/. Przedmiot opracowania

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZ................................................................. ............. 116

1. Uwagi wprowadzające ....................................................... .......................116 2. Konotacje historyczne ................................................................. ........... 116 3. Podstawa normatywna i funkcje SN .................................... - ................. 121 4. Struktura organizacyjna SN ............................................. --- .............. 122 5. Sędziowie Sadu Najwyższego .......................................... __ .............. 125 6. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów Sadu Najwyższego .............. 127 7. Osobliwości proceduralne ................................................. __ .............. 129

ROZDZIAŁ VI. SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE ------- ............. 132

1. Konotacje historyczne ....................................................... _ ............... 132 2. Podstawa normatywna i funkcje sądów administracyjnych ................... 137 3. Struktura organizacyjna sądów administracyjnych ............. _ ................ 138 4. Sędziowie sądów administracyjnych ...................................................... 139 5. Wojewódzkie sądy administracyjne ....................................................... 141 6. Naczelny Sąd Administracyjny ............................................................... 144

ROZDZIAŁ VH. WŁADZA SĄDOWNICZA TRYBUNAŁÓW ................... 149

1. Konstytucyjne uwarunkowania .......................................... _ ................. 149 2. Trybunał Stanu .................................................................... _ ................ 150

3. Trybunał Konstytucyjny ....................................................... _ ................ 163

ROZDZIAŁ VD1. IZBY MORSKIE W STRUKTURZE SĄDÓW ............... 174

1. Uwagi wprowadzające ........................................................................... 174 2. Charakter prawny izb morskich ........................................... _ ................ 174 3. Konotacje historyczne ............................................................................ 175 4. Podstawa normatywna i zakres właściwości ...................... — ............... 177 5. Struktura organizacyjna ....................................................... _ ................ 179 6. Ławnicy izb morskich ............................................................................ 180 7. Postępowanie przed izbami morskimi ................................. — ............... 182

ROZDZIAŁ IX. SĄDOWNICTWO POLUBOWNE ............... _ ................ 189

1. Uwagi wprowadzające .......................................................................... 189 2. Rozwój sądownictwa polubownego w Polsce ....................................... 190 3. Istota i charakter prawny sądu polubownego .......................................... 191 4. Rodzaje sądów polubownych ................................................................. 192 5. Sędziowie (arbitrzy) .............................................................................. 192 6. Zapis na sąd polubowny ....................................................... _ ............... 194 7. Postępowanie przed sądem polubownym ............................................... 195 8. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego ..................................... 197

ROZDZIAŁ I. ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE

1. Przedmiot opracowania

1. Opracowanie niniejsze za przedmiot ma problematykę prawa organów władzy sądowniczej, która jest częścią prawa organów ochrony prawnej, uprzednio określanej mianem prawa organizacji wymiaru sprawiedliwości, a dzisiaj czasami nazywanej prawem organów i korporacji ochrony prawnej.

Problematyka ta jest szeroka i normy jej wyznacza kilka dyscyplin prawa: prawo konstytucyjne, prawo procesowe, prawo administracyjne.

2. Problematyka ogólnego prawa organów ochrony prawnej jest szeroka. Współczesność zakłada jasne jej powiązanie z prawem międzynarodowym publicznym. Zasady integracji europejskiej i międzynarodowe po wiązania państwa wyzwalają konieczność ochrony prawnej również z pozycji instytucji prawa międzynarodowego.

Ochrona prawna nie może być pojmowana wyłącznie jako działalność organów państwa w zakresie stanowienia i stosowania prawa. Ochrona prawna to również działalność polegająca na świadczeniu pomocy prawnej oraz na tzw. obsłudze prawnej.

3. Prawo ustroju organów ochrony prawnej jest przedmiotem zainteresowania licznych dyscyplin prawniczych. Przedmiot zainteresowania tego działu prawa jest obszerny i złożony. Obejmuje on problematykę ustroju, organizacji i zadań organów ochrony prawnej.

Prawo jest zespołem norm, a powszechność jego stosowania oraz jednolitość i skuteczność odciska widoczne znamiona. Norma prawna jest wzorem postępowania, czyli regułą świadomego zachowania oraz obowiązku mającego charakter nakazu lub zakazu albo tylko przyzwolenia.

