Opštinska biblioteka Kovačica i autor se zahvaljuju svima koji su pomogli

izdavanje bibliografije:

Ministarstvu kulture Slovačke Republike

Pokrajinskom sekretarijatu za kulturu Vojvodine

Skupštini opštine Kovačica

Kompaniji «Dunav osiguranje», filijali Kovačica

Mesnoj zajednici Kovačica

Preduzeću «Naš stan» Kovačica

Izdavač

Opštinska biblioteka Kovačica

M. Tita 48

26210 Kovačica

Tel. 013/ 662-471

013/660-800

Faks: 013/661-047

e-mail: biblkvc@panet.co.yu

Za izdavača:

Marija Đuriš

Lektura

Milica Paraš Stevanovski

Štampa

Grafos internacional, Pančevo

Tiraž

500

Opštinska biblioteka Kovačica

mr Slobodan Stevanovski

NAIVNI SLIKARI KOVAČICE I PADINE

u zavičajnom fondu Opštinske biblioteke Kovačica : bibliografija

1959-2003.

Kovačica

2004.

Mojoj majci Milici

I DEO

"Slike koje su se rojile pod kičicama ovih nadarenih seljaka

smatraju se vrhunskim dometom naivnog slikarstva.

U čemu je privlačnost dela kovačičkih naivnih slikara, čiji su

poštovaoci kako intelektualci, tako i nepismeni? Njihove slike

plene spokojstvom, istinitošću, zadovoljstvom. One su šarolike,

jednostavne, deluju bezbrižno i ljudski. Nevine su i čiste kao

narodne pesme. I same su prožete poezijom. Ne podvaljuju i ne

prenemažu se, ne oponašaju. Stilizuju poseban svet u prekrasan

ornament. Verovatno je u tome tajna njihovog svetskog uspeha."

Ivan Meliherčik (Ivan Melicherčík)1

2 Сликарка дечје душе / Иван Мелихерчик // Zuzana Chalupová. - Kovačica : Galéria BABKA, 1994. –

str. 10

UVOD

Naivna umetnost na prostoru bivše Jugoslavije može se u kontinuitetu pratiti od

tridesetih godina dvadesetog veka. Nastala je gotovo istovremeno u podravskom selu

Hlebine, pomoravskom Opariću, sunčanoj Dalmaciji i banatskoj Kovačici, da bi se nakon

Drugog svetskog rata proširila na sve krajeve bivše Jugoslavije. Naivnom umetošću se bavilo

na hiljade stvaralaca od kojih neki spadaju među najznačajnije u svetu. Mnogi strani kritičari

ovu pojavu nazivaju "jugoslovensko čudo" ("miracle yougoslave") a jedan od najistaknutijih

teoretičara naivne umetnosti u svetu, Anatol Žakovski (Anatole Jakovsky), ističe da

jugoslovenski slikari i vajari po kvalitetu i raznovrsnosti zauzimaju, zajedno sa Francuzima,

prvo mesto u svetu2. Svakako da su ovome značajno doprineli naivni slikari sa područja

Opštine Kovačica jer bogatstvom i raznovrsnošću motiva i danas plene najpoznatije svetske

istoričare i teoretičare umetnosti.

Opština Kovačica je regija u jugoistočnom Banatu poznata po izuzetnoj nacionalnoj

šarolikosti. Na svega 419 km2 ima 27 890 stanovnika, od čega Slovaka 11 455 (41,07%), Srba

9 459 (33,91%), Mađara 2 935 (10,52%), Rumuna 1 950 (6,99%), ostalih stanovnika

2 091 (7.49%)3. Svaka nacionalna zajednica, uprkos neminovnim demografskim procesima,

ljubomorno čuva svoj kulturni identitet a razlike među ljudima ovde nisu prepreka

integracionim procesima.

Ono po čemu je Opština Kovačica čuvena u svetu jeste naivno slikarstvo

karakteristično za njena dva centra: prvi u slovačkoj sredini Kovačice i Padine, drugi u

Uzdinu, naselju etničkih Rumuna. Danas u Uzdinu ima malo naivnih slikara, dok u Kovačici i

Padini mnogo više umetnika nastavlja tradiciju onih koji su svoja naselja odavno pretvorili u

svetske "metropole" umetnosti.

U toku sveopšte krize nakon raspada SFRJ, naivni slikari, naročito Kovačice i Padine,

dosta su učinili za ugled Srbije i Crne Gore u svetu. Možda više nego pojedina diplomatska

predstavništva poslednjih petnaestak godina. Naime, njihove slike prepoznatljivog kolorita i

nesputane osećajnosti prikazuju sve drugo, samo ne ono po čemu je prostor bivše Jugoslavije

poslednjih godina bio poznat. Tako su razglednice sa kovačičkim motivima, posredstvom

Unicef-a, štampane u milionskim tiražima, a pojedine grafike Martina Jonaša (Martin Jonáš)

Italijani su otisnuli u zlatu. Njihovim naivno-idiličnim slikama dive se u svojim zdanjima

brojni državnici, najpoznatiji muzičari, filmske zvezde, i drugi. Neke slike, na primer Zuzane

Halupove (Zuzana Chalupová), nalaze se u značajnim svetskim institucijama pa i u zgradi

Ujedinjenih nacija u Njujorku.

Umetničko stvaralaštvo kovačičkih naivnih slikara je imalo značajan odjek i u

domaćim i u stranim medijima što se ogleda u velikoj produkciji štampanog materijala:

monografija, reprodukcija, članaka u serijskim publikacijama, i drugog. O njima su pisali

najznačajniji likovni teoretičari i kritičari: Oto Bihalji-Merin, Anatol Žakovski, Rut Dirks

(Ruth Dirx), Ivan Meliherčik (Ivan Melicherčík), i mnogi drugi. Deo tog vrlo obimnog

materijala iz raznih zemalja čuva Opštinska biblioteka Kovačica u svom zavičajnom fondu

koji je izdvojen nakon njenog osnivanja 1995. godine.

2 Naiva u Jugoslaviji : mali leksikon slikara i vajara / Kosta Dimitrijević. - [Beograd] : Beogradski

izdavačko-grafički zavod, [1979]. – str. 11,12

3 Prema popisu iz 2002. godine. Podaci dobijeni u Republičkom zavodu za statistiku Srbije.

Zavičajni fond4 je sastavni deo opštinskih biblioteka koji čini prikupljena, sređena i

obrađena štampana bibliotečka građa i drugi nosioci informacija koji se svojim sadržajem

odnose na jednu određenu geografsku, političku, etničku, istorijsku, kulturnu i ekonomsku

sredinu a koja je objavljena ili štampana na teritoriji zavičaja, nezavisno od mesta rođenja

stvaraoca. Takav zavičajni fond bi trebalo da bude kompletan i da čuva štampani bibliotečki

materijal i druge nosioce informacija u izvornom obliku kako bi se obezbedili izvori za

izučavanje materijalne i duhovne kulture zavičaja, odnosno svih vidova života, razvoja i

stvaralaštva određene sredine.

Kako navodi profesor Desanka Stamatović5 zavičajni fond bi trebalo da obuhvata sav

štampani i na drugi način umnoženi bibliotečki materijal, sitan bibliotečki materijal, neknjižni

materijal i rukopisnu građu koja se odnosi na zavičaj:

Monografske publikacije (stara i retka knjiga, druge knjige, separati, udžbenici, albumi, katalozi izložbi, turistički vodiči, itd.);

Serijske publikacije (novine, časopisi, godišnjaci, naučni zbornici, almanasi, kalendari, itd.);

Kartografske publikacije;

Muzikalije;

Grafičke mape, gravire;

Neknjižni materijal (kompakt diskovi, gramofonske ploče, kasete, filmovi, itd.);

Sitan bibliotečki materijal (plakati, leci, pozivnice, prospekti, itd.);

Rukopisna građa (dnevnici, memoari, prepiske, beleške);

Službeni, dokumentaciono-informacioni materijal organizacija i ustanova;

Zavičajna bibliografija6 je sastavni i nerazdvojni deo zavičajnog fonda. To je, zapravo,

popis publikacija urađen po nekom zajedničkom obeležju određene namene, tipa i strukture.

Bibliografija može biti putokaz za formiranje fonda, ili nastaje kao rezultat njegovog

stvaranja. Razlikujemo tri osnovna tipa zavičajnih bibliografija:

Bibliografija literature o zavičaju;

Bibliografija izdavačko - štamparske delatnosti određenog mesta ili određene teritorije;

Specijalne bibliografije (personalne i tematske vezane za teritoriju zavičaja).

Zadatak zavičajnog fonda i bibliografije je da okupi "све што је објављено и

умножено штампарском и другом техником на одређеној географској територији; [...]

све што је објављено о региону, људима, ствараоцима и стваралаштву, о природним,

друштвеним и духовним производима и [...] дела оних аутора који су на неки начин

везани за регион". 7

4 Методско упутство за формирање и вођење завичајних фондова у општинским народним

библиотекама / др Десанка Стаматовић // Заједница библиотека : информативни орган Заједнице

матичних библиотека Србије. – 2 (1982), str. 65-81 5 Isto. – str. 69-70 6 Isto. – str. 80-81 7 Неки теоријски проблеми завичајних библиографија // Огледи из библиологије. – Нови Сад :

Библиотека Матице српске, 1993. – str. 162

Još 1953. godine, prilikom reorganizacije mreže narodnih biblioteka u Srbiji, upućen

je obavezujući predlog o formiranju zavičajnih zbirki. Kasnijim pravnim regulativima ovaj

zadatak je definisan kao jedan od osnovnih zadataka i obaveza opštinskih narodnih biblioteka

(zakoni o bibliotečkoj delatnosti iz 1960, 1965. i 1975. godine, Nacrt standarda za narodne

biblioteke i Projekcija razvoja bibliotekarstva u SR Srbiji 1971-1980. godine). Biblioteka pri

Domu kulture u Kovačici iz koje je izrasla Opštinska biblioteka Kovačica nije ispunjavala

navedene zahteve. Tako, na primer, zavičajni fond nije jasno izdvojen, niti sistematski

obrađivan. Pored toga, nije načinjena odgovarajuća zavičajna bibliografija iako su

"...завичајни фондови и библиографије основни инструмент представљања историје

развоја материјалне и духовне културе једног региона."8 Razlog za to je, pored

nesamostalnosti biblioteke i nedovoljan broj stručnog kadra.

S obzirom da nije bilo institucije ili pojedinaca koji bi izradili zavičajnu bibliografiju,

Opština Kovačica je uskraćena za jednog od značajnih "čuvara" kulturne baštine. U obimnoj

monografiji izdatoj 2002. godine povodom dvestogodišnjice Kovačice u poglavlju

Bibliografia profesor Jan Cicka (Ján Cicka) konstatuje ovu činjenicu9.

Kako Opštinska biblioteka Kovačica nema materijalnih i kadrovskih mogućnosti da

odmah pristupi izradi potpune retrospektivne bibliografije Opštine Kovačica, niti da izradi

bibliografiju izdavačko-štamparske delatnosti, čini se da bi tematska bibliografija onog

segmenta koji pruža najviše mogućnosti za istraživački rad, a ujedno pokriva najveći deo

zavičajne zbirke (slovački slikari naive Kovačice i Padine), bila pravi početak da se sačuva i

istraži sve ono što se odnosi na onaj deo stvaralaštva koji je karakterističan za ovu opštinu. S

obzirom na značaj naivnog slikarstva i broj publikacija sa ovom temom, smatramo da bi

trebalo da u ovoj oblasti zavičajni fond Biblioteke bude najpotpuniji, s mogućnošću daljeg

prikupljanja. U toku istraživanja i izrade tematske bibliografije stvoriće se jasnija slika o

zavičajnom fondu, uočiti praznine i stvoriti polazna osnova za popunjavanje i izradu

retrospektivne bibliografije Opštine Kovačica.

Istraživanje stvaralaštva slikara naive Kovačice i Padine u zavičajnom fondu

Opštinske biblioteke Kovačica treba da omogući izradu tematske zavičajne bibliografije koja

će imati značaj za zaštitu kulturnog blaga Slovaka i, uopšte, narodne kulture ovog dela Srbije.

Pored toga, postoje i drugi razlozi koji ističu značaj ove bibliografije:

Bibliografija će koristiti svakome ko bude želeo da proučava kulturno stvaralaštvo Vojvodine, naročito fenomene poznate pod nazivima naivna umetnost i

"kovačička škola";

Kovačica i Padina su objektivno jedni od najvećih svetskih centara naivnog slikarstva, i kao takvi imaju veliki značaj za ugled naše zemlje;

Naivno slikarstvo ima veliki značaj za razvoj ove sredine, posebno turistički, etnološki i dr. 8 Основи библиографије / др Александра Вранеш. – Београд : Народна библиотека Србије, 2001. –

str. 90 9 Kovačica : 1802 – 2002 : zborník prác pri dvestoročnici mesta. – Kovačica : Miestne spoločenstvo, 2002.

– str. 669

UNESKO je dao pozitivno mišljenje o ideji da se u Kovačici izgradi etno-centar svetske narodne kulture;

Gotovo sve što je nakon Drugog svetskog rata izdato, a u posrednoj je ili neposrednoj vezi sa Kovačicom ili Padinom, u nekoj vezi je i sa tim oblikom umetničkog

stvaralaštva;

Postoje zainteresovane strane koje finansijski podržavaju projekat koji pored izrade bibliografije obuhvata i popunjavanje zavičajnog fonda. To su, pre svega, Ministarstvo

kulture Slovačke Republike i Pokrajinski sekretarijat za kulturu Vojvodine;

Biblioteka ima dovoljne materijalne i tehničke mogućnosti za sprovođenje ovog istraživanja;

1.Opštinska biblioteka Kovačica i njena zavičajna zbirka

1.1.Bibliotekarstvo u Kovačici i Padini

Odmah po formiranju naselja 1802. godine Kovačičani su pristupili izgradnji objekta

koji je služio kao molitveni dom i škola. Zabeleženo je da je prvi učitelj bio Jan Šimek (Ján

Šimek) koji je u Kovačicu došao 8. aprila 1803. godine10. Stotinak đaka je učilo na

nemačkom i slovačkom jeziku čitanje, pisanje i računanje. U nastavi su korišćene dve knjige:

Herderov katehizis i Hibnerova biblijska istorija11. To znači da su u tom objektu svakako

čuvane knjige pretežno religioznog karaktera. Koliko ih je bilo, i da li su bile dostupne svima,

nije poznato.

Škola u susednom selu Padini, slično organizovana, izgrađena je 1807. godine a prvi

učitelj je bio Jan Kovačik (Ján Kováčik)12. Obe škole su bile pod nadzorom vojnih vlasti

Austro – Ugarske monarhije.

S obzirom na veoma strogu vojnu upravu u Kovačici nije bilo moguće organizovati

instituciju koja bi se bavila kulturnim i nacionalnim pitanjima Slovaka. Tokom 19. veka

jedina institucija koja je imala kakvu – takvu autonomiju bila je crkva.

Jedan od vrlo značajnih Kovačičana 19. veka bio je farar (sveštenik) Matej Ambrozi

(Matej Ambrózy, 1797-1869). Njegov značaj za kulturni i naročito literarni život Kovačice je

veliki. Objavio je nekoliko vrednih zbirki stihova.

Nakon ukidanja vojne granice 1872. godine položaj Slovaka nije promenjen. Tek

1897. godine je osnovano jedno kulturno udruženje pod dominacijom Mađara (Polgári olvasó

kör)13. Međutim, udruženje nije imalo nekog značaja za kulturni život Kovačičana.

Nakon propasti Austro-Ugarske monarhije i proglašenja Kraljevine Srba, Hrvata i

Slovenaca 1918. godine došlo je do izvesnih promena u položaju Slovaka. Tada predsednik

lokalnog Udruženja zanatlija (Remeselnícky spolok) postaje Ljudovit Karlovski (Ľudovit

Karlovský), sekretar Andrej Boboš (Andrej Boboš) i blagajnik Jan Gabriš (Ján Gabriš). Oni

su doprineli osnivanju Obrazovno – čitalačkog društva "Pokrok" (Čítaci a vzdelávajúci

spolok "Pokrok") koje se bavilo pitanjima kulture i obrazovanja. Jan Gabriš je

10 Dejiny Slovenského evanjelického A.V. cirkevného sboru v Kovačici / Ján Čaplovič. – V Kovačici :

Slovenský evanjelický A.V. cirkevný sbor, 1928. – str. 92 11 Dejiny Kovačice : 1802-1946 / Jozef J. Farkaš. – Kovačica : [Jozef J. Farkaš], 1985. – str. 39 12 Isto. – str. 39 13 Isto. – str. 122

samoinicijativno napisao pravila tog udruženja. Dana 31. oktobra 1920. godine sazvao je

sastanak na kome nije vođen zapisnik već su samo pročitana predložena pravila sa kojima su

se svi saglasili14.

Osnivačka skupština Obrazovno – čitalačkog društva "Pokrok" ("Napred") je održana

16. januara 1921. godine. Predsedavao je Jan Čaplovič (Ján Čaplovič). Na njegovu inicijativu

za prvog predsednika izabran je Jan Gabriš, za sekretara Ondrej Mihalj (Ondrej Mihaľ), za

potpredsednika Karolj Boboš (Karoľ Boboš), za blagajnika Đuro Mikuš (Ďuro Mikuš) a za

bibliotekara – knjižničara Jan Botka (Ján Botka). Ovo udruženje je bilo smešteno u

prostorijama Kovačičke seljačke banke15.

"Pokrok" je raspolagao izvesnim finansijskim sredstvima koja su prikupljana putem

članarine i dobrovoljnih priloga. Od tih sredstava su 1924. godine u Starom kovačičkom

parku podigli spomenik velikom borcu za slovenska prava u Austro – Ugarskoj monarhiji

Svetozaru Miletiću. Na spomeniku je ćirilicom ispisan ovaj natpis: "Др. Светозару

Милетићу борцу за Словенска права – овај споменик подиже Ковачичка Читаоница из

својих средстава и помоћу добровољних прилога на Видовдан 28.-15. Јуна 1924.

године".

Ova institucija je prvih godina bila svojevrsna čitaonica gde su naglas čitane knjige,

novine i časopisi uglavnom dobijeni iz tadašnje Čehoslovačke. Pored toga, organizovana su

razna predavanja sa ciljem prosvećenja naroda. Tako je zabeleženo da je, na primer, 2.

decembra 1934. godine bibliotekar Jan Botka održao predavanje o novom zakonu o zaštiti

radnika, 16. decembra Pavel Bartoš (Pavel Bartoš) o mlekarstvu, 23. decembra T. Crnokrak o

voćarstvu16. Pored ostalog, članovi su polemisali o politici, kulturi, sportu, i drugom.

Ubrzo su u okviru "Pokroka" formirane razne sekcije: pozorišna, pevačka, literarna,

šahovska, kasnije i likovna iz koje je nastala čuvena "kovačička škola" naivnog slikarstva.

Zabeleženo je da su sve sekcije bile vrlo aktivne. Tako je, na primer, 18. februara 1928.

godine odigrana predstava "Drotár" pisca Jana Palarika (Ján Palárik)17.

Nakon osnivanja Matice slovačke 1932. godine kulturne aktivnosti su intenzivirane.

Tih godina je Samuel Murtin (Samuel Murtin), poreklom iz Pivnice, zajedno sa

Ondrejom Trijaškom (Ondrej Triaško) iz Bačkog Petrovca i Janom Gombarom (Ján Gombár)

iz Kisača osnovao prvu štampariju u Kovačici (Tlačiareň Samuela Murtina). Tu su štampani

materijali za potrebe državne uprave, Vatrogasnog društva, Obrazovno - čitalačkog društva

"Pokrok", štampane su knjige za potrebe evangelističke crkve i za druge institucije. Nakon

Drugog svetskog rata ova štamparija je preneta u Pančevo18.

14 Isto. – str. 122 15 Isto. – str. 122 16 Isto. – str. 135-145 17 Isto. – str. 135 18 Tlačiareň Samuela Murtina / Martin Zloch // Kovačica : 1802 – 2002 : zborník prác pri dvestoročnici

mesta. – Kovačica : Miestne spoločenstvo, 2002. – str. 207

Godine 1936. u Kovačici je osnovan Narodni univerzitet za Srez kovačički. Zapisnik

i pravila prihvaćena na osnivačkoj skupštini koja je održana 2. decembra štampani su u

kovačičkoj štampariji na srpskom jeziku19.

Aktivnosti svih ovih institucija su bile međusobno isprepletene tako da ih je

nemoguće u potpunosti razdvojiti i ograničiti. Naime, pojedinci su aktivno učestvovali u radu

više institucija što je i razumljivo ako se zna da je Kovačica malo naselje u kome su ljudi

međusobno čvrsto povezani.

Jedno od centralnih institucija kovačičke kulture je bila upravo Čitaonica "Pokroka".

Njene prostorije su bile glavno sastajalište odraslih Slovaka nakon napornog dnevnog rada.

Po rečima Martina Paluške (Martin Paluška) i Jana Sokola (Ján Sokol), prvih kovačičkih

naivnih slikara, baš tu su jedan drugom 1939. godine poverili svoju "umetničku tajnu".

Pored periodične štampe, u Čitaonici je bilo knjiga na slovačkom i srpskom jeziku.

Na sačuvanim knjigama može se videti pečat prečnika 34 mm, crvenog i plavog otiska na

kome piše "Čitaci a vzdelavaci spolok "Pokrok" v Kovačici" (nisu unete pravopisne

intervencije). Isti pečat je stavljan na svakih nekoliko strana, bez određenog pravila.

Nije poznato koliko je tačno bilo knjiga. Evidencija je, po svemu sudeći vođena, ali,

knjiga inventara, ako je i postojala, nije sačuvana. Na naslovnoj strani knjiga, u levom

gornjem uglu, lepljeni su odštampani brojevi. Međutim, na predlistu je crvenom bojicom

ispisan neki drugi broj i slovo "č." kao skraćenica reči "číslo" (broj). Sve to je podvučeno

plavom bojicom. Istom bojicom su precrtavani drugi brojevi (verovatno inventarni brojevi

biblioteka koje su te knjige poklonile), ali ne i nalepljeni. Nakon 1963. godine knjige su

ponovo inventarisane tako da su dobile i treći, trenutno važeći inventarni broj.

Knjige su pretežno na slovačkom, ali ih ima i na srpskom jeziku (uglavnom izdanja

Srpske književne zadruge). Među sačuvanim najviše je iz književnosti, geografije, etnologije

i religije. Neke od slovačkih knjiga su štampane sredinom devetnaestog veka.

Na žalost, ne možemo da utvrdimo tačan broj članova, obim korišćenja bibliotečke

građe, niti kolika je bila članarina Čitaonice.

U selu Padina je na inicijativu A. Erdeljana 24. maja 1923. godine osnovano

Čitalačko društvo (Čítaci spolok). Međutim, za javnost je otvorena tek 1. marta 1925. godine

pod rukovodstvom lokalnog farara (sveštenika) Gustava Klobušickog (Gustav Klobušický).

Društvo je tada imalo 57 članova i 115 knjiga. Od otvaranja knjižnice do 1926. godine 29

čitalaca je 443 puta pozajmilo knjige. Slično kao u Kovačici i ovo društvo je imalo više

sekcija20.

Nakon Drugog svetskog rata došlo je do promena u radu "Pokroka". Početkom

pedesetih godina prestala je sa radom Matica slovačka, a početkom 1958. osnovan je Dom

kulture "3. oktobar" u čiji sastav su ušle sve sekcije "Pokroka" kao i Čitaonica. Tada je

formirana Biblioteka Doma kulture "3. oktobar" (Knižnica Domu kultúry "3. októbra").

Biblioteka je obavljala svoju delatnost i organizovala kulturne aktivnosti. Međutim,

nije bilo dovoljno radnika koji bi obavljali sve stručne poslove propisane zakonima o

bibliotečkoj delatnosti. Do osnivanja Opštinske biblioteke Kovačica 1995. godine u 19 Правила Народног универзитета за Срез Ковачички Дунавска бановина. – У Ковачици :

Издање" Народног универзитета Среза Ковачичког", 1937. 20 Jozef J. Farkaš, navedeno delo. - str. 123

Biblioteci je stalno zaposlen samo jedan knjižničar koji je često obavljao i druge poslove u

okviru Doma kulture. Tako je tek 1963. godine započeto inventarisanje monografskih

publikacija. Za prvih šest meseci u knjigu inventara uvedeno je 1320 jedinica. Međutim, u

naredna 24 meseca upisano je svega 680. Od 30. oktobra 1987. godine do 15. februara 1996.

godine nije inventarisana ni jedna knjiga!

Između ostalog, Biblioteka nije imala ni propisno izdvojen i obrađen zavičajni fond,

bibliografije nisu izrađivane, nije bilo nikakvih kataloga, pozajmni fond nije bio uređen po

univerzalnoj decimalnoj klasifikaciji. Tome treba dodati i to da Biblioteka nije imala

dovoljno vlastitog prostora, kao ni materijalnih i finansijskih sredstava.

To je uzrokovalo da Biblioteka obavlja samo neke osnovne funkcije nastojeći da,

koliko god je moguće, zadovolji potrebe stanovnika.

Po podacima iz Vodiča kroz narodne biblioteke Jugoslavije21 Biblioteka Doma

kulture u Kovačici je 1976. godine imala 381 člana i 7860 knjiga. Pročitano je 6160 knjiga,

ali nije evidentirana ni jedna kulturna aktivnost!

1.2. Osnivanje Opštinske biblioteke Kovačica

Biblioteka Doma kulture u Kovačici je godinu dana nakon donošenja Zakona o

bibliotečkoj delatnosti iz 1994. godine izdvojena i transformisana u samostalnu ustanovu pod

nazivom Opštinska biblioteka Kovačica. Do 2000. godine Biblioteci su pripojeni ogranci iz

Crepaje, Debeljače, Padine i Uzdina a nakon sticanja materijalnih uslova biće otvoreni

ogranci u Samošu i Idvoru, kao i pokretni fond u Putnikovu.

Danas Opštinska biblioteka Kovačica u svim fondovima ima oko 46 000

knjiga. Oko 25 000 hiljada nalazi se u Centralnoj biblioteci u Kovačici, od kojih je

podjednak broj na slovačkom i srpskom jeziku. Preostalih 21 000 knjiga nalazi

se u ograncima i tu su knjige na

sva četiri jezika koji su u upotrebi u Opštini Kovačica (srpski, slovački, mađarski i

rumunski).

Prilikom osnivanja Opštinske biblioteke Kovačica nisu rešeni brojni problemi.

Najveći je taj što Opštinska biblioteka Kovačica nema svoje prostorije, a one u kojima je

sada ne odgovaraju predviđenim kriterijumima. Naime, površina od 82 m2 je ispod standarda

predviđenih za opštinske biblioteke. Biblioteka oskudeva i u osnovnim sredstvima. Praktično,

osim knjižnog fonda, nekoliko računara i nešto sitnog inventara Opštinska biblioteka

Kovačica ništa više ne poseduje.

Materijalna situacija nije ništa bolja ni u ograncima. Na primer, ogranak u Debeljači

ima računar pomoću kojeg se obavljaju bibliotečki poslovi, ali nema odgovarajući nameštaj.

Već dugo se koristi pozajmljeni nameštaj predviđen za predškolsku decu!

21 Vodič kroz narodne biblioteke Jugoslavije. – Beograd : Zajednica jugoslovenskih nacionalnih

biblioteka, 1979. – str. 440

Treba napomenuti da je kadrovska struktura zaposlenih poboljšana. Poslove u

bibliotekama pri domovima kulture su uglavnom obavljali radnici sa srednjom stručnom

spremom. Danas Opštinska biblioteka, zajedno sa ograncima, ima sedam radnika: jednog sa

visokom, jednog sa višom i pet radnika sa srednjom stručnom spremom.

U poslednje četiri godine zaposleni nastoje da celokupni pozajmni fond bude

dosledno uređen i obrađen u skladu sa savremenim bibliotečkim principima. Većina poslova

u Kovačici se obavlja uz pomoć dva računara solidne konfiguracije. Računare imaju i ogranci

u Padini i Debeljači. Zaposleni su sami izradili korisničku aplikaciju u microsoft access-u,

tako da se preko nje obavlja iventarisanje, vođenje grupnog inventara, kartoteke, izdavanja

knjiga, i drugo. Krajem 2003. godine u elektronskoj bazi našlo se više od 17 000 jedinica.

Aplikacija je dosta jednostavna za upotrebu, ima dobre mogućnosti pretraživanja i mogućnost

konvertovanja podataka iz elektronske baze u odgovarajući standardizovani bibliotečki

softver koji će podržavati jedinstveni bibliotečko-informacioni sistem na nivou Republike.

Uskoro će biti načinjen i elektronski predmetni katalog i samostalna prezentacija na internetu.

Zavičajni fond Opštinske biblioteke Kovačica je čuvar kulture slovačke, srpske,

mađarske i rumunske zajednice koje žive na prostoru opštine Kovačica. Međutim, zbirka

zavičajnog fonda nije potpuna ni u jednom segmentu. Pored toga, Biblioteka nije uspela da

utvrdi mehanizme pomoću kojih bi se u njen zavičajni fond sistematski slivao odgovarajući

materijal. S obzirom na skromna finansijska sredstva, Biblioteka, osim apelovanja, ne može

da učini mnogo kako bi pribavila makar aktuelne publikacije u originalnom obliku. Umesto

toga, Biblioteka nastoji da neke publikacije, koje nema u svom fondu, sačuva u elektronskom

obliku, ali i da vodi evidenciju o postojećim publikacijama i institucijama, odnosno

pojedincima, koji ih poseduju.

I pored toga što aktuelni Zakon o bibliotečkoj delatnosti iz 1994. godine ne ukazuje

na postojanje zavičajnih fondova, konstituisanjem Opštinske biblioteke Kovačica 1995.

godine zavičajni fond je fizički izdvojen a obrada monografskih publikacija je započeta 2002.

godine. U zavičajnom fondu se nalazi oko 500 jedinica.

Takođe, Opštinska biblioteka Kovačica izrađuje bibliografiju zavičajnog fonda.

Pored navedenog, Biblioteka se bavi organizovanjem kulturnih manifestacija,

književnih večeri, recitala, promocija knjiga i drugog. Pri Bilioteci rade recitatorska i

literarna sekcija koja izdaje časopis "Klasý".

2. NAIVNA UMETNOST U SVETU

2.1. Opšta načela naivne umetnosti

"Kad je posredi problem naivne umetnosti naklapanju nikad kraja"

(Anatol Žakovski, Anatole Jakovsky)22

22 Kosta Dimitrijević, navedeno delo. - str. 16 Po "Larousse" enciklopediji naivna umetnost je "spontana i inventivna branša lepih

umetnosti čija dela izlaze iz priznatih normi "umetnosti" u pravom smislu"23. Dalje, navodi se

da naivna umetnost stoji nasuprot akademskoj umetnosti jer su je stvorile likovno samouke

osobe koje ne teže "naučnoj" umetnosti. Jedna od njenih karakteristika je neposredan izraz

doživljaja bez elemenata stilizacije ili racionalističkog strukturisanja. Ovakva definicija

ukazuje na kompleksnost i raznolikost navedenog pojma, tako da je sasvim prirodno što ne

postoji jedinstveni naziv za isti fenomen.

Pored navedenog pojma "naivna umetnost", koji se i najčešće koristi, u upotrebi su i

drugi pojmovi koji dati predmet bolje ili lošije definišu: "laička umetnost", "moderna

primitivna umetnost", "neoprimitivizam", "popularna umetnost realnosti", "nedeljna

umetnost", "samouka umetnost", "umetnost ponizna srca", "umetnost instinkta", "insite

umetnost", "primitivna umetnost", "narodna umetnost", "narodno stvaralaštvo", "seoski i

gradski amaterizam". Jedan od najpoznatijih teoretičara naivne umetnosti, Oto Bihalji-Merin,

ističe potrebu za preciznim definisanjem ovih pojmova koji se često paralelno koriste, sa

istim ili sličnim značenjem24. Naime, granice između ovih pojmova su i danas nejasne, pa su i

same podele nesigurne.

Pojam "naivna umetnost" možda nije najsrećnije odabran zbog izvesnog prezrivog

prizvuka, ali je u opštoj upotrebi. Drugi pojmovi ne definišu najbolje okvire. Tako, pojam

"laička umetnost" je previše neodređen jer obuhvata sve stvaraoce koji se nisu stručno

obrazovali, od narodnih stvaralaca do diletanata (onih koji kopiraju stvaralaštvo obrazovanih

umetnika) iz raznih slojeva društva. "Popularna umetnost realnosti" je okvirno previše uzak

termin jer naivni umetnici svoje motive ne crpu uvek iz realnosti. "Samouka umetnost"

takođe nije dovoljno precizan pojam, dok pojam "nedeljna umetnost" može da označava

samo prigodno bavljenje stvaralaštvom iz hobija, a manje da upućuje na stvaralačku delatnost

iz umetničkih pobuda. Patetični nazivi "umetnost svetog srca" ili "umetnost ponizna srca"

obuhvata određen krug slikara. Osnivači Trijenala naivne umetnosti u Bratislavi, šezdesetih

godina dvadesetog veka, predložili su naziv "insite umetnost" da bi se izbegla prezrivost koju

pojam naivno nosi. Iz latinskog jezika je preuzet pojam insitus što znači prirođen, iskren.

Ovaj predlog je možda i najbolji, ali u širim okvirima nije zaživeo.

Pojmovi "umetnost instinkta" ili "umetnost po nagonu" ne obuhvataju samo umetnike

koji su svrstani u kategoriju naivnih, već i stvaraoce primitivnih naroda.

Pojmovi "moderna primitivna umetnost", "neoprimitivizam" ili "primitivizam 20. veka"

često se koriste i to ne u smislu vrednovanja, već klasifikovanja. Međutim, treba uzeti u

obzir da je umetnost primitivnih naroda izrasla iz niskog stepena njihovog kulturnog razvitka

i svoju funkciju najčešće je imala u obredima, u kultu i magiji, dok umetnost naivnih počiva

na individualnosti. Zanimljiv je stav Žermena Bazena koji prenosi Koviljka Smiljković :

"Izraz "primitivan" tako je širok po sadržini da ga nije lako tačno definisati. Kako možemo da

sažmemo izraz koji ukazuje na masku Baula i slikarsko delo Duča, pa čak i Fra Anđelika?

Skloni smo da njegovo značenje svedemo na pojam "prvobitnog" – odnosno prvog po redu

što može da se primeni kod svih ljudskih aktivnosti : tako bi alhemičari bili primitivci u

hemiji; a astrolozi u astronomiji"25.

23 Nova Larousse enciklopedija. – Zemun : JRJ, 1999. – str.1207-1208 24 Enciklopedija naivne umetnosti sveta / Oto Bihalji-Merin, Nebojša-Bato Tomašević. – Beograd :

Jugoslovenska revija, [1984]. – str. 21 25 Ključ za ostvarenje snova = The Key to Making Dreams Come True / Koviljka Smiljković. -

Zemun : Arkade, 1999. – str.9

Do početka dvadesetog veka, pod pojmom primitivnog u umetnosti najčešće su

podrazumevana iskonska, prevaziđena istorijska razdoblja, ili stvaralaštvo naroda koji i danas

žive u primitivnim oblicima zajednice.

Enciklopedija likovne umetnosti Jugoslovenskog leksikografskog zavoda primitivnu

umetnost klasifikuje u dve kategorije: tradicionalnu i modernu26.

Po njoj, tradicionalna primitivna umetnost je nastala izvan okvira viših civilizacija, kao

i izvan kultura antike, istočne i južne Azije i dela pretkolumbovske Amerike, pri čemu je

jedna od osnovnih karakteristika ove umetnosti to što je vezana za primenu u svakodnevnom

životu i to u najširim razmerama: od ukrašavanja tela i odeće i oblikovanja predmeta za

svakodnevnu upotrebu do izrade kultnih predmeta i gradnje naselja. Praktično, svaki odrasli

pojedinac je u manjoj ili većoj meri uključen u nju: ili kao korisnik ili kao aktivni stvaralac.

Pod pojmom "moderni primitivi" podrazumeva se intelektualni protest pojedinih

umetnika krajem 19. i početkom 20. veka protiv normi nametnutih akademskim i

konvencionalnim u umetnosti, čime se traže nove mogućnosti izražavanja. Ovaj "protest"

nastao je iz uverenja da su sve tematske i proceduralne rezerve umetnosti iscrpljene. Taj

protest je nastao u redovima školovanih slikara, a začetnik je Pol Gogen (Paul Gauguin) u

svojoj fazi svesnog infantilizma, sa ciljem povratka na početke umetnosti. Međutim, ponegde

ovaj pojam obuhvata i pojam naivne umetnosti, tako da postoji izvesna razlika u definisanju

obima predmeta.

Pojam "narodna umetnost" je takođe vezan za kult i magiju, za tradiciju i zajednicu.

Prema tome, ova umetnost ne počiva na ličnom ukusu ili dostignuću pojedinca, već je

oblikovana običajima i tradicijom. Za nju je neposredno vezano nasleđe, ali i istorijski tok.

Ona živi dokle god postoji zajednica u kojoj je nastala. Za razliku od nje, tzv. "narodska

umetnost", surogat narodne umetnosti, upravljena je prema potrebama tržišta i mode i

ništavne je vrednosti.

Amaterska umetnost je uglavnom pod uticajem vladajućih umetničkih stilova. Amateri

prate profesionalnu umetnost i često sebe smatraju njenim pripadnicima. S obzirom da ne

poznaju načela akademske umetnosti, ne usuđuju se da eksperimentišu već obično

preuzimaju gotova rešenja akademskih slikara, pri čemu ih više ili manje kopiraju. I naivni

umetnici ponekad nastoje da se izjednače sa akademskim umetnicima. Međutim, za razliku

od laika i amatera, stvari i pojave prikazuju na osnovu sopstvenog doživljaja. Pri tome se ne

obaziru na nedovoljno poznavanje tehnike, već unutrašnju sliku iznose kako najbolje umeju.

Pojam "naivna umetnost" je u najčešćoj upotrebi. Međutim, ne postoji saglasnost o

njenom vremenskom određenju: dok neki likovni teoretičari (npr. Koviljka Smiljković)

smatraju da je naivna umetnost nastala pojavom Anrija Rusoa (Henri Rousseau) krajem 19.

veka, drugi polaze od početka civilizacije. Tako, Oto Bihalji – Merin naivnu umetnost dovodi

u neposrednu vezu sa tokovima ukupnog duhovnog razvoja smatrajući da korene vuče iz

praumetnosti27. To znači da naivna umetnost nije proizašla iz isključivo estetskog, već

instinktivnog i obrednog delanja i da se širila paralelno sa razvojem civilizacije. Nastala dela

su rezultat stvaralaštva obdarenih pojedinaca, ali su nosila kolektivna estetska osećanja jer su

izraz kolektivnog duha. I pored uobičajenih šablona, ovi samouki likovni majstori ponekad su

težili ka originalnom izrazu bez obzira da li su ti izrazi predstavljali ljude, životinje, 26 Enciklopedija Likovnih Umjetnosti : 4. – Zagreb : Jugoslavenski leksikografski zavod, 1966. – str. 25-27 27 Oto Bihalji-Merin, Nebojša-Bato Tomašević : navedeno delo. – str. 22

doživljeno ili viđeno, apstraktne predstave sa mitološkim, religijskim ili legendarnim

motivivima. Ona su nosila obeležja izvorne kulture i etničkih osobina; sadržaji su prilagođeni

potrebama sredine kojoj je samouki majstor davao pečat ličnih osećanja.

U savremenoj naivnoj umetnosti (od kraja 19. veka) vlada potpuna intuitivna sloboda.

Slikari nadahnuće crpu iz svakodnevnog života, sna, ili drugih vizija. U njima se ogleda

dirljiva prostodušnost pripovedanja, dekorativnost, čak i bezbrižnost. Ali, sve ono što se

prikazuje pod pojmom naivna umetnost ne mora biti i rezultat umetničkog izraza.

U likovnoj naivi postoje izvesne zakonitosti. Naziv "škola" često se koristi za

stvaralaštvo likovno neobrazovanih, grupisanih u nekom naselju, ili oko istaknutog

pojedinca, a čija dela imaju izvesna zajednička obeležja. Naiva nije pravac u modernoj

umetnosti, iako je njen suštinski deo28. Pravi naivni slikari stvaraju spontano, "po zapovesti

svog srca", ne vezujući se za stilske pravce. Njihova iskonska prirodnost, neposrednost i

prostodušna fantastika su ono što decenijama privlači i oduševljava.

Po Bihalji-Merinu, umetnost deteta, umobolnika i naivnih slikara iz naroda stoji izvan

tendencija razvoja umetnosti29. Naime, dečje slikanje nije rezultat svesnog stvaralačkog rada,

već izraz jedne određene faze u biološkom razvoju koja nema osobinu trajnosti. Slično i

umetnost umobolnika ne može da postigne kontinuitet jer taj zamršeni likovni svet je odraz

bolesti koja isključuje svesno, neprekidno stvaralačko oblikovanje. "Jedina umetnost koja

postoji izvan sveg istorijskog, a koja se ne može shvatiti ni kao izraz jednog biološkog

razvojnog stupnja ni kao psihičko oboljenje, jeste umetnost naivnih, koja bezvremeno,

neopterećena znanjem i jadom civilizacije, živi u čarobnom svetu prvobitnosti."30

Oto Bihalji – Merin navodi da se najobimnije zbirke naivne umetnosti nalaze po

zadužbinskim crkvama i manastirima, po kapelicama, kraj puteva... Kao primer navodi slike

na košnicama slovenačkih pčelara koje najpre daju biblijske prikaze, a kasnije i humorističke

žanr-slike i ironične prikaze iz svakodnevnog života. Takođe, navodi da "između plastike

ranog doba i plastike narodne umetnosti postoji izvesna paralelnost"31, jer se i danas mogu

videti arhaično ukrašeni predmeti koji podsećaju na drevne paganske idole.

Dakle, tek kada umetnička ličnost dođe do izražaja, stvaraju se uslovi za nestanak

anonimne tradicije nekog društva. Nepoznate smenjuju poznati slikari koji stvaraju po

unutarnjem nadahnuću, ne obazirući se na ocenu javnosti.

Znači, naivna umetnost je fenomen kome je veoma teško precizno utvrditi osnovna

načela. Neka od njih bi mogla da budu sledeća:

To je delatnost umetnički neškolovanih;

Naivni umetnici su pretežno iz seoskih sredina;

Karakterističan je spontani poriv za umetničkim radom;

Odsutnost normi svih oficijelnih umetničkih pravaca;

Izolacija slikara od umetničkih tendencija vremena;

Nastojanje za što vernijim reprodukovanjem viđenog;

Ograničenost umetnika na sebe samoga; 28 Isto. – str. 19 29 Oto Bihalji-Merin / Umetnost naivnih u Jugoslaviji. - [Beograd] : Izdavački zavod "Jugoslavija", 1963.

– str. [7,8] 30 Isto. – str. [11]

31 Isto. – str. [12]

Jak uticaj fantastike, stapanje irealnog sa realnim;

Tehnički problemi imaju prednost nad estetskim;

Zanemarivanje pravila proporcije, odnosa boja, itd.

Životno delo naivnih slikara ne pokazuje nikakav razvoj, osim usavršavanja tehnike i kompozicije32;

Slikarima često slabi snaga osećanja, počinju da se ponavljaju ("serijski proizvode slike") pri čemu gube originalnost i neposrednost, itd.

Međutim ovakve "norme" treba shvatiti uslovno. Na primeru umetničkog stvaralaštva

kovačičkih i padinskih slikara naive, neka navedena tvrđenja se mogu u potpunosti osporiti.

Iz tih razloga Ivan Meliherčik (Ivan Melicherčík) kaže da iako je o naivi rečeno valjda sve,

još uvek se postavlja pitanje šta je ona, koji su njeni kriterijumi i gde su njene granice.

Umesto odgovora predlaže da svako sam pronađe njene "norme"33. Koviljka Smiljković čak

odbacuje svako normiranje naivne umetnosti: "Nigde kritika nije bila toliko podeljena,

nesigurna, oprečna, kontradiktorna, kolebljiva kao kad je u pitanju čvrst i siguran postulat

definisanja naivne umetnosti. [...] Naivna umetnost se ne može tretirati ni kao sistem, ni kao

isključivi reprezent kulture ali ni kao kontrakultura. Ona ne prihvata i ne poznaje kanone i

pravila. Njena jedina čvrsta odrednica je bezuslovna sloboda likovnog izraza.".34

I sama naiva, u situaciji opštih promena, nije ostala učaurena, već se u mnogim

aspektima preobrazila. Početkom dvadesetog veka osnovna razlika između umetnika i

naivaca bila je u profesionalnosti, dok je danas brojnim naivcima upravo to zanimanje.

2.2. Kratak istorijski razvoj savremene naivne umetnosti

Krajem devetnaestog veka pojedini umetnici su se okrenuli ka ranim i primitivnim

kulturama koje su do tada bile poznate samo etnolozima. I dok su ove kulture, kao ostaci

iskonskog bile u opadanju, Sezan (Cézanne), Van Gog (Van Gogh), Gogen (Gogen) i drugi

su bili oduševljeni. Crnačka plastika je uticala na kubiste i na deo nemačkih ekspresionista.

Ovaj zaokret ka primitivnom i arhaičnom značio je otpor protiv savremenog sveta tehnike i

sveopšte otuđenosti od prirode. Ovi umetnici su naglašavali da svet nije ono što se "otkriva

pogledu", nego što umetnik svesno oseća nezavisno od pravila i načela "priznate umetnosti".

Ovakav stav je omogućio pojavu Anrija Rusoa (Henri Rousseau) Carinika, na izložbi

Nezavisnih u Parizu 1886. godine, čime je prvi put u javnosti zvanično promovisana

umetnost koja nije u skladu sa "zvaničnim" načelima. Ova izložba je izazvala oprečna

mišljenja, ali nije sprečila umetnički rad Anrija Rusoa, niti njegovih sledbenika. Prvi kritičari 32 Oto Bihalji-Merin, Nebojša-Bato Tomašević : navedeno delo. – str. 19 33 Umenie inštinktu / Ivan Melichečík // Štyridsať rokov Galérie insitného umenia. – Kovačica : Dom

kultúry 3. októbra ; Báčsky Petrovec : Kultúra, 1996. – str. 29 34 Koviljka Smiljković, navedeno delo. – str. 14

su uglavnom samo evidentirali pojavu naivnih umetnika, dok je većina smatrala da je

nedostojno o njihovom radu uopšte i govoriti. Ovo radikalno ignorisanje i izolovanje od

priznatih tokova nije onemogućilo naivnu umetnost da postane najširi pokret u savremenoj

umetnosti.

Pored Anrija Rusoa Carinika, javili su se i Lui Vivon (Louis Vivin), Lui Serafin (Louis

Séraphine), Kemil Bombua (Camille Bombois), Andre Boš (André Bauchant) i drugi. Prvi

umetnici su bili iz Francuske, ali se pokret brzo širio i na druge zapadnoevropske zemlje.

U Severnoj Americi je naivno slikarstvo izraslo iz potreba praktičnog života farmera,

domaćica, zanatlija, iz njihove želje da ulepšaju svoju sredinu, ali i da sačuvaju likove

pojedinih članova porodice. Slikari su bili uglavnom zanatlije koji su se zbog prirode posla

upoznali sa slikarskim sredstvima. Njima slikarstvo nije bio hobi, već izvor zarade. Radili su

prema želji naručilaca i prema honoraru. Uglavnom su bili anonimni.

Među prvim poznatim narodnim slikarima bio je Edvard Hiks (Edward Hicks).

Najčešće je slikao životinje, istorijske i religiozne slike. Kasniji slikari, od Lintona Parka

(Linton Park) do Bake Mozes (Grandma Moses) uglavnom su prikazivali patrijarhalnu

seosku zajednicu i ratarske poslove. Crnac Horas Pipin (Horace Pippin) slikao je prizore iz

crnačkog života, pejzaže, religiozne motive i ratna sećanja. Poznati su i radnici DŽon Kejn

(John Kane), Moris Hirsfild (Morris Hirshfield) i drugi.

U slovenskom okruženju, iz političkih i ekonomskih razloga, naivna umetnost se javila

znatno kasnije u odnosu na Francusku. Uglavnom su umetnici bili seljaci čiju su maštu

obogaćivali narodni običaji i seoski život. Zapravo, život i delo ovih umetnika, do današnjih

dana, čine nerazdvojno jedinstvo.

Sve u svemu, od pojave Anrija Rusoa prošlo je više od sto godina, a privlačna snaga

naivne umetnosti ne jenjava. I sasvim sigurno neće nestati dokle god čovek bude imao

potrebu za lepim, i dokle god mu dela stvorena "iz srca" budu pomagala da se bolje oseća u

industrijalizovanom i od prirode otuđenom svetu.

3. NAIVNO SLIKARSTVO NA PROSTORU BIVŠE JUGOSLAVIJE

3.1. Hrvatska

Sam početak jugoslovenske naive vezan je za podravsko selo Hlebine. Naime, profesor

umetnosti Krsto Hegedušić (1901-1975) je, zajedno sa drugim hrvatskim slikarima 1929.

godine, osnovao grupu likovnih umetnika "Zemlja". Članovi udruženja su bili protiv stranih

pomodnih uticaja zalažući se za domaći likovni izraz. Iste godine Hegedušić se upoznao sa

petnaestogodišnjim dečakom iz siromašne hlebinske seljačke porodice, Ivanom

Generalićem, kome je savetovao da ne kopira već da slika onako kako sam oseća. Praktično,

tada je nastala tzv. "hlebinska škola", iz koje su izrasli Franjo Mraz i Mirko Virius, ali i

drugi slikari. Pružajući im podršku, udruženje "Zemlja" je želelo da dokaže da slikarstvo ne

mora biti privilegija samo "gospodske dece". Njihova borba protiv socijalnih suprotnosti u

Kraljevini Jugoslaviji uzrokovala je policijsku zabranu jedne izložbe 1935. godine, nakon

čega je Hegedušić postavio iz protesta veliki katanac na vrata Umetničkog paviljona na

Zrinjevcu. Međutim, taj simbolični katanac nije značio i kraj naivnog slikarstva u Kraljevini

Jugoslaviji.

S obzirom da je Krsto Hegedušić predavao na umetničkoj akademiji u Zagrebu, u

Hlebine je dolazio samo za vreme raspusta. Generaliću je davao uputstva koja su se odnosila

na tehničku pripremu platna, slikanje na šper-ploči i staklu. Generalić je brzo učio i za samo

nekoliko godina postigao punu stvaralačku zrelost. Prvu izložbu Generalić je, zahvaljujući

Hegedušiću, priredio 1931. godine u Zagrebu kao gost Udruženja likovnih umetnika

"Zemlja". Na toj izložbi je postigao zapažen uspeh. Neke slike su otkupljene. Od tih

sredstava je kupio uljane boje da bi nastavio sa radom. Naravno, i dalje je redovno izlagao sa

grupom "Zemlja", i u zemlji i u inostranstvu.

Najveći uspeh Generalić je postigao nakon Drugog svetskog rata kada je postao član

Udruženja likovnih umetnika Hrvatske. Svoja likovna iskustva počeo je da prenosi darovitim

zemljacima, a u školi u Hlebinama postao je nastavnik likovnog vaspitanja. Godine 1953. u

Parizu mu je priređena retrospektivna izložba, posle koje je postao jedan od najpoznatijih

svetskih naivnih slikara. Godine 1976. u Zagrebu je priredio izložbu svojih dela koja su bila

stilski bitno drugačija od pređašnjih. Time je, praktično, osporio tvrdnju da se kod naivnih

slikara ne uočava razvoj stilskog izraza, već samo usavršavanje tehnike rada.

Ivan Generalić je, iako mlađi, uticao na razvoj Mirka Viriusa i drugih. Naime, okupio je

nekolicinu slikara iz Hlebina i okoline. Među njima bili su i Franjo Filipović, Mijo Kovačić,

Dragan Gaži, Ivan Večenaj, Martin Mehkek. O njima se često govori kao o "krugu podravske

naive".

Većinu slika Generalić je radio na staklu. Ovu tehniku je razvio gotovo do savršenstva.

Neke od poznatijih slika su mu "Pod ruškom" (1943), "Ciganski svati" (1936), "Seljački

razgovori" (1959), "Viriusova smrt" (1959), "Moj svet".

Njegovo umetničko delo i život čine nerazdvojivo jedinstvo. Njegove slike su slike

žetvi, berbi, senokosa, stočnih sajmova, odmora nakon napornog rada, svadbi, pa i veselog

pijančenja i nasrtljivog udvaranja. One odišu mirom i spokojstvom, ali i razdraganošću i

razuzdanošću. Slika "Moj atelje" (1959) je jedna od takvih. Generalić je naslikao sebe u

dvorištu kako slika, a "društvo" mu prave krava, prase, plovke i neizbežni petao. U pozadini

je njegovo idilično selo, "ušuškano" u zelenilu brda.

Međutim, Generalić nije slikao samo idilične motive. Slika "Požar" je simbol seoskih

katastrofa. Slika "Pogreb Štefa Halačeka" je bizarni prikaz "ispraćaja" živog suseda.

Naslikana je još 1934. godine, a na njoj se vide prijatelji, poznanici i paroh u situaciji

inscenirane tuge. Za razliku od ove groteskne šale, slika "Smrt seljaka-slikara Viriusa" je

duboko potresna. Generalićev prijatelj je ubijen za vreme Drugog svetskog rata. Ostao je bez

groba i bilo kakvog obeležja. Ovom slikom kao da je donet kući, a njegovi prijatelji mu odaju

počast.

Zanimljivo je da su mnogi naivni slikari, pa i Generalić često slikali petla. Po pravilu,

ova životinja seoske svakidašnjice, lirski predimenzionirana, postala je simbol borbe, života,

erosa. Za razliku od drugih domaćih životinja, vrlo često ga prikazuju u heraldičkom stavu.

Pored Generalića, po Bihalji-Merinu35 najsnažniji talenat u krugu "hlebinske škole" bio

je Mirko Virius. Rođen je 1889. godine u Đelekovcu, u siromašnoj porodici. Kao dete morao

je mnogo da radi.Posle napornog rada nalazio je vremena i da crta. Za vreme Prvog svetskog

rata, kao ratni zarobljenik, radio je u Jekatarinoslavu, u fabrici gvožđa, gde je oboleo zbog

slabe hrane i teškog rada. Dok je bio u bolnici, imao je prilike da crta. Nakon povratka iz rata

našao se u krajnjoj bedi. U proleće 1936. godine, pod uticajem Ivana Generalića, počeo je da

slika na platnu. Bio je vrlo srećan što su neke slike bile izložene na zajedničkoj izložbi sa

Generalićem i Mrazom36. Ubijen je u logoru u Zemunu 1943. godine.

S obzirom da je živeo i stvarao u društvu dubokih sukoba, i njegove slike nose

dramatičnu socijalnu konotaciju. Slika "Nadničar" (1939) prikazuje mršavog i bosonogog

čoveka kako sedi držeći jednu ruku preko druge. Tu je sekira, tu su i panjevi. Posla ima, ali

da li će dobiti bednu nadnicu za koju mora da teško radi i od koje zavisi da li će uopšte jesti

toga dana? Čitava slika odiše tugom krajnje bede, ali, začudo, bez patetike. Slična je i slika

"Prosjak" (1938), samo što je na toj slici dat lik siromašnog čoveka na jednobojnoj pozadini,

čime je istaknuta bezizlaznost položaja seoske sirotinje. Njegove slike odišu tmurnim

raspoloženjem, noseći nerazrešivu seosku stvarnost siromaštva.

Franjo Mraz je rođen u Hlebinama 1910. godine. Otac mu je poginuo na Kolubari tako

da ga nije ni zapamtio. Voleo je boje, pa je, u slobodnom vremenu kojeg je imao malo, crtao.

I on je imao susrete sa Krstom Hegedušićem pre služenja vojnog roka 1931. godine.

Međutim, nije se slagao sa njegovim zahtevima. Zbog toga je 1932. godine bio odstranjen sa

druge izložbe likovne grupe "Zemlja".

Mraz je izabrao najteži put: nije pripadao ni jednoj grupi, u gradu nikoga nije poznavao

ko bi mu pomogao, porodica se nije slagala sa njegovim slikarstvom iz materijalnih razloga, a

seoski sveštenik zbog socijalne tematike. Jednom mu se čak desilo da je novac namenjen za

plaćanje poreza potrošio na pribor za slikanje.

Prve crteže, koji su podsećali na karikature, Franjo Mraz je poklanjao, ne misleći da će

jednog dana imati vrednost.

I pored svih teškoća kroz koje je prolazio, uspeo je da 1936. godine okupi grupu seljaka

slikara koji su sa uspehom izlagali u Beogradu, Zagrebu i drugim gradovima Jugoslavije. Za

vreme Drugog svetskog rata upućen je u ustaški logor, ali je uspeo da pobegne. Aktivno je

učestvovao u narodnooslobodilačkoj borbi. Nakon oslobođenja, slikao je teme iz rata, da bi se

kasnije vratio zavičajnim, podravskim temama. Živeo je u Beogradu.

Eugen Buktenica je rođen 1914. godine na Šolti. Završio je šest razreda osnovne škole.

Pošto je deo sluha izgubio nakon bolesti u trećoj godini, oslobođen je služenja vojnog roka.

Za vreme Drugog svetskog rata bio je u logoru. Nakon rata je završio jedan razred gimnazije.

Živeo je od ratarstva i zemljoradnje.

Kao naivni slikar nije imao nikakvu podršku. Međutim, to mu nije smetalo da se

samostalno razvija. Njegove slike su ozarene svetlošću. Uglavnom je slikao teme iz zavičaja:

kuće, crkve, čemprese, njive i, naravno, more. Najčešće je koristio svetlo plavu, zelenu i žutu

boju kako bi dočarao sunčani svet Dalmacije. Poznate slike su mu "Ribarski konvoj" (1955) i

"Zaliv ribarske luke Tatinja" (1955).

Mato Skurjeni je rođen 1898. godine u Veternici. Počeo je da slika kao

dvadesetčetvorogodišnji mladić, ali nije imao ko da ga poduči slikarskoj tehnici. Godine 35 Oto Bihalji-Merin, navedeno delo. – str. [60] 36 Isto. – str. 78

1945. pridružio se likovnoj sekciji "Vinko Jeđut" u rodnom mestu gde je pohađao večernje

kurseve koje su držali školovani nastavnici. Kurs je završio 1949. godine. Uglavnom je slikao

pejzaže i stare ruševine. Poznate slike su mu "Veliki vlak" (1957) i "Gagarinov povratak iz

svemira" (1961).

Ivan Rabuzin je rođen u selu Ključ u Hrvatskoj 1919. godine u mnogočlanoj rudarskoj

porodici. Po zanimanju bio je stolar. U Zagrebu je pohađao stručnu školu, ali je stalno bežao

kući jer nije mogao da živi bez slikanja. Sve njegove teme su proistekle iz zavičaja; brdovitog

Hrvatskog Zagorja koje je ovekovečio raskošnim bojama: "Zagorje" (1961), "Selo" (1961) i

druge.

U školi učenika u privredi u Novom Marofu 1956. godine priredio je prvu samostalnu

izložbu. Na nagovaranje likovnih kritičara godine 1960. otvorio je drugu samostalnu izložbu

posle koje je ušao na "velika vrata" u svet umetnosti.

Ivan Rabuzin je osvojio više prvih nagrada na međunarodnim izložbama samoukih

umetnika.

Antun Bahunek je rođen 1912. godine u Varaždinskim Toplicama, u Zagorju. Učio je

"soboslikarski zanat", i bio je jedan od retkih naivnih umetnika koji je uživao izvesnu

podršku rođaka i prijatelja i koji je stekao nekakvo slikarsko obrazovanje. Naime, bio je

nežnog zdravlja te nije mogao da radi teške fizičke poslove. Tako je, sedeći kod kuće, maštao

i crtao prirodu.

Nakon Drugog svetskog rata pohađao je likovne kurseve gde je slušao predavanja

školovanih slikara, i gde je mogao praktično da savlada tehnike slikanja. Zaposlio se u

železničkoj radionici gde je ispisivao slova po vagonima. Godine 1945. osnovao je likovnu

sekciju sa kojom je učestvovao na raznim izložbama. Uglavnom je slikao lirske, prolećne ili

jesenje pejzaže zavičaja i spomenike starog Zagreba. Njegove slike su prepoznatljive po

kružićima i neobičnoj igri boja.

Godine 1952. u Zagrebu, povodom proslave stogodišnjice prosvetnog društva

"Seljačka sloga", osnovana je Stalna izložba seljaka slikara koja je prerasla u Galeriju

primitivne umjetnosti, prvu takve vrste u svetu. Ova Galerija je odigrala značajnu ulogu u

razvoju jugoslovenske naive.

3.2. Makedonija

Vangel Naumovski, samouki slikar, vajar, arhitekta, rođen je 1924. godine u Ohridu u

siromašnoj porodici. Kao i mnogi, u detinjstvu je dobijao batine kada bi crtao, "jer je trebalo

da radi nešto korisnije". Pre nego što je postao umetnik, bavio se raznim poslovima. Nije

završio osnovnu školu, ali je uspeo da se upiše u srednju umetničku školu gde je učio

slikanje. Međutim, odatle ga isključuju sa obrazloženjem da nema talenta. Ali, Naumovski ne

gubi samopouzdanje i ne odustaje od svog rada.

Godine 1949. zaposlio se u Ateljeu za duborez u Ohridu kao crtač. Kasnije je radio kao

tehnički crtač u preduzeću "Trudbenik".

Nekoliko decenija stvarao je svoj slikarski svet koji su neki kritičari nazvali "ohridska

legenda", ili svet u kome vlada "zadovoljstvo, žena i ljubav"37.

37 Kosta Dimitrijević, navedeno delo. – str. 32

Prvu samostalnu izložbu imao je 1954. godine u Ohridu, a sledeće godine u Skoplju. Za

dvadesetak godina ostvario je pedesetak samostalnih i preko 150 zajedničkih izložbi širom

sveta.

Dok je radio u Hidrobiološkom zavodu kao crtač, posmatrao je kroz mikroskop floru

jezera i maštao o nevidljivom svetu između "neba i zemlje". Taj svet, koji je posmatrao, još

više je podsticao njegove snove i maštu.

Neke od najpoznatijih slika su "Smrt Kuzmanova" (1956) i "Ljuljaška".

3.3. Slovenija

Slovenačka naivna umetnost "potiče iz etnografskih motiva srednjevekovnih fresaka,

slika i rezbarija 16. veka, scena iz seoskog života i alegorijskih poruka na košnicama

pčelara"38.

Najstariji slovenački naivni umetnik je učitelj Polde Mihelič koji je od 1938. godine

slikao pejzaže svog rodnog sela Vrpolja kod Kamnika. Poznati naivni umetnici su i Joža

Horvat Jaki iz sela Nazirje, Jože Peternelj - Mausar iz sela Žiri, Anton Repnik iz sela Gornja

Muta i drugi.

Jože Peternelj – Mausar se od svih slovenačkih "samorastnika" najviše drži narodne

tradicije. Od 1952. godine slikao je pejzaže gorenjske, narodna kazivanja i savremeni život.

On prirodnim, nenametljivim bojama dočarava lepotu ovih alpskih predela. Njegove slike

nose njegov optimistički pogled na svet. Naslikao je nekoliko šaljivih kompozicija na temu

kupanja žena.

3.4. Bosna i Hercegovina

U Bosni i Hercegovini sedamdesetih godina dvadesetog veka postojalo je pedesetak

naivnih slikara koji su 1978. godine u Skenderiji imali prvu zajedničku izložbu. Đorđe

Dobrić, metalski radnik iz Sanskog Mosta (1931-1978), najbolji je predstavnik naive tog

doba. On je jarkim bojama slikao život islamskog sveta. Bosanske kasabe i njene orijentalne

kuće najbolje su predstavili sarajevski kafedžija Ismet Ajanović i Mehmed Bahić iz

Gradačca.

Ono po čemu je naročito poznata Bosna i Hercegovina je umetničko oblikovanje bakra.

Time su se uglavnom bavili Romi koji su pravili tradicionalne predmete za kućnu upotrebu :

ibrike, tepsije, kotlove i drugo. Uz pomoć akademskih slikara počeli su da kuju figure

narodnih junaka i životinja. U tome su se naročito isticale porodice Bajramović i Beganović

iz sela Bare kod Kaknja, kao i Huseinovići iz Ilijaša.

3.5. Crna Gora

U Crnoj Gori sredinom šezdesetih godina dvadesetog veka javio se jedan broj samoukih

slikara koji su osnovali crnogorsko Udruženje samoukih slikara i vajara. Neki od prvih

članova su Vukota Mijušković i Marko Denda iz Igala, Ilija Vučković i Todor Luka iz 37 Kosta Dimitrijević, navedeno delo. – str. 32 38 Isto. – str. 33

38 Isto. – str. 33

Podgorice, Božidar Martinović iz Budve, Đorđije Vučković iz Pljevalja, i drugi. Oto Bihalji-

Merin je za njih rekao da su to daroviti umetnici veoma različitih umetničkih stremljenja39.

Svi oni se odriču svake škole, ali u pogledu likovnog izražavanja, oslanjaju se na tradiciju,

poeziju i prirodu Crne Gore.

Poslednjih godina se održavaju umetničke kolonije u likovnom naselju "Ivanjdan" u

organizaciji Umjetničke galerije "Vitomir Srbljanović" iz Pljevalja. Gosti su najpoznatiji

naivni umetnici iz Srbije i Crne Gore.

4. NAIVNO SLIKARSTVO U SRBIJI

Samouka umetnost u Srbiji je nastala u davna vremena iz kojih su sačuvana dela

uglavnom nepoznatih majstora crkvenog slikarstva i nadgrobnih spomenika - krajputaša.

Koviljka Smiljković početak moderne naivne umetnosti u Srbiji vezuje za delo seljaka-

slikara iz sela Oparića kod Svetozareva, Janka Brašića, koji je započeo stvaralaštvo 1933.

godine.

Janko Brašić (1906-1994) je rođen u Opariću. Od ranog detinjstva je pokazivao

sklonost ka slikanju. Boje je sam pravio od biljnih sokova. Slike nije krio kao mnogi, već je

njima ukrašavao zidove. Tako ih je čuvao po nekoliko meseci, a zatim skidao i prepravljao.

Analfabetski tečaj je završio 1919. godine. I pored toga nastavio je da se bavi zemljoradnjom

te više nije imao vremena da slika.

Godine 1933. započeta je gradnja crkve u njegovom rodnom selu. Po običaju, svi

seljani su učestvovali u gradnji. Brašić je želeo da radi na živopisu crkve, a ne kao radnik.

Tada je shvatio da veoma malo zna o slikarstvu jer nije išao u slikarske škole. Poželeo je

malo poduke kako bi savladao osnovne slikarske korake, ali nije imao od koga da nauči.

Crkvu nije oslikao, ali je započeo sa crtanjem. Bio je uporan pa je sledeće godine ponovo

počeo i da slika. Prvi put je izlagao u školskoj učionici 1937. godine. Bombardovanje

Beograda je omelo održavanje izložbe u paviljonu "Cvijeta Zuzorić" i prekinulo njegov rad.

Tek 1950. godine ponovo je počeo da slika.

Celokupno Brašićevo likovno delo je posvećeno životu srpskog naroda. Najpoznatija

slika mu je "Borba Srba i Turaka" (1955). Delo je monumentalno, i po veličini platna, i po

temi. "Kolo" (1935) je prikaz seoske svečanosti naslikan jarkim bojama. Slika "Tuča u

krčmi" (1935) danas se nalazi u Muzeju savremene umetnosti u Beogradu.

Tokom pet decenija rada, Brašić je naslikao nekoliko stotina izvanrednih portreta i

snažnih pejzaža. Ukrasio je na desetine zadužbina freskama i ikonostasima, izvajao

petnaestak skulptura i podigao Spomenik izginulim ratnicima u Belušiću. Napisao je i zbirku

pesama i niz poučnih članaka. Danas je najpoznatiji po pejzažima, psihološkim portretima i

grandioznim istorijskim kompozicijama.

Kada su u pitanju njegova dela, kritičari imaju različita mišljenja. Jedni smatraju da je

njegova pojava "samonikla", a drugi da je, ipak, bio pod nekim uticajem. Koviljka Smiljković

osporava njegovu autogenezu i navodi neke njegove umetničke "veze" sa Desom Glišić,

39 Isto. – str. 31

Majendorfom, i dr40. Takođe, likovni teoretičari se ne slažu oko toga pod kakvim je uticajem

Brašić stvarao. Dok Oto Bihalji-Merin smatra da je Brašić stvarao pod uticajem

monumentalnog srpskog slikarstva srednjeg veka41, Koviljka Smiljković to osporava42

navodeći njegove dodire sa modernom umetnošću, naročito u ranoj fazi stvaralaštva.

Danas "oparićku školu" predstavlja grupa slikara kojima je Brašić pomogao da

savladaju tehniku slikanja. Veze između ovih slikara prilično su labave, jer rade i slikaju

nezavisno43. To je i razumljivo ako se zna da naivna umetnost nije "pravac" koji se uči, tako

da je značaj "učitelja", na primer Ivana Generalića ili Janka Brašića, samo u uvođenju

početnika u osnove slikarske tehnike. Osim toga, vek kopista nije dug. Samo oni "učenici"

koji uspeju da se otrgnu od uticaja autoriteta mogu da izgrade individualni izraz. Za

"oparićku školu" kritičari su odavno rekli da je originalna jer nema međusobne sličnosti

njenih predstavnika.

Prvi Brašićev "učenik" bio je njegov komšija Jeremija Radivojević. Njegov život je

tragično završen. Naime, zbog karikature protiv Velikog Rajha bio je živ zakopan, nakon

čega su pušteni logorski psi da ga rastrgnu44.

Neki od kasnijih Brašićevih "učenika" su Miroslav Marinković, Milutin Arsić, Miroslav

Jovanović. Kako navodi Oto Bihalji-Merin njihovo slikarstvo "... ima nešto od one svirepe

neposrednosti i pripovedačke raspevanosti narodnih pesama i poskočica, ona nosi u sebi

razjarenost seljačkih tuča po krčmama, vitalnost smeha i miris tuge i junaštva"45. Glavna

odlika ove "škole" je izvorni,

naivni realizam i verno dočaravanje prirode i života seljaka iz Levča. Pojedine kompozicije,

pune simbolike i fantastike, zasnivaju se na legendama i pričama iz prošlosti.

Miroslav Marinković je rođen 1928. godine u Opariću. Bavio se zemljoradnjom i

stočarstvom, a počeo je da slika 1952. godine. Prvo je naslikao svoga sina, a onda i ženu.

Trebalo mu je dosta vremena da svoje radove pokaže Janku Brašiću, od koga je dobio

pohvale i podstrek na rad. Od njega je i naučio kako se priprema platno i kako se rastvaraju

boje. Čak je i prvu sliku, rađenu uljanim bojama, naslikao kod njega jer se bojao osude

roditelja. Međutim, otac je saznao čime se Miroslav bavi pa je među njima došlo do sukoba i

mržnje. Naime, otac nije želeo da njegov sin "crta krokodile"46.

Tomislav Jović je rođen 1930. godine. I on je počeo da slika kao zemljoradnik. Slikao

je teme iz seoskog života. Kasnije je postao kamenorezac i firmopisac. Iako nije imao pravog

materijala za rad, bio je toliko uporan da je, na primer, četkice pravio od svoje kose!

Zemljoradnik Dobrosav Milojević je rođen 1948. godine u selu Donje Štiplje u

Šumadiji. Počeo je da slika temperom na kartonskim kutijama 1970. godine, a njegovu prvu 40 Koviljka Smiljković, navedeno delo. – str. 11 41 Oto Bihalji-Merin, navedeno delo. – str. 129 42 Koviljka Smiljković, navedeno delo. – str. 12 43 Oto Bihalji-Merin, navedeno delo. – str. 129 44 Kosta Dimitrijević, navedeno delo. – str. 18 45 Oto Bihalji-Merin, navedeno delo. – str. 130 46 Isto. – str. 137

kompoziciju na platnu je otkupio jedan akademski slikar. Na samom početku stvaralaštva

pristigle su pohvale koje su ga podstakle da nastavi sa radom. Već 1972. godine dobio je

Plaketu grada Zagreba za stvaralaštvo.

Njegovi folklorno bogati pejzaži imaju nekoliko planova sa uočljivim polukrugovima

kao što je zemljište njegovog zavičaja brežuljkasto. U svakom od tih planova on daje

simbolične sadržaje: u jednom planu kolovođa vodi kolo, u drugom momak ašikuje sa

devojkom, u trećem je pastir kraj svojih ovaca, u četvrtom zaprega odlazi na vašar... Slike su

mu prebogate raznovrsnim dobro ukomponovanim motivima, uvek su slikane živim bojama i

nose određenu simboliku. Govorio je da nikada unapred ne planira šta će slikati. Jednostavno,

uzima platno i slika po instinktu.

Godine 1960. osnovana je Galerije samoukih likovnih umetnika u Svetozarevu

(današnja Jagodina), što je odigralo značajnu ulogu u razvoju naivne umetnosti u selima sliva

Morave. Naime, presudnu ulogu je imala činjenica da je veći broj naivnih umetnika upravo iz

okoline Jagodine. Osnivanje Galerije je još više pospešilo mlađe naivne umetnike na rad.

Za osnivanje Galerije u tom kraju naročito su zaslužni Miroslava Bošković, kulturni

radnik i bibliotekar Narodne biblioteke Srbije, zatim naivni umetnik Janko Brašić i Milica

Maširević pod čijim je rukovodstvom veoma brzo napredovala. Uspostavljeni su kontakti sa

drugim galerijama u zemlji i svetu čime je ova institucija doprinela da naša naivna umetnost

bude dostojno reprezentovana širom sveta.

Formirana je i likovna zbirka u kojoj su se našla dela Janka Brašića (22 dela), Milana

Minića (3), Radosava Lazića (3), Budimira Rajkovića Lingera (4) i drugih.

Od 1970. godine Galerija je organizovala Salon samoukih likovnih umetnika tako da je

svojom delatnošću pokrila čitav prostor bivše SFRJ.

Počev od 1984. godine u Galeriji su organizovane kolonije naivnih umetnika

međunarodnog karaktera. Tako je Galerija izašla iz lokalnih okvira i 1985. prerasla u Muzej

naivne umetnosti svetskog značaja. Nakon deset Salona, Muzej je prešao na bijenalnu

prezentaciju dela naivnih umetnika sa prostora bivše Jugoslavije ali i šire.

Milan Rašić, jedan od slikara mlađe generacije, postao je rodonačelnik jagodinskog

kruga mlađih seoskih slikara. Njihovo zajedničko stilsko obeležje je idealizovani pejzaž

Šumadije i Pomoravlja, kao svojevrsni prikaz zemaljskog raja.

I u drugim mestima Srbije javili su se naivni slikari. Jedan od najstarijih bio je Cvetin

Belić iz vojvođanskog sela Kuzmin o kome se malo zna. Sačuvano je nekoliko njegovih

slika, od kojih je jedna, kompozicija "Svadba" iz 1937. godine, postala veoma poznata.

Naime, 1963. godine, na izložbi u Ermitažu, slika je privukla veliku pažnju.

U Požarevcu, gradu Milene Barili, sasvim odvojeno od ostalih, slikao je, još od

tridesetih godina do danas, zanatlija Dragoslav Stojković-Četkin.

U Mačvi, akademski slikar Milić Stanković (Milić od Mačve) je okupio nekolicinu

talentovanih učenika koji su izlagali od 1967. godine. Između ostalih ističu se Stevan Cvejić

iz Šapca, Milivoje Martinović, Dejan Kojić i Vita Jurišić iz Crne Bare.

Posle Drugog svetskog rata u Beogradu se nastanio i nastavio sa stvaralaštvom poznati

hlebinski slikar Franjo Mraz. Pored njega, u Beogradu su stvarali i drugi naivni slikari, na

primer, domaćica Gordana Đelošević, zatim Sava Sekulić, Dušan Jevtović, Milisav

Jovanović, Slobodan Tasić i drugi.

Osim slikara, pojavili su se i mnogi samouki, naivni vajari. Bogosav Živković iz

Leskovca kod Stepojevca je, zasigurno, najpoznatiji. Okupio je oko sebe Milosava

Stojanovića, Radosava Lazića, i druge. U susednom selu Veliki Crljeni stvarao je Ilija

Filipović – Filip koji je inspiraciju nalazio u Lepenskom Viru i narodnom predanju. U selu

Jabučju, kod Lajkovca, stvarali su Stanisavljevići, otac Dragutin i sin Milan.

U Vojvodini su se razvili bogati centri naivne umetnosti. Jedan od najvećih centara je u

Kovačici, zatim u Uzdinu, Novom Bečeju, Tavankutu. I u drugim mestima ove bogate

pokrajine žive i stvaraju poznati naivni umetnici, slikari.

Jedan od najstarijih savremenih samoukih umetnika u Vojvodini bio je Kovačičan

Martin Paluška. Pored njega, u svetu su naročito poznati Martin Jonaš, Zuzana Halupova i

Jan Knjazovic.

Pored Kovačičana, u svetu naive veliki trag su ostavili Emerik Feješ iz Novog Sada i

Ilija Bašićević-Bosilj iz Šida.

Emerik Feješ je rođen u Osijeku 1904. godine, a umro 1969. Bio je sedmo od

četrnaestoro dece. U Novom Sadu je učio trgovački zanat a kasnije je bio i dugmetar i češljar.

Prvi put je počeo da slika 1949. godine. U početku nije bio prihvaćen, međutim, nije

odustajao. Godine 1952. upoznao se sa Boškom Petrovićem koji mu je savetovao da ne slika

lica, a ostalo da slika po svom nahođenju.

Njegove najčešće teme su nestvarne arhitektonske građevine. Naime, posmatrao je

razglednice velikih gradova i slikao ono što bi video podvrgavajući ga ličnom doživljaju.

Govorio je da je većinu svojih slika naslikao šibicama i to tako što je palidrvca umakao u

boju47. Tako su njegove dvodimenzionalne građevine "zebrasto" isprugane. Prvi kupci

Feješovih slika bili su akademski slikari Bogumil Karlavaris, Ivan Tabaković i Boško

Petrović. Godine 1956. u Zagrebu je bila otvorena njegova prva samostalna izložba, a 1958.

učestvovao je na izložbi u Briselu posle koje je postao poznat i u svetu. Njegove slike su

svoje mesto našle u kolekcijama Pabla Pikasa, Bendžamina Britna, i drugih.

Poznate slike su mu "Kupači" (1949), "Vrt" (1950), "London" i "Moskva". 47 Oto Bihalji-Merin, navedeno delo. – str. 141

Slikar Ilija Bašićević-Bosilj (1895-1972) iz Šida je počeo da slika u svojim šezdesetim

godinama da bi dokazao prijateljima da i on može da slika kao i drugi naivni slikari. Slikao je

na platnu, ali i na raznim predmetima. Njegove teme su leteći ljudi, apokalipse, ptice,

životinje, i drugo. Predgovore za njegova bibliofilska izdanja su pisali najpoznatiji kritičari

naive: Anatol Žakovski i Oto Bihalji-Merin. Tako Bihalji-Merin kaže, a prenosi Kosta

Dimitrijević: "Stari seljak Ilija Bosilj podseća svojim slikama, katkad, na slikarije iz pećine u

Tasiliju, na magične scene iz praistorije[...]"48.

Iz sela Pećinci ponikao je Slobodan Jeremić-Jeremija, a iz Starih Banovaca Mihajlo

Marjančević. U Novom Sadu slikao je Pal Homonai. U Somboru psihološke portrete i

živopisne pejzaže slika Sava Stojkov. Život Roma slikao je Josip Vidaković, a seoski život

dočarava i Ivanka Jovanović.

Sava Stojkov je rođen 1925. godine u Somboru. Živeo je na periferiji u kućici

"nabijači" izgrađenoj od trske i blata. Prva ohrabrenja za svoj rad dobio je od svoga dede koji

je umeo lepo da rezbari i crta. Kao dete crtao je majku i dedu, a zatim crteže stavljao u prozor

do ulice i posmatrao reagovanja prolaznika. Prvu sliku uljanim bojama je naslikao 1942.

godine za svog druga – šegrta u farbarskoj radnji, koji mu je davao boje bez znanja vlasnika.

Godine 1944. pozvan je da služi vojni rok. Tamo je slikao portrete ratnih drugova. Prvu

samostalnu izložbu imao je 1945. godine u Osijeku, a potom je prekomandovan u štab Prve

armije kao crtač i dekorater. Njegov talenat je zapazio Branko Šotra, slikar i načelnik

beogradskog Doma JNA koji ga je 1946. godine prebacio u svoju ustanovu. Tamo je imao

prilike da slika pored Šotre, Antona Hutera i Đorđa Andrejevića-Kuna, od kojih je mnogo

naučio.

Po povratku u zavičaj slikao je prirodu u stilu naivnog realizma. Ubrzo je doživeo uspeh

kako u zemlji, tako i u inostranstvu.

Vezan za zavičajno podneblje, Sava Stojkov je slikao ravničarske pejzaže Bačke, život i

običaje, idilična seoska dvorišta, salašarske potleušice i portrete svojih zemljaka. Njegove

slike na platnu i staklu su bogatog kolorita, a u njima se ogleda prefinjena igra svetlosti i

senki. One obiluju detaljima koji prikazuju seoske domaćice i seljake na radu.

Portret je jedna od najtežih likovnih disciplina koju je Sava odlično savladao. Svaka

crta ili bora na licima je izraz nekog raspoloženja koje slikar, u datom trenutku, ume da

uhvati. Jedno od njegovih najčuvenijih dela je "Moj ujak". Na slici je u prvom planu

upečatljivo, izbrazdano lice seljaka a u pozadini se vide bačka polja i seljaci kako mukotrpno

rade.

U Novom Bečeju živeo je i stvarao Dragiša Bunjevački (1925-1984), slikar bogate

boemske prošlosti koja mu je poslužila kao izvor inspiracije. Bio je sin siromašnog kafanskog

muzičara koji ga je terao da svira violinu. Međutim, Dragiša je više voleo da "žvrlja". U školi

je imao slabu ocenu iz crtanja jer nije mogao da kupi pribor. Prve akvarelne boje zaradio je

tako što je nekom bogataškom sinu crtao Diznijeve junake. Kasnije je živeo u Beogradu.

Radio je kao fotograf, prodavac štampe, a bio je i dreser životinja u čuvenom cirkusu

"Medrano" vlasnika Franje Silve.

48 Kosta Dimitrijević, navedeno delo. – str. 49

Prvo delo uljanim bojama je naslikao 1938. godine. Ono prikazuje rodnu kuću iznad

koje lebde njegovi roditelji, poput anđela.

Godine 1960. osnovao je grupu mladih slikara i vajara "Selo" koji su uspeli da pronađu

originalni izraz. Istaknuti predstavnici ove grupe su Janoš Mesaroš, Dušanka Kiselački, Jovan

Šijačić i drugi. U Novom Bečeju je 1963. godine, zajedno sa svojom grupom i Emerikom

Feješem, organizovao prvu izložbu naivnih slikara koja je kasnije postala tradicionalna.

Dragiša Bunjevački je poznat po izvanrednim psihološkim portretima poznatih slikara

naive. Čuveni istoričar umetnosti, Andre Malro, od svih naših umetnika, jedino je pozirao baš

Dragiši Bunjevačkom. Ovaj se, i pored svetske slave, iz Pariza i drugih metropola umetnosti

uvek vraćao u svoju krovinjaru gde je po sopstvenim rečima živeo u krajnjoj bedi: "Živim u

velikoj materijalnoj bedi ali sa velikim duhovnim bogatstvom. Ne želim da izradom slika na

isti kalup upropastim svoj talenat."49 A kada je u znak priznanja dobio pristojan stan, odmah

se razboleo, i on i njegov nerazdvojni mačak!

Svaka Dragišina kompozicija je svojevrsno autobiografsko delo jer nosi radosnu ili

tužnu priču iz slikarevog života. Nastojao je da odbaci blagodeti savremenog sveta. Na

njegovim slikama preovlađuje trava (na kojoj je voleo da spava) i čisto nebo. Svojim

kompozicijama borio se za očuvanje prirodne sredine. Jedna takva kompozicija, posvećena

Anriju Rusou i Albertu Ajnštajnu, prikazana je 1975. godine na izložbi u Minhenu i Cirihu.

Na slici Ruso leti ka nebu svirajući "labudovu pesmu", a sa desne strane je simbolično

prikazana "pečurka" atomske bombe sa Ajnštajnovim žalosnim licem.

U selu Tavankut grupa Bunjevki inspiraciju za svoj likovni izraz traže u bogatom

narodnom folkloru. Okupljene su oko Kulturno-umetničkog društva "Matija Gubec". Po

načinu rada dele se na "naivke" i "slamarke". Naime, prve na platnu slikaju scene iz

bunjevačkog narodnog života i običaja, a druge iste motive ostvaruju pletenjem slame.

Između ostalih najpoznatije su Ana Miladinović, Marga Stipić, Kata Rogić, Cilika Dulić, Ana

Skenderović.

Nedaleko od Kovačice i Padine, naselja etničkih Slovaka, nalazi se Uzdin, selo

naseljeno vojvođanskim Rumunima. Ovo selo je poznato po ženama koje su po savetu

učitelja Adama Dokleana pedesetih i šezdesetih godina bojama prenosile folklorne šare sa

svojih vezova na slikarsko platno. Najpoznatije su Anujka Maran (Anuica Măran), Marija

Balan (Măria Bălan), Mariora Motorožesku (Mărioara Motorojescu), Anka Onču (Ana

Onciu), Sofija Doklean (Sofia Docleanu), Steluca Caran (Steluţa Ţaran), Anuca Dolama

(Anuţa Dolamă), Florika Kec (Florica Cheţ), Florika Puja (Florica Puia).

Maran Anujka (1918-1982) je jedan od osnivača "uzdinske škole" slikara naivaca. Kao i

ostale Uzdinke, i Anujka je inspirisana životom i običajima pripadnika rumunske narodnosti.

Naročito ju je podsticao na slikanje bogati vez rumunskih narodnih nošnji, jer se i sama, od

detinjstva, bavila tkanjem i vezenjem.

U početku je indigo bojama slikala ruže na maramama od pliša. Do uljanih boja je

sasvim slučajno došla. Kako nije poznavala tehniku rada sa njima, u početku je mnogo grešila

pa je platna bacala. Njen muž je izrazito bio protiv slikanja pa je morala da krije pribor u

senu, sve dok ga ovce nisu pronašle. Kasnije je morala da objašnjava zašto su ovce umazane. 49 Kosta Dimitrijević, navedeno delo. – str. 66

Anujka je svoja dela stvarala snažnim potezima četkice koristeći žive boje. Njene slike

obiluju detaljima koji opisuju naporan rad u polju. Vrlo brzo se za nju čulo, tako da je

zajedno sa Marijom Balan već 1964. godine izlagala u Njujorku i Detroitu. U Americi su

boravile godinu dana. Međutim, ta zemlja na njih nije ostavila povoljan utisak tako da su

jedva dočekale da se vrate u svoje selo.

Marija Balan je rođena 1923. godine u kući siromašnih seljaka bezemljaša. Zbog

siromaštva prekinula je školovanje posle drugog razreda osnovne škole. Kao devojčica nije

imala bogato izvezene bluze kao njene vršnjakinje. Zbog toga je sa sedam godina počela

sama sebi da veze odeću. I kasnije se izdržavala baveći se ovim zanatom.

Počela je da slika sasvim slučajno. Nakon Drugog svetskog rata nije bilo konca u boji.

Tada je odlučila da naslika ruže, umesto da ih izveze. Pošto nije znala kako se boje

rastvaraju, upropastila je kecelju. Kasnije je tu tehniku uspela da savlada. Videvši njen rad,

lokalni lekar je savetovao da počne da slika "kao oni u Kovačici". Marija je smatrala da se

takve slike stvaraju samo foto-aparatom50. Ipak, veoma uzdržano, počela je da slika.

Marija Balan je kao i sve ostale Uzdinke inspirisana nacionalnim folklorom. Na

svojim slikama prikazuje razne poljske radove koje obično prati neki "nestašni" detalj: tako

kompozicija "Jesen" pored sakupljanja bundeva prikazuje i dva zaljubljena para: jedan se

samo gleda, a drugi zamiče u kukuruze... Njene kompozicije iz narodnog života obiluju kako

najveselijim tako i najtužnijim trenucima. Njena čuvena slika "Smrt kćerke" je tragična

kompozicija koja ističe suprotnost emocionalnog doživljavanja kod žena i muškaraca. Dok

žene kraj odra nariču, muškarci u istoj sobi igraju karte. A na slikama koje prikazuju veselje

vidimo razdragane ljude koji nazdravljaju, piju i pevaju.

Prvu izložbu je imala 1962. godine u Vršcu, a sledeću 1963. godine u Beogradskom

kulturnom centru.

4.1. Slikarstvo u Kovačici

Kovačica se nalazi u jugoistočnom delu Vojvodine na oko pedeset kilometara severno

od Beograda. Sve do polovine 18. veka ovo granično područje prema Otomanskom carstvu je

bilo pusto. Tada je Austro-Ugarska formirala granični pojas od obale Jadranskog mora do

Transilvanije (Erdelja) u Rumuniji, kako bi zaštitila svoju teritoriju od turskih upada.

Obećane su privilegije stanovnicima iz unutrašnjosti Monarhije ako nasele ovo područje

(pravo na zidanje vlastitih kuća, pravo na obradivu zemlju, poreske olakšice). Zauzvrat je

trebalo da obavljaju graničarske dužnosti.

Godine 1751. na područje današnje Kovačice dolaze prvi graničari, uglavnom Srbi iz

unutrašnjosti Austro-Ugarske. Oni se tu nisu dugo zadržali. Nakon 1783. godine to područje

naseljavaju prvi Slovaci iz Ečke i Aradca, a od 1801. godine dolaze u većim grupama iz

Arvarske, Trenčinske i Bekeške županije sa područja Ugarske.

Preci današnjih stanovnika Kovačice i Padine su u svom zavičaju (današnja Slovačka

Republika) bili izloženi samovolji ugarskih feudalnih gospodara. Naime, ugarsko pravo toga

doba je bilo jedno od najsurovijih u čitavom evropskom feudalnom sistemu51. Osim toga,

kolonisti su bili protestanti za razliku od većine Slovaka koji su rimokatoličke veroispovesti.

Sve to je uticalo da potraže povoljnije uslove za život daleko od svojih domova.

50 Isto. – str. 48 51 Seljaci slikari iz Kovačice / Milivoje Mihailović. - [Kovačica] : Dom kulture u Kovačici, 1962. – str. 11

U novom zavičaju život kolonista je bio nešto bolji jer je austrijski dvor težio da ga što

bolje organizuje: planski su građene kuće, dovođeni lekari i poljoprivredni stručnjaci, kopani

higijenski bunari. Carevini su bili potrebni zdravi, dobro obučeni i disciplinovani graničari,

sposobni da odbrane južnu granicu.

Daleko od svog zavičaja, na tuđoj teritoriji, pod tuđom čvrstom rukom, kolonistima nije

ostalo drugo nego da se potčine vlasti, da zbiju redove, da neguju uspomenu na svoj zavičaj

kroz narodnu pesmu, igru, predanje, živopisnu nošnju. Tako su negovanjem tradicije čuvali i

nacionalni identitet. U slobodnom vremenu, nakon obavljenih mukotrpnih graničarskih

dužnosti i poslova u polju, ljudi su se sklanjali u kuće izbegavajući javna mesta gde bi bili na

oku vlasti. Čvrsta ruka dobro organizovanog činovničkog aparata nigde u Vojvodini, a

pogotovo na granici, nije dozvoljavala da bilo šta ugrozi interese Monarhije, te su podanici

vrlo brzo shvatili da je najbolje da brinu o svom domaćinstvu i da se ne mešaju ni u šta što bi

moglo da ugrozi njihov mir.

Možda je i to uticalo da ovi ljudi do zavidne visine izgrade ljubav prema domaćem

ognjištu i porodici. Uvek su nešto u svojim kućama dograđivali, opravljali, ulepšavali.

Godinama naviknuti na vojnu komandu izgradili su neobično osećanje za vreme i urednost,

štedljivost i vrednoću. Njihov smisao za organizaciju rada je nadaleko poznat.

Slovaci su, pored privrženosti svojoj veri, sačuvali i izvorni oblik govornog jezika.

Brižljivo su čuvali sve ono što nosi obeležja njihove etničke pripadnosti. I danas pojedine

kuće čuvaju stare predmete bogato ukrašene, namenjene svakodnevnom korišćenju. U prvom

redu to su primerci karakteristične bojene keramike, drveno bojeno pokućstvo i drugo.

Domaćice, ali i muškarci, naročito u dugim zimskim večerima, prihvatali su se razboja da bi

izrađivali tkanine ukrašene živopisnom ornamentikom. Od nje je krojena tradicionalno

bogata narodna nošnja koja se i danas može svakodnevno videti.

Međutim, novo podneblje, planski naseljavano stanovništvom različitih nacionalnih,

religijskih i kulturnih osobenosti, uticalo je na izvesne promene u kulturi vojvođanskih

Slovaka. Tako su Slovaci od njih prihvatili neuobičajenu gradnju kuća u panonskom stilu, ali

su fasade bojili tradicionalnom slovačkom nebesko-plavom bojom i tako im davali

nacionalno obeležje.

Za razliku od drugih delova današnje Srbije, u vojvođanska sela pod Austro-Ugarskom

monarhijo