bezdomnych niż

zagrożonych bezdomnością. Tym samy w sposób pozytywny należy zweryfikować hipotezę nr 1,

119

według której poziom relacji rodzinnych w obu badanych grupach należy uznać za niski, zaś rozpad

więzi rodzinnych bardziej charakterystyczny jest dla osób bezdomnych niż zagrożonych

bezdomnością. Również w sposób pozytywny należałoby zweryfikować hipotezę nr 2 (Wśród

aktualnych związków osób bezdomnych przeważać będą te o charakterze nieformalnym). Warto

zwrócić uwagę na deklarowaną tendencję do częstszych kontaktów z matką niż z ojcem co może

wiązać się z często zauważaną silniejszą więzią emocjonalną pomiędzy dziećmi a matką

(szczególnie w przypadku rodzin ubogich czy niewydolnych wychowawczo), lepszą jakością

komunikacji pomiędzy nimi oraz silniejszą emocjonalną zależnością od matek (relacje z matką

znacznie częściej niż w przypadku ojca oceniane były jako bardzo dobre lub dobre). W zakresie

oceny otrzymywanego wsparcia ze strony rodzin pochodzenia zdecydowana większość badanych

osób wskazywała na subiektywne poczucie otrzymywania go. W kontekście postawionej hipotezy

nr 5 (Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością to osoby, które negatywnie oceniają swoje

kontakty z najbliższą rodziną) trzeba powiedzieć, że jeśli badane osoby wskazują na kontakt

z członkami rodziny, to najczęściej oceny owych kontaktów są bardzo bądź raczej pozytywne

(oceny bardzo dobre i dobre).

Nie do końca należy się zgodzić z hipotezą nr 4 (badane osoby w dużej mierze nie mogą liczyć

na pomoc rodziny). Warto w tym miejscu wskazać, że badane osoby często deklarują, iż członkowie

rodziny są skłonni nieść pomoc, ale w ogromnej liczbie przypadków respondenci nie korzystają

z tego rodzaju pomocy. Taka sytuacja dotyczy przede wszystkim osób bezdomnych, które bardzo

często bądź to z poczucia wstydu, bądź też z powodów ambicjonalnych wolą nie prosić o pomoc

członków najbliższej rodziny. Z przeprowadzonych badań wynika ponadto, że duża część badanych

osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością wywodzi się z rodzin patologicznych, w których

nieobce są takie problemy jak przemoc fizyczna, psychiczna, nadużywanie alkoholu czy pobyt

członków rodziny w zakładach karnych. Podejmując kwestię kontaktu osób bezdomnych

i zagrożonych bezdomnością z ich dziećmi należy powiedzieć, że większość respondentów

sygnalizowała posiadanie dzieci, i to najczęściej w liczbie jednego lub dwojga. Osoby bezdomne

objęte badaniem częściej wskazywały na posiadanie dzieci pełnoletnich, osoby zagrożone

bezdomnością częściej wskazywały na posiadanie dzieci, które nie ukończyły 18 roku życia. Nie do

końca należy zgodzić się z treścią hipotezy nr 3 (Kontakty z dziećmi będą sporadyczne, a znaczna


rodzicielskich). Owszem, w przypadku osób bezdomnych kontakty z dziećmi są sporadyczne zaś

ograniczenie praw rodzicielskich charakterystyczne jest dla około 20 % badanych.

120

4. Rekomendacje

Na podstawie uzyskanych danych można wysnuć kilka ważnych rekomendacji. Zaliczyć do

nich należy:

Generowanie źródła wsparcia: chociaż nasilenie sytuacji o charakterze patologicznym

w najbliższej rodzinie badanych było bardzo widoczne nie można w sposób jednoznaczny

twierdzić, że każda osoba bezdomna czy zagrożona bezdomnością stykała się w przeszłości

z patologią. Z psychologicznego punktu widzenia znacznie gorsze konsekwencje

psychologiczne dla obecnego stanu bezdomności ma postrzeganie swojej rodziny nie jako

patologicznej, czy ubogiej, ale pozbawiającej wsparcia (w rozumieniu braku

otrzymywanego poczucia bezpieczeństwa, słabej siły relacji ze znaczącymi

przedstawicielami rodziny, braku możliwości otrzymania od swoje rodziny pomocy).

Uzyskane wyniki szczególnie wskazują na potrzebę kierowania do osób bezdomnych

i zagrożonych bezdomnością form pomocy, pozwalających uzupełnić osobom bezdomnym

niedobór wsparcia – jako elementu wywołującego najdotkliwsze konsekwencje

psychologiczne. Szczególnie w tym kontekście sprawdzą się formy pozwalające na

budowanie ludzkiego, nieformalnego, nie urzędniczego charakteru relacji, takie jak

asystowanie i streetworking. Nieodzowne są także wszelkie formy, pozwalające na

uzyskiwanie przez osoby bezdomne szerszego wsparcia społecznego (angażowanie ich

w działania wspólnot, społeczności lokalnych). Jako istotne jawią się także różne formy

wsparcia psychologicznego, pozwalające niwelować brak wsparcia rodzinnego. Bardzo

cennym źródłem wsparcia dla osób bezdomnych mogliby być ich aktualni partnerzy –

niezależnie od tego czy tworzą związki o charakterze formalnym czy nieformalnym.

Stworzenie warunków do wspólnego zamieszkiwania osób bezdomnych ze swoimi

partnerami bądź też zapewnienia możliwości utrzymywania bliskich relacji

interpersonalnych, pomimo przebywania w placówce, byłoby w tym względzie bardzo

przydatne. Z jednej strony mogłoby to prowadzić do poprawy ich kondycji psychicznej,

odbudowy relacji i bliskich więzi emocjonalnych, wzrostu kompetencji interpersonalnych,

odwagi w kontaktach społecznych i wzrostu motywacji do wychodzenia z bezdomności.

Z drugiej strony mogłoby to determinować minimalizację motywacji do uciekania czy

unikania przebywania w placówkach, co wtórnie mogłoby stanowić ważny krok w procesie

121

leczenia z uzależnienia od alkoholu i aktywizacji zawodowej. Oczywiście tego rodzaju

działania, aby nie doprowadziły do zachowań niepożądanych – spadku inicjatywy,

aktywności i wzrostu dzietności osób bezdomnych, musiałaby zostać połączone z innymi

tworząc spójny i przemyślany system pomocy.

Wprowadzenie asystenta rodzin dla osób zagrożonych bezdomnością: wydaje się

kwestią kluczową, aby rodziny, które dzisiaj są zagrożone bezdomnością objąć

profesjonalnym wsparciem asystenta rodziny. W sposób wyraźny należy odróżnić jego

pracę od pracy wykonywanej dotychczas przez pracownika socjalnego. Głównym celem

pracy asystenta rodziny zagrożonej bezdomnością jest z jednej strony niedopuszczenie do

stanu bezdomności faktycznej, z drugiej zaś ciągłe wsparcie i monitorowanie postępów

w zakresie poprawy sytuacji życiowej rodzin zagrożonych bezdomnością. Przy

wykorzystaniu odpowiednich narzędzi pracy socjalnej asystent rodziny, poprzez bliski

kontakt z rodziną zagrożoną bezdomnością, staje się przewodnikiem życiowym nie tylko dla

rodziców, ale również dla dzieci.

Praca socjalna zmierzająca do odbudowy więzi rodzinnych: bardzo ważną kwestią

pozostaje wykonywanie pracy socjalnej, która nastawiona byłaby na odbudowywanie

zerwanych więzi rodzinnych. Ta rekomendacja przede wszystkim dotyczy osób

bezdomnych, które o wiele częściej od osób zagrożonych bezdomnością wskazują na brak

kontaktów z rodzicami, rodzeństwem czy dziećmi. W tym ujęciu pozytywne kontakty

z rodziną założoną oraz rodziną pochodzenia mogą przyczynić się z jednej strony do

poprawy kondycji psychicznej badanych osób, z drugiej zaś mogą w sposób zasadniczy

wpłynąć na proces reintegracji zawodowej i społecznej osób bezdomnych. poprzez

odpowiednie relacje wewnątrzrodzinne istnieje również większa możliwość uzyskiwania

wsparcia w codziennym życiu osób bezdomnych.


1. Anderson S.A., Sabatelli R.M. (1999). Family interaction. A multigenerational

developmental perspective, USA.

2. Budrewicz I. (1992). Społeczne uwarunkowania przestępstw młodocianych mężczyzn

przeciwko mieniu, WSP, Bydgoszcz.

122

3. Cieślak R. (1993). Wsparcie społeczne jako sposób radzenia sobie ze stresem w pracy,

„Humanizacja Pracy”, nr 4.

4. Harwas-Napierała B., (1995). Rodzina jako kontekst rozwojowy jednostki, [w:] Rozwój

dziecka w rodzinie i poza rodziną, red. M. Tyszkowa, Wydawnictwa Naukowe UAM,

Poznań.

5. Ludewig K. (1995). Terapia systemowa. Podstawy teoretyczne i praktyka, GWP, Gdańsk.

6. Olson D.H. (1999). Circumplex model of marital and family systems, [w:] Journal of family

Therapy. Special edition: Empirical Approaches to family Assessment.

7. Plopa M. (2004). Psychologia rodziny. Teoria i badania, Wyd. EUH-E, Elbląg.

8. Rembowski J. (1986). Rodzina w świetle psychologii, WSiP, Warszawa.

9. Tyszka Z. (1984). Rodzina a struktura społeczna, Bydgoszcz.

10. Ziemska M. (1976). Patologia rodziny, [w:] A. Podgórecki (red.). Zagadnienia patologii

społecznej, PWN, Warszawa.

123

Łukasz Browarczyk


2.8. Sytuacja ekonomiczna osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

1. Kontekst

Zgodnie z potocznymi wyobrażeniami na temat bezdomności, sytuacja ekonomiczna osób

bez domu nie powinna wzbudzać większych emocji, być jednoznacznie oceniana jako zła. Potoczne

przypuszczenia każą sądzić, że jak się nie posiada domu to dochód jest znikomy lub żaden.

Jednakże rzeczywistość nie jest tak jednoznaczna jak mogłoby się wydawać. Choć deprywacja

ekonomiczna jest jednym z niedostatków współwystępujących przy bezdomności, to jednak należy

zwrócić uwagę na wszelkie te cechy, które wiążą się z sytuacją ekonomiczną osób bezdomnych, by

jasno ukazać jak problematyka bezdomności spleciona jest z biedą w znaczeniu ekonomicznym.

Poniżej wskazane zostaną związki sytuacji ekonomicznej osób bez domu z wykształceniem,

sytuacją zawodową, zarobkowaniem. W odniesieniu do osób zagrożonych utratą domu,

skoncentruję się na kwestiach związanych ze skalą zadłużeń w Koszalinie.

W pierwszym rzędzie należy zwrócić uwagę na relację między wchodzeniem w bezdomność

a deficytami w różnych sferach życia. Monika Oliwa-Ciesielska w swoich rozważaniach wychodzi

z założenia, że wyizolowanie osób bezdomnych jest związane z degradacją jednostki w różnych

sferach jej życia (2006, s. 28). Wpadanie w bezdomność jest splotem sekwencji różnych

obciążających wydarzeń. Często wiąże się to z obiektywnie posiadanymi przez jednostkę

deficytami w różnych sferach – edukacyjnej, socjalizacyjnej, emocjonalnej, poznawczej. Każdy

z nich może pociągać jednostkę w otchłań wyizolowania, coraz bardziej oddala od głównego nurtu

życia społecznego, punktem końcowym takiej podróży w izolację jest bezdomność. W niej

zazwyczaj kumuluje się więcej niż jeden deficyt. Nieodmiennie brak domu wiąże się z deprywacją

ekonomiczną, społeczną i indywidualną, w takiej sytuacji współwystępuje psychologiczne poczucie

odmienności (niedopasowania).

Jednym ze schematów wchodzenia w bezdomność jest wyizolowanie na poziomie

ekonomicznym. Deprywacja w tym zakresie wiąże się z deficytami w zakresie edukacji. Niski

poziom wykształcenia jest ściśle związany z niedostatecznymi kwalifikacjami. Choć właściwsze

124

byłoby raczej określenie, że problematyczne są nie tyle nieodpowiednie kwalifikacje a bardziej ich

wąski zakres i niewielki potencjał w zakresie przekwalifikowania. Deficyty w tym obszarze wiążą

się często z nieadekwatnym zamieszkiwaniem – w wynajmowanych lokalach, często bez umowy,

co silnie wiąże zawirowania w sferze ekonomicznej z momentalnym pojawieniem się problemów

mieszkaniowych. Po utracie źle płatnej pracy następuje momentalna utrata mieszkania. Brak

wysokich kwalifikacji zawodowych wiąże się również z niską samooceną – jest ona rezultatem

frustracji wynikającej z niepowodzeń w poszukiwaniu zadowalającej pracy. Jednocześnie wiąże się

z wykonywaniem źle opłacanej pracy. Niskie zarobki pogarszają kondycję finansową

osoby/rodziny, natomiast te problemy wpływają na jakość zamieszkiwania (brak środków na

remonty), rodzi to też zaległości czynszowe (widmo eksmisji). Życie w ubóstwie pogłębia niską

samoocenę własnych umiejętności, może to prowadzić do utraty pracy i długotrwałego bezrobocia.

Uprawnionym wydaje się przypuszczenie, że w takiej sytuacji utrata pracy to częściej rezultat

obiektywnych zmian na rynku pracy, natomiast długotrwałe bezrobocie stanowi rezultat, a zarazem

czynnik pogłębiający niską samoocenę możliwości zawodowych osób. Zadłużenia lokali

mieszkalnych, ich dewastacja prowadzą do utraty dachu nad głową. Tak deprywacja ekonomiczna

może prowadzić do bezdomności.

2. Problem

W niniejszym tekście przyjrzymy się kondycji ekonomicznej badanych osób bezdomnych oraz

zagrożonych utratą domu. Bezdomność powszechnie kojarzona jest z ubóstwem. Zagrożenie

bezdomnością w takim razie powinno wiązać się z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną –

pojawianiem się zadłużenia. Sama zła kondycja ekonomiczna postrzegana jest jako rezultat

problemów na rynku pracy – brak zatrudnienia, albo wykonywanie słabo płatnej, dorywczej pracy.

A problemy na rynku pracy mogą być rezultatem deficytów edukacyjnych, braku kwalifikacji

zawodowych. Porządkując dalszy wywód postawiono następujące hipotezy badawcze:

H1: Osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością są słabo wykształcone – dominują

deklaracje ukończenia szkoły podstawowej.

H2: Większość osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością nie podejmuje pracy

zarobkowej.

H3: Dominują dochody nie przekraczające 600 zł miesięcznie.

H4: Większość z pośród badanych jest zadłużona.

125

H5: Często pojawia się zadłużenie alimentacyjne.

H6: Osoby zagrożone bezdomnością częściej zamieszkują w lokalach zadłużonych.

H7: W zadłużonych lokalach dominuje zadłużenie do 4 000 zł.


Analizując badana grupę ze względu na deklarowany poziom wykształcenia wskazać

należy, zgodnie z zakładaną hipotezą, że dominującą grupę stanowią osoby z wykształceniem

podstawowym i niepełnym podstawowym, druga najliczniej reprezentowana kategorią są osoby

legitymujące się wykształceniem zasadniczym zawodowym (ilustruje to wykres nr 1). Istotne jest

to, że zarówno w grupie osób bez domu jak i zagrożonych jego utratą rozkład wykształcenia jest

podobny. Pozwala to stawiać niepokojące pytania. Jeśli deficyty w tym zakresie są wydatnym

czynnikiem sprzyjającym wchodzeniu w bezdomność, to cała grupa osób zagrożonych utratą dachu

nad głową znajduje się bardzo blisko bezdomności.

Interesująca jest różnica między deklarowanym przez respondenta wykształceniem,

a wykształceniem jego ojca. Zarówno w przypadku osób bezdomnych, jak i zagrożonych tą formą

wykluczenia społecznego widać spadek wykształcenia badanych osób w stosunku do tego, jakim

legitymował się ich ojciec. Jest to bardzo znamienna tendencja – powszechnie odnotowuje się

podnoszenie się skali wykształcenia – generalnie dzieci są lepiej wykształcone niż ich rodzice. Jak

126

można przypuszczać na podstawie zestawienia wykresu nr 2 z wykresem nr 1 w przypadku ludzi

marginalizowanych tak tendencja ulega odwróceniu. W przypadku wykształcenia ojca widać też

wyraźną różnicę między osobami bezdomnymi, a zagrożonymi tą formą wykluczenia. W przypadku

osób zagrożonych zdecydowanie dominuje wykształcenie zawodowe. Natomiast w odniesieniu do

osób bezdomnych widać bardzo równomierny (z lekką dominacją kategorii zawodowego) rozkład

wykształcenia ojca – dość mocno reprezentowana jest grupa osób z wykształceniem średnim

i wyższym, to łącznie niespełna 40 % badanych osób bezdomnych.

Patrząc na wykres nr 3 widać, że w przypadku wykształcenia matki różnica między

wykształceniem matki respondenta tym deklarowanym przez niego jest minimalna. Jest to

odmienne od tego co widzieliśmy w przypadku wykształcenia ojca.

127

Podsumowując kwestie związane z wykształceniem widać jednoznacznie, że w przypadku

osób bezdomnych i zagrożonych tą formą wykluczenia społecznego dominującą kategorią jest

wykształcenie podstawowe. Jednocześnie widać, że nastąpiła międzypokoleniowa degradacja

wykształcenia. Dominacja kategorii wykształcenia – podstawowe i zawodowe wskazuje, zgodnie

z uwagami M. Oliwy-Ciesielskiej, wskazuje, że deficyty w tej sferze są silnie wiązane

z aktywnością zawodową, co przekłada się na sytuację ekonomiczną. I w rezultacie prowadzi do

różnych form wykluczenia społecznego m.in. do bezdomności.

Poniżej postanowiono przyjrzeć się subiektywnej ocenie sytuacji materialnej samych osób

badanych oraz tego, jak postrzegali sytuację ekonomiczną swoich rodzin pochodzenia. Gdyby

deklaracje badanych uznać za obiektywny rejestr tego jak ekonomicznie powodzi im się dziś i jak

powodziło się ich rodzinom pochodzenia, można by na tej podstawie orzec, że w przypadku nie

tylko osób bezdomnych, ale również zagrożonych nastąpiła degradacja sytuacji ekonomicznej.

Takie myślenie nie wydaje się bezpodstawne, jednak na podstawie deklaracji osób badanych nie

można w sposób w pełni prawomocny tego stwierdzić. Bardziej trafna wydaje się ścieżka

interpretacji mówiąca o tym jak badani postrzegają przeszłości i teraźniejszości. Taki schemat ocen

– jednoznacznie negatywne postrzeganie tego, co dziś i wspominanie tego, co przeminęło w jasnym

świetle może świadczyć raczej o idealizowaniu przeszłości, młodości, dzieciństwa. Wydaje się, że

taka perspektywa nie musi być błędna. Porównanie oceny teraźniejszości o przeszłości wskazuje, że

badani „gloryfikują przeszłość (przeszłość postrzegana głównie przez pryzmat negatywnego

128

doświadczenia bezdomności może być wyraźnie idealizowana)” - S. Retowski, A Dębska-Cenian,

s. 389.

Na podstawie wykresu nr 4. wyraźnie widać, że badani, zarówno osoby bezdomne, jak

i zagrożone utratą dachu nad głową podobnie oceniają swoją obecną sytuację materialną. W

przypadku osób bezdomnych w kategoriach „bardzo źle” i „źle” zawiera się ponad 2/3 wszystkich

wyborów. Natomiast w przypadku osób zagrożonych bezdomnością te dwie kategorie zbierają

nieco ponad połowę wyborów. Widać, że w przypadku tej grupy jest nieznacznie lepsza ocena

sytuacji materialnej niż w odniesieniu do osób bezdomnych.

Analizując to, jak postrzegali oni kondycję materialną swoich domów, kiedy sami byli

jeszcze dziećmi wyraźnie widać, że ma miejsce albo idealizacja dzieciństwa, albo drastyczne

pogorszenie materialnych warunków egzystencji dziś. Wykres nr 5 wskazuje, że blisko 2/3

badanych osób bezdomnych wskazało, że materialna sytuacja ich rodziny pochodzenia była „dobra”

lub „bardzo dobra”, natomiast w przypadku osób zagrożonych bezdomnością takich wskazań było

niespełna 50 % Można stwierdzić, że osoby bezdomne odczuwają większą deprywację materialną

niż osoby zagrożone bezdomnością. Takie przypuszczenia wydają się uprawnione zwracając uwagę

na różnicę między wyborami osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością.

129

Kolejnym badanym wymiarem kondycji ekonomicznej osób bezdomnych i zagrożonych

utratą domu było pytanie o zadowolenie respondentów z różnych sfer życia. Badani odpowiadali na

skali od 0 do 5. Odpowiedź pięć oznaczała bardzo duże zadowolenie z konkretnej sfery ocena 0

oznaczała całkowity brak zadowolenia. Respondenci oceniali dziewięć sfer życia, m.in.

zadowolenie ze sposobu spędzania czasu wolnego, z osiągnięć życiowych, stosunków z kolegami,

sytuacji materialnej, stosunków z rodziną. Analizując wykres nr 6. należy zwrócić uwagę na kilka

kwestii. W przypadku wszystkich kategorii prócz „perspektyw na przyszłość” oraz „sytuacji

w kraju” osoby bezdomne udzielały średnio ocen bardziej negatywnych niż zagrożone

bezdomnością. Najwyżej oceniano zadowolenie ze stosunków z grupą przyjaciół oraz spędzanie

wolnego czasu. Największe różnice w ocenie między osobami bez domu, a zagrożonymi widać w

kategoriach „ocena samego siebie” oraz „zadowolenie ze stosunków z rodziną”, tu osoby bez domu

są zdecydowanie bardziej niezadowolone niż respondenci zagrożeni bezdomnością. W przypadku

całego badanej populacji najniższe oceny otrzymało zadowolenie z sytuacji finansowej. Tu średnia

ocen jest najniższa.

130

Ważnym wymiarem życia, ściśle związanym z sytuacją ekonomiczną osób jest aktywność

zawodowa. To zarobkowanie ma bezpośredni wpływ na zasób materialny. Praca to jednak nie tylko

zarobkowanie, ale również poczucie przynależności do wspólnoty, poczucie bycia potrzebnym.

Z aktywnością zawodową wiąże się wiele wymiarów. Osoby pracujące są aktywniejsze niż

niepracujące, są mniej wyizolowane społecznie, wchodzą w relacje innymi ludźmi. Osiąganie

dochodu jest związane też z uczestnictwem w kulturze, jest niezbędne do przełamywania

wyizolowania też w tym wymiarze życia społecznego. Wykres nr 7. Pokazuje, że ponad połowa

badanych osób bezdomnych w ciągu ostatniego miesiąca zarobkowała (52,3 %) , co interesujące

jest to wyższy odsetek osób niż w przypadku ludzi zagrożonych bezdomnością (36,9 %). Różnice

pomiędzy osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością uwidocznione na poniższym

wykresie mogą zależeć od samego postrzegania pracy przynoszącej zarobek. Wyższy wskaźnik

widoczny w przypadku osób bezdomnych może być związany z faktem, iż zajęciem przynoszącym

zarobek jest na przykład zbieranie złomu, butelek, puszek czy makulatury. Z badań terenowych

prowadzonych w Koszalinie można wysnuć wniosek, że pod tym kątem osoby bezdomne o wiele

częściej podejmują tego rodzaju pracę niż osoby zagrożone bezdomnością.

131

Mimo, że stosunkowo duży odsetek badanych osób nie wykonuje pracy zarobkowej to

przytłaczająca większość respondentów wskazała, że posiada jakiekolwiek dochody. Wykres nr

8 pokazuje, że około prawie wszyscy badani osiągają jakiekolwiek dochody (89,2 % w

przypadku osób bezdomnych i 92,3 % w przypadku osób zagrożonych bezdomnością). Po

zestawieniu tej zmiennej z sytuacją podejmowania pracy zarobkowej można postawić tezę, że

większość respondentów korzysta z różnego rodzaju zasiłków (np. dla bezrobotnych). Niemniej

należy wskazać, że niepojące jest, że nieco ponad 10,8 % badanych osób bezdomnych nie posiada

żadnego dochodu i w podobnej sytuacji znajduje się nieco ponad 7 % badanych osób zagrożonych

bezdomnością. W przypadku tej kategorii badanych brak dochodu oznacza generowanie zadłużenia

co wiąże się ze stopniowym wchodzeniem w bezdomność.

Analizując źródła dochodu badanych osób (tabela nr 1) w pierwszej kolejności widać

różnicę między źródłami dochodu osób bezdomnych i zagrożonych oraz to, że część badanych

132

deklaruje więcej niż jedno źródło dochodu. W tym pytaniu respondenci mieli prawo zaznaczać

więcej niż jedną odpowiedź, dlatego procenty nie sumują się do 100. Ważną informacją jest

przekroczenie 100 %, co oznacza, że pewien odsetek osób osiąga dochód z więcej niż jednego

źródła i porównując osoby bezdomne z zagrożonymi okazuje się, że respondenci z drugiej kategorii

częściej wskazywali więcej źródeł dochodu niż badani pozbawieni dachu nad głową. W przypadku

grupy osób bezdomnych najczęściej zaznaczane źródła dochodu, to praca dorywcza oraz zasiłki

z pomocy społecznej, często zaznaczano również zbieractwo, żebractwo. W kategorii tej nikt jako

źródła dochodu nie wybrał dochodów związanych ze wsparciem w utrzymaniu rodziny,

wychowywaniu dzieci, ani nie wskazano również pomocy rodziny. W odniesieniu do osób

zagrożonych bezdomnością najczęściej zaznaczano świadczenia z pomocy społecznej, alimenty

oraz zasiłek rodzinny. W tej kategorii badanych nikt nie wskazał jako źródła dochodu emerytury,

zasiłków z ZUS oraz tego, że prosi ludzi o datki. Aż 31 razy osoby zagrożone zaznaczyły, że

korzystają z różnych form wsparcia (finansowego) z pomocy społecznej. Tu warto postawić pytanie

ile z tych osób stanie się bezdomnymi, jeśli tak to rodzi się ważniejsze pytanie – dlaczego udziela

się pomocy, która nie chroni przed wejściem w bezdomność?

133

Tabela nr 1. Jakie są źródła tych dochodów?

osoby bezdomne

osoby zagrożone bezdomnością

N % N % dochód z pracy najemnej 4 7,3 9 15,0 dochody z pracy najemnej dorywczej 11 20,0 6 10,0 dochody z pracy własnej (żebractwo, zbieranie złomu, butelek, itp.)

9 16,4 6 10,0

emerytura 2 3,6 - - renta inwalidzka (z tyt. niezdolności do pracy) 3 5,5 2 3,3 renta Socjalna 2 3,6 2 3,3 renta rodzinna 1 1,8 - - zasiłek chorobowy 4 7,3 5 8,3 zasiłek dla bezrobotnych 5 9,1 2 3,3 zasiłek macierzyoski - - 1 1,7 dodatek wychowawczy - - 3 5,0 zasiłek rodzinny 2 3,6 19 31,7 alimenty na dzieci od ojca/matki dzieci (regularne) 2 3,6 12 20,0 dodatek alimentacyjny - - 2 3,3 inne zasiłki, dotacje pobierane z pomocy społecznej 25 45,5 31 51,7 inne dotacje, świadczenia pobierane z ZUS-u 1 1,8 - - proszę ludzi o datki 4 7,3 - - pomoc od rodziny - - 1 1,7 Ogółem 75 136,4 101 168,3

Prócz źródeł dochodów badanych warto spojrzeć również na ich wysokość. Jaki jest

miesięczny dochód badanych? Wpierw jednak warto przywołać dwie granice dochodu – tą

określającą dolą granicę obszaru ubóstwa (minimum egzystencji). Drugą istotną granicą jest

minimum socjalne czyli dolna granica wydatków mierząca godziwy poziom życia. W roku 2010

minimum egzystencji, jak podaje GUS wynosiło 472,72 zł dla gospodarstwa jednoosobowego11

,

natomiast minimum socjalne określono na poziomie 929,76 zł dla gospodarstwa jednoosobowego12

.

Analiza wykresu nr 9 wskazuje, że większość badanych zarówno osób bezdomnych, jak

i zagrożonych osiąga dochód miesięczny nie przekraczający 600 zł. Co najbardziej niepokojące, co

najmniej połowa badanych bezdomnych nie osiąga minimum egzystencjalnego. Podobnie tragicznie

wygląda sytuacja więcej niż 1/3 badanych osób zagrożonych bezdomnością. Nie napawa

optymizmem różnica między dochodami osób bezdomnych i zagrożonych, w tej drugiej kategorii

dochody są nieco wyższe, niemniej różnica jest śladowa i może wskazywać, że ta grupa znajduje

się niebezpiecznie blisko bezdomności.

11

patrz: www.ipiss.com.pl/www_me_2010_sr.pdf, 30.06.2011 12

patrz: www.ipiss.com.pl/www_ms_2010_sr.pdf, 30.06.2011.

134

Jak wskazały badania znaczny odsetek respondentów posiada niespłacone długi. Nieco

więcej osób bezdomnych jest zadłużonych, niż zagrożonych, niemniej w obu przypadkach to

niemalże połowa przebadanych osób. Taki duży odsetek osób zadłużonych przy tak niskich

dochodach może wskazywać, że zadłużenie części badanych systematycznie się zwiększa. Podział

zobowiązań finansowych na rodzaje ujawnia najczęstsze przyczyny popadania w długi. Jak widać

w tabeli nr 2 osoby bezdomne najczęściej deklarowały zaległości alimentacyjne, jako przyczynę ich

zobowiązań finansowych. Natomiast w przypadku osób zagrożonych bezdomnością to niespłacone

kredyty bankowe są przyczyną zadłużenia. Powtórnie należy wskazać, że przy niskich dochodach

takie źródła zadłużeń, jak zaległości w spłacaniu alimentów oraz niespłacanie kredytów bankowych

prowadzi do pogłębiania się zadłużenia. Bardzo duże zadłużenie może często stanowić istotną

przeszkodę w powrocie na rynek pracy – kiedy osoby stają przed widmem komorniczego zajęcia do

60 % wynagrodzenia to podejmowanie aktywności zawodowej jest niecelowe.

135

Tabela nr 2. Rodzaju są to zobowiązań finansowych

osoby

bezdomne

osoby zagrożone

bezdomnością N % N %

alimenty bieżące (miesięczne) 18 56,3 6 20,7 niespłacony kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 8 25,0 16 55,2 kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 3 9,4 3 10,3 zobowiązania/długi wobec firm 3 9,4 3 10,3 zasądzone przez sąd kary, grzywny, itp. 3 9,4 1 3,4 dług wobec znajomych 3 9,4 1 3,4 inne 3 9,4 6 20,7 niezapłacone podatki 1 3,1 3 10,3 dług wobec rodziny 1 3,1 1 3,3 niezapłacone składki ZUS - - 1 3,4 Ogółem 43 134,4 41 141,4

Jak wskazują dotychczasowe rozważania sytuacja ekonomiczna osób bezdomnych jest zła.

Są one słabo wykształcone, rzadko podejmują pracę zarobkową, a osiągane przez nich dochody

rzadko przekraczają granicę minimum egzystencji. Co bardziej niepokojące osoby zagrożone

bezdomnością znajdują się w niewiele lepszej sytuacji ekonomicznej. Poziom zadłużenia w obu

grupach jest również podobny. W tym miejscu jednak warto przyjrzeć się sytuacji zagrożenia

bezdomnością od innej strony. Perspektywa danych dotyczących zadłużeń spółdzielni

mieszkaniowych pokazuje inny wymiar skali zagrożenia bezdomnością – pokazuje liczbę mieszkań,

których najemcy zalegają z opłatami czynszowymi. Tabela nr 3 prezentuje dane dla 13 570 lokali

mieszkalnych. Przyjęto kryterium uporządkowania osiedlami. Zdecydowano się na to mimo, że

w kilku przypadkach na jednym osiedlu kilka spółdzielni mieszkaniowych posiada lokale

mieszkalne. W wymienionej wcześniej liczbie 13,5 tys. lokali mieszkalnych 3 751 jest zadłużonych

na kwotę do 4 000 zł, a w dalszych 175 zadłużenie przekracza tę kwotę. Dane zebrane z sześciu

spółdzielni mieszkaniowych zawierają informacje o prawomocnych decyzjach o eksmisji

i wszczętych procedurach związanych z orzeczeniem eksmisji. Na podstawie uzyskanych danych

można powiedzieć, że w mieście orzeczonych jest nie mniej niż 39 prawomocnych decyzji

o eksmisji, oraz wszczętych jest nie mniej niż 21 procedur o orzeczenie eksmisji. Ważną informacją

dla służb społecznych miasta jest ta mówiąca o liczbie zadłużeń do kwoty 4 000 zł. Zaległości

mieszczące się w tej kwocie możliwe są do uregulowania, tzn. z tym środowiskom stosunkowo

niewielkie wsparcie (również w wymiarze jego kosztowności), które może uchronić je przed

zasileniem populacji ludzi bezdomnych.

136

Tabela nr 3. Skala zadłużeń lokali w spółdzielniach mieszkaniowych w Koszalinie

NAZWA OSIEDLA Liczba lokali

niezadłużonych

Liczba lokali zadłużonych poniżej

4 000 zł

Liczba lokali zadłużonych

powyżej 4 000 zł

Bukowe bd bd bd Jedliny bd bd bd im. Tadeusza Kotarbioskiego 1229 605 8 Lechitów bd bd bd Lubiatowo bd bd bd Morskie 837 302 21 Na skarpie 2155 818 51 Nowobramskie 225 85 6 Rokosowo bd bd bd Im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich 2765 425 18 Śródmieście 693 218 13 Tysiąclecia 31 4 0 im. Melchiowa Waokowicza 3305 588 25 Wspólny Dom 2276 684 29 UniiEuropejskiej 54 22 4 Raduszka bd bd bd Jamno-Łabusz bd bd bd Ogółem 13570 3751 175

W badanej grupie osób zagrożonych bezdomnością zadłużający swoje lokale mieszkalne

stanowią w wypadku opłat czynszowych 27 % badanych, a w wypadku opłat eksploatacyjnych 20,6

% (patrz wykres nr 10).

137

Bardzo ważną informacją z perspektywy pracy z ludźmi zagrożonymi bezdomnością, pracy

w kierunku uchronienia ich przez utratą domu jest ocena (pomijając inne sfery życia nie związane

tak ściśle z ekonomią), z jednej strony skali zadłużenia i co nawet ważniejsze okresu zadłużania. Są

to ważne informacje, ponieważ jeśli lokal jest zadłużany nie dłużej niż rok, to oznaczać może to, że

interwencja pracownika socjalnego, zastosowanie odpowiednich narzędzi, i to nie koniecznie

finansowych, albo nie tylko finansowych może względnie szybko zażegnać chwilowy kryzys

którego objawem jest pojawienie się zadłużenia. Doświadczenia wielu instytucji pomocowych

pokazują, że im wcześniej wchodzi się z pomocą tym większe prawdopodobieństwo, że będzie ona

skuteczna i co najistotniejsze, że będzie ona krótka w czasie (ekonomicznie nie kosztowna).

Badanie ujawniło, że ponad połowa badanych, zadłużonych osób zagrożonych utratą domu

generuje zadłużenie lokali nie dłużej niż rok (patrz wykres nr 11). Oznacza to, że duża grupa osób

zagrożonych wymaga natychmiastowego wsparcia służb społecznych. Grupa ta w obecnym

momencie charakteryzuje się stosunkowo dużymi szansami zażegnania sytuacji kryzysowej w

jakiej się znalazła.

138

Prócz okresu, w którym pojawia się zadłużenie – czy jest ono długoterminowe, czy nie,

bardzo ważna jest również jego wysokość. Niewielkie zaległości stosunkowo łatwo jest

uregulować, natomiast, jeśli za bardzo narosły, to wizja eksmisji, utraty zamieszkiwanego lokalu

staje się nieuchronna. Gdynia – miasto, ostatnimi laty koncentrujące się na monitorowaniu skali

zadłużeń umowną granicę między zadłużeniem niewielkim a znacznym określiło na poziomie 4 000

zł. Uznano tam, że jest to kwota, na którą średnio można zadłużyć lokal mieszkalny przez rok

czasu. Wykres nr 12 pokazuje, że kwota zadłużeń lokali przez respondentów zagrożonych

bezdomnością daje nadzieję, na zażegnanie zagrożenia przez natychmiastową interwencję

odpowiednio wyposażonego pracownika socjalnego. Zaległości czynszowe, jak i eksploatacyjne

najczęściej nie przekraczają 1 000 zł. Takie zaległości deklaruje 40 % badanych w odniesieniu do

opłat czynszowych oraz 72,7 % badanych w odniesieniu do opłat eksploatacyjnych. Jednocześnie

należy zwrócić uwagę na fakt, że drugą najczęściej zaznaczana kategorią jest kwota zadłużenia od 1

001 zł do 4 000 zł. Zadłużenie w takiej kwocie jest już problematyczne do rozwiązania. Często

wiąże się już z wszczęciem procedury eksmisyjnej i utrata mieszkania staje się całkiem realną

przyszłością. Najbardziej niepokojące jest pojawianie się zadłużeń czynszowych na kwotę powyżej

10 tys. zł. W tym momencie wizja utraty lokalu stanowi już realną groźbę.

139

W rozważaniach o zadłużeniach lokali mieszkalnych ważną kwestią jest logika pojawiania

się zadłużenia. Czy pojawia się ono regularnie co miesiąc, czy pojawia się kilkukrotnie w ciągu

roku. Rozróżnienie to jest istotne i świadczyć może o tempie narastania zadłużenia. W przypadku

zadłużeń pojawiających się regularnie mogą one być rezultatem niskich dochodów i błędnego

gospodarowania środkami. Natomiast jeśli zadłużenie pojawia się jedynie kilka razy do roku może

ono być rezultatem nieumiejętnego gospodarowania środkami. Wykres nr 13 pokazuje, że w więcej

niż połowie przypadków zagrożonych osób zadłużających lokale mieszkalne zadłużenie pojawia się

regularnie, z miesiąca na miesiąc. Szczególnie dotyczy to opłat czynszu.

140

Dokonując postawionych we wstępie hipotez badawczych należy stwierdzić, że pierwszą

trzeba uznać prawdziwą. [H 1] W grupie badanych osób dominuje wykształcenie podstawowe. W

odniesieniu do drugiej hipotezy [H 2] – należy ją odrzucić: większość badanych osób bezdomnych

zarobkowała w ciągu ostatniego miesiąca. Hipoteza ta jest prawdziwa jedynie w odniesieniu do

osób zagrożonych bezdomnością. Hipoteza mówiąca o skali dochodów badanych osób [H 3] została

sfalsyfikowana – zakładano, że dominantę będzie stanowiła kwota miesięcznego dochodu około

600 zł. Badanie wskazało, że najczęściej wskazywanym dochodem jest 400 zł. Czwartą przyjętą

hipotezę [H 4] również należy uznać za częściowo potwierdzoną. Badanie wskazało, że niemal

połowa ankietowanych osób jest zadłużona, a nie jak zakładano większość. Kolejną przyjętą

hipotezę [H 5] należy uznać za prawdziwą – poważnym problemem osób badanych jest zadłużenie

alimentacyjne. Następną hipotezę [H 6] należy uznać za częściowo potwierdzoną, zadłużenie lokali

sięga od 1/5 do ¼ badanych osób zagrożonych bezdomnością. Ostatnią przyjęta hipotezę [H 5]

należy uznać za prawdziwą, większość zadłużonych lokali mieszkalnych posiada zadłużenie

w kwocie do 4 000 zł.

Na zakończenie należy podkreślić, że niepokojąca jest niewielka różnica między kondycją

ekonomiczną osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Alarmujące jest to, że większość

badanych osiąga dochód na granicy minimum egzystencjalnego i dotyczy to zarówno osób

bezdomnych, jak i zagrożonych bezdomnością.

141

4. Rekomendacje

Przyjmując, że deficyty ekonomiczne są rezultatem problemów na rynku pracy należy zwrócić

szczególną uwagę na elementy związane z zatrudnieniem (aktywizacją zawodową), ale również

treningiem budżetowym (nauką racjonalnego gospodarowania środkami).

Niezbędne jest zapewnienie całościowego wsparcia oraz jego stopniowalność. Poprzez

całościowe wsparcie rozumie się, udzielenie pomocy we wszystkich deficytowych sferach

życia jednostki. Wsparcie nie może pomijać np. braków w sferze edukacyjnej, czy

mieszkaniowej (jeśli diagnoza zidentyfikowała w tych obszarach deficyty). Poprzez

stopniowalność rozumie się każdorazowe dopasowywanie udzielanego wsparcia do skali

potrzeb. Słowem jego skala zawsze musi być dopasowana do skali zdiagnozowanych

deficytów. W tym miejscu jednocześnie należy też pamiętać o tym by skala wsparcia

odpowiadała też na możliwości podmiotu.

Istotna w przełamywaniu wyizolowania ekonomicznego jest troska o edukację –

podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Wiele osób bezdomnych, długotrwale

bezrobotnych posiada wykształcenie nieadekwatne do obecnych potrzeb rynku pracy, poza

tym często doświadczenie zawodowe wspieranych jest niewielkie. Te deficyty wskazują na

konieczność edukacji, podnoszenia kwalifikacji, ale również wykształcenia.

Klient winien być zawsze traktowany podmiotowo, bezwzględnie należy unikać

uprzedmiotawiania. Osoby bezdomne często wchodzą jedynie w dwie kategorie relacji

z innymi uczestnikami wspólnoty. Pierwszą grupą kontaktów są te z grupą rówieśniczą

innymi osobami wykluczonymi społecznie (bezdomnymi, zagrożonymi bezdomnością itp.),

długą kategorią są kontakty ze sferą publiczną (różnego rodzaju urzędy). Kontakty

z instytucjami są wysoce sformalizowane. Tam trudno mówić o podmiotowym traktowaniu

osób (jeśli takie ma miejsce to jest raczej ewenementem niż regułą). Widać, że osoby

marginalizowane mają duży deficyt podmiotowych relacji z innymi osobami nie

bezdomnymi, z niewykluczonymi społecznie. To wskazuje na konieczność szczególnego

uwzględnienia jakości relacji przy pracy z osobami bezdomnymi. Z jednej strony wątpliwe

moralnie jest traktowanie ich przedmiotowo, a z drugiej podmiotowe relacje oparte na

wzajemnym poszanowaniu zwiększają szanse na skuteczne udzielanie wsparcia – poprzez

skuteczne rozumiemy prowadzące do usamodzielnienia.

142

Powinno się pamiętać, że w procesie aktywizacji (przeciwdziałania deprywacji

ekonomicznej) istotna jest nie tylko wiedza (konkretne umiejętności zawodowe), ale

również nawyki (choćby przyzwyczajenie do tego, że pracuje się pięć dni w tygodniu po

osiem godzin dziennie). Za proces nabywania wiedzy odpowiadają wszelkie działania

w obszarze edukacji, czyli szkolenia, kursy. Natomiast kiedy mowa o nawykach chodzi

o wszelkie elementy związane z podejmowaniem aktywności zawodowej, ale takie, których

nie uczy się na szkoleniach, czy kursach edukacyjnych. Owe nawyki to, regularnie

wstawanie do pracy, punktualność, powtarzalność, pewien rytm dnia codziennego, który jest

niezbędny do podjęcia pracy zawodowej.

Należy w osobach, z którymi się pracuje wzbudzać wolę i motywację do podjęcia

zatrudnienia. Nawet najbardziej atrakcyjne oferty pracy nie wzbudzą zainteresowania, nie

zażegnają problemu bezrobocia jeśli osoby nie będą same chciały podjąć pracy. Osobom

długotrwale bezrobotnym trudno podejmować aktywność zawodową – ich dystans do rynku

pracy jest na tyle duży, że samo dostarczenie ofert zatrudnienia nie rozwiązuje problemu

bezrobocia. Niezbędne jest tu wsparcie ukierunkowane na rozbudzanie woli do podjęcia

zatrudnienia. Niemniej ważne prócz woli na poziomie deklaratywnym jest motywacja do

pracy.

Należy uznać, że ekonomia społeczna możliwie często winna być wykorzystywana jako

przejściowy rynek pracy a nie docelowe miejsce zatrudnienia. Problemem ekonomi

społecznej jest nadmiar mówienia o niej i jej promowania, następnie ogromny deficyt

działań w jej zakresie. Brakuje przedsiębiorstw ekonomii społecznej, jak powstają to często

ich żywot jest krótki. Inną niepokojącą kwestią jest to, że często o zatrudnieniu w ekonomii

społecznej myśli się jako o docelowym miejscu pracy. Należy pamiętać, że tego rodzaju

zatrudnienie dla części osób może być jedynie przejściowym etapem wrastania w rynek

pracy.

Aktywizacja zawodowa winna angażować możliwie wielu aktorów, nie tylko instytucje

pomocy społecznej, ale również instytucje zatrudnienia, pracodawców, jeśli to jest to

konieczne również wymiar sprawiedliwości (zrządzanie zadłużeniami). Wykluczenie

społeczne, a szczególnie jego najskrajniejsza forma bezdomność wiąże się z izolacją

z wielu sfer życia – również takich, w których deficyty nie mogą być zneutralizowane przez

ingerencje pomocy społecznej. Dlatego w tym wymiarze istotne jest angażowanie systemu

polityki społecznej, a nie jedynie instytucji pomocy społecznej. Integracja w sferze

143

zawodowej wymaga zaangażowania, co najmniej instytucji pomocy społecznej, rynku

pracy, pracodawców. Dobrze aby w tej trójce nalazły sie również organizacje pozarządowe.

A w zależności od potrzeb konkretnych osób – niezbędne jest włączenie wymiaru

sprawiedliwości (zarządzanie zadłużeniem nie paraliżujące sensu zarobkowania), służby

zdrowia, itd.

Uczestnikom programów aktywizacyjnych należy zawsze zapewniać adekwatny

poziom wsparcia/dochodu finansowego w trakcie uczestnictwa w programach.

Uczestnictwo w programach obciążające osoby nimi objęte w wymiarze godzin

uniemożliwiającym lub realnie ograniczającym podejmowanie innych aktywności

związanych z zarobkowanie winno być rekompensowane zapewnieniem adekwatnego

poziomu wsparcia finansowego. Otrzymywanie regularnego wynagrodzenia w trakcie

trwania programu wiąże się z kilkoma wartościami istotnymi z perspektywy integracji

społeczno-zawodowej. Po pierwsze regularny dochód pozwala trenować umiejętności

zarządzania domowym budżetem, szczególnie jeśli w trakcie programu również ten aspekt

życia podlega treningowi. Istotne jest również to, by wsparcie finansowe z tytułu

uczestnictwa w programie, podjęciu zatrudnienia nie było niższe od sumy różnych zasiłków

otrzymywanych dotychczas przez osoby bezdomne. Jeśli nie będzie ono realnie wyższe, to

osobom aktywizowanym (zgodnie z rachunkiem ekonomicznym) nie będzie się opłacało

pracować. Podejmując działania w obszarze integracji zawodowej nie można odmówić

integrowanym prawa do kalkulowania zysków i strat. Jeśli z kalkulacji wyniknie, że

podjęcie zatrudnienia się nie opłaci – ponieważ osiągany dochód będzie niższy niż suma

otrzymywanych zasiłków, to należy pogodzić się z biernością zawodową osób, albo tak

zaprojektować wparcie finansowe aktywizowanych aby kalkulowało się im pracować.

Zgodnie z tym należy rozważyć czy właściwym jest rezygnacja z wypłacania zasiłków

osobom aktywizowanym bezpośrednio po podjęciu zatrudnienia.

Należy zawsze pamiętać o włączeniu sfery mieszkaniowej w procesy aktywizacyjne.

doświadczenie pracy z ludźmi bezdomnymi pokazuje, że świadczenie samych usług

z zakresu aktywizacji zawodowej nie jest wystarczającym impulsem do wychodzenia

z bezdomności, a w pewnych szczególnych okolicznościach może rodzić frustrację

i zniechęcenie do samego procesu usamodzielniania. Podjęcie zatrudnienia, a nie uzyskanie

mieszkania nie motywuje do dalszych wysiłków w kierunku usamodzielnienia. Uzyskanie

zatrudnienia i jednoczesne pozostawanie w schronisku dla osób bezdomnych (które nie

zarobkują, a żyją w takim samym miejscu) jest wysoce demotywujące. Po co pracować

144

kiedy i tak nie ma się mieszkania, zamieszkuje się tak samo, jak ci co nie pracują?

Włączanie sfery mieszkaniowej jest istotne z perspektywy pełnej integracji – na etapie

rozpoczynania aktywności zawodowej dobrymi rozwiązaniami wydają się mieszkania

treningowe, wspierane – wszelkie formy mieszkalnictwa, z którymi związane jest

świadczenie intensywnej pracy socjalnej np. w formie asystentury.


1. Kurowski P. (2011). Zróżnicowanie koszyków minimum socjalnego oraz minimum egzystencji w

układzie przestrzennym w 2010 r., Warszawa, dostępne na:

www.ipiss.com.pl/teksty/zroznicowanie_koszykow.pdf, 30.06.2011.

2. Oliwa-Ciesielska M. (2006). Piętno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu społecznym

bezdomnych, Poznań.

3. Poziom i struktura zmodyfikowanego minimum socjalnego w 2010 r., Warszawa 2011, dostępne

na: www.ipiss.com.pl/www_ms_2010_sr.pdf, 30.06.2011.

4. Retowski S., Dębska-Cenian A. (2008). Bezdomność z perspektywy psychologicznej –

charakterystyka przeprowadzonych badań [w:] Psychospołeczny profil osób bezdomnych w

Trójmieście, red. M. Dębski, S. Retowski, Gdańsk.

145

Łukasz Browarczyk


2.9. Kapitał społeczny w koszalińskiej populacji osób bezdomnych i zagrożonych

bezdomnością

1. Kontekst

Hasła budowy społeczeństwa obywatelskiego wiążą się z nawoływaniem do inkluzji grup

wykluczonych, marginalizowanych. Nie odwołując się do fachowej literatury pojęcie

społeczeństwa obywatelskiego można scharakteryzować jako samosterujący podmiot działania

zbiorowego, który jest w pełni świadomy siebie, swoich potrzeb, możliwości, praw,

odpowiedzialności za siebie. Mówiąc o kapitale społecznym z perspektywy dyskusji

o społeczeństwie obywatelskim niezbędne jest przywołanie dwóch ważnych w tej dyskusji nazwisk.

Pierwszym jest Fukuyama, który kapitałem społecznym nazywa „zdolność wynikającą

z rozpowszechnienia zaufania w obrębie społeczeństwa lub jego części” (1997, s. 39). Następnym

ważnym autorem w tej dyskusji jest Putnam, który podobnie kapitał społeczny rozumie jako

zaufanie, ale dodatkowo wymienia będące jego produktem kooperację, relacje, sieci

zaangażowania. Autor ten uważa, że owe rezultaty zaufania zwiększają sprawność społeczeństwa

obywatelskiego oraz jego instytucji. W ten sposób ułatwiają realizowanie skoordynowanych działań

(R. Putnam, 1995, s. 258). Ogólnie dyskusja w tym wymiarze (obywatelskości) podkreśla

następujące cechy kapitału społecznego: „zaufanie, normy (wzajemność) i powiązania”

(J. Nestorowicz-Wyborska, 2008, s. 76). Takie rozumienie go sugeruje, że jest on niezwykle

istotnym miernikiem obywatelskości społeczeństwa. Wydaje się, że wartością opisującą go

fundamentalnie jest zaufanie. W ramach współczesnej organizacji społecznej ma ono dwa wymiary,

horyzontalny i wertykalny. Pierwszy odnosi się do ufności pokładanej w innych uczestnikach

wspólnoty lokalnej, między obywatelami. Natomiast wymiar wertykalny odnosi się do ufności

pokładanej w instytucjach państwa, innych instytucjach społecznych (J. Nestorowicz-Wyborska,

s. 79). Wymiar wertykalny odnosi się bezpośrednio do wspólnoty lokalnej – zarówno w wymiarze

geograficznym, jak i może to być wymiar wspólnoty, sytuacji, okoliczności, zawodu. Z kolei

146

wymiar horyzontalny dotyczy instytucjonalnego zaufania do struktur państwa, struktur

rozumianych jako zewnętrzne wobec jednostki.

Alternatywną, zupełnie nie wpisującą się w dyskurs o społeczeństwie obywatelskim

koncepcję kapitału społecznego zaproponował P. Bourdieu. Mówi on, że kapitał społeczny jest

sumą zasobów, aktualnych i potencjalnych, które należą się jednostce z tytułu zajmowanych

pozycji, relacji oraz uznania wzajemnego. To suma kapitałów, które dana sieć może zmobilizować.

Szczególnym typem kapitału społecznego jest kapitał polityczny. Posiada on zdolność do tworzenia

przywilejów w sposób właściwy kapitałowi ekonomicznemu za sprawą związków zawodowych,

czy partii politycznych (P. Bourdieu, 2001, s. 105-106). Perspektywa tego autora jest ściśle

partykularna. Jego zdaniem kapitał społeczny jest zasobem jednostkowym i przede wszystkim służy

do osiągania konkretnych celów. Rozumiany jest tu jako zasób relacji, które w razie konieczności

można wykorzystać. Upraszczając, kapitał społeczny tu rozumiany jest jako sieć relacji, koneksji –

„długów do spłacenia”, itp. Dlatego też, mówiąc potocznym językiem, nie idzie o to ile osób się

zna, tylko o to, kogo się zna i jak wysoko ta osoba ceni tę znajomość.

Wracając do koncepcji kapitału społecznego opartej na zaufaniu, warto zwrócić uwagę, że

jest ona podobna do innej koncepcji Bourdieu, kiedy mówi on o illusio, to „naturalne” wrośnięcie w

organizm społeczny, jako zaangażowanie w grę społeczną. Illusio to coś, co dzieje się niejako

niezauważenie, że to powolne pochłanianie jednostki przez to, co robi. Wiara w świat społeczny to

illusio, inwestycja w „życie”, wiara w sens i prawdę gry. Bourdieu w duchu Marksa pisze, że

jedynie znajdujący się na marginesie życia społecznego – długotrwale bezrobotni, bezdomni mają

szansę przekroczyć illusio. Illusio – bezpośrednie uznanie wymagań pola ma tym mniej

możliwości, aby pojawić się w świadomości, w im mniejszym stopniu jest bezdyskusyjne

(P. Bourdieu, 2006, 145), czyli można nazwać to zaufaniem, wiarą w sens podejmowanych działań.

2. Problem

W realizowanym badaniu stawiano pytania raczej wpisujące się w dyskurs o kapitale

społecznym w perspektywie społeczeństwa obywatelskiego. Zatem pojawiają sie pytania o

zaangażowanie w życie lokalnej wspólnoty o zaufanie do instytucji publicznych. Zakładam, że

poziom ufności osób bezdomnych będzie niski, tak samo poziom zaangażowania w życie

społeczne. Przed przeglądem rezultatów badań postawiłem następujące hipotezy:

147

H:1. Respondenci nie angażują się w życie lokalnej wspólnoty, przedkładają interesy

partykularne nad ogólny.

H2: Respondenci nie ufają instytucjom publicznym. Im instytucja bardziej oddalona od ich

codzienności tym zaufanie mniejsze.


W trakcie realizacji badania zadano respondentom pytania o ich zaangażowanie w różne

formy aktywności obywatelskich oraz społecznych. Respondenci wskazywali czy angażowali się

m.in. zaangażowanie, na rzecz społeczności, uczestnictwo w zebraniach, udział w wyborach. Także

pytano o aktywności wyrażające raczej interes partykularny – realizacja hobby, uczestnictwo

w kulturze, szkoleniach. Ogólne spojrzenie na wykres nr 1 już ujawnia, że badani najczęściej

deklarowali uczestnictwo w aktywnościach partykularnych – realizacja hobby, uczestnictwo

w kulturze. Najrzadziej badani deklarowali aktywność na polu angażowania się na rzecz lokalnej

społeczności oraz świadczenie pracy wolontarystycznej. Niski poziom angażowania się w tym

wymiarze świadczy o małym zaufaniu w wartość i sens podejmowania takich działań. Interesujące

jest to, że to osoby bezdomne częściej wykazywały się aktywnością niż zagrożone bezdomnością.

Różnica jest szczególnie widoczne w udziale w wyborach, oraz w świadczeniu bezpłatnej pracy dla

dobra innych (jednak tu należy pamiętać, że osoby bezdomne, które przebywają w placówkach

często świadczą tego rodzaju pracę).

148

Ważną kwestią związaną nie tyle z kapitałem społecznym, ile raczej z umiejętnościami

życia w społeczeństwie jest pytanie o posiadane przez badanych umiejętności. Wykres nr 2

pokazuje, że w zakresie korzystania z pomocy społecznej i kontaktów z innymi instytucjami

publicznymi respondenci przejawiają duży zakres wiedzy – deklarują, że korzystanie z takich

instytucji jak MOPS, ZUS, służba zdrowia nie jest dla nich trudnością. W badaniu uzyskali

najsłabsze wyniki w obrębie umiejętności istotnych z perspektywy pracy we współczesnym

społeczeństwie sprofilowanym na świadczenie różnego rodzaju usług – chodzi tu o takie

149

umiejętności jak znajomość języków obcych, posiadanie prawa jazdy, obsługa urządzeń biurowych,

komputera. Takie deficyty mogą się wiązać się z trudnością w odnalezieniu się na współczesnym

rynku pracy. Niezwykle intrygujący jest odsetek odpowiedzi na pytania o problemy z pisaniem

i czytaniem respondentów. W przypadku oby dwóch pytań padło bardzo dużo odpowiedzi

mówiących o problemach badanych w tym obszarze. Nie widać jaskrawych różnic między

odpowiedziami udzielanymi przez osoby bezdomne, jak i przez zagrożone utratą domu.

150

W rozpatrywaniu tego czy badani są zorientowani raczej altruistycznie (kapitał społeczny

w rozumieniu Putnama), czy raczej rządzi mini partykularny interes własny czy najbliższej rodziny,

wato zwrócić uwagę na to jakie wartości są dla nich ważne w życiu. W badaniu zadano pytanie

o wybór istotnych wartości, przy czym respondenci mogli wybierać więcej niż jedną wartość. Stąd

w tabeli nr 1 procenty nie sumują się do 100, a znacznie przekraczają tą sumę. W przypadku osób

bezdomnych najczęściej pojawiały się wybory – „szczęście rodzinne”, „zachowanie dobrego

zdrowia”, „spokój”, „wiara”, „praca zawodowa”, „uczciwe życie”, „szacunek dla innych”.

Z wymienionych wartości ostatnią jednoznacznie można wpisać w orientację na społeczeństwo,

pozostałe mieszczą się raczej w realizacji własnych interesów w dbanie o siebie i swoją rodzinę.

Natomiast w przypadku osób zagrożonych bezdomnością respondenci najczęściej wybierali bardzo

podobne wartości jak osoby bezdomne. Warto jednak zwrócić uwagę, że zdecydowanie częściej

zaznaczali „szczęście rodzinne”,. „spokój”, pracę zawodową” niż osoby bezdomne. Widać też, że

osoby zagrożone częściej dokonywali wyboru kilku wartości jednocześnie – suma procentów jest

większa niż w przypadku osób bezdomnych. Najrzadziej wybierano takie wartości jak

„uczestnictwo w demokratycznym życiu społeczno politycznym”, „pomyślność ojczyzny”. Takie

wybory wskazują, że badani nie widzą połączenia między własną sytuacją życiową z jakością życia

społeczno-politycznego oraz ogólnie sytuacją w kraju. Warto również zwrócić uwagę na to, że

rzadko wybierano jako wartość „życie pełne wrażeń i przygód” oraz „sławę i sukces”.

Tabela nr 1. Które z podanych wartości są dla Pana/i ważne w Pana/i życiu?

osoby bezdomne


N % N % Szczęście rodzinne 40 63,5 58 89,2 Zachowanie dobrego zdrowia 38 60,3 41 63,1 Wykształcenie 9 14,3 12 18,5 Pomyślnośd ojczyzny 8 12,7 3 4,6 Grono przyjaciół 10 15,9 13 20,0 Życie pełne przygód i wrażeo 5 7,9 2 3,1 Dobrobyt, bogactwo 6 9,5 15 23,1 Wiara religijna 28 44,4 18 27,7 Sukces, sława 4 6,3 4 62,0 Spokój 34 54,0 39 60,0 Kontakt z kulturą (sztuka, muzyka, literatura, film) 7 11,1 3 4,6 Praca zawodowa 22 34,9 34 52,3 Wolnośd głoszenia własnych poglądów 3 4,8 3 4,6 Możliwośd udziału w demokratycznym życiu społeczno politycznym

2 3,2 1 1,5

151

Uczciwe życie 32 50,8 27 41,5 Szacunek innych ludzi 20 31,7 18 27,7 Ogółem 268 425,4 291 447,7

Skłonność do angażowania się w życie społeczne można opisać również poprzez stosunek

do określonych cech. W zależności od tego jakie cechy badani uznają za ważne, tak wygląda ich

orientacja – angażowanie się na rzecz społeczności innych jest dla nich wartościowe, albo nie widzą

w tym większego sensu. W pytaniu o najważniejszą cechę (wartość) w codziennym życiu

respondenta dominują dwie wartości: „szczęście rodzinne” i „zachowanie dobrego zdrowia”. Tę

pierwszą wybrało 64,1 % osób zagrożonych bezdomnością oraz 36,5 % osób bezdomnych. W

przypadku drugiej najczęściej wybieranej wartości zaznaczyło ją 10,9 % osób zagrożonych

bezdomnością i 19,0 % osób bezdomnych. Dominującymi wartościami są te partykularne, mówiące

o interesach jednostkowych, o indywidualnej kondycji. Co istotne, zachowanie zdrowia nie jest

wartością, którą można nazwać np. ekspansywną, a raczej koncentrującą się na zachowaniu tego, co

się posiada niż na zdobyciu czegoś nowego, na powiększeniu kapitału. Podobnie szczęście rodzinne

– to skierowanie uwagi do wewnątrz na sferę prywatną, co więcej koncentracja na rodzinie może

też świadczyć o rezygnacji z realizacji własnych ambicji i przeniesieniu ich na rodzinę

(wychowanie dzieci).

Warto jeszcze zwrócić uwagę na te kategorie, w których nie pojawiają się odpowiedzi, albo

jest ich śladowa liczba. Chodzi o: „możliwość udziału w demokratycznym życiu”, „wolność

głoszenia własnych poglądów”, „kontakt z kulturą”, „sława”, „wykształcenie” itd., badani

sporadycznie wybierali te wartości jako najważniejsze w ich życiu. Widać, że w pomijanych

zawierają się wszystkie związane z życiem obywatelskim, ale również nie wybierano tych ściśle

związanych z samorozwojem, z podejmowaniem starań by sprostać współczesnemu rynkowi pracy.

Rysuje się obraz respondentów skoncentrowanych na zachowaniu tego, co posiadają. Taka

struktura wyborów może charakteryzować nie tylko wycofanie z życia społecznego – brak zaufania

do instytucji publicznych, ale również wycofanie i bierność, niechęć do wchodzenia w szersze

relacje z innymi ludźmi. Taki rozkład wyborów pokazuje również, że badana grupa zatrąciła wiarę

w to, że może coś pozytywnego otrzymać od społeczności, że zaufanie może przynieść jej korzyć.

152

Przyglądając się cechom deklarowanym przez osoby badane jako ważne w codziennym

życiu należy zwrócić uwagę na duże podobieństwo w wyborach między osobami bezdomnymi

i zagrożonymi utratą domu. Podobnie jak we wcześniejszym pytaniu z możliwością wielokrotnego

wyboru, częściej osoby zagrożone wybierały więcej niż jedną cechę ważna w życiu codziennym.

Trzy najczęściej zaznaczane cechy to: „pracowitość” (41 wskazań – osoby bezdomne, 44

wskazania– zagrożone bezdomnością), „uczciwość” (43 wskazania – osoby bezdomne,

analogicznie w przypadku zagrożonych), „miłość rodzinna” (34 wskazania – osoby bezdomne, 44

wskazania – osoby zagrożone). Największa różnica w liczbie wyborów ujawnia się nie tylko w tym

153

pytaniu, ale i we wszystkich wcześniejszych – w ocenie wartości związanych z rodziną. Tu

zdecydowanie częściej zaznaczenia padają ze strony osób zagrożonych bezdomnością niż ze strony

osób bezdomnych. Tabela nr 2 znów pokazuje, że wartości związane z konsekwentnym dążeniem

do realizacji własnych aspiracji, celów, nawet w sprzeczności z interesem publicznym są obce

badanym osobom. Takie kategorie jak „spryt”, „przebojowość” były bardzo rzadko wybierane

przez badanych. Podobnie „patriotyzm” jest wartością sporadycznie wybierana przez badanych.

Tabela nr 2. Które z poniższych cech są dla Pana/i ważne w codziennym życiu?

osoby bezdomne


N % N % Pracowitośd 41 65,1 44 67,7 Korzystanie z życia (rozrywkowośd) 6 9,5 9 13,8 Tolerancja 24 38,1 28 43,1 Uczciwośd 43 68,3 43 66,2 Przebojowośd 4 6,3 - - Przestrzeganie prawa 12 19,0 8 12,3 Religijnośd 21 33,3 14 21,5 Patriotyzm 7 11,1 2 3,1 Miłośd rodzinna 34 54,0 44 67,7 Prawdomównośd 21 33,3 24 36,9 Wiernośd partnerowi 9 14,3 21 32,3 Szacunek dla drugiego człowieka 28 44,4 34 52,3 Spryt 5 7,9 6 9,2 Ogółem 255 404,8 277 426,2

W przypadku tego samego pytania, ale przy obostrzeniu wyboru, do jednej najważniejszej

wartości w codziennym życiu badanych, struktura wyborów rysuje się bardzo podobnie. Wyraźnie

dominują cztery kategorie: „miłość rodzinna” (25,4 % osób bezdomnych zaznaczyło i 39,1 %

zagrożonych bezdomnością – kolejny raz ujawnia się większa częstotliwość wyborów w przypadku

osób zagrożonych), „pracowitość” (11,1 % bezdomnych, 21,9 % zagrożonych), „uczciwość” (17,5

bezdomni, 12,5 zagrożeni), jako czwarta najczęściej wybierana kategoria „szacunek dla drugiego

człowieka” (9,5 % osoby bezdomne, 12,5 % zagrożone). „Przebojowość” w tym ujęciu w ogóle się

nie pojawiła, „spryt” wybierany był sporadycznie.

154

Po przeglądzie zebranego materiału należy obie hipotezy uznać za prawdziwe. Badani

zarówno wydają się wyizolowani w wymiarze horyzontalnym – z lokalnej społeczności, jak

i w wymiarze wertykalnym z instytucji publicznych. Częstotliwość wyboru wartości związanych

z życiem rodzinnym, z zachowaniem dobrego zdrowia, przy minimalnej liczbie wyborów

związanych z ufnością instytucjom publicznym i otwartością na zaangażowanie w życie lokalnej

społeczności ujawnia duże wycofanie osób badanych z życia społecznego. Wpisuje się to w pojęcie

wyizolowania społecznego, ale również zgodne jest z tym co mówi Bourdieu o tym, w jakich

przestrzeniach życia społecznego następuje przełamanie, zerwanie illusio. Zgodnie z tym co mówi

wcześniej przywołany autor osoby długotrwale bezrobotne, bezdomne tracą wiarę w sens

155

inwestowania w życie społeczne (angażowania się w aktywności, których wartość jest powszechnie

uznawana za oczywistą). wieloletni dystans do zwyczajnego życia, do dobór konsumpcji powoduje

zatracenie wiary z ich wartości w to, że ma się szanse wrócić do „normalności”.

4. Rekomendacje

Rekomendacje płynące z badań nad kapitałem społecznym osób bezdomnych i zagrożonych

bezdomnością mają charakter rekomendacji społecznych i nawiązują przede wszystkim do

społecznego funkcjonowania osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością.

a) Przełamywanie negatywnego obrazu osoby bezdomnej. Negatywne stereotypy osób

bezdomnych zarówno w „domnej” społeczności, jak i wśród samych osób bezdomnych. Ten

drugi odnosi się do samo postrzegania i wiążą się z nim przymioty sprzyjające obniżaniu

kapitału społecznego osób bezdomnych, brakowi ufności do innych grup społecznych oraz

instytucji publicznych. Negatywne postrzeganie samych siebie przejawia się brakiem wiary

we własne możliwości, umiejętności zawodowe. Praca w obszarze przełamywania tych

deficytów (co prowadziło by do zwiększenia zaufania do społeczności i instytucji poprzez

zwiększenie wiary we własne możliwości) powinna zmierzać do podnoszenia poziomu

motywacji, wiary we własne możliwości, rozwijaniu umiejętności interpersonalnych

i autoprezentacji. Negatywne postrzeganie samych siebie jest silnie związane z m.in.

wyuczoną bezradnością, fatalizmem, apatią czy pesymizmem. Deficyty w sferze

psychologicznej (fatalizm, pesymizm, stany depresyjne, niewiara we własne możliwości)

zwracają uwagę na zasadność) wskazują na konieczność położenia większego nacisku na

ten wymiar pomocy osobom bezdomnym – wsparcia psychologicznego. Co za tym idzie

przeznaczania większych środków finansowych na odpowiednią opiekę terapeutyczną

i psychologiczną. Wsparcie w sferze psychologicznej jest istotne nie tylko w przypadku

pracy z osobami długotrwale bezdomnymi, ale również w pracy z tymi, co dopiero co

znaleźli się w sytuacji braku domu – będzie to swoiste przeciwdziałanie obniżaniu się ich

kondycji psychicznej.

Stygmatyzacja związana z bezdomnością często prowadzi do wypierania ze

świadomości faktu bycia osobą bez domu, a w konsekwencji do unikania kontaktu z innymi

członkami społeczeństwa, do unikania kontaktu z pomocą społeczną. Negatywne

156

postrzeganie przez społeczeństwo i wdrukowanie negatywnego autoportretu prowadzi do

nieufności w konsekwencji izolacji z głównego nurtu życia społecznego.

b) Wzbudzanie zaufania społecznego wśród osób bezdomnych. W przypadku osób

bezdomnych i zagrożonych bezdomnością można mówić o uogólnionym braku zaufania,

który może skutkować brakiem lub poważnym ograniczeniem legitymizacji zasad systemu

pomocy osobom bezdomnym (ogólnie brakiem legitymizacji funkcjonującego systemu

społecznego). Taki uogólniony brak zaufania (deficyt kapitału społecznego) ma negatywne

konsekwencje w relacjach: osoby bezdomne (beneficjenci systemu) – przedstawiciele

systemu pomocy (w postaci pracowników socjalnych, opiekunów i kierowników

w placówkach i innych jego reprezentantów), prowadząc do obniżenia efektywności

(egzekwowalności) wydawanych decyzji i formułowanych norm. Trudno skłonić osoby

(beneficjentów) do realizacji, czy też uczestnictwa we wdrażanych programach, popierania

wprowadzanych rozwiązań, instytucji wewnętrznych i praktyk codziennych mających

służyć ogółowi, a których wypełnianie i realizacja wymaga współpracy i zaangażowania.

Uogólniony brak zaufania wzmagać będzie skłonność do podważania formułowanych

ogólnie celów i praktyk, i doszukiwania się innych niż formułowane ogólnie motywów.

Często może się pojawiać się podejrzenie, że motywy te są nieczyste bądź w najlepszym

wypadku nieuzasadnione i skierowane przeciw samym beneficjentom, osobom bezdomnym.

Brak zaufania będzie miał negatywne konsekwencje w codziennych relacjach między

samymi bezdomnymi – jako równoprawnymi podmiotami. Jeśli ich działanie łamać będzie

odgórne, systemowe normy (np. na poziomie placówki), to właśnie taka praktyka

traktowana będzie jako norma, a zatem będzie spotykała się z powszechnym

przyzwoleniem. Nieufność wobec oficjalnych struktur prowadzi do wytworzenia

alternatywnego systemu wartości, który często, w wielu miejscach, może być opozycyjny do

powszechnie obowiązującego. Osoby pracujące z ludźmi bezdomnymi zwracają uwagę na

to, że trudność w pracy wiąże się często z brakiem zaufania, szczerości i otwartości

bezdomnych na pomoc (wiary w jej wartość i sens). Budowanie zaufania powinno stać się

jedną z kluczowych praktyk w pracy z osobami bezdomnymi. Ważną kwestią byłoby zatem

prowokowanie takich pozytywnych doświadczeń. Na uwagę zasługują w szczególności

programy integracyjne organizowane na rzecz osób bezdomnych oraz osoby streetworkera

(E. Szczypior, A. Meller, 2005, s. 173-177) i asystenta osoby bezdomnej (A. Dębska, 2005,

s. 178-194.). Z jednej strony ich praca opiera się na zaufaniu, z drugiej ich zadaniem jest

157

budowanie dalszego zaufania. Ponadto, wśród celów pracy asystenta wskazywane są takie,

które mają bezpośrednio odnosić się do sfery społecznej (obok tych formułowanych

w ramach sfery zawodowej czy psychologicznej). Mają one obejmować podejmowanie wraz

z klientem działań aktywizujących na polu społecznym, pozytywne wzmacnianie działań

nakierowanych na powrót do społeczeństwa, zbudowanie sieci wspierających relacji

o charakterze nieformalnym.

c) Negatywny obraz osób bezdomnych wśród społeczności lokalnej. Wizerunek osób

bezdomnych jest negatywny. Osoby bezdomne bardzo często ocenia się jako te, w których

kumulują się zachowania patologiczne (alkoholizm, przemoc, bieda, alienacja społeczna)

połączona z brakiem dbania o siebie, z lenistwem zawodowym oraz z nieumiejętnością

radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych. Społeczne postrzeganie osób bezdomnych

– nasączone negatywnymi stereotypami, dopatrywanie się w nich tego, że są sami ponoszą

odpowiedzialność za swoją sytuację. Co więcej, że sytuacja w jakiej się znaleźli jest w jakiś

sposób naturalną karą za wcześniej popełniane błędy. Takie negatywne postrzeganie tej

grupy niejako wyklucza możliwość ufności osób bezdomnych wobec społeczeństwa. Co

wskazuje na konieczność pracy nie tylko z samymi ludźmi bezdomnymi, ale również z ze

społecznością. Chodzi tu o prace zmierzającą do przełamywania negatywnych stereotypów

osób bezdomnych, o zwracanie uwagi przeciętnych osób na to jakie są rzeczywiste

problemy ludzi bez domu.

Zmiana charakteru kontaktu z osobami bezdomnymi. W kontekście przełamywania

negatywnego stereotypu osób bezdomnych konieczne wydaje się wyeliminowanie poczucia

strachu przed tymi osobami poprzez stworzenie obu grupom (społeczeństwu oraz osobom

bezdomnym) odpowiednich warunków do prawdziwego poznania. Chodzi o uczynienie

kontaktu obywatela z osobą bezdomną mniej anonimowym, mniej przypadkowym,

a w konsekwencji mniej stereotypowym.

Ukazanie różnorodnych oblicz bezdomności. Bezdomność to nie tylko indywidualny

problem samego człowieka, ale również problem społeczny. Bardzo ważne jest

przeniesienie punktu widzenia z bezdomności ulicznej na bezdomność schroniskową to

ważny punkt w przełamaniu negatywnego wizerunku osób bezdomnych i ich

stereotypowego postrzegania. Wydaje mi się, że tylko w ten sposób można zapobiec

158

i częściowo zahamować proces stereotypizacji samej wiedzy o problematyce bezdomności

i odnieść ją do rzeczywistego stanu rzeczy, widzianego również oczami samej osoby „bez

dachu nad głową”. Dla osób zainteresowanych bezpośrednio pracą socjalną ukazanie

różnorodnych oblicz bezdomności ze szczególnym akcentem na bezdomność

instytucjonalną może odbywać się dzięki akcjom medialnym oraz rzetelnie

przygotowywanych programom telewizyjnym.

Wzrost podstawowej wiedzy o problematyce bezdomności. Osoby interesujące się

problematyką bezdomności powinny mieć kontakt zarówno z organizacjami pozarządowymi

świadczącymi pomoc dla osób bezdomnych, jak i z liderami w zakresie pomagania osobom

bezdomnym w regionie. Bardzo ważne jest ukazanie ukazanie, iż bezdomność wiąże się

przede wszystkim z instytucjonalnym problemem wykluczenia mieszkaniowego i nie jest,

jak się powszechnie uważa, kumulacją patologii społecznych. Istotną kwestią w tym

aspekcie jest również podniesienie poziomu wiedzy dotyczącej instytucjonalnych form

pomocy osobom bezdomnym w celu zwiększenia skuteczności osobistego pomagania

ludziom wykluczonym społecznie. Podniesienie jakości wiedzy o problematyce

bezdomności może dokonywać się poprzez czytanie publikacji z zakresu wykluczenia

społecznego, poprzez udział w konferencjach naukowych i debatach społecznych, jak

również poprzez czynny udział w realizacji badań naukowych. Wpisują sie tu również

działania edukacyjne realizowane w szkołach średnich, gimnazjalnych, podstawowych.

Wzbudzenie wartości prospołecznych wśród obywateli. Chodzi o takie kwestie jak:

wolontariat świadczony pośrednio lub bezpośrednio dla osób bezdomnych oraz

rozpowszechnienie outreachowych metod pracy z osobami bezdomnymi. Na kierunkach

nauczania ściśle związanych z naukami społecznymi (socjologia, psychologia, pedagogika,

politologia) warto pokusić się o ukazanie możliwości prowadzenia sensownej i twórczej

pracy z osobami bezdomnymi. Wolontariat taki nie musi dotyczyć bezpośredniej pracy

z osobą wykluczoną społecznie, ale może obejmować działania pośrednie (udział w akcjach

np. zbiórki odzieży, przygotowywanie posiłków dla osób bezdomnych, działalność

badawcza, pozyskiwanie funduszów unijnych na wsparcie osób wykluczonych społecznie).

Warto w tym miejscu dodać, że praca studenta – wolontariusza powinna być dobrze

zaplanowana z jasnym opisem stanowiska pracy, co pozwoli uniknąć udzielnie pomocy

chaotycznej i mało skutecznej. Rekomendacja upowszechnienia outreachowych metod

159

pracy z osobami bezdomnymi odnosi się wprost do zmiany wizerunku pracy socjalnej.

Celem przełamania negatywnego wizerunku osób bezdomnych oraz w celu wzbudzenia

wartości prospołecznych wśród młodych obywateli należy propagować „dobrą praktykę”

pracy z osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością, czyli metodę streetworkingu

oraz asystowania.

Nagłośnienie problematyki bezdomności w środowisku lokalnym. Problematyczne we

współczesnym przekazie medialnym jest stereotypowe i tendencyjne ukazywanie

bezdomności. Pokazuje się głównie bezdomność uliczną, dworcową, a pomoc

przedstawiana jest jedynie jako działania doraźne, akcyjne. Media skupiają uwagę na

bezdomności ulicznej, ukazują tylko patologiczne formy, nadmiernie koncentrują

informacje na zimowych zgonach osób bezdomnych. Powoduje to może sytuację, w której

społeczeństwo niechętnie patrzy na społeczność osób bezdomnych. Skutkiem takiego

przekazu jest utrwalanie przekonania, że bezdomność jest problemem nie dającym się

rozwiązać. Wskazane wydaje się upowszechnienie społecznego problemu bezdomności,

począwszy od akcji medialnych, reklam społecznych, debat publicznych i programów

telewizyjnych, poprzez realizację fakultetów, konferencji i publikacji naukowych.

Wszystkie te formy „społecznego mówienia” mają w konsekwencji prowadzić do zmiany

myślenia społecznego o osobach „bez dachu nad głową”. W mediach winno się ukazywać

również, kiedy mowa o bezdomności, profesjonalną pomoc niesioną osobom bezdomnym

poprzez instytucje i osoby prywatne: media powinny baczniejszą uwagę zwrócić na

umiejętność skutecznego pomagania osobom bezdomnym. Chodzi tutaj przede wszystkim o

pomaganie profesjonalne, systemowe a nie o pomoc, która może przynieść odwrotne skutki

do zamierzonych (np. dawnie pieniędzy na ulicy, kupowanie pożywienia). Przedstawiciele

mediów powinni być stale obecni podczas ustalania strategii walki z bezdomnością.

Podstawową funkcją mediów jest bycie „łącznikiem” między liderami pomocy społecznej a

obywatelami społeczeństwa i jednoczesne promowanie wypracowanych w grupach

eksperckich pomysłów.


1. Bourdieu P. (2006). Medytacje pascaliańskie, Warszawa.

2. Bourdieu P., Wacquant L. (2001). Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Warszawa.

160

3. CBOS (2005). Sytuacja osób bezdomnych w Warszawie. Opinie Osób Bezdomnych i

Pracowników Socjalnych. Dostępne na

http://www.bezdomnosc.edu.pl/images/PLIKI/Raporty/sytuacja %20osob %20bezdomnych

%20w %20warszawie %20badanie %20cbos.pdf [Dostęp 05.05.2009]

4. Dębska A. (2005). Asystowanie osobie bezdomnej i zagrożonej bezdomnością. W: Siebiert

A. Meller A. Kowalska K. Ługowski K. (2005). Pomost o bezdomności bez lęku. Pismo


5. Dębski M. (2007). Wizerunek osób bezdomnych w świadomości młodzieży akademickiej

Trójmiasta. Próba szkicu socjologicznego. W: Dębska-Cenian A. Cis. G. Maj.

6. Fukuyama F., (1997). Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Warszawa.

7. Nelson T.D. (2003). Psychologia uprzedzeń. Gdańsk: GWP.

8. Nestorowicz-Wyborska J. (2008). (Nie) ufam i (nie) uczestniczę. O bezdomnych i

bezdomności w kontekście problematyki kapitału społecznego [w:] Oblicza Bezdomności,

red. M. Dębski, K. Stachura, Gdańsk.

9. Putnam R. (1995). Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współczesnych

Włoszech, Kraków.

10. Szczypior E. Meller A. (2005). Standaryzacja metody streetworkingu. W: Siebiert. A.

Meller A. Kowalska K. Ługowski K. (2005). Pomost o bezdomności bez lęku. Pismo


11. Sztompka P. (2002). Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków.

http://www.bezdomnosc.edu.pl/images/PLIKI/Raporty/sytuacja%20osob%20bezdomnych%20w%20warszawie%20badanie%20cbos.pdf

http://www.bezdomnosc.edu.pl/images/PLIKI/Raporty/sytuacja%20osob%20bezdomnych%20w%20warszawie%20badanie%20cbos.pdf

161

ANEKS nr 1. Kwestionariusz wywiadu dla osoby bezdomnej

Szanowni Paostwo, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności na zlecenie Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Koszalinie przeprowadza badania dotyczące najważniejszych potrzeb osób nieposiadających własnego miejsca zamieszkania. Zależy nam na tym, by wyniki aktualnie prowadzonych badao wiernie oddawały obraz rzeczywistości, dlatego zwracamy się do Pana/i o rzetelne udzielanie odpowiedzi zgodnych z Pana/i przekonaniami. Proszę pamiętad, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych. Pragniemy zapewnid Pana/ią o całkowitej anonimowości i poufności zgromadzonych danych informując jednocześnie, że zostaną one przedstawione jedynie w zbiorczych zestawieniach statystycznych. Z góry dziękujemy za poświęcony czas i wzięcie udziału w badaniu.

CZĘŚD 1. PODSTAWOWE INFORMACJE O RESPONDENTACH ORAZ ICH BEZDOMNOŚCI

Na wstępie rozmowy należy upewnid się czy osoba nie uczestniczyła już w badaniu!!! Na początku prosimy Pana/ią o udzielenie kilku podstawowych informacji o sobie. Celem zadawanych pytao w tej części wywiadu będzie poznanie głównych uwarunkowao Pana/i obecnej sytuacji życiowej. 1. Płed respondenta: proszę nie czytad tego pytania, tylko zaznaczyd prawidłową odpowiedź 1. Kobieta 2. Mężczyzna 2. Ile ma Pan/i ukooczonych lat? Proszę wpisad podaną liczbę. W przypadku podania daty urodzenia proszę wpisad obliczoną liczbę lat

…............... lat 3. Jak długo jest Pan/i osobą bezdomną? Proszę podad liczbę lat …................ 4. Jaki jest Pana/i aktualny poziom wykształcenia? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez matury)

6. średnie zawodowe (z maturą) 7. średnie ogólnokształcące (z maturą) 8. pomaturalne 9. wyższe (w tym zawodowe) 10. Nie wiem, nie pamiętam – nie czytad tej odp.

5. Jakie wykształcenie posiada bądź posiadała Pana/i matka? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez matury)


6. Jakie wykształcenie posiada bądź posiadał Pana/i ojciec? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez


162

matury)

7. Proszę powiedzied jak Pan/i ocenia: Pokaż kartę nr 2

Bar

dzo

Źle

źle

Do

stat

eczn

ie

do

brz

e

Bar

dzo

do

brz

e

Tru

dn

o

Po

wie

dzi

ed

– n

ie

czyt

ad

tej o

dp

.

7.1. swoją obecną sytuację materialną? 1 2 3 4 5 6

7.2. swoją sytuację materialną tuż przed rozpoczęciem się Pan/i bezdomności?

1 2 3 4 5 6

7.3. sytuację materialną Pana/i rodziny, kiedy był/a Pan/i dzieckiem

1 2 3 4 5 6

8. Dziękuję za udzielone odpowiedzi. Kolejna częśd wywiadu dotyczyd będzie Pani/Pana zadowolenia z różnych dziedzin życia. Chcielibyśmy, aby teraz Pan/i ocenił(a) poszczególne dziedziny swego życia i powiedział(a), w jakim stopniu jest Pan/i z każdej z nich zadowolony(na). Do tego celu proszę użyd skali, którą ma Pan/i przed sobą. Pokaż kartę nr 3 1 – bardzo niezadowolony 2 – niezadowolony 3 – dosyd niezadowolony 4 – dosyd zadowolony 5 – zadowolony 6 – bardzo zadowolony

8.1. Z siebie samej/samego 1 2 3 4 5 6

8.2. Ze swoich stosunków z najbliższą rodziną 1 2 3 4 5 6

8.3. Z sytuacji finansowej 1 2 3 4 5 6

8.4. Ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 1 2 3 4 5 6

8.5. Ze swego stanu zdrowia 1 2 3 4 5 6

8.6. Z sytuacji w kraju 1 2 3 4 5 6

8.7. Z perspektywy na przyszłośd 1 2 3 4 5 6

8.8. Z osiągnięd życiowych 1 2 3 4 5 6

8.9. Ze sposobu spędzania wolnego czasu 1 2 3 4 5 6

9. Przeczytam teraz Panu/i kilka ogólnych stwierdzeo na które proszę udzielid odpowiedzi. Do tego celu proszę użyd kolejnej karty przygotowanej specjalnie do tego pytania. Pokaż kartę nr 4 1 – zdecydowanie nieprawdziwe 2 – w większości przypadków nieprawdziwe 3 – raczej nieprawdziwe 4 – trochę nieprawdziwe 5 – trochę prawdziwe 6 – raczej prawdziwe 7 – w większości przypadków prawdziwe 8 – zdecydowanie prawdziwe

9.1. Potrafię rozważad wiele sposobów wyjścia z kłopotu 1 2 3 4 5 6 7 8

9.2. Energicznie realizuję moje zamierzenia 1 2 3 4 5 6 7 8

9.3. Czuję się zazwyczaj zmęczony(na) 1 2 3 4 5 6 7 8

9.4. Jest wiele sposobów rozwiązania każdego problemu 1 2 3 4 5 6 7 8

9.5. W czasie dyskusji czy kłótni łatwo ustępuję 1 2 3 4 5 6 7 8

163

9.6. Potrafię rozważyd wiele możliwości dochodzenia do rzeczy, na których mi najbardziej zależy

1 2 3 4 5 6 7 8

9.7. Obawiam się o moje zdrowie 1 2 3 4 5 6 7 8

9.8. Nawet jeśli inni dają za wygraną, ja wiem, że jestem w stanie znaleźd sposób rozwiązania problemu

1 2 3 4 5 6 7 8

9. 9. Moje życiowe doświadczenie dobrze przygotowało mnie do wyzwao przyszłości 1 2 3 4 5 6 7 8

9.10. Odnoszę sukcesy w życiu 1 2 3 4 5 6 7 8

9.11. Zazwyczaj czuję się zatroskany(na) o coś 1 2 3 4 5 6 7 8

9.12. Osiągam cele, które sobie stawiam 1 2 3 4 5 6 7 8

10. Czy czuje się Pan/i w jakimś stopniu winny temu, że jest Pan/i osobą bezdomną czy też czuje się Pan/i niewinny? Pokaż kartę nr 5 1. zdecydowanie czuję się winny/a 2. raczej czuję się winny/a 3. raczej nie czuję się winny/a 4. zdecydowanie nie czuję się winny/a 5. nie wiem - nie czytad tej odp. 11. Kto według Pana/i ponosi największą odpowiedzialnośd za Pana/i bezdomnośd? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 6 1. paostwo / rząd 2. społeczeostwo 3. ja sam 4. moja rodzina 5. moi znajomi 6. pomoc społeczna 7. nie wiem - nie czytad tej odp. 8. ktoś inny, kto?....................................... 12. Jakie są przyczyny Pana/i bezdomności, które były niezależne od Pana/i? Proszę wskazad maksymalnie 3 najbardziej istotne według Pana/przyczyny własnej bezdomności - Pokaż kartę nr 7 1. wypędzenie z mieszkania przez rodzinę/współlokatorów z powodu konfliktów, 2. eksmisja , wymeldowanie – decyzja administracyjna, 3. utrata noclegów w miejscu byłej pracy, 4. uzależnienie Pana/i partnera (partnerki) męża (żony) – alkoholizm, narkomania, hazard , 5. koniecznośd opuszczenia przez Pana/i instytucji domu dziecka bądź zakładu karnego, 6. ucieczka przed przemocą w rodzinie, 7. zadłużenie, 8. choroba psychiczna (partnerki) męża (żony) bądź innego członka rodziny, 9. utrata pracy, bezrobocie , 10. rozpad związku partnerskiego z przyczyny partnera(partnerki) męża (żony) bądź innego członka rodziny, 11. niepełnosprawnośd partnera(partnerki) męża (żony) bądź innego członka rodziny, 12. inne, jakie?........................................................... 13. Porozmawiajmy teraz trochę o przyczynach Pana/i bezdomności. Jakie są zależne od Pana/i przyczyny bezdomności? Proszę wybrad maksymalnie 3 odpowiedzi - Pokaż kartę nr 8 1. alkoholizm własny, 2. narkomania własna, 3. choroba psychiczna własna,

4. rozpad związku partnerskiego z Pana/i przyczyny, 5. własny wybór, 6. zły stan zdrowia, niepełnosprawnośd własna, 7. hazard, 8. inne, jakie?...........................................................

164

14. A jaka według Pana/i jest główna przyczyna Pana/i bezdomności? Należy wpisad tylko jedną przyczynę wskazaną przez osobę bezdomną. Jeśli osoba bezdomna wskaże na przykład na problem alkoholowy jako główną przyczynę to jasno trzeba sprecyzowad czy chodzi o alkoholizm jej (własny) czy partnera/partnerki 1. ......................................................... 2. nie wiem - nie czytad tej odp. 3. nie było jednej głównej przyczyny bądź trudną ją wskazad - nie czytad tej odp.

CZĘŚD 2. OKRES POPRZEDZAJĄCY SYTUACJĘ BEZDOMNOŚCI – WYMIAR PREWENCJI Dziękuję za dotychczas udzielone odpowiedzi. Dziękuje przede wszystkim za szczerośd oraz zaangażowanie w badanie. Wródmy teraz na moment do okresu bezpośrednio poprzedzającego Pana/i bezdomnośd. W sposób szczególny interesuje mnie czas JEDNEGO ROKU, który bezpośrednio poprzedzał Pana/i bezdomnośd 15. Czy rok przed okresem bezdomności przeczuwał/a Pan/i, że może stad się Pan/i osobą bezdomną? Pokaż kartę nr 9 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 16. Czy coś, jakieś wydarzenia zapowiadały, że może stad się Pan/i osobą bezdomną? Pokaż kartę nr 9 1. Zdecydowanie nie – przejdź do pytania nr 18 2. Raczej nie – przejdź do pytania nr 18 3. Raczej tak – przejdź do pytania nr 17 4. Zdecydowanie tak – przejdź do pytania nr 17 5. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 18. Nie czytad tej odp. 17. Jeśli tak, to co to według Pana/i było? Proszę opisad w kilku słowach co zapowiadało, że może stad się Pan/i osobą bezdomną? ………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………………………………..

18. Czy w czasie bezpośrednio poprzedzającym Pana/i bezdomnośd wystąpił któryś z następujących problemów a jeśli tak to czy zwracał się Pan/i o pomoc i czy ją Pan/i uzyskał?

18A. Czy przed okresem bezdomności wystąpiło któreś z następujących

wydarzeo?

18B.Czy zwracał/a się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji? Nie do

konkretnych osób ale do instytucji

18C. Czy uzyskał/a Pan/i jakąkolwiek pomoc-

wsparcie?

Tak Nie Tak Nie Tak Nie

18.1. Zadłużenie 1 2 1 2 1 2

18.2.Eksmisja 1 2 1 2 1 2

18.3. Przemoc w rodzinie 1 2 1 2 1 2

18.4. Utrata pracy 1 2 1 2 1 2

18.5. Bieda, ubóstwo 1 2 1 2 1 2

18.6. Uzależnienie (alkohol, narkotyki, hazard)

1 2 1 2 1 2

18.7. Choroba psychiczna 1 2 1 2 1 2

18.8. Rozpad związku małżeoskiego/partnerskiego

1 2 1 2 1 2

18.9. Śmierd kogoś bliskiego 1 2 1 2 1 2

18.10. Opuszczenie zakładu karnego aresztu śledczego lub domu dziecka

1 2 1 2 1 2

165

19. Czy korzystał/a Pan/i z jakiejkolwiek pomocy przed okresem Pana/i bezdomności? Nie chodzi jedynie o pomoc jakichś instytucji, ale również o pomoc innych osób 1. Tak, często – przejdź do pytania nr 20 i następne 2. Tak, ale sporadycznie – przejdź do pytania nr 20 i następne 3. Nie, w ogóle nie korzystałem z niczyjej pomocy – przejdź do pytania nr 24 i następne 4. Nie wiem, nie pamiętam– przejdź do pytania nr 24 i następne. 20. Kto, jakie instytucje / jacy ludzie udzielał y/udzielali Panu/i wsparcia przed okresem Pana/i bezdomności? Proszę wskazad wszystkie instytucje, z których Pan/i korzystała bez względu na ich ilośd. Pokaż kartę nr 10 1. członkowie mojej rodziny, 2. znajomi, koledzy koleżanki 3. dobrzy ludzie 4. kościół 5. Urząd Miasta 6. Powiatowy Urząd Pracy 7. Spółdzielnia mieszkaniowa 8. MOPS Koszalin (pracownik socjalny MOPS-u)

9. Służby mundurowe (Policja, Straż Miejska, Straż Ochrony Kolei) 10. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia 11. Kurator 12. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 13. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 14. Centrum Interwencji Kryzysowej 15. Kościół 16. Pracodawca 17. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne 18. Trudno powiedzied, nie mam zdania - nie czytad tej odp.

21. Z jakich form pomocy korzystał/a Pan/i przed okresem, kiedy stał/a się Pan/i osobą bezdomną? Proszę wskazad na wszystkie te, które dotyczą Pana/i osobiście. Pokaż kartę nr 11 1. nocleg 2. wyżywienie 3. odzież 4. wsparcie finansowe 5. pomoc rzeczowa 6. pomoc psychologiczna 7. pomoc lekarska, szpitalna 8. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 9. poradnia uzależnieo 10. poradnictwo socjalne 11. pomoc w znalezieniu pracy 12. pomoc w znalezieniu mieszkania 13. pomoc w uregulowaniu kwestii dokumentów 14. uczestnictwo w kursach szkoleniach zawodowych 15. uczestnictwo w stażach zawodowych 16. podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 17. pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 18. pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) 19. nie korzystałem w ogóle z poniższych form wsparcia – przejdź do pytania nr 22. Czy ktoś z Panem/Panią ustalał zakres oraz rodzaj świadczonej pomocy? To znaczy czy miał/a Pan/i jakąkolwiek możliwośd wpływu na rodzaj pomocy oraz jej przebieg w okresie poprzedzającym Pana/i bezdomnośd? Pokaż kartę nr 12 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp.

166

23. Czy ogólnie rzecz biorąc, pomoc, z której Pan/i korzystał/a przed okresem własnej bezdomności była pomocą: Pokaż kartę nr 12

Zdec

ydo

wan

ie n

ie

Rac

zej n

ie

Rac

zej t

ak

Zdec

ydo

wan

ie t

ak

Tru

dn

o p

ow

ied

zied

–

nie

czy

tad

tej o

dp

.

23.1. udzieloną w odpowiednim dla Pana/i czasie 1 2 3 4 5

23.2. odpowiednią do Pana/i ówczesnych potrzeb w swojej formie 1 2 3 4 5

23.3. odpowiednią do Pana/i ówczesnych potrzeb jeśli chodzi o wysokośd udzielonego wsparcia plus ilośd wsparcia

1 2 3 4 5

23.4. udzieloną w sposób profesjonalny 1 2 3 4 5

23.5. udzieloną przez osobę kompetentną 1 2 3 4 5

23.6. udzieloną w sposób dla Pana/i życzliwy i uprzejmy 1 2 3 4 5

24. Proszę powiedzied, z perspektywy czasu, jakiej pomocy przede wszystkim zabrakło Panu/i przed okresem Pana/i bezdomności, której udzielnie zapobiegłoby wejściu Pana/i w bezdomnośd? ………………………………………………………….…………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………………………………..

CZĘŚD 3. OKRES BEZDOMNOŚCI FAKTYCZNEJ– WYMIAR INTERWENCJI

KWESTIE MIESZKANIOWE

Przejdźmy do kolejnej części wywiadu, w której poruszad będziemy bieżące Pana/i problemy dnia codziennego. Prosimy pamiętad, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych, są jedynie odpowiedzi szczere. W tej części badania będziemy pytad o Pana/i aktualną sytuację życiową. Zacznijmy może od Pana/i formalnej sytuacji mieszkaniowej 25. Jakie jest aktualne miejsce Pana/i przebywania? Pokaż kartę nr 13 1. schronisko, 2. noclegownia, 3. ogrzewalnia, 4. stancje, pokoje wynajmowane 5. altanki, baraki na działkach 6. pustostany, domy do rozbiórki

7. dworzec, wagony, bocznice kolejowe 8. klatki schodowe, strychy, piwnice 9. rury i węzły ciepłownicze, bunkry 10. kątem u rodziny lub znajomych 11. mieszkania wspierane 12. inne, jakie?.......................................................

26. W jakich innych miejscach przebywał/a Pan/i w ciągu ostatnich 12 miesięcy? Proszę podad wszystkie odpowiedzi, które Pana/ią dotyczą. Pokaż kartę nr 14 1. schronisko, 2. noclegownia, 3. ogrzewalnia, 4. stancje, pokoje wynajmowane 5. altanki, baraki na działkach 6. pustostany, domy do rozbiórki 7. dworzec, wagony, bocznice kolejowe

W tym pytaniu proszę uwzględnid jedynie czas bezdomności respondenta (w przypadku, jeśli osoba jest osobą bezdomną krócej niż 12 miesięcy) 8. klatki schodowe, strychy, piwnice 9. rury i węzły ciepłownicze, bunkry 10. kątem u rodziny lub znajomych 11. mieszkania wspierane 12. zakład karny, areszt 13. szpital, zakład leczniczy 14. inne, jakie? ……………………………

27. Proszę podad nazwę miejscowości Pana/i ostatniego miejsce zameldowania na stałe. Miejscowośd: ....................... Województwo: ............................................

167

28. Gdzie Pan/i mieszkał/a w okresie dzieciostwa do 15 roku życia? 1. duże miasto (powyżej 100 tys. mieszkaoców) 2. małe miasto 3. wieś 29. Czy ma Pan/i złożony wniosek o przydział mieszkania komunalnego lub socjalnego? 1. Tak 2. nie 30. Czy jest Pan/i na liście oczekujących na mieszkanie? 1. tak 2. nie 3. nie wiem – nie czytad tej odp. 31. Czy stara się Pan(i) o samodzielne mieszkanie? 1. Tak – przejdź do pytania nr 32a 2. Nie – przejdź do pytania nr 32 32. Jeśli nie to dlaczego nie stara się Pan(i) o samodzielne mieszkanie? Pokaż kartę nr 15 1. nie wiem gdzie i jak 2. nie mam takiej potrzeby 3. wiem gdzie, ale nie umiem załatwid formalności 4. starałam/starałem się, ale za długo to trwało i przestałem/ straciłem nadzieję 5. i tak nie mam szans na jego uzyskanie 6. nie przysługuje mi prawo do starania się o takie mieszkanie / nie spełniam wymaganych kryteriów 7. inne ……………………………………… 32a. A co Pan/i dokładnie ma na myśli mówiąc, ze stara się Pan/i o mieszkanie?

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

33. Czy przebywając w tym miejscu, w którym się Pan/i aktualnie znajduje czuje się Pan/i osobą bezdomną? 1. Tak 2. Nie 3. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

ZDROWIE Chcielibyśmy teraz trochę uwagi poświęcid Pana/i zdrowiu. Chodzi o aktualną Pana/i kondycję fizyczną czyli o to, jak się Pan/i czyje, jakie ma Pan/i zdrowotne dolegliwości, jak generalnie ocenia Pan/i swoje własne zdrowie. Chcielibyśmy zapewnid Pana/ią w tym miejscu o anonimowości Pana/i odpowiedzi i o poufności zebranych wyników. Zacznijmy może od bardzo ogólnych kwestii dotyczących Pana/i zdrowia. 34. Czy posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne? 1. Tak 2. Nie 3. nie wiem – nie czytad tej odp. 35. Czy ma Pan/i orzeczoną grupę inwalidzką lub stopieo niepełnosprawności? 1. tak - przejdź do pytania nr 36, omio pytanie 37 2. nie - przejdź do pytania nr 37 3. nie wiem - przejdź do pytania nr 37. Nie czytad tej odp.

168

36. Jaki stopieo niepełnosprawności Pan/i posiada? 1. znaczny/ pierwsza grupa 2. umiarkowany/ druga grupa 3. lekki/ trzecia grupa 4. nie wiem – nie czytad tej odp. 37. Czy stara się Pan/i o przyznanie grupy inwalidzkiej/stopnia niepełnosprawności? 1. Tak 2. Nie 38. Jak Pan/i ocenia swój aktualny stan zdrowia? Pokaż kartę nr 16 1. niedostatecznie 2. miernie 3. dostatecznie

4. dobrze 5. bardzo dobrze 6. celująco 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

39. Czy w ciągu ostatniego roku chorował/a Pan/i? 1. tak - przejdź do pytania nr 40 2. nie - przejdź do pytania nr 42 3. nie pamiętam - przejdź do pytania nr 42. Nie czytad tej odp. 40. Jak często w ciągu ostatniego roku był Pan/i chory/a? Pokaż kartę nr 17 1. bardzo rzadko 2. rzadko 3. często 4. bardzo często 5. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 41. Czy jest Pan/i w stanie powiedzied ile dokładnie razy był(a) Pan/i chory(a) w ciągu ostatniego roku? Proszę wpisad konkretną liczbę zachorowao

…………………………………………. 0. Nie jestem w stanie podad konkretnej liczby 42. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z usług medycznych? 1. tak - przejdź do pytania nr 43 2. nie - przejdź do pytania nr 44 3. nie wiem, nie pamiętam - przejdź do pytania nr 44. Nie czytad tej odp. 43. Jaki to był typ pomocy? 1. lekarska (wymagająca kontaktu z lekarzem ale niezwiązana z pobytem w szpitalu 2. związana z hospitalizacją (pobytem w szpitalu) 3. pielęgniarska (niezwiązana z pobytem w szpitalu) 44. Jak Pan/i myśli czy w ciągu ostatnich pięciu lat Pana/i stan zdrowia uległ poprawie czy też pogorszeniu? Pokaż kartę nr 18 1. mój stan zdrowia uległ zasadniczej poprawie 2. mój stan zdrowia uległ poprawie, ale w nieznacznym stopniu 3. mój stan zdrowia zasadniczo się nie zmienił 4. mój stan zdrowia uległ nieznacznemu pogorszeniu 5. mój stan zdrowia uległ zasadniczemu pogorszeniu 6. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

169

45. Czy według Pana/i aktualny stan zdrowia pozwala na podjęcie jakiejkolwiek pracy? Pokaż kartę nr 19 1. zdecydowanie nie - przejdź do pytania nr 47 2. raczej nie- przejdź do pytania nr 47 3. raczej tak - przejdź do pytania nr 46 4. zdecydowanie tak- przejdź do pytania nr 46 5. trudno powiedzied - przejdź do pytania nr 47. Nie czytad tej odp. 46. Czy praca, którą jest Pan/i w stanie podjąd może byd 1. Lekka 2. Obojętnie 3. Ciężka 4. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 47. Czy obecnie choruje Pan/i na przewlekłe choroby? 1. Tak - przejdź do pytania nr 48 2. Nie - przejdź do pytania nr 49 3. nie wiem – przejdź do pytania nr 49. Nie czytad tej odp. 48. Jakiego rodzaju są to choroby? ………………………………………………………….………………………………………………………….………………………………………………………….………………………………………………………….………………………………………………………….………………………………………………………….

49. Czy w ciągu ostatniego roku, tzn. począwszy od kwietnia ubiegłego roku do dziś, był(a) Pan/i zmuszony(a) z powodu braku pieniędzy zrezygnowad z: Pokaż kartę nr 20

Nie Tak, raz Dwa razu lub

więcej

Nie pamiętam – nie czytad tej

odp.

49.1 wizyty u lekarza specjalisty 1 2 3 4

49.2 wizyty u dentysty/leczenia zębów 1 2 3 4

49.3 wykupienia recept/kupna leków lub innych środków medycznych zalecanych przez lekarza

1 2 3 4

49.4 wizyty u lekarza ogólnego 1 2 3 4

49.5 usług protetycznych 1 2 3 4

49.6 zrobienia analiz i badao diagnostycznych 1 2 3 4

49.7 zakupu okularów zalecanych przez lekarza 1 2 3 4

49.9 zabiegów rehabilitacyjnych 1 2 3 4

49.9 leczenia szpitalnego 1 2 3 4

49.10 innych usług medycznych/zdrowotnych 1 2 3 4

AKTYWNOŚD ZAWODOWA, DOCHODY

50. Porozmawiajmy przez moment o Pana/i aktualnej sytuacji zawodowej . Czy posiada Pan/i kwalifikacje zawodowe? 1. Tak 2. nie 51. Czy jest Pan/i zarejestrowany/a jako osoba bezrobotna lub poszukująca pracy w Urzędzie Pracy? 1. Tak 2. nie 52. Czy w ciągu ostatniego miesiąca wykonywał/a Pan/i jakąś pracę lub też miał jakiekolwiek zajęcie przynoszące zarobek? Uwzględniając również pracę na czarno 1. tak - przejdź do pytania nr 53 2. nie - przejdź do pytania nr 54

170

53. Czy ma Pan/i stałą umowę o pracę, zlecenie bądź o dzieło? 1. Tak - przejdź do pytania nr 61 2. Nie - przejdź do pytania nr 61 54. Dlaczego Pan/i nie pracuje? Można zaznaczyd dowolną liczbę odpowiedzi. Pokaż kartę nr 21 1. nie opłaca mi się pracowad 2. ze względu na zły stan zdrowia 3. ze względu na brak ofert pracy 4. ze względu na nieodpowiedni wiek 5. nie chce pracowad 6. nie może pracowad/dlaczego nie może pracowad............................................................... 7. inne/jakie ............................................................ 55. Czy był/aby Pan/i gotowy/a do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach? 1. tak – przejdź do pytania nr 56 2. nie – przejdź do pytania nr 57 3. nie wiem –przejdź do pytania nr 57. Nie czytad tej odp. 56. Jaka mogłaby byd praca, którą jest Pan/i w stanie podjąd od jutra bądź w ciągu najbliższych dni? 1. tylko legalna 2. jakiejkolwiek pracy, legalna bądź nie 3. tylko praca na czarno 4. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 57. Czy w ciągu ostatniego miesiąca (4 tygodni) poszukiwał/a Pani/ pracy? 1. tak - przejdź do pytania nr 58 i 59, omio pytanie nr 60 2. nie - przejdź do pytania nr 60 58. W jaki sposób poszukiwał/a Pan/i pracy? Można wskazad więcej niż 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 22 1. poprzez Urząd Pracy 2. szukałem(łam) ogłoszeo w prasie i odpowiadałem(łam) na nie 3. odwiedzałem(łam) różne firmy i kontaktowałem(łam) się z bezpośrednio pracodawcami 4. poprzez znajomych 5. poprzez Internet 6. innymi sposobami, jakimi?............... ………… 59. Ile razy w ciągu tego czasu (ostatniego miesiąca) kontaktował/a się Pan/i z powyższymi osobami/instytucjami/firmami w celu znalezienia pracy? Pokaż kartę nr 23 1. 1 raz w ciągu tego miesiąca 2. 2 razy w ciągu tego miesiąca 3. 3 razy w ciągu tego miesiąca 4. 4 razy w ciągu tego miesiąca, czyli średnio 1 raz w tygodniu 5. od 2- 3 razy w tygodniu 6. średnio 4-5 razy w tygodniu czyli niemal codziennie 7. inne …………

171

60. Dlaczego nie poszukiwał/a Pan/i pracy? Pytanie prekateryzowane. Proszę dad możliwośd swobodnej wypowiedzi respondentowi, zaś odpowiedź zaznaczyd na liście znajdującej się obok. Istnieje możliwośd wskazania więcej niż 1 odpowiedzi 1. już pracuję więc nie muszę szukad pracy 2. mam inne zajęcie (praca własna) i dlatego nie szukam pracy 3. jestem osobą niepełnosprawną i nie mam szans na zatrudnienie 4. jestem osobą niepełnosprawną i nie mogę pracowad 5. nie szukałem(łam) pracy ze względu na zły stan zdrowia 6. byłem(łam) chory(a)/ w szpitalu i dlatego nie mogłem(łam) tego robid 7. dopiero wyszedłem(łam) z więzienia i dlatego nie mogłem(łam) tego robid 8. opiekuję się (wychowuję) dziedmi i dlatego nie mam takiej możliwości, by pracowad 9. nie mam pomysłu, jakiej pracy mogłabym/mógłbym szukad, co mogłabym/mógłbym robid 10. nie wiem, w jaki sposób (gdzie) można szukad i znaleźd pracę 11. jestem już zniechęcony(na), bo niczego nie mogę znaleźd od dłuższego czasu 12. mam nieodpowiedni wiek (emerytalny) 13. nie szukam pracy, bo nie chcę pracowad 14. nie szukam pracy, bo nie opłaca mi się pracowad 15. inne ……………… 61. Czy osiąga Pan/i jakiekolwiek dochody? Proszę wysondowad pod tym kątem respondenta, gdyż może on nie rozpoznawad pewnych źródeł dochodu, np. dochodów z pracy własnej lub zbierania datków, szczególnie, gdy osoba w poprzednich pytaniach zadeklarowała, że wykonuje takie zajęcia 1. tak – przejdź do pytania nr 62 2. nie – przejdź do pytania nr 64 3. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 64 62. Jaki Pani/Pana całkowity dochód miesięczny (na rękę)? Pokaż kartę nr 24 1. do 200 zł 2. 201-400 zł 3. 401-600 zł 4. 601-800 zł

5. 801-1000 zł 6. 1001-1200 zł 7. powyżej 1200 zł 8. nie wiem, nie liczyłem – nie czytad tej odp. 9. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. 10. inne ………………

Nawet jeśli osoba bezdomna nie będzie chciała podad kwoty swojego dochodu bądź odmawia udzielenia odpowiedzi prosimy o zadanie kolejnego pytania i przekonanie respondenta do wskazania źródła dochodu 63. Jakie są źródła tych dochodów? Można zaznaczyd więcej niż jedną odpowiedź. Pokaż kartę nr 25 1. dochód z pracy najemnej 2. dochody z pracy najemnej dorywczej 3. dochody z pracy własnej (żebractwo, zbieranie złomu, butelek, …) 4. emerytura 5. renta inwalidzka (z tyt. niezdolności do pracy) 6. renta Socjalna 7. renta rodzinna 8. zasiłek chorobowy 9. zasiłek dla bezrobotnych 10. zasiłek macierzyoski

11. zasiłek rodzinny 12. dodatek wychowawczy 13. alimenty na dzieci od ojca/matki dzieci (regularne) 14. dodatek alimentacyjny (dodatek do zasiłku rodzinnego 15. inne zasiłki, dotacje pobierane z pomocy społecznej 16. inne dotacje, świadczenia pobierane z ZUS-u 17. proszę ludzi o datki 18. rodzina/znajomi mi pomagają – dostaję od nich pieniądze, w tym nieregularnie wypłacane alimenty lub ich części 19. inne ………………

172

64. Czy posiada Pan/i jakieś niespłacone długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty? 1. Tak – przejdź do pytania nr 65 2. Nie – przejdź do pytania nr 67 3. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 67. Nie czytad tej odp. 65. Proszę powiedzied jakiego rodzaju są to zobowiązania ? Proszę wskazad wszystkie odpowiedzi, które Pana/i dotyczą. Pokaż kartę nr 26 1. niespłacony kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 2. kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 3. niezapłacone podatki

4. niezapłacone składki ZUS 5. zobowiązania/długi wobec firm 6. zasądzone przez sąd kary/ grzywny/ … 7. alimenty bieżące (miesięczne) 8. dług wobec rodziny 9. dług wobec znajomych 10. inne, jakie?....................................

66. Czy stara się Pan/i regulowad te zobowiązania? 1. Tak, regularnie 2. Tak, ale nieregularnie 3. Nie, nie spłacam ich w ogóle– nie czytad tej odp.

SYTUACJA RODZINNA Przejdźmy teraz może na moment do Pana/i rodziny. Zadam teraz Panu/i kilka prostych pytao o Pana/i ojca, matkę i ewentualne rodzeostwo. Prosimy odpowiadad na zadawane pytania odnosząc je do czasu obecnego 67. Czy żyje Pana/i matka? 1. tak – przejdź do pytania nr 68 2. nie – przejdź do pytania nr 71 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 71 4. nigdy nie znałem/am swojej matki– nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 71 68. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z matką? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 70 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. przejdź do pytania nr 70 69. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z matką? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

173

70. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc Pana/i matki? Pokaż kartę nr 29 1. W ogóle 2. Bardzo rzadko 3. Rzadko 4. Często 5. Bardzo często 6. Zawsze 7. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 71. Czy żyje Pana/i ojciec? 1. tak – przejdź do pytania nr 72 2. nie – przejdź do pytania nr 75 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 75 4. nigdy nie znałem/am swojego ojca – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 75 72. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z ojcem? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 74 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 74 73. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z ojcem? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 74. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc Pana/i ojca? Pokaż kartę nr 29 1. W ogóle 2. Bardzo rzadko 3. Rzadko 4. Często 5. Bardzo często 6. Zawsze 7. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 75. Czy Pana/i rodzice kiedykolwiek się rozwiedli? 1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem – nie czytad tej odp. 76. Czy ma Pan/i rodzeostwo? 1. Tak, ile?.................... – przejdź do pytania nr 77 2. nie – przejdź do pytania nr 80 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 80

174

77. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z Pana/i rodzeostwem? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 79 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 79 78. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z rodzeostwem? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. To zależy – nie czytad tej odp. 9. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 79. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc ze strony Pana/i rodzeostwa? Pokaż kartę nr 29 1. W ogóle 2. Bardzo rzadko 3. Rzadko 4. Często 5. Bardzo często 6. Zawsze 7. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 80. Kto według Pana/i był głównym żywicielem rodziny (dotyczy rodziny pochodzenia)? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 30 1. ojciec 2. matka 3. zarówno matka jak i ojciec 4. ktoś z rodzeostwa 5. ja 6. inny członek rodziny 7. nie wiem – nie czytad tej odp. 81. Kto według Pana/i był głową rodziny? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 30 1. ojciec 2. matka 3. zarówno matka jak i ojciec 4. ktoś z rodzeostwa 5. ja 6. inny członek rodziny 7. nie wiem – nie czytad tej odp. 82. Czy którekolwiek z rodziców było w jakimkolwiek momencie swego życia osobą bezdomną? 1. tak (kto?..............................................) 2. nie 3. nie wiem – nie czytad tej odp.

175

83. Czy ktokolwiek z Pana/i dalszej rodziny w jakimkolwiek momencie życia był osobą bezdomną? 1. tak (kto?.............................................) 2. nie 3. nie wiem – nie czytad tej odp. 84. Jaka była sytuacja materialna Pana/i rodziny kiedy był/a Pan/i dzieckiem? Dotyczy rodziny pochodzenia. Pokaż kartę nr 31 1. Bardzo dobra 2. Dobra 3. Raczej dobra 4. Przeciętna 5. Raczej zła 6. Zła 7. Bardzo zła 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

85. Czy kiedykolwiek w Pana/i najbliższej rodzinie/ Domu Dziecka zdarzały się następujące sytuacje: Uwaga do ankietera: proszę zakreślid, czy odpowiedzi dotyczą rodziny czy Domu Dziecka

Tak Nie

85.1. nadużywanie alkoholu 1 2

85.2. stosowanie narkotyków lub innych środków odurzających 1 2

85.3. stosowanie przemocy fizycznej 1 2

85.4. stosowanie przemocy psychicznej 1 2

85.5. molestowanie seksualne 1 2

85.6. zaburzenia psychiczne 1 2

85.7. próby samobójcze, samobójstwa, próby samookaleczenia 1 2

85.8. uprawianie nierządu (prostytucji) 1 2

85.9. przebywanie w zamkniętym zakładzie karnym / areszcie śledczym / domu poprawczym 1 2

86. Jaki jest Pana/i aktualny stan cywilny? Pokaż kartę nr 32 1. wolny – przejdź do pytania nr 89 2. zamężna/żonaty – przejdź do pytania nr 89 3. wdowa/wdowiec – przejdź do pytania nr 89 4. rozwiedziony/a – przejdź do pytania nr 87, 88 5. w separacji – przejdź do pytania nr 89 6. w nieformalnym związku (typu konkubinat) – przejdź do pytania nr 89 7. trudno powiedzied– przejdź do pytania nr 89. Nie czytad tej odp. 87. Jak często utrzymuje Pan/a kontakty ze swoją/ ze swoim byłą żoną/ byłym mężem? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 89 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 89. Nie czytad tej odp. 88. Jakie są Pana/a relacje z żoną/ mężem; byłą żona/byłym mężem? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe

176

7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 89. Niezależnie od tego, jaki jest obecnie Pana/i stan cywilny, czy żyje Pan/i aktualnie w stałym związku? 1. tak, w związku formalnym – przejdź do pytania nr 90 2. tak, w związku nieformalnym (na kocią łapę/konkubinat) – przejdź do pytania nr 90 3. nie, aktualnie nie jestem w związku – przejdź do pytania nr 94 4. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 94. Nie czytad tej odp. 90. Jakie są Pana/i stosunki z obecnym partnerem? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 91. Czy Pana/i obecny/a mąż/żona; partner/partnerka w jakimkolwiek momencie swego życia była osobą bezdomną? 1. Tak 2. Nie 3. Nie dotyczy – nie czytad tej odp. 4. Nie wiem – nie czytad tej odp. 92. Czy w chwili obecnej Pana/i żona/mąż partnerka/partner jest osobą bezdomną? 1. tak 2. nie 3. nie dotyczy – nie czytad tej odp. 4. nie wiem – nie czytad tej odp. 93. Czy mieszka Pan/i razem ze swoją żona/mężem, partnerką/partnerem w chwili obecnej? 1. tak (gdzie?....................................) 2. nie (dlaczego?................................) 3. nie dotyczy 94. Czy posiada Pan/i żyjące dzieci? 1. tak, ile? Proszę podad liczbę .............. – przejdź do pytania nr 95 2. nie – przejdź do pytania nr 102 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 102. Nie czytad tej odp.

95. Czy do któregokolwiek z dzieci jest Pan/i pozbawiony(a) częściowo lub całkowicie praw rodzicielskich? 1. Tak, częściowo 2. Tak, całkowicie 3. Nie 4. nie wiem – nie czyta d tej odp. 5. odmowa odpowiedzi– nie czytad tej odp.

96. Czy posiada Pan/i dzieci NIEPEŁNOLETNIE? 1. Tak – przejdź do pytania nr 97 2. Nie – przejdź do pytania nr 99 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 99. Nie czytad tej odp.

177

97. Jak często spotyka się Pan/i ze swoimi NIEPEŁNOLETNIMI dziedmi? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 98. Jakie są Pana/i stosunki z Pana/i NIEPEŁNOLETNIM dzieckiem/ niepełnoletnimi dziedmi? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 99. Czy posiada Pan/i dzieci PEŁNOLETNIE? 1. Tak – przejdź do pytania nr 100 2. Nie – przejdź do pytania nr 102 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 102. Nie czytad tej odp. 100. Jak często spotyka się Pan/i ze swoimi PEŁNOLETNIMI dziedmi? Pokaż kartę nr 27 1. w ogóle lub prawie w ogóle 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 101. Jakie są Pana/i stosunki z Pana/i PEŁNOLETNIM DZIECKIEM/ NIEPEŁNOLETNIMI DZIEDMI? Pokaż kartę nr 28 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

178

102. Proszę teraz pomyśled o przyczynach swojej bezdomności , a następnie posłuchad poniższych twierdzeo i określid najwłaściwszą według siebie odpowiedź. – Pokaż Kartę nr 33 1 – nieprawda 2 – raczej nieprawda 3 – trudno powiedzied 4 – raczej prawda 5 – prawda. Jestem osobą bezdomną ponieważ:

102.1.Popełniłem/am w przeszłości życiowe błędy 1 2 3 4 5

102.2. Nie miałem/am szans zachowad swojego mieszkania 1 2 3 4 5

102.3. Nie chciało mi się zawalczyd o możliwośd stałego zamieszkania 1 2 3 4 5

102.4. Miałem/am życiowego pecha 1 2 3 4 5

102.5. Zmarł bliski mi członek rodziny/partner 1 2 3 4 5

102.6. Polityka władz do tego doprowadziła 1 2 3 4 5

102.7. Wykazałem/am zbyt mało własnej inicjatywy, aby utrzymad pracę 1 2 3 4 5

102.8. Rodzina pozbawiła mnie mieszkania 1 2 3 4 5

102.9. Zostałem/am ukarany/a za swoje błędy 1 2 3 4 5

102.10. Nie dbałem/am wystarczająco mocno o to, aby prowadzid normalne życie 1 2 3 4 5

102.11. Nikt mi nie pomógł w krytycznej sytuacji 1 2 3 4 5

102.12. Nie poradziłem/am sobie z nałogiem 1 2 3 4 5

102.13. Pozbawiono mnie możliwości pracy 1 2 3 4 5

102.14. Uciekłem/am w ten sposób od problemów rodzinnych 1 2 3 4 5

102.15. Doprowadziłem/am do rozbicia rodziny 1 2 3 4 5

102.16. Wpadłem/am w konflikty z prawem 1 2 3 4 5

102.17. Poważnie zachorowałem/am 1 2 3 4 5

102.18. Chciałem/am byd wolny/ą i nie mied żadnych zobowiązao 1 2 3 4 5

102.19. Uciekłem/am przed przemocą domową/ alkoholizmem w rodzinie 1 2 3 4 5

102.20. Moja rodzina/partner pozostawił/a mnie samą/samego 1 2 3 4 5

AKTYWNOŚD SPOŁECZNA, WARTOŚCI

103. Chcielibyśmy zapytad również Pana/Panią o tak zwane aktywności społeczne, jakie podejmował/a Pan/i bądź jakich nie podejmował/a Pan/i w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Proszę się dobrze zastanowid i sięgnąd pamięcią rok wstecz. Czy w ciągu ostatniego roku:

Tak Nie

103.1. brał/a Pan/i udział w wyborach prezydenckich 1 2

103.2. brał/a Pan/i udział w wyborach do samorządu lokalnego 1 2

103.3. brał/a Pan/i udział w wyborach parlamentarnych 1 2

103.4. uczestniczył/a Pan/i w jakimś wydarzeniu kulturalnym jako uczestnik 1 2

103.5. uczestniczył/a Pan/i w jakimś wydarzeniu sportowym jako uczestnik 1 2

103.6. szkolił/a się Pan/i dodatkowo 1 2

103.7. angażował się Pan/i w prace jako wolontariusz/wolontariuszka 1 2

103.8. wykonywał/a Pan/i bezpłatna pracę dla dobra innych 1 2

103.9. realizował/a Pan/i swoje hobby 1 2

103.10. brał/a Pan/i udział w spotkaniach jakichś organizacji, stowarzyszeo, grup samopomocowych, partii, komitetów, rad, grup religijnych, związków lub kół i tym podobnych

1 2

103.11. był/a na jakimś zebraniu publicznym, przy czym obecnośd na tym zebraniu była zupełnie dobrowolna

1 2

103.12. angażował/a się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób?

1 2

179

104. Które z podanych wartości są dla Pana/i ważne w Pana/i życiu? Proszę wskazad maksymalnie 5 odpowiedzi. Pokaż kartę nr 34 1. Szczęście rodzinne 2. Zachowanie dobrego zdrowia 3. Wykształcenie 4. Pomyślnośd ojczyzny 5. Grono przyjaciół 6. Życie pełne przygód i wrażeo 7. Dobrobyt, bogactwo 8. Wiara religijna 9. Sukces, sława

10. Spokój 11. Kontakt z kulturą (sztuka, muzyka, literatura, film) 12. Praca zawodowa 13. Wolnośd głoszenia własnych poglądów 14. Możliwośd udziału w demokratycznym życiu społeczno politycznym 15. Uczciwe życie 16. Szacunek innych ludzi 17. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

105. Która z wymienionych wartości jest dla Pana/i NAJWAŻNIEJSZA? Proszę wskazad tylko 1 wartośd z tych, które wcześniej już Pan/i wybrał/a. W tym pytaniu należy przypomnied (powtórzyd) osobie bezdomnej te wartości, które wcześniej sama wybrała. Pokaż kartę nr 34 1. Szczęście rodzinne 2. Zachowanie dobrego zdrowia 3. Wykształcenie 4. Pomyślnośd ojczyzny 5. Grono przyjaciół 6. Życie pełne przygód i wrażeo 7. Dobrobyt, bogactwo 8. Wiara religijna 9. Sukces, sława


106. Które z poniższych cech są dla Pana/i ważne w codziennym życiu? Proszę wskazad maksymalnie 5 odpowiedzi. Pokaż kartę nr 35 1. Pracowitośd 2. Korzystanie z życia (rozrywkowośd) 3. Tolerancja 4. Uczciwośd 5. Przebojowośd 6. Przestrzeganie prawa 7. Religijnośd

8. Patriotyzm 9. Miłośd rodzinna 10. Prawdomównośd 11. Wiernośd partnerowi 12. Szacunek dla drugiego człowieka 13. Spryt 14. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

107. Która z wymienionych przez Pana/ią wcześniej cech jest dla Pana/i NAJWAŻNIEJSZA w codziennym życiu? Proszę wskazad tylko 1 cechę z tych, które wcześniej już Pan/i wybrał/a. 1. Pracowitośd 2. Korzystanie z życia (rozrywkowośd) 3. Tolerancja 4. Uczciwośd 5. Przebojowośd 6. Przestrzeganie prawa 7. Religijnośd

W tym pytaniu należy przypomnied (powtórzyd) osobie bezdomnej te cechy, które wcześniej sama wybrała Pokaż kartę nr 35 8. Patriotyzm 9. Miłośd rodzinna 10. Prawdomównośd 11. Wiernośd partnerowi 12. Szacunek dla drugiego człowieka 13. Spryt 14. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

180

UZALEŻNIENIE

108. Jak często spożywał/a Pan/i dany rodzaj napoju alkoholowego w ciągu ostatniego miesiąca? Pokaż kartę nr 36 C

od

zien

nie

,

pra

wie

co

dzi

enn

ie

Kilk

a ra

zy w

tygo

dn

iu

Raz

na

tyd

zieo

Kilk

a ra

zy w

mie

siąc

u

Raz

na

mie

siąc

W o

góle

Tru

dn

o

po

wie

dzi

ed -

nie

czyt

ad

tej o

dp

.

108.1 Piwo 1 2 3 4 5 6 7

108.2 Wódka 1 2 3 4 5 6 7

108.3 Tanie wina 1 2 3 4 5 6 7

108.4 Wina droższe 1 2 3 4 5 6 7

108.5 Denaturat 1 2 3 4 5 6 7

108.6 Spirytus 1 2 3 4 5 6 7

108.7 Woda kolooska 1 2 3 4 5 6 7

108.8 Własne wyroby alkoholowe (bimber)

1 2 3 4 5 6 7

109. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Panu(i) okresy ciągłego spożywania alkoholu? Pokaż kartę nr 37 1. tak zdarzało mi się to wielokrotnie 2. tak, zdarzyło mi się to kilka razy 3. tak, zdarzyło mi się to raz, dwa razy w życiu 4. nie nigdy mi się to nie zdarzyło 5. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 6. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. 110. Czy w ogóle w życiu zdarzały się Panu/i okresy nadmiernego spożywania alkoholu? 1. Nie, nigdy – przejdź do pytania nr 112 2. tak, ale sporadycznie – przejdź do pytania nr 111 3. tak, często – przejdź do pytania nr 111 4. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 112 5. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 112

111. Czy z powodu nadmiernego spożywania przez Pana/Panią alkoholu:

tak Nie

Nie wiem, odmowa

odpowiedzi – nie czytad tej

odp.

111.1. Stracił/a Pan/i miejsce w zajmowanej przez Pana/i placówce? 1 2 3

111.2. Zadłużył/a Pan/i zajmowane mieszkanie? 1 2 3

111.3. Stosował/a Pan/i przemoc w rodzinie? 1 2 3

111.4. Rozpadła się Pana/i rodzina 1 2 3

111.5. Utracił/a Pan/i pracę? 1 2 3

111.6. Zerwał/a Pan/i kontakty z kolegami/koleżankami 1 2 3

111.7. Musiał/a Pan/i opuścid dotychczas zajmowane mieszkanie/lokum

1 2 3

111.8. Została Panu/i odmówiona pomoc społeczna 1 2 3

111.9. Musiał/a Pan/i byd hospitalizowany/a z powodu bezpośredniego zagrożenia życia

1 2 3

111.10. Brał/a Pan/i udział w terapii alkoholowej 1 2 3

111.11. Groziło Panu/i zamarznięcie w okresie zimowym 1 2 3

181

KORZYSTANIE Z POMOCY

112. Teraz wymienię Panu/i formy wsparcia, z których czasem korzystają osoby bezdomne. Proszę zastanowid się i odpowiedzied, z jakich form pomocy OSOBIŚCIE korzystał/a Pan/i w ciągu ostatniego roku z tytułu Pana/i bezdomności? Proszę udzielad odpowiedzi „tak” lub „nie” po wypowiedzeniu poszczególnych form pomocy. Przypominam, że chodzi o okres ostatnich 12 miesięcy

TAK NIE

112.1. nocleg 1 2

112.2. wyżywienie 1 2

112.3. odzież 1 2

112.4. wsparcie finansowe 1 2

112.5. pomoc rzeczowa 1 2

112.6. pomoc ze strony streetworkerów 1 2

112.7. korzystanie z łaźni 1 2

112.8. pomoc psychologiczna 1 2

112.9. pomoc lekarska, szpitalna 1 2

112.10. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 1 2

112.11. poradnia uzależnieo 1 2

112.12. poradnictwo socjalne 1 2

112.13. pomoc w znalezieniu pracy 1 2

112.14. pomoc w znalezieniu mieszkania 1 2

112.15. pomoc w uregulowaniu kwestii dokumentów 1 2

112.16. uczestnictwo w kursach szkoleniach zawodowych 1 2

112.17. uczestnictwo w stażach zawodowych 1 2

112.18. podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 1 2

112.19. pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 1 2

112.20. pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) 1 2

UWAGA!!!. Jeśli osoba bezdomna nie korzystała z żadnej formy pomocy wymienionej w pytaniu 110 proszę przejśd do pytania nr 113. Które z wyżej wskazanych przez Pana/i form pomocy były bądź są dla Pana/i najważniejsze? W tym miejscu trzeba osobie bezdomnej przypomnied te formy pomocy, z których korzystał/a w ciągu ostatnich 12 miesięcy a które to formy respondent/ka wskazał/a w pytaniu poprzedzającym. Pokaż kartę nr 38 1. Nocleg 2. Wyżywienie 3. Odzież 4. wsparcie finansowe 5. pomoc rzeczowa 6. pomoc ze strony streetworkerów 7. korzystanie z łaźni 8. pomoc psychologiczna 9. pomoc lekarska, szpitalna

10. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 11. poradnia uzależnieo 12. pomoc w znalezieniu pracy 13. pomoc w znalezieniu mieszkania 14. pomoc w uregulowaniu kwestii dokumentów 15. uczestnictwo w kursach szkoleniach zawodowych 16. uczestnictwo w stażach zawodowych 17. podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 18. pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 19. pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych)

114. Czy ogólnie rzecz biorąc wsparcie, które Pan/i otrzymuje pomaga Panu/i w codziennym życiu? 1. zdecydowanie pomaga 2. raczej pomaga 3. raczej nie pomaga 4. zdecydowanie nie pomaga 5. trudno powiedzied - nie czytad tej odp.

182

115. Czy ogólnie rzecz biorąc wsparcie, które Pan/i otrzymuje pomaga Panu/i wyjśd z bezdomności czy też nie pomaga? 1. zdecydowanie pomaga 2. raczej pomaga 3. raczej nie pomaga 4. zdecydowanie nie pomaga 5. trudno powiedzied - nie czytad tej odp.

116. Proszę sobie przypomnied z jakich konkretnie instytucji korzystał Pan/i w ciągu ostatniego roku. Proszę powiedzied czy korzystał/a Pan/i z tej instytucji a jeśli tak to jak Pan/i tę instytucję ocenia K

orz

ysta

ł/a

Nie

ko

rzys

tał/

a

Bar

dzo

źle

źle

do

stat

eczn

ie

do

brz

e

Bar

dzo

do

brz

e

Tru

dn

o p

ow

ied

zied

–

nie

czy

tad

tej o

dp

.

116.1 Urząd Miasta 1 2 1 2 3 4 5 6

116.2 PUP 1 2 1 2 3 4 5 6

116.3 MOPS Koszalin, pracownik socjalny

1 2 1 2 3 4 5 6

116.4 Policja 1 2 1 2 3 4 5 6

116.5 Straż Miejska 1 2 1 2 3 4 5 6

116.6 Straż Ochrony Kolei 1 2 1 2 3 4 5 6

116.7 Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia

1 2 1 2 3 4 5 6

116.8 Kurator 1 2 1 2 3 4 5 6

116.9 Placówka opiekuoczo- wychowawcza

1 2 1 2 3 4 5 6

116.10 Ośrodek uzależnieo od alkoholu

1 2 1 2 3 4 5 6

116.11 Centrum Interwencji Kryzysowej

1 2 1 2 3 4 5 6

116.12 Kościół 1 2 1 2 3 4 5 6

116.13 Pracodawca – firma biznesowa 1 2 1 2 3 4 5 6

116.14 Związek działkowców 1 2 1 2 3 4 5 6

116.15 Dziennikarze 1 2 1 2 3 4 5 6

116.16 Osoba prywatna 1 2 1 2 3 4 5 6

116.17 streetworking 1 2 1 2 3 4 5 6

117. Która z wymienionych instytucji udziela Panu/i NAJCZĘŚCIEJ pomocy? Można wskazad tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 39 1. Urząd Miasta 2. PUP (Powiatowy Urząd Pracy) 3. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, 4. Inny ośrodek pomocy społecznej 5. Policja 6. Straż Miejska 7. Straż Ochrony Kolei

8. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia 9. Kurator 10. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 11. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 12. Centrum Interwencji Kryzysowej 13. Kościół 14. Pracodawca – firma biznesowa 15. Związek działkowców 16. Dziennikarze 17. Osoba prywatna 18. Streetworkerzy

183

118. Która z wymienionych instytucji udziela Panu/i NAJDŁUŻEJ pomocy? Można wskazad tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 39 19. Urząd Miasta 20. PUP (Powiatowy Urząd Pracy) 21. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, 22. Inny ośrodek pomocy społecznej 23. Policja 24. Straż Miejska 25. Straż Ochrony Kolei

26. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia 27. Kurator 28. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 29. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 30. Centrum Interwencji Kryzysowej 31. Kościół 32. Pracodawca – firma biznesowa 33. Związek działkowców 34. Dziennikarze 35. Osoba prywatna 36. Streetworkerzy

CZĘŚD 4. PROCES WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI – WYMIAR INTEGRACJI

119. A teraz odczytam Panu(i) listę czynności pomocnych przy wychodzeniu z bezdomności. Które z nich podejmował Pan/i w ciągu ostatniego roku? Można zaznaczyd więcej niż jedną odpowiedź. Pokaż kartę nr 40

tak

wie

le r

azy

tak,

ale

spo

rad

yczn

ie

w o

góle

nie

po

dej

mo

wał

em

(am

) ta

kich

czy

nn

ośc

i

119.1. szukam pracy, 1 2 3

119.2. szukam stałego miejsca zamieszkania 1 2 3

119.3. korzystam z usług pośrednictwa pracy, doradztwa zawodowego 1 2 3

119.4. pracuję 1 2 3

119.5. staram się uregulowad kwestie dokumentów osobistych (wyrobid/ odtworzyd)

1 2 3

119.6. korzystam z usług poradnictwa psychologicznego 1 2 3

119.7. staram się uregulowad kwestie rent/emerytur 1 2 3

119.8. uczestniczę w terapii uzależnieo 1 2 3

119.9. uczestniczę w kursach, szkoleniach zawodowych 1 2 3

119.10. staram się odbudowad relacje rodzinne 1 2 3

120. Jakie formy pomocy są dla Pana/i osobiście najbardziej potrzebne, aby wyjśd z bezdomności? Pytanie prekateryzowane. Proszę dad możliwośd swobodnej wypowiedzi respondentowi, zaś odpowiedź zaznaczyd na liście znajdującej się obok 1. opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja 2. wyżywienie, posiłek, jedzenie 3. nocleg 4. opieka – ogólnie bez wskazania na konkretne formy 5. opieka psychologiczna 6. ulokowanie w domu / ośrodku pomocy społecznej 7. uzyskanie ubezpieczenia zdrowotnego 8. ubranie, odzież 9. mieszkanie, kwatera, pokój

10. pomoc w uzyskaniu meldunku 11. praca, pomoc w jej znalezieniu, pomoc w zatrudnieniu 12. szkolenia zawodowe, pomoc w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych 13. wsparcie finansowe, zapomogi 14. sprawy rentowe i emerytalne 15. pomoc prawna 16. pomoc w wyrobieniu / odtworzeniu dokumentów 17. opieka nad dzieckiem 18. pomoc rodziny, wsparcie rodziny 19. żadne formy pomocy 20. inne dopowiedzi 21. odpowiedzi nie na temat 22. trudno powiedzied

184

121. Jak ocenia Pan/i szansę na wyjście z własnej bezdomności w ciągu najbliższych dwóch lat? – Pokaż kartę n 41 1. mam bardzo duże szanse na wyjście z bezdomności 2. mam duże szanse na wyjście z bezdomności 3. mam małe szanse na wyjście z bezdomności 4. mam bardzo małe szanse na wyjście z bezdomności 5. nie mam żadnych szans na wyjście z bezdomności 6. nie wiem trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 122. A kto według Pana/i ponosi największą odpowiedzialnośd za to, aby przestał/a/by byd Pan/i osobą bezdomną? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 42 1. paostwo / rząd 2. społeczeostwo 3. ja sam 4. moja rodzina 5. moi znajomi 6. pomoc społeczna 7. nie wiem - nie czytad tej odp. 8. ktoś inny, kto?.......................................

123. Proszę powiedzied, jakie umiejętności i/lub wiedzę Pan/i posiada, a jakich nie posiada

TAK

NIE

123.1. mam kłopoty z pisaniem 1 2

123.2. mam kłopoty z czytaniem 1 2

123.3. wiem gdzie znajduje się co najmniej jedna instytucja niosąca pomoc osobom bezdomnym

1 2

123.4. wiem, gdzie znajduje się mój Ośrodek Pomocy Społecznej 1 2

123.5. wiem, gdzie znajduje się mój Zakład Ubezpieczeo Społecznych 1 2

123.6. wiem, gdzie trzeba pójśd, by wyrobid sobie dowód osobisty 1 2

123.7. wiem, gdzie trzeba pójśd, by zarejestrowad się w poszukiwaniu pracy 1 2

123.8. wiem, gdzie należy pójśd, by rozliczyd się z podatku 1 2

123.9. wiem, gdzie znajduje się mój ośrodek zdrowia i gdzie przyjmuje mój lekarz 1 2

123.10. wiem, gdzie należy pójśd i co zrobid, by wziąd udział w wyborach (np. prezydenckich) 1 2

123.11. umiem załatwiad swoje sprawy w urzędzie 1 2

123.12. umiem napisad list motywacyjny i życiorys dla pracodawcy 1 2

123.13. umiem napisad pismo-podanie do urzędu 1 2

123.14. umiem załatwid sprawę przez telefon (np. rozmowa z pracodawcą, urzędnikiem, osobą w jakiejś instytucji)

1 2

123.15. umiem obsługiwad komputer 1 2

123.15. umiem obsługiwad urządzenia biurowe 1 2

123.16. posiadam prawo jazdy 1 2

123.17. znam co najmniej podstawy jakiegoś języka obcego 1 2

185

124. Proszę zakreślid cyfrę wskazującą na tej drabinie miejsce, w jakim zgodnie z Pana(i) odczuciem znajduje się Pana(i) obecne życie. – Pokaż kartę nr 43

Najlepsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

Najgorsze życie, jakiego mogłabym/mógłbym się spodziewad

125. Gdzie umieściłby(łaby) Pan(i) swoje życie, gdy nie był(a) Pan(i) jeszcze osobą bezdomną? – Pokaż kartę nr 43


10

9

8

7

6

5

4

3

2

1


126. Jakiego spodziewa się Pan(i) życia za 5 lat, gdzie mógłby(łaby) się Pan(i) umieścid na tej drabinie? – Pokaż kartę nr 43 Najlepsze życie, jakiego

mogłabym/mógłbym się spodziewad

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1


186

127. Na koniec proszę teraz pomyśled o sobie, o własnych możliwościach wyjścia z bezdomności. Proszę posłuchad poniższych twierdzeo i określid najwłaściwszą Pana/i zdaniem odpowiedź. Pokaż kartę nr 44 1 – nieprawda 2 – raczej nieprawda 3 – trudno powiedzied 4 – raczej prawda 5 – prawda

127.1. Jestem gotowa/gotów zrobid bardzo wiele, aby tylko wyjśd z bezdomności 1 2 3 4 5

127.2. Nie ma innego wyjścia, w mojej sytuacji muszę czekad na lepsze czasy 1 2 3 4 5

127.3. Jeżeli będę wykazywał(a) się ciągłą inicjatywą to powinnam/powinienem znaleźd sposób, aby wyjśd z bezdomności

1 2 3 4 5

127.4. Nie mam sił, aby walczyd teraz o wyjście z bezdomności 1 2 3 4 5

127.5. Nie szukam zbyt mocno możliwości znalezienia pracy i mieszkania, bo i tak wszystko zależy od szczęścia

1 2 3 4 5

127.6. Jeżeli wystarczająco się postaram, to na pewno w koocu znajdę jakąś możliwośd samodzielnego mieszkania

1 2 3 4 5

127.7. Wyjście z bezdomności jest możliwe tylko wtedy, gdy ktoś znajomy mi pomoże 1 2 3 4 5

127.8. Wiem, że tak naprawdę wyjście z bezdomności zależy od mojej motywacji 1 2 3 4 5

127.9. Jedyne, co mogę robid w mojej sytuacji, to czekad na pomoc 1 2 3 4 5

127.10. Z mojego punktu widzenia nic się nie da zrobid, bo żadnego osiągalnego sposobu, abym mógł wyjśd z bezdomności po prostu nie ma

1 2 3 4 5

127.11. Często myślę o tym, co zrobid aby mied na stałe swój kąt 1 2 3 4 5

127.12. Czuję, że tak naprawdę nie mam wpływu na to, czy znajdę pracę i wynajmę sobie mieszkanie 1 2 3 4 5

127.13. Czuję się w pełni odpowiedzialny(na) za to, czy wreszcie uda mi się wyjśd z bezdomności 1 2 3 4 5

127.14. Dopóki mogę jakoś żyd, nie muszę intensywnie szukad możliwości wyjścia z bezdomności 1 2 3 4 5

127.15. Aby znaleźd pracę i dzięki temu mieszkanie, muszę się sam „wkręcid” w odpowiednie towarzystwo

1 2 3 4 5

128. Jak Pan/i myśli jaką ma Pan/i szansę na znalezienie własnego miejsca zamieszkania do kooca 2012 roku? odpowiedź swoją proszę określid w procentach. Proszę wytłumaczyd osobi bezdomnej zasadę działania tego pytania. Jeśli osoba bezdomna będzie posługiwała się przedziałem procentowym na przykład między 40 procent a 50 procent proszę wpisad wartośd stojącą pośrodku szeregu czyli 45 procent.

…………………………. %

DZIĘKUJEMY ZA POŚWIĘCONY CZAS.

187

ANEKS nr 2. Kwestionariusz wywiadu dla osób zagrożonych bezodmnością

Szanowni Paostwo, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności na zlecenie Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Koszalinie przeprowadza badania dotyczące najważniejszych potrzeb osób będących W TRUDNEJ SYTUACJI ŻYCIOWEJ. Zależy nam na tym, by wyniki aktualnie prowadzonych badao wiernie oddawały obraz rzeczywistości, dlatego zwracamy się do Pana/i o rzetelne udzielanie odpowiedzi zgodnych z Pana/i przekonaniami. Proszę pamiętad, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych. Pragniemy zapewnid Pana/ią o całkowitej anonimowości i poufności zgromadzonych danych informując jednocześnie, że zostaną one przedstawione jedynie w zbiorczych zestawieniach statystycznych. Z góry dziękujemy za poświęcony czas i wzięcie udziału w badaniu.

Na wstępie rozmowy należy upewnid się czy osoba nie uczestniczyła już w badaniu!!! Na początku prosimy Pana/ią o udzielenie kilku podstawowych informacji o sobie. Celem zadawanych pytao w tej części wywiadu będzie poznanie głównych uwarunkowao Pana/i obecnej sytuacji życiowej. 1. Płed respondenta: proszę nie czytad tego pytania, tylko zaznaczyd prawidłową odpowiedź 1. Kobieta 2. Mężczyzna 2. Ile ma Pan/i ukooczonych lat? Proszę wpisad podaną liczbę. W przypadku podania daty urodzenia proszę wpisad obliczoną liczbę lat

…............... lat 3. Jaki jest Pana/i aktualny poziom wykształcenia? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez matury)


4. Jakie wykształcenie posiada bądź posiadała Pana/i matka? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez matury)


5. Jakie wykształcenie posiada bądź posiadał Pana/i ojciec? Pokaż kartę nr 1 1. niepełne podstawowe 2. podstawowe 3. zawodowe 4. niepełne średnie zawodowe (bez matury) 5. niepełne średnie ogólnokształcące (bez matury)


188

6. Proszę powiedzied jak Pan/i ocenia: Pokaż kartę nr 2

Bar

dzo

Źle

źle

Do

stat

eczn

ie

do

brz

e

Bar

dzo

do

brz

e

Tru

dn

o

Po

wie

dzi

ed

– n

ie

czyt

ad

tej o

dp

.

6.1. swoją obecną sytuację materialną? 1 2 3 4 5 6

6.2. sytuację materialną Pana/i rodziny, kiedy był/a Pan/i dzieckiem

1 2 3 4 5 6

7. Dziękuję za udzielone odpowiedzi. Kolejna częśd wywiadu dotyczyd będzie Pani/Pana zadowolenia z różnych dziedzin życia. Chcielibyśmy, aby teraz Pan/i ocenił(a) poszczególne dziedziny swego życia i powiedział(a), w jakim stopniu jest Pan/i z każdej z nich zadowolony(na). Do tego celu proszę użyd skali, którą ma Pan/i przed sobą. Pokaż kartę nr 3 1 – bardzo niezadowolony 2 – niezadowolony 3 – dosyd niezadowolony 4 – dosyd zadowolony 5 – zadowolony 6 – bardzo zadowolony

7.1. Z siebie samej/samego 1 2 3 4 5 6

7.2. Ze swoich stosunków z najbliższą rodziną 1 2 3 4 5 6

7.3. Z sytuacji finansowej 1 2 3 4 5 6

7.4. Ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) 1 2 3 4 5 6

7.5. Ze swego stanu zdrowia 1 2 3 4 5 6

7.6. Z sytuacji w kraju 1 2 3 4 5 6

7.7. Z perspektywy na przyszłośd 1 2 3 4 5 6

7.8. Z osiągnięd życiowych 1 2 3 4 5 6

7.9. Ze sposobu spędzania wolnego czasu 1 2 3 4 5 6

8. Przeczytam teraz Panu/i kilka ogólnych stwierdzeo na które proszę udzielid odpowiedzi. Do tego celu proszę użyd kolejnej karty przygotowanej specjalnie do tego pytania. Pokaż kartę nr 4 1 – zdecydowanie nieprawdziwe 2 – w większości przypadków nieprawdziwe 3 – raczej nieprawdziwe 4 – trochę nieprawdziwe 5 – trochę prawdziwe 6 – raczej prawdziwe 7 – w większości przypadków prawdziwe 8 – zdecydowanie prawdziwe

8.1. Potrafię rozważad wiele sposobów wyjścia z kłopotu 1 2 3 4 5 6 7 8

8.2. Energicznie realizuję moje zamierzenia 1 2 3 4 5 6 7 8

8.3. Czuję się zazwyczaj zmęczony(na) 1 2 3 4 5 6 7 8

8.4. Jest wiele sposobów rozwiązania każdego problemu 1 2 3 4 5 6 7 8

8.5. W czasie dyskusji czy kłótni łatwo ustępuję 1 2 3 4 5 6 7 8

8.6. Potrafię rozważyd wiele możliwości dochodzenia do rzeczy, na których mi najbardziej zależy

1 2 3 4 5 6 7 8

8.7. Obawiam się o moje zdrowie 1 2 3 4 5 6 7 8

8.8. Nawet jeśli inni dają za wygraną, ja wiem, że jestem w stanie znaleźd sposób rozwiązania problemu

1 2 3 4 5 6 7 8

8. 9. Moje życiowe doświadczenie dobrze przygotowało mnie do wyzwao przyszłości 1 2 3 4 5 6 7 8

8.10. Odnoszę sukcesy w życiu 1 2 3 4 5 6 7 8

189

8.11. Zazwyczaj czuję się zatroskany(na) o coś 1 2 3 4 5 6 7 8

8.12. Osiągam cele, które sobie stawiam 1 2 3 4 5 6 7 8

9. Jak bardzo zgodził/a/by się Pan/i ze stwierdzeniem, że aktualnie znajduje się Pan/i w trudnej sytuacji życiowej? Pokaż kartę nr 4a 1. Bardzo się zgadzam z tym stwierdzeniem – przejdź do pytania nr 10 2. Raczej się zgadzam z tym stwierdzeniem – przejdź do pytania nr 10 3. Raczej się nie zgadzam z tym stwierdzeniem – przejdź do pytania nr 12 4. Bardzo się nie zgadzam z tym stwierdzeniem – przejdź do pytania nr 12 5. nie wiem - nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 12 10. Czy czuje się Pan/i w jakimś stopniu winny temu, że znajduje się Pan/i aktualnie w trudnej sytuacji życiowej? Pokaż kartę nr 5 1. zdecydowanie czuję się winny/a 2. raczej czuję się winny/a 3. raczej nie czuję się winny/a 4. zdecydowanie nie czuję się winny/a 5. nie wiem - nie czytad tej odp. 11. Kto według Pana/i ponosi największą odpowiedzialnośd za Pana/i aktualnie trudną sytuację życiową? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 6 1. paostwo / rząd 2. społeczeostwo 3. ja sam 4. moja rodzina 5. moi znajomi 6. pomoc społeczna 7. nie wiem - nie czytad tej odp. 8. ktoś inny, kto?....................................... 12. Proszę się poważnie zastanowid i odpowiedzied na pytanie czy uważa Pan/i że może się stad Pan/i w ciągu najbliższego okresu czasu osobą bezdomną? Pokaż kartę nr 7 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 13. A czy może Pan/i nazwad samego siebie/samą siebie osobą zagrożoną bezdomnością? Pokaż kartę nr 7 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 14. Na skali od 0 do 10 proszę zaznaczyd jak blisko według Pana/i bądź jak daleko znajduje się Pan/i od bezdomności? Cyfra 0 oznacza, że daleko Panu/Pani do bezdomności zaś cyfra 10 oznacza, że jest Pan/i bliski bycia osobą bezdomną Pokaż kartę nr 8 Jestem daleki Jestem bliski od bezdomności bycia osobą bezdomną 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

190

Kolejne pytanie składa się z części A, B i C. Ankieter powinien zadawad pytania ze względu na poszczególne wydarzenie. Na przykład jeśli pyta o zadłużenie to najpierw powinien zapytad czy ono wystąpiło (A), jeśli tak to czy zwracał się o pomoc do jakiejś instytucji (B) a jeśli się zwracał to czy uzyskał pomoc (C). Jeśli na etapie pytania A okazuje się, że osoba zagrożona bezdomnością nie doświadczyła sytuacji zadłużenia to w dalszej kolejności rezygnujemy z zadawania pytania w części B i C odnoszących się do sytuacji zadłużenia.

15. Czy w ciągu ostatnich 5 lat wystąpił w Pana/i życiu któryś z następujących problemów a jeśli tak to czy zwracał się Pan/i o pomoc i czy ją Pan/i uzyskał?

15A. Czy problem wystąpił?

15B.Czy zwracał/a się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji? Nie do

konkretnych osób ale do instytucji

165. Czy uzyskał/a Pan/i jakąkolwiek pomoc-

wsparcie?

Tak Nie Tak Nie Tak Nie

15.1. Zadłużenie 1 2 1 2 1 2

15.2.Eksmisja 1 2 1 2 1 2

15.3. Przemoc w rodzinie 1 2 1 2 1 2

15.4. Utrata pracy 1 2 1 2 1 2

15.5. Bieda, ubóstwo 1 2 1 2 1 2

15.6. Uzależnienie (alkohol, narkotyki, hazard)

1 2 1 2 1 2

15.7. Choroba psychiczna 1 2 1 2 1 2

15.8. Rozpad związku małżeoskiego/partnerskiego

1 2 1 2 1 2

15.9. Śmierd kogoś bliskiego 1 2 1 2 1 2

15.10. Opuszczenie zakładu karnego aresztu śledczego lub domu dziecka

1 2 1 2 1 2

16. Czy korzystał/a Pan/i z jakiejkolwiek pomocy w ciągu ostatnich 12 miesięcy? Nie chodzi jedynie o pomoc jakichś instytucji, ale również o pomoc innych osób 1. Tak, często – przejdź do pytania nr 17 i następne 2. Tak, ale sporadycznie – przejdź do pytania nr 17 i następne 3. Nie, w ogóle nie korzystałem z niczyjej pomocy – przejdź do pytania nr 26 i następne 4. Nie wiem, nie pamiętam– przejdź do pytania nr 26 i następne. 17. Teraz wymienię Panu/i formy wsparcia, z których ludzie czasem korzystają znajdując się w trudnej sytuacji życiowej. Proszę zastanowid się i odpowiedzied, z jakich form pomocy OSOBIŚCIE korzystał/a Pan/i w ciągu ostatniego roku? Pokaż kartę nr 9 1. nocleg 2. wyżywienie 3. odzież 4. wsparcie finansowe 5. pomoc rzeczowa 6. korzystanie z łaźni 7. pomoc psychologiczna

8. pomoc lekarska, szpitalna 9. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 10. poradnia uzależnieo 11. pomoc w znalezieniu pracy 12. pomoc w znalezieniu mieszkania 13. pomoc w uregulowaniu kwestii dokumentów 14. uczestnictwo w kursach szkoleniach zawodowych 15. uczestnictwo w stażach zawodowych 16. podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 17. pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 18. pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych)

191

18. Które ze wskazanych przez Pana/i form pomocy były bądź są dla Pana/i najważniejsze? W tym miejscu trzeba osobie zagrożonej bezdomnością przypomnied te formy pomocy, z których korzystał/a w ciągu ostatnich 12 miesięcy a które to formy respondent/ka wskazał/a w pytaniu poprzedzającym. Pokaż kartę nr 9 1. Nocleg 2. Wyżywienie 3. Odzież 4. wsparcie finansowe 5. pomoc rzeczowa 6. korzystanie z łaźni 7. pomoc psychologiczna 8. pomoc lekarska, szpitalna

9. doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 10. poradnia uzależnieo 11. pomoc w znalezieniu pracy 12. pomoc w znalezieniu mieszkania 13. pomoc w uregulowaniu kwestii dokumentów 14. uczestnictwo w kursach szkoleniach zawodowych 15. uczestnictwo w stażach zawodowych 16. podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 17. pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 18. pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych)

19. Czy ogólnie rzecz biorąc wsparcie, które Pan/i otrzymuje pomaga Panu/i w codziennym życiu? 1. zdecydowanie pomaga 2. raczej pomaga 3. raczej nie pomaga 4. zdecydowanie nie pomaga 5. trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 20. Kto, jakie instytucje / jacy ludzie udzielały/udzielali Panu/i wsparcia w ciągu ostatniego roku? Proszę wskazad wszystkie instytucje, z których Pan/i korzystała bez względu na ich ilośd. Pokaż kartę nr 10 1. członkowie mojej rodziny, 2. znajomi, koledzy koleżanki 3. dobrzy ludzie 4. kościół 5. Urząd Miasta 6. Powiatowy Urząd Pracy 7. Spółdzielnia mieszkaniowa 8. MOPS Koszalin (pracownik socjalny MOPS)

9. Służby mundurowe (Policja, Straż Miejska, Straż Ochrony Kolei) 10. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia 11. Kurator 12. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 13. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 14. Centrum Interwencji Kryzysowej 15. Kościół 16. Pracodawca 17. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne 18. Trudno powiedzied, nie mam zdania - nie czytad tej odp.

21. Proszę sobie przypomnied z jakich konkretnie instytucji korzystał Pan/i w ciągu ostatniego roku. Proszę powiedzied czy korzystał/a Pan/i z tej instytucji a jeśli tak to jak Pan/i tę instytucję ocenia. Pokaż kartę nr 11 K

orz

ysta

ł/a

Nie

ko

rzys

tał/

a

Bar

dzo

źle

źle

do

stat

eczn

ie

do

brz

e

Bar

dzo

do

brz

e

Tru

dn

o p

ow

ied

zied

–

nie

czy

tad

tej o

dp

.

21.1 Urząd Miasta 1 2 1 2 3 4 5 6

21.2 Powiatowy Urząd Pracy 1 2 1 2 3 4 5 6

21.3 MOPS Koszalin, pracownik socjalny

1 2 1 2 3 4 5 6

21.4 Służby mundurowe (Policja, straż miejska, itp.)

1 2 1 2 3 4 5 6

21.5 Szpital, Przychodnia, Placówka 1 2 1 2 3 4 5 6

192

służby zdrowia

21.6 Kurator 1 2 1 2 3 4 5 6

21.7 Placówka opiekuoczo- wychowawcza

1 2 1 2 3 4 5 6

21.8 Ośrodek uzależnieo od alkoholu

1 2 1 2 3 4 5 6

21.9 Centrum Interwencji Kryzysowej

1 2 1 2 3 4 5 6

21.10 Kościół 1 2 1 2 3 4 5 6

21.11 Pracodawca – firma biznesowa 1 2 1 2 3 4 5 6

21.12 Poradnia psychologiczno-pedagogiczna

1 2 1 2 3 4 5 6

21.13 Spółdzielnia mieszkaniowa 1 2 1 2 3 4 5 6

22. Która z wymienionych instytucji udziela Panu/i NAJCZĘŚCIEJ pomocy? Można wskazad tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 11 1. Urząd Miasta 2. PUP (Powiatowy Urząd Pracy) 3. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, 4. Służby mundurowe (Policja, Straż Miejska) 5. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia

6. Kurator 7. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 8. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 9. Centrum Interwencji Kryzysowej 10. Kościół 11. Pracodawca – firma biznesowa 12. Poradnia psychologiczno-pedagogiczna 13. Spółdzielnia mieszkaniowa

23. Która z wymienionych instytucji udziela Panu/i NAJDŁUŻEJ pomocy? Można wskazad tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 11 1. Urząd Miasta 2. PUP (Powiatowy Urząd Pracy) 3. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Koszalinie, 4. Służby mundurowe (Policja, Straż Miejska) 5. Szpital, Przychodnia, Placówka służby zdrowia

6. Kurator 7. Placówka opiekuoczo- wychowawcza 8. Ośrodek uzależnieo od alkoholu 9. Centrum Interwencji Kryzysowej 10. Kościół 11. Pracodawca – firma biznesowa 12. Poradnia psychologiczno-pedagogiczna 13. Spółdzielnia mieszkaniowa

24. Czy ktoś z Panem/Panią ustalał zakres oraz rodzaj świadczonej pomocy? To znaczy czy miał/a Pan/i jakąkolwiek możliwośd wpływu na rodzaj pomocy oraz jej zakres? Pokaż kartę nr 12 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp.

193

25. Czy ogólnie rzecz biorąc, pomoc, z której Pan/i korzystał/a w ciągu ostatniego roku była pomocą: Pokaż kartę nr 12

Zdec

ydo

wan

ie

nie

Rac

zej n

ie

Rac

zej t

ak

Zdec

ydo

wan

ie

tak

Tru

dn

o

po

wie

dzi

ed –

nie

czyt

ad

tej o

dp

.

25.1. udzieloną w odpowiednim dla Pana/i czasie 1 2 3 4 5

25.2. odpowiednią do Pana/i ówczesnych potrzeb w swojej formie 1 2 3 4 5

25.3. odpowiednią do Pana/i ówczesnych potrzeb jeśli chodzi o wysokośd udzielonego wsparcia plus ilośd wsparcia

1 2 3 4 5

25.4. udzieloną w sposób profesjonalny 1 2 3 4 5

25.5. udzieloną przez osobę kompetentną 1 2 3 4 5

25.6. udzieloną w sposób dla Pana/i życzliwy i uprzejmy 1 2 3 4 5

26. Proszę powiedzied jakiej pomocy aktualnie potrzebuje Pan/i najbardziej? ………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………………………………..

27. A teraz odczytam Panu/i listę czynności pomocnych przy wychodzeniu z trudnej sytuacji życiowej. Które z nich podejmował Pan/i w ciągu ostatniego roku? Można zaznaczyd więcej niż jedną odpowiedź. Pokaż kartę nr 13

tak

wie

le r

azy

tak,

ale

spo

rad

yczn

ie

w o

góle

nie

po

dej

mo

wał

em

(am

) ta

kich

czy

nn

ośc

i

27.1. szukam pracy, 1 2 3

27.2. szukam stałego miejsca zamieszkania 1 2 3

27.3. korzystam z usług pośrednictwa pracy, doradztwa zawodowego 1 2 3

27.4. pracuję 1 2 3

27.5. staram się uregulowad kwestie dokumentów osobistych (wyrobid/ odtworzyd)

1 2 3

27.6. korzystam z usług poradnictwa psychologicznego 1 2 3

27.7. staram się uregulowad kwestie rent/emerytur 1 2 3

27.8. uczestniczę w terapii uzależnieo 1 2 3

27.9. uczestniczę w kursach, szkoleniach zawodowych 1 2 3

27.10. staram się odbudowad relacje rodzinne 1 2 3

28. Jakie formy pomocy są dla Pana/i osobiście najbardziej potrzebne, aby wyjśd z trudnej sytuacji życiowej ? Pytanie prekateryzowane. Proszę dad możliwośd swobodnej wypowiedzi respondentowi, zaś odpowiedź zaznaczyd na liście znajdującej się obok 1. opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja 2. wyżywienie, posiłek, jedzenie 3. nocleg 4. opieka – ogólnie bez wskazania na konkretne formy 5. opieka psychologiczna 6. ulokowanie w domu / ośrodku pomocy społecznej 7. uzyskanie ubezpieczenia zdrowotnego 8. ubranie, odzież

10. pomoc w uzyskaniu meldunku 11. praca, pomoc w jej znalezieniu, pomoc w zatrudnieniu 12. szkolenia zawodowe, pomoc w podnoszeniu kwalifikacji zawodowych 13. wsparcie finansowe, zapomogi 14. sprawy rentowe i emerytalne 15. pomoc prawna 16. pomoc w wyrobieniu / odtworzeniu dokumentów 17. opieka nad dzieckiem 18. pomoc rodziny, wsparcie rodziny 19. żadne formy pomocy 20. inne dopowiedzi 21. odpowiedzi nie na temat 22. trudno powiedzied

194

9. mieszkanie, kwatera, pokój 29. Jak ocenia Pan/i szansę na wyjście z trudnej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych dwóch lat? – Pokaż kartę nr 14 1. mam bardzo duże szanse na wyjście z trudnej sytuacji życiowej 2. mam duże szanse na wyjście z trudnej sytuacji życiowej 3. mam małe szanse na wyjście z trudnej sytuacji życiowej 4. mam bardzo małe szanse na wyjście z trudnej sytuacji życiowej 5. nie mam żadnych szans na wyjście z trudnej sytuacji życiowej 6. nie wiem trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 30. A kto według Pana/i ponosi największą odpowiedzialnośd za to, aby wyszedł/wyszła Pan/i z trudnej sytuacji życiowej? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 15 1. paostwo / rząd 2. społeczeostwo 3. ja sam 4. moja rodzina 5. moi znajomi 6. pomoc społeczna 7. nie wiem - nie czytad tej odp. 8. ktoś inny, kto?.......................................

31. Proszę powiedzied, jakie umiejętności i/lub wiedzę Pan/i posiada, a jakich nie posiada

TAK

NIE

31.1. mam kłopoty z pisaniem 1 2

31.2. mam kłopoty z czytaniem 1 2

31.3. wiem gdzie znajduje się co najmniej jedna instytucja niosąca pomoc osobom bezdomnym

1 2

31.4. wiem, gdzie znajduje się mój Ośrodek Pomocy Społecznej 1 2

31.5. wiem, gdzie znajduje się mój Zakład Ubezpieczeo Społecznych 1 2

31.6. wiem, gdzie trzeba pójśd, by wyrobid sobie dowód osobisty 1 2

31.7. wiem, gdzie trzeba pójśd, by zarejestrowad się w poszukiwaniu pracy 1 2

31.8. wiem, gdzie należy pójśd, by rozliczyd się z podatku 1 2

31.9. wiem, gdzie znajduje się mój ośrodek zdrowia i gdzie przyjmuje mój lekarz 1 2

31.10. wiem, gdzie należy pójśd i co zrobid, by wziąd udział w wyborach (np. prezydenckich) 1 2

31.11. umiem załatwiad swoje sprawy w urzędzie 1 2

31.12. umiem napisad list motywacyjny i życiorys dla pracodawcy 1 2

31.13. umiem napisad pismo-podanie do urzędu 1 2

31.14. umiem załatwid sprawę przez telefon (np. rozmowa z pracodawcą, urzędnikiem, osobą w jakiejś instytucji)

1 2

31.15. umiem obsługiwad komputer 1 2

31.16. umiem obsługiwad urządzenia biurowe 1 2

31.17. posiadam prawo jazdy 1 2

31.18. znam co najmniej podstawy jakiegoś języka obcego 1 2

KWESTIE MIESZKANIOWE

Przejdźmy do kolejnej części wywiadu, w której poruszad będziemy bieżące Pana/i problemy dnia codziennego. Prosimy pamiętad, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych, są jedynie odpowiedzi szczere. W tej części badania będziemy pytad o Pana/i aktualną sytuację życiową. Zacznijmy może od Pana/i formalnej sytuacji mieszkaniowej

195

32. Proszę podad nazwę miejscowości Pana/i ostatniego miejsce zameldowania na stałe. Miejscowośd: ....................... Województwo: ............................................ 33. Gdzie Pan/i mieszkał/a w okresie dzieciostwa do 15 roku życia? 1. duże miasto (powyżej 100 tys. mieszkaoców) 2. małe miasto 3. wieś 34. Jakie jest Pana/i prawo do przebywania w lokalu, w którym aktualnie Pan/i mieszka? Pokaż kartę nr 16 1. pełne prawo do przebywania w lokalu/mieszkaniu 2. niestabilna sytuacja prawna dotycząca przebywania klienta w mieszkaniu/lokalu 3. toczące się postępowanie spadkowe, sądowe 4. najem bez umowy 5. brak prawa klienta do mieszkania/lokalu 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 35. Jaka jest Pana/i aktualna sytuacja meldunkowa? Pokaż kartę nr 17 1. Nie posiadam żadnego meldunku 2. posiadam stały meldunek, ale obecnie nie przebywam w lokalu, w którym jestem zameldowany/ 3. obecnie przebywam w lokalu, w którym jestem zameldowany/a na okres stały 4. obecnie przebywam w lokalu, w którym jestem zameldowany/a tymczasowo 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 36. Jaki jest rodzaj/charakter obecnie zajmowanego przez Pana/i lokalu? Pokaż kartę nr 18 1. lokal zajmowany „na dziko” 2. lokal zajmowany na podstawie umowy ustnej bądź grzecznościowego użyczenia 3. lokal w trakcie wypowiedzenia najmu 4. lokal wynajmowany na podstawie spisanej umowy w krótkim okresie czasu 5. lokal wynajmowany na podstawie spisanej umowy nieprzerwanie w długim okresie czasu (powyżej 1 roku) 6. mieszkanie socjalne 7. mieszkanie zakupione na kredyt/pod zastaw hipoteki 8. mieszkanie spółdzielcze/ spółdzielczo-własnościowe/własnościowe 9. mieszkanie komunalne 10. mieszkanie taniego budownictwa socjalnego 11. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 37. Jak ocenił/a by Pan/i aktualne warunki mieszkaniowe panujące w lokalu, który aktualnie Pan/i zajmuje? Pokaż kartę nr 19 1. Bardzo złe 2. Złe 3. dostateczne 4. Dobre 5. Bardzo dobre 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 38. Czy lokal, w którym Pan/i aktualnie przebywa jest przez Pana/Panią zadłużony z powodu braku dokonywania OPŁAT CZYNSZOWYCH? 1. Tak – przejdź do pytania nr 39 2. Nie – przejdź do pytania nr 42 3. nie wiem - nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 42

196

39. Jak długo lokal/mieszkanie, w którym pan/i aktualnie przebywa jest lokalem/mieszkaniem zadłużonym z powodu braku dokonywania OPŁAT CZYNSZOWYCH? Pokaż kartę nr 20 1. Od niespełna roku 2. Od 1 roku do 3 lat 3. Od 3 lat do 5 lat 4. Od 5 do 10 lat 5. Powyżej 10 lat 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 40. Jaki charakter ma zadłużenie lokalu/mieszkania, które Pan/i aktualnie zajmuje? Chodzi o zadłużenie wynikające z powodu braku dokonywania OPŁAT CZYNSZOWYCH 1. Zadłużenie regularne pojawiające się z miesiąca na miesiąc 2. Zadłużenie pojawiające się kilkukrotnie w ciągu roku w różnych odcinkach czasu 41. Jaka jest kwota zadłużenia lokalu/mieszkania, w którym Pan/i aktualnie mieszka WYNIKAJĄCA Z OPŁAT CZYNSZOWYCH ? Pokaż kartę nr 21 1. Do 1.000 zł 2. Od 1.000 zł do 4.000 zł 3. Od 4.000 zł do 7.000 zł 4. Od 7.000 zł do 10.000 zł 5. Powyżej 10.000 zł 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 42. Czy lokal, w którym Pan/i aktualnie przebywa jest przez Pana/Panią zadłużony z powodu braku dokonywania OPŁAT ZA EKSPLOATACJĘ MIESZKANIA/LOKALU? 1. Tak – przejdź do pytania nr 43 2. Nie – przejdź do pytania nr 46 3. Nie wiem - nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 46 43. Jak długo lokal/mieszkanie, w którym pan/i aktualnie przebywa jest lokalem/mieszkaniem zadłużonym z powodu braku dokonywania OPŁAT ZA EKSPLOATACJĘ MIESZKANIA/LOKALU? Pokaż kartę nr 20 1. Od niespełna roku 2. Od 1 roku do 3 lat 3. Od 3 lat do 5 lat 4. Od 5 do 10 lat 5. Powyżej 10 lat 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 44. Jaki charakter ma zadłużenie lokalu/mieszkania, które Pan/i aktualnie zajmuje? Chodzi o zadłużenie wynikające z powodu braku dokonywania OPŁAT ZA EKSPLOATACJĘ MIESZKANIA/LOKALU 1. Zadłużenie regularne pojawiające się z miesiąca na miesiąc 2. Zadłużenie pojawiające się kilkukrotnie w ciągu roku w różnych odcinkach czasu 45. Jaka jest kwota zadłużenia lokalu/mieszkania, w którym Pan/i aktualnie mieszka WYNIKAJĄCA Z OPŁAT ZA EKSPLOATACJĘ MIESZKANIA/LOKALU? Pokaż kartę nr 21 1. Do 1.000 zł 2. Od 1.000 zł do 4.000 zł 3. Od 4.000 zł do 7.000 zł 4. Od 7.000 zł do 10.000 zł 5. Powyżej 10.000 zł 6. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp.

197

46. Czy aktualnie wobec Pana/i toczy się bądź kiedykolwiek wobec Pana/i toczyło się postępowanie eksmisyjne? 1. Tak, aktualnie się toczy – przejdź do pytania nr 47 2. Tak, toczyło się ale już się skooczyło – przejdź do pytania nr 47 3. Nie, nigdy się nie toczyło wobec mnie postępowanie eksmisyjne – przejdź do pytania nr 48 4. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 48 47. Czy ma Pan/i orzeczoną wobec siebie prawomocną decyzję o eksmisji? 1. Tak, bez prawa do lokalu 2. Tak, z prawem do lokalu 3. Nie 4. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 48. Czy w najbliższym czasie spodziewa się Pan/i, że takie postępowanie może się wobec Pana/i rozpocząd? Pokaż kartę nr 22 1. Zdecydowanie nie 2. Raczej nie 3. Raczej tak 4. Zdecydowanie tak 5. Trudno powiedzied - nie czytad tej odp. 49. Czy stara się Pan/i o polepszenie swojej sytuacji mieszkaniowej? 1. Tak – przejdź do pytania nr 51 2. Nie – przejdź do pytania nr 50 50. Jeśli nie to dlaczego nie stara się Pan/i o polepszenie swojej sytuacji mieszkaniowej? Pokaż kartę nr 23 1. nie wiem gdzie i jak 2. nie mam takiej potrzeby 3. wiem gdzie, ale nie umiem załatwid formalności 4. starałam/starałem się, ale za długo to trwało i przestałem/ straciłem nadzieję 5. i tak nie mam szans na zmianę sytuacji mieszkaniowej 6. inne ……………………………………… 51. A co Pan/i dokładnie ma na myśli mówiąc, ze stara się Pan/i o mieszkanie?

ZDROWIE Chcielibyśmy teraz trochę uwagi poświęcid Pana/i zdrowiu. Chodzi o aktualną Pana/i kondycję fizyczną czyli o to, jak się Pan/i czyje, jakie ma Pan/i zdrowotne dolegliwości, jak generalnie ocenia Pan/i swoje własne zdrowie. Chcielibyśmy zapewnid Pana/ią w tym miejscu o anonimowości Pana/i odpowiedzi i o poufności zebranych wyników. Zacznijmy może od bardzo ogólnych kwestii dotyczących Pana/i zdrowia. 52. Czy posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne? 1. Tak 2. Nie 3. nie wiem – nie czytad tej odp. 53. Czy ma Pan/i orzeczoną grupę inwalidzką lub stopieo niepełnosprawności? 1. tak - przejdź do pytania nr 54, omio pytanie 55 2. nie - przejdź do pytania nr 55 3. nie wiem - przejdź do pytania nr 55. Nie czytad tej odp.

198

54. Jaki stopieo niepełnosprawności Pan/i posiada? 1. znaczny/ pierwsza grupa 2. umiarkowany/ druga grupa 3. lekki/ trzecia grupa 4. nie wiem – nie czytad tej odp. 55. Czy stara się Pan/i o przyznanie grupy inwalidzkiej/stopnia niepełnosprawności? 1. Tak 2. Nie

56. Jak Pan/i ocenia swój aktualny stan zdrowia? Pokaż kartę nr 24 1. niedostatecznie 2. miernie 3. dostatecznie

4. dobrze 5. bardzo dobrze 6. celująco 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

57. Czy w ciągu ostatniego roku chorował/a Pan/i?

1. tak - przejdź do pytania nr 58 2. nie - przejdź do pytania nr 60 3. nie pamiętam - przejdź do pytania nr 60. Nie czytad tej odp.

58. Jak często w ciągu ostatniego roku był Pan/i chory/a? Pokaż kartę nr 25

1. bardzo rzadko 2. rzadko 3. często 4. bardzo często 5. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

59. Czy jest Pan/i w stanie powiedzied ile dokładnie razy był(a) Pan/i chory(a) w ciągu ostatniego roku? Proszę wpisad konkretną liczbę zachorowao

…………………………………………. 0. Nie jestem w stanie podad konkretnej liczby 60. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z usług medycznych?

1. tak - przejdź do pytania nr 61 2. nie - przejdź do pytania nr 62 3. nie wiem, nie pamiętam - przejdź do pytania nr 62. Nie czytad tej odp.

61. Jaki to był typ pomocy?

1. lekarska (wymagająca kontaktu z lekarzem ale niezwiązana z pobytem w szpitalu 2. związana z hospitalizacją (pobytem w szpitalu) 3. pielęgniarska (niezwiązana z pobytem w szpitalu)

62. Jak Pan/i myśli czy w ciągu ostatnich pięciu lat Pana/i stan zdrowia uległ poprawie czy też pogorszeniu? Pokaż kartę nr 26

1. mój stan zdrowia uległ zasadniczej poprawie 2. mój stan zdrowia uległ poprawie, ale w nieznacznym stopniu 3. mój stan zdrowia zasadniczo się nie zmienił 4. mój stan zdrowia uległ nieznacznemu pogorszeniu 5. mój stan zdrowia uległ zasadniczemu pogorszeniu 6. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

199

63. Czy według Pana/i aktualny stan zdrowia pozwala na podjęcie jakiejkolwiek pracy? Pokaż kartę nr 27 1. zdecydowanie nie - przejdź do pytania nr 65 2. raczej nie- przejdź do pytania nr 65 3. raczej tak - przejdź do pytania nr 64 4. zdecydowanie tak- przejdź do pytania nr 64 5. trudno powiedzied - przejdź do pytania nr 65. Nie czytad tej odp.

64. Czy praca, którą jest Pan/i w stanie podjąd może byd

1. Lekka 2. Obojętnie 3. Ciężka 4. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

65. Czy obecnie choruje Pan/i na przewlekłe choroby?

1. Tak - przejdź do pytania nr 66 2. Nie - przejdź do pytania nr 67 3. nie wiem – przejdź do pytania nr 67. Nie czytad tej odp.

66. Jakiego rodzaju są to choroby? ………………………………………………………….………………………………………………………….………………………………………………………….……

67. Czy w ciągu ostatniego roku, tzn. począwszy od kwietnia ubiegłego roku do dziś, był(a) Pan/i zmuszony(a) z powodu braku pieniędzy zrezygnowad z: Pokaż kartę nr 28

Nie Tak, raz Dwa razu lub

więcej

Nie pamiętam – nie czytad tej

odp.

67.1 wizyty u lekarza specjalisty 1 2 3 4

67.2 wizyty u dentysty/leczenia zębów 1 2 3 4

67.3 wykupienia recept/kupna leków lub innych środków medycznych zalecanych przez lekarza

1 2 3 4

67.4 wizyty u lekarza ogólnego 1 2 3 4

67.5 usług protetycznych 1 2 3 4

67.6 zrobienia analiz i badao diagnostycznych 1 2 3 4

67.7 zakupu okularów zalecanych przez lekarza 1 2 3 4

67.9 zabiegów rehabilitacyjnych 1 2 3 4

67.9 leczenia szpitalnego 1 2 3 4

67.10 innych usług medycznych/zdrowotnych 1 2 3 4

AKTYWNOŚD ZAWODOWA, DOCHODY

68. Porozmawiajmy przez moment o Pana/i aktualnej sytuacji zawodowej . Czy posiada Pan/i kwalifikacje zawodowe?

1. Tak 2. nie

69. Czy jest Pan/i zarejestrowany/a jako osoba bezrobotna lub poszukująca pracy w Urzędzie Pracy?

1. Tak 2. nie

70. Czy w ciągu ostatniego miesiąca wykonywał/a Pan/i jakąś pracę lub też miał jakiekolwiek zajęcie przynoszące zarobek? Uwzględniając również pracę na czarno

1. tak - przejdź do pytania nr 71 2. nie - przejdź do pytania nr 72 i następnych

200

71. Czy ma Pan/i stałą umowę o pracę, zlecenie bądź o dzieło? 1. Tak - przejdź do pytania nr 79 2. Nie - przejdź do pytania nr 79

72. laczego Pan/i nie pracuje? Można zaznaczyd dowolną liczbę odpowiedzi. Pokaż kartę nr 29

1. nie opłaca mi się pracowad 2. ze względu na zły stan zdrowia 3. ze względu na brak ofert pracy 4. ze względu na nieodpowiedni wiek 5. nie chce pracowad 6. nie może pracowad/dlaczego nie może pracowad............................................................... 7. inne/jakie ............................................................

73. Czy był/aby Pan/i gotowy/a do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach? 1. tak – przejdź do pytania nr 74 2. nie – przejdź do pytania nr 75 3. nie wiem –przejdź do pytania nr 75. Nie czytad tej odp. 74. Jaka mogłaby byd praca, którą jest Pan/i w stanie podjąd od jutra bądź w ciągu najbliższych dni?

1. tylko legalna 2. jakiejkolwiek pracy, legalna bądź nie 3. tylko praca na czarno 4. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

75. Czy w ciągu ostatniego miesiąca (4 tygodni) poszukiwał/a Pani/ pracy?

1. tak - przejdź do pytania nr 76 i 77, omio pytanie nr 78 2. nie - przejdź do pytania nr 78

76. W jaki sposób poszukiwał/a Pan/i pracy? Można wskazad więcej niż 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 30

1. poprzez Urząd Pracy 2. szukałem(łam) ogłoszeo w prasie i odpowiadałem(łam) na nie 3. odwiedzałem(łam) różne firmy i kontaktowałem(łam) się z bezpośrednio pracodawcami 4. poprzez znajomych 5. poprzez Internet 6. innymi sposobami, jakimi?.....................................

77. Ile razy w ciągu tego czasu (ostatniego miesiąca) kontaktował/a się Pan/i z powyższymi osobami/instytucjami/firmami w celu znalezienia pracy? Pokaż kartę nr 31

1. 1 raz w ciągu tego miesiąca 2. 2 razy w ciągu tego miesiąca 3. 3 razy w ciągu tego miesiąca 4. 4 razy w ciągu tego miesiąca, czyli średnio 1 raz w tygodniu 5. od 2- 3 razy w tygodniu 6. średnio 4-5 razy w tygodniu czyli niemal codziennie 7. inne …………

78. Dlaczego nie poszukiwał/a Pan/i pracy? Pytanie prekateryzowane. Proszę dad możliwośd swobodnej wypowiedzi respondentowi, zaś odpowiedź zaznaczyd na liście znajdującej się obok. Istnieje możliwośd wskazania więcej niż 1 odpowiedzi

1. już pracuję więc nie muszę szukad pracy 2. mam inne zajęcie (praca własna) i dlatego nie szukam pracy 3. jestem osobą niepełnosprawną i nie mam szans na zatrudnienie 4. jestem osobą niepełnosprawną i nie mogę pracowad 5. nie szukałem(łam) pracy ze względu na zły stan zdrowia

201

6. byłem(łam) chory(a)/ w szpitalu i dlatego nie mogłem(łam) tego robid 7. dopiero wyszedłem(łam) z więzienia i dlatego nie mogłem(łam) tego robid 8. opiekuję się (wychowuję) dziedmi i dlatego nie mam takiej możliwości, by pracowad 9. nie mam pomysłu, jakiej pracy mogłabym/mógłbym szukad, co mogłabym/mógłbym robid 10. nie wiem, w jaki sposób (gdzie) można szukad i znaleźd pracę 11. jestem już zniechęcony(na), bo niczego nie mogę znaleźd od dłuższego czasu 12. mam nieodpowiedni wiek (emerytalny) 13. nie szukam pracy, bo nie chcę pracowad 14. nie szukam pracy, bo nie opłaca mi się pracowad 15. inne ………………

79. Czy osiąga Pan/i jakiekolwiek dochody? Proszę wysondowad pod tym kątem respondenta, gdyż może on nie rozpoznawad pewnych źródeł dochodu, np. dochodów z pracy własnej lub zbierania datków, szczególnie, gdy osoba w poprzednich pytaniach zadeklarowała, że wykonuje takie zajęcia 1. tak – przejdź do pytania nr 80 2. nie – przejdź do pytania nr 82 3. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 82 80. Jaki Pani/Pana całkowity dochód miesięczny (na rękę)? Pokaż kartę nr 32 1. do 200 zł 2. 201-400 zł 3. 401-600 zł 4. 601-800 zł

5. 801-1000 zł 6. 1001-1200 zł 7. powyżej 1200 zł 8. nie wiem, nie liczyłem – nie czytad tej odp. 9. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp. 10. inne ………………

Nawet jeśli osoba bezdomna nie będzie chciała podad kwoty swojego dochodu bądź odmawia udzielenia odpowiedzi prosimy o zadanie kolejnego pytania i przekonanie respondenta do wskazania źródła dochodu 81. Jakie są źródła tych dochodów? Można zaznaczyd więcej niż jedną odpowiedź. Pokaż kartę nr 33 1. dochód z pracy najemnej 2. dochody z pracy najemnej dorywczej 3. dochody z pracy własnej (żebractwo, zbieranie złomu, butelek, …) 4. emerytura 5. renta inwalidzka (z tyt. niezdolności do pracy) 6. renta Socjalna 7. renta rodzinna 8. zasiłek chorobowy 9. zasiłek dla bezrobotnych 10. zasiłek macierzyoski

11. zasiłek rodzinny 12. dodatek wychowawczy 13. alimenty na dzieci od ojca/matki dzieci (regularne) 14. dodatek alimentacyjny (dodatek do zasiłku rodzinnego 15. inne zasiłki, dotacje pobierane z pomocy społecznej 16. inne dotacje, świadczenia pobierane z ZUS-u 17. proszę ludzi o datki 18. rodzina/znajomi mi pomagają – dostaję od nich pieniądze, w tym nieregularnie wypłacane alimenty lub ich części 19. inne ………………

82. Czy posiada Pan/i jakieś niespłacone długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty POZA ZADŁUŻENIEM ZWIĄZANYM Z OPŁATAMI MIESZKANIOWYMI ORAZ KOSZTAMI EKSPLOATACJI MIESZKANIA/LOKALU? 1. Tak – przejdź do pytania nr 83 2. Nie – przejdź do pytania nr 85 3. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 85. Nie czytad tej odp.

202

83. Proszę powiedzied jakiego rodzaju są to zobowiązania ? Proszę wskazad wszystkie odpowiedzi, które Pana/i dotyczą. Pokaż kartę nr 34 1. niespłacony kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 2. kredyt w banku lub w innej instytucji finansowej 3. niezapłacone podatki

4. niezapłacone składki ZUS 5. zobowiązania/długi wobec firm 6. zasądzone przez sąd kary/ grzywny/ … 7. alimenty bieżące (miesięczne) 8. dług wobec rodziny 9. dług wobec znajomych 10. inne, jakie?....................................

84. Czy stara się Pan/i regulowad te zobowiązania? 1. Tak, regularnie 2. Tak, ale nieregularnie 3. Nie, nie spłacam ich w ogóle– nie czytad tej odp.

SYTUACJA RODZINNA Przejdźmy teraz może na moment do Pana/i rodziny. Zadam teraz Panu/i kilka prostych pytao o Pana/i ojca, matkę i ewentualne rodzeostwo. Prosimy odpowiadad na zadawane pytania odnosząc je do czasu obecnego 85. Czy żyje Pana/i matka?

1. tak – przejdź do pytania nr 86 2. nie – przejdź do pytania nr 89 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 89 4. nigdy nie znałem/am swojej matki– nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 89

86. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z matką? Pokaż kartę nr 35

1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 88 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. przejdź do pytania nr 88

87. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z matką? Pokaż kartę nr 36

1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

88. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc Pana/i matki? Pokaż kartę nr 37

1. W ogóle 2. Bardzo rzadko 3. Rzadko 4. Często 5. Bardzo często 6. Zawsze 7. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

203

89. Czy żyje Pana/i ojciec?

1. tak – przejdź do pytania nr 90 2. nie – przejdź do pytania nr 73 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 93 4. nigdy nie znałem/am swojego ojca – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 93

90. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z ojcem? Pokaż kartę nr 35

1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 92 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 92

91. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z ojcem? Pokaż kartę nr 36

1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

92. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc Pana/i ojca? Pokaż kartę nr 37


93. Czy Pana/i rodzice kiedykolwiek się rozwiedli?

1. Tak 2. Nie 3. Nie wiem – nie czytad tej odp.

94. Czy ma Pan/i rodzeostwo?

1. Tak, ile?.................... – przejdź do pytania nr 95 2. nie – przejdź do pytania nr 98 3. nie wiem – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 98

95. Jak często utrzymuje Pan/i kontakty z Pana/i rodzeostwem? Pokaż kartę nr 35

1. w ogóle lub prawie w ogóle – przejdź do pytania nr 97 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. Przejdź do pytania nr 97

204

96. Jakie są Pana/i aktualne stosunki z rodzeostwem? Pokaż kartę nr 36 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. To zależy – nie czytad tej odp. 9. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

97. Jak często może Pan/i liczyd na jakąkolwiek pomoc ze strony Pana/i rodzeostwa? Pokaż kartę nr 37


98. Kto według Pana/i był głównym żywicielem rodziny (dotyczy rodziny pochodzenia)? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 38

1. ojciec 2. matka 3. zarówno matka jak i ojciec 4. ktoś z rodzeostwa 5. ja 6. inny członek rodziny 7. nie wiem – nie czytad tej odp.

99. Kto według Pana/i był głową rodziny? Można zaznaczyd tylko 1 odpowiedź. Pokaż kartę nr 38

1. ojciec 2. matka 3. zarówno matka jak i ojciec 4. ktoś z rodzeostwa 5. ja 6. inny członek rodziny 7. nie wiem – nie czytad tej odp.

100. Jaka była sytuacja materialna Pana/i rodziny kiedy był/a Pan/i dzieckiem? Dotyczy rodziny pochodzenia. Pokaż kartę nr 39

1. Bardzo dobra 2. Dobra 3. Raczej dobra 4. Przeciętna 5. Raczej zła 6. Zła 7. Bardzo zła 8. trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

205

101. Czy kiedykolwiek w Pana/i najbliższej rodzinie/ Domu Dziecka zdarzały się następujące sytuacje: Uwaga do ankietera: proszę zakreślid, czy odpowiedzi dotyczą rodziny czy Domu Dziecka

Tak Nie

101.1. nadużywanie alkoholu 1 2

101.2. stosowanie narkotyków lub innych środków odurzających 1 2

101.3. stosowanie przemocy fizycznej 1 2

101.4. stosowanie przemocy psychicznej 1 2

101.5. molestowanie seksualne 1 2

101.6. zaburzenia psychiczne 1 2

101.7. próby samobójcze, samobójstwa, próby samookaleczenia 1 2

101.8. uprawianie nierządu (prostytucji) 1 2

101.9. przebywanie w zamkniętym zakładzie karnym / areszcie śledczym / domu poprawczym 1 2

102. Jaki jest Pana/i aktualny stan cywilny? Pokaż kartę nr 40

1. wolny – przejdź do pytania nr 105 2. zamężna/żonaty – przejdź do pytania nr 105 3. wdowa/wdowiec – przejdź do pytania nr 105 4. rozwiedziony/a – przejdź do pytania nr 103, 104 5. w separacji – przejdź do pytania nr 105 6. w nieformalnym związku (typu konkubinat) – przejdź do pytania nr 105 7. trudno powiedzied– przejdź do pytania nr 105. Nie czytad tej odp.

103. Jak często utrzymuje Pan/a kontakty ze swoją/ ze swoim byłą żoną/ byłym mężem? Pokaż kartę nr 35

1. w ogóle lub prawie w ogóle 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej 7. Trudno powiedzied –Nie czytad tej odp.

104. Jakie są Pana/a relacje z żoną/ mężem; byłą żona/byłym mężem? Pokaż kartę nr 36

1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

105. Niezależnie od tego, jaki jest obecnie Pana/i stan cywilny, czy żyje Pan/i aktualnie w stałym związku?

1. tak, w związku formalnym – przejdź do pytania nr 106 2. tak, w związku nieformalnym (na kocią łapę/konkubinat) – przejdź do pytania nr 106 3. nie, aktualnie nie jestem w związku – przejdź do pytania nr 108 4. Trudno powiedzied – przejdź do pytania nr 108. Nie czytad tej odp.

106. Jakie są Pana/i stosunki z obecnym partnerem? Pokaż kartę nr 36 1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe

206

7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

107. Czy mieszka Pan/i razem ze swoją żona/mężem, partnerką/partnerem w chwili obecnej? 1. tak (gdzie?....................................) 2. nie (dlaczego?................................) 3. nie dotyczy 108. Czy posiada Pan/i żyjące dzieci? 1. tak, ile? Proszę podad liczbę .............. – przejdź do pytania nr 109 2. nie – przejdź do pytania nr 116 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 116. Nie czytad tej odp.

109. Czy do któregokolwiek z dzieci jest Pan/i pozbawiony(a) częściowo lub całkowicie praw rodzicielskich? 1. Tak, częściowo 2. Tak, całkowicie 3. Nie 4. nie wiem – nie czyta d tej odp. 5. odmowa odpowiedzi– nie czytad tej odp.

110. Czy posiada Pan/i dzieci NIEPEŁNOLETNIE?

1. Tak – przejdź do pytania nr 111 2. Nie – przejdź do pytania nr 113 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 113. Nie czytad tej odp.

111. Jak często spotyka się Pan/i ze swoimi NIEPEŁNOLETNIMI dziedmi? Pokaż kartę nr 35

1. w ogóle lub prawie w ogóle 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej

112. Jakie są Pana/i stosunki z Pana/i NIEPEŁNOLETNIM dzieckiem/ niepełnoletnimi dziedmi? Pokaż kartę nr 36

1. Bardzo dobre 2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

113. Czy posiada Pan/i dzieci PEŁNOLETNIE?

1. Tak – przejdź do pytania nr 114 2. Nie – przejdź do pytania nr 116 3. Nie wiem – przejdź do pytania nr 116. Nie czytad tej odp.

114. Jak często spotyka się Pan/i ze swoimi PEŁNOLETNIMI dziedmi? Pokaż kartę nr 35

1. w ogóle lub prawie w ogóle 2. raz na kilka lat 3. mniej więcej raz w roku 4. kilka razy w roku 5. kilka razy w miesiącu 6. kilka razy w tygodniu lub częściej

115. Jakie są Pana/i stosunki z Pana/i PEŁNOLETNIM DZIECKIEM/ NIEPEŁNOLETNIMI DZIEDMI? Pokaż kartę nr 36

1. Bardzo dobre

207

2. Dobre 3. Raczej dobre 4. Ani dobre, ani złe 5. Raczej złe 6. Złe 7. Bardzo złe 8. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

116. Proszę teraz pomyśled o przyczynach swojej trudnej sytuacji życiowej, a następnie posłuchad poniższych twierdzeo i określid najwłaściwszą według siebie odpowiedź. – Pokaż Kartę nr 41 1 – nieprawda 2 – raczej nieprawda 3 – trudno powiedzied 4 – raczej prawda 5 – prawda. Znajduję się w trudnej sytuacji życiowej ponieważ:

116.1.Popełniłem/am w przeszłości życiowe błędy 1 2 3 4 5

116.2. Nie miałem/am szans zachowad swojego mieszkania 1 2 3 4 5

116.3. Nie chciało mi się zawalczyd o możliwośd stałego zamieszkania 1 2 3 4 5

116.4. Miałem/am życiowego pecha 1 2 3 4 5

116.5. Zmarł bliski mi członek rodziny/partner 1 2 3 4 5

116.6. Polityka władz do tego doprowadziła 1 2 3 4 5

116.7. Wykazałem/am zbyt mało własnej inicjatywy, aby utrzymad pracę 1 2 3 4 5

116.8. Rodzina pozbawiła mnie mieszkania 1 2 3 4 5

116.9. Zostałem/am ukarany/a za swoje błędy 1 2 3 4 5

116.10. Nie dbałem/am wystarczająco mocno o to, aby prowadzid normalne życie 1 2 3 4 5

116.11. Nikt mi nie pomógł w krytycznej sytuacji 1 2 3 4 5

116.12. Nie poradziłem/am sobie z nałogiem 1 2 3 4 5

116.13. Pozbawiono mnie możliwości pracy 1 2 3 4 5

116.14. Uciekłem/am w ten sposób od problemów rodzinnych 1 2 3 4 5

116.15. Doprowadziłem/am do rozbicia rodziny 1 2 3 4 5

116.16. Wpadłem/am w konflikty z prawem 1 2 3 4 5

116.17. Poważnie zachorowałem/am 1 2 3 4 5

116.18. Chciałem/am byd wolny/ą i nie mied żadnych zobowiązao 1 2 3 4 5

116.19. Uciekłem/am przed przemocą domową/ alkoholizmem w rodzinie 1 2 3 4 5

116.20. Moja rodzina/partner pozostawił/a mnie samą/samego 1 2 3 4 5

117. Chcielibyśmy zapytad również Pana/Panią o tak zwane aktywności społeczne, jakie podejmował/a Pan/i bądź jakich nie podejmował/a Pan/i w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Proszę się dobrze zastanowid i sięgnąd pamięcią rok wstecz. Czy w ciągu ostatniego roku:

Tak Nie

117.1. brał/a Pan/i udział w wyborach prezydenckich 1 2

117.2. brał/a Pan/i udział w wyborach do samorządu lokalnego 1 2

117.3. brał/a Pan/i udział w wyborach parlamentarnych 1 2

117.4. uczestniczył/a Pan/i w jakimś wydarzeniu kulturalnym jako uczestnik 1 2

117.5. uczestniczył/a Pan/i w jakimś wydarzeniu sportowym jako uczestnik 1 2

117.6. szkolił/a się Pan/i dodatkowo 1 2

117.7. angażował się Pan/i w prace jako wolontariusz/wolontariuszka 1 2

117.8. wykonywał/a Pan/i bezpłatna pracę dla dobra innych 1 2

117.9. realizował/a Pan/i swoje hobby 1 2

117.10. brał/a Pan/i udział w spotkaniach jakichś organizacji, stowarzyszeo, grup samopomocowych, partii, komitetów, rad, grup religijnych, związków lub kół i tym podobnych

1 2

117.11. był/a na jakimś zebraniu publicznym, przy czym obecnośd na tym zebraniu była zupełnie dobrowolna

1 2

208

117.12. angażował/a się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób?

1 2

108. Które z podanych wartości są dla Pana/i ważne w Pana/i życiu? Proszę wskazad maksymalnie 5 odpowiedzi. Pokaż kartę nr 42 1. Szczęście rodzinne 2. Zachowanie dobrego zdrowia 3. Wykształcenie 4. Pomyślnośd ojczyzny 5. Grono przyjaciół 6. Życie pełne przygód i wrażeo 7. Dobrobyt, bogactwo 8. Wiara religijna 9. Sukces, sława


109. Która z wymienionych wartości jest dla Pana/i NAJWAŻNIEJSZA? Proszę wskazad tylko 1 wartośd z tych, które wcześniej już Pan/i wybrał/a. W tym pytaniu należy przypomnied (powtórzyd) osobie te wartości, które wcześniej sama wybrała. Pokaż kartę nr 42 1. Szczęście rodzinne 2. Zachowanie dobrego zdrowia 3. Wykształcenie 4. Pomyślnośd ojczyzny 5. Grono przyjaciół 6. Życie pełne przygód i wrażeo 7. Dobrobyt, bogactwo 8. Wiara religijna 9. Sukces, sława


110. Które z poniższych cech są dla Pana/i ważne w codziennym życiu? Proszę wskazad maksymalnie 5 odpowiedzi. Pokaż kartę nr 43 1. Pracowitośd 2. Korzystanie z życia (rozrywkowośd) 3. Tolerancja 4. Uczciwośd 5. Przebojowośd 6. Przestrzeganie prawa 7. Religijnośd

8. Patriotyzm 9. Miłośd rodzinna 10. Prawdomównośd 11. Wiernośd partnerowi 12. Szacunek dla drugiego człowieka 13. Spryt 14. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

111. Która z wymienionych przez Pana/ią wcześniej cech jest dla Pana/i NAJWAŻNIEJSZA w codziennym życiu? Proszę wskazad tylko 1 cechę z tych, które wcześniej już Pan/i wybrał/a. 1. Pracowitośd 2. Korzystanie z życia (rozrywkowośd) 3. Tolerancja 4. Uczciwośd 5. Przebojowośd 6. Przestrzeganie prawa 7. Religijnośd

W tym pytaniu należy przypomnied (powtórzyd) osobie te cechy, które wcześniej sama wybrała Pokaż kartę nr 43 8. Patriotyzm 9. Miłośd rodzinna 10. Prawdomównośd 11. Wiernośd partnerowi 12. Szacunek dla drugiego człowieka 13. Spryt 14. Trudno powiedzied – nie czytad tej odp.

209

UZALEŻNIENIE

112. Jak często spożywał/a Pan/i dany rodzaj napoju alkoholowego w ciągu ostatniego miesiąca? Pokaż kartę nr 44 C

od

zien

nie

,

pra

wie

co

dzi

enn

ie

Kilk

a ra

zy w

tygo

dn

iu

Raz

na

tyd

zieo

Kilk

a ra

zy w

mie

siąc

u

Raz

na

mie

siąc

W o

góle

Tru

dn

o

po

wie

dzi

ed -

nie

czyt

ad

tej o

dp

.

122.1 Piwo 1 2 3 4 5 6 7

122.2 Wódka 1 2 3 4 5 6 7

122.3 Tanie wina 1 2 3 4 5 6 7

122.4 Wina droższe 1 2 3 4 5 6 7

122.5 Denaturat 1 2 3 4 5 6 7

122.6 Spirytus 1 2 3 4 5 6 7

122.7 Woda kolooska 1 2 3 4 5 6 7

122.8 Własne wyroby alkoholowe (bimber)

1 2 3 4 5 6 7

111. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Panu(i) okresy ciągłego spożywania alkoholu? Pokaż kartę nr 45

1. tak zdarzało mi się to wielokrotnie 2. tak, zdarzyło mi się to kilka razy 3. tak, zdarzyło mi się to raz, dwa razy w życiu 4. nie nigdy mi się to nie zdarzyło 5. trudno powiedzied – nie czytad tej odp. 6. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp.

112. Czy w ogóle w życiu zdarzały się Panu/i okresy nadmiernego spożywania alkoholu? Pokaż kartę nr 46

1. Nie, nigdy 2. tak, ale sporadycznie 3. tak, często 4. trudno powiedzied 5. odmowa odpowiedzi – nie czytad tej odp.

113. Czy z powodu nadmiernego spożywania przez Pana/Panią alkoholu:

tak Nie

Nie wiem, odmowa

odpowiedzi – nie czytad tej

odp.

113.1. Zadłużył/a Pan/i zajmowane mieszkanie? 1 2 3

113.2. Stosował/a Pan/i przemoc w rodzinie? 1 2 3

113.3. Rozpadła się Pana/i rodzina 1 2 3

113.4. Utracił/a Pan/i pracę? 1 2 3

113.5. Zerwał/a Pan/i kontakty z kolegami/koleżankami 1 2 3

113.6. Musiał/a Pan/i opuścid dotychczas zajmowane mieszkanie/lokum

1 2 3

113.7. Została Panu/i odmówiona pomoc społeczna 1 2 3

113.8. Musiał/a Pan/i byd hospitalizowany/a z powodu bezpośredniego zagrożenia życia

1 2 3

113.9. Brał/a Pan/i udział w terapii alkoholowej 1 2 3

113.10. Groziło Panu/i zamarznięcie w okresie zimowym 1 2 3

210

129. Proszę zakreślid cyfrę wskazującą na tej drabinie miejsce, w jakim zgodnie z Pana(i) odczuciem znajduje się Pana(i) obecne życie. – Pokaż kartę nr 47


10

9

8

7

6

5

4

3

2

1


130. Gdzie umieściłby(łaby) Pan(i) swoje życie, gdy nie był(a) Pan(i) jeszcze osobą bezdomną? – Pokaż kartę nr 47


10

9

8

7

6

5

4

3

2

1


131. Jakiego spodziewa się Pan(i) życia za 5 lat, gdzie mógłby(łaby) się Pan(i) umieścid na tej drabinie? – Pokaż kartę nr 47 Najlepsze życie, jakiego

mogłabym/mógłbym się spodziewad

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1


211

132. Na koniec proszę teraz pomyśled o sobie, o własnych możliwościach wyjścia z trudnej sytuacji życiowej. Proszę posłuchad poniższych twierdzeo i określid najwłaściwszą Pana/i zdaniem odpowiedź. Pokaż kartę nr 48 1 – nieprawda 2 – raczej nieprawda 3 – trudno powiedzied 4 – raczej prawda 5 – prawda

129.1. Jestem gotowa/gotów zrobid bardzo wiele, aby tylko wyjśd z trudnej sytuacji życiowej 1 2 3 4 5

129.2. Nie ma innego wyjścia, w mojej sytuacji muszę czekad na lepsze czasy 1 2 3 4 5

129.3. Jeżeli będę wykazywał(a) się ciągłą inicjatywą to powinnam/powinienem znaleźd sposób, aby wyjśd z trudnej sytuacji życiowej

1 2 3 4 5

129.4. Nie mam sił, aby walczyd teraz o wyjście z trudnej sytuacji życiowej 1 2 3 4 5

129.5. Nie szukam zbyt mocno możliwości znalezienia pracy i mieszkania, bo i tak wszystko zależy od szczęścia

1 2 3 4 5

129.6. Jeżeli wystarczająco się postaram, to na pewno w koocu znajdę jakąś możliwośd samodzielnego mieszkania

1 2 3 4 5

129.7. Wyjście z trudnej sytuacji życiowej jest możliwe tylko wtedy, gdy ktoś znajomy mi pomoże 1 2 3 4 5

129.8. Wiem, że tak naprawdę wyjście z trudnej sytuacji życiowej zależy od mojej motywacji 1 2 3 4 5

127.9. Jedyne, co mogę robid w mojej sytuacji, to czekad na pomoc 1 2 3 4 5

129.10. Z mojego punktu widzenia nic się nie da zrobid, bo żadnego osiągalnego sposobu, abym mógł wyjśd z trudnej sytuacji życiowej po prostu nie ma

1 2 3 4 5

129.11. Często myślę o tym, co zrobid aby mied na stałe swój kąt 1 2 3 4 5

129.12. Czuję, że tak naprawdę nie mam wpływu na to, czy znajdę pracę i wynajmę sobie mieszkanie 1 2 3 4 5

129.13. Czuję się w pełni odpowiedzialny(na) za to, czy wreszcie uda mi się wyjśd z trudnej sytuacji życiowej

1 2 3 4 5

129.14. Dopóki mogę jakoś żyd, nie muszę intensywnie szukad możliwości wyjścia z trudnej sytuacji życiowej

1 2 3 4 5

129.15. Aby znaleźd pracę i dzięki temu mieszkanie, muszę się sam „wkręcid” w odpowiednie towarzystwo

1 2 3 4 5

DZIĘKUJEMY ZA POŚWIĘCONY CZAS.

opracowanie metodologii, narzĘdzi oraz … nr 1.pdf · metody badawcze zastosowane w badaniu -...

Documents