Normy prawne dotyczące działalności organów ochrony prawnej przyjmują trojaki charakter. Mogą one być: normami ustrojowymi, kiedy określają ustrój, prawa i obowiązki, kompetencje oraz wyznaczają kierunki działalności i organizację organów ochrony prawnej. Mogą one być również normami prawa procesowego, kiedy określają sposób postępowania przed organami rozstrzygającymi w sprawach należących do ich właściwości. Wreszcie mogą być normami prawa materialnego kiedy regulują stosunki społeczne, będące przedmiotem ochrony prawnej.

-5-

ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 1. Przedmiot opracowania

4. Z semantycznego punktu widzenia trzeba odnotować, że ochroną jest swojego rodzaju zabezpieczenie, opieka, osłona przed szkodą, skrzyw-dzeniem czy niebezpieczeństwem. Na ochronę składa się system środków zapewniających bezpieczeństwo oraz służących zapobieganiu i przeciwdzia-łaniu niepożądanym czynnikom.

5. Przez ochronę prawną należy przede wszystkim rozumieć działalność wyspecjalizowanych organów państwowych, polegającą głównie na rozstrzy-ganiu sporów prawnych, w odniesieniu do tego czy przepis prawa został naruszony i przez kogo oraz na wyciągnięciu konsekwencji, przewidzianych w ustawie. Istotą ochrony prawnej jest przy tym rozstrzyganie konfliktów prawnych przez wyspecjalizowane organy państwowe, powołane i wyposażo-ne przez ustawodawcę w odpowiednie kompetencje. Organy te bowiem zo-stały wydzielone organizacyjnie. Posiadają one swobodę w podejmowaniu decyzji i są zobowiązane (na mocy art. 7 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia. 1997 r.) do działania na podstawie i w granicach prawa.

6. Ochronę prawną w państwie zapewnia określony system organów oraz instytucji prawnych i środków służących regulacji i utrzymaniu po-rządku prawnego. Celem jest ochrona stosunków społecznych, dóbr i war-tości niezbędnych do egzystencji i prawidłowego rozwoju jednostki, grup społecznych i całego społeczeństwa.

7. Ochrona prawna polega przede wszystkim na realizacji norm praw-nych poprzez ich stosowanie w drodze orzekania o skutkach prawnych okre-ślonych stanów faktycznych i na wykonywaniu tych orzeczeń (tzw. stosowa-nie prawa), a także polega ona na kontroli i wspieraniu przestrzegania pra-wa przez wszystkich adresatów norm prawnych. Ochrona prawna również obejmuje obsługę i pomoc prawną. Przedmiotem ochrony prawnej w dzia-łalności organów stosujących prawo są określone dobra i wartości społecz-ne, zaś prawo jest jedynie środkiem czy narzędziem urzeczywistnienia tej ochrony poprzez stosowanie go w konkretnych sytuacjach.

8. Każdy człowiek i obywatel państwa ma prawo do ochrony dóbr i wartości zagwarantowanych w Konstytucji i w międzynarodowych aktach prawnych. Ustawodawca określając prawa obywatelskie wskazuje konkretne dobra i wartości podlegające ochronie. Państwo ma obowiązek udzielenia pomocy oraz ma obowiązek zapewnić ochronę jego dóbr. Prawo spełnia ważną rolę w zapewnianiu porządku wyznaczonego przez normy prawne.

9. Ochrona prawna znajduje swoje oparcie w rozbudowanym systemie prawa, który to system wyklucza partykularyzm w państwie prawa.

Zapewnienie społeczeństwu powszechnej ochrony prawnej to rezultat wielowiekowych przemian historycznych, prowadzących do wytworzenia się współczesnych pojęć o zadaniach i funkcjach państwa.

Badania nad tymi problemami i ewolucja poglądów doprowadziły do ustalenia dwóch założeń stanowiących prawne przesłanki działania systemu ochrony prawnej. Pierwszym założeniem jest zakaz uciekania się do samo-pomocy przez obywateli. Zgodnie z drugim założeniem państwo przyjmuje na siebie obowiązek udzielania pomocy i ochrony prawnej osobie, która takiej ochrony potrzebuje.

Zakaz stosowania samopomocy oznacza, że zabronione jest używanie przez jednostkę przemocy dla wymuszenia realizacji przysługującego jej prawa. Samopomoc jest prawnie niedopuszczalna, (z wyjątkiem samoobro-ny i przypadków prawem wskazanych np. obrona konieczna – art. 25 k.k. i stan wyższej konieczności - art. 26 k.k.). Samopomoc mająca na celu zabez-pieczenie swojego prawa jest co do zasady zakazana, chyba, że prawo wyraź-nie ją przewiduje, np. gdy cudze zwierzę wyrządza szkodę na gruncie jego posiadacza (art. 432 k.c).

Samopomoc jest niedopuszczalna, gdyż to właśnie państwo wyłącznie jest zobowiązane do udzielania pomocy i ochrony osobie potrzebujące ta-kiej pomocy.

Zakaz samopomocy nie wyczerpuje problemu. Drugą przesłanką dzia-łania ochrony prawnej jest ukształtowanie się specjalnych organów władzy państwowej zobowiązanych do udzielania pomocy tym, których dobra praw-ne naruszone zostały przez sprzeczne z prawem działanie innych ludzi. Or-gany te posiadają określoną organizację i wyodrębnione kompetencje oraz zostały powołane przez ustawę do sprawowania ochrony prawnej.

10. Organami ochrony prawnej są przede wszystkim: sądy (Sąd Najwyż-szy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe – art. 175 ust. 1 Konstytucji RP) oraz trybunały (Trybunał Konstytucyjny - art. 188 i n. Kon-stytucji RP oraz Trybunał Stanu - art. 198 i n. Konstytucji RP), ale także są nimi konstytucyjne organy kontroli państwowej i ochrony prawa (Najwyż-sza Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich i Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - art. 202 - 215 Konstytucji RP), jak również organy ścigania (Pro-kuratura, Policja, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywia-du, Żandarmeria Wojskowa, Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodo-wi Polskiemu - Instytut Pamięci Narodowej). Organami ochrony prawnej są także sądy polubowne, jak również rzecznicy interesu publicznego (Rzecz-nik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, Rzecznik Ubezpieczonych,

-6- -7-

ROZDZIAŁ I: ZACADMEMA WPROWADZAJĄCE /. Przedmiot

opracowania

Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych), a także różnego rodzaju inspekcje (m.in. Inspekcja Farmaceutyczna, Inspekcja Handlowa, Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Pracy, Inspekcja Sanitarna, Państwowa Agencja Radiokomunikacyjna, Państwowa Inspekcja Telekomunikacyjna i Pocztowa) i straże (m.in. Straż Graniczna, Straż Leśna, Straż Łowiecka, Straż Ochrony Przyrody, Straż Ochrony Środowiska. Straż Rybacka) oraz tzw. służby (m.in. Służba Leśna, Służba Ochrony Kolei, Służba Ochrony Zabytków, Służba Parków Krajobrazowych, Służba Parków Narodowych) spełniają określone zadania w zakresie ochrony prawnej.

11. Zainteresowania odrębną dyscypliną prawniczą, jaką stanowi ustrój organów ochrony prawnej, obejmowały początkowo przedmiotem badań głównie organizację wymiaru sprawiedliwości. Takie określenie przedmiotu okazuje się zbyt wąskie w stosunku do treści wchodzącej w jego zakres. Właściwszym określeniem będzie używanie po prostu nazwy ustrój albo organizacja organów ochrony prawnej.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest jedynie pewien segment organów ochrony prawnej, obejmujący organy władzy sądowniczej. Segment ten jest szczególnie ważny, bo uregulowany jest konstytucyjnie jako władza sądownicza, co w kontekście monteskiuszowskiej koncepcji trójpodziału władzy odzwierciedla zasadniczą rangę sądownictwa.

12. W literaturze prawniczej nieczęsto jest podejmowana problematyka organów ochrony prawnej. Nieliczni autorzy zajmują się tymi problemami w postaci monograficznej. Liczniejsze są wypowiedzi przyczynkowe i publicy- styczne. Nawet organizacji i organom wymiaru sprawiedliwości niewiele po święcono uwagi w doktrynie. Nieliczne prace podręcznikowe dowodzą, że nieczęsto podejmowano tę problematykę, chociaż dokonywali tego wybitni prawnicy, jak M. Waligórski („Organizacja wymiaru sprawiedliwości", Kraków 1952 r.), czy Z. Resich („Nauka o organizacji ochrony prawnej", Warszawa, 1973 r.), albo S. Wlodyka („Organizacja wymiaru sprawiedliwości w PRL", Warszawa, 1973 r.; „Ustrój organów ochrony prawnej", Warszawa, 1968 r.).

13.Istotny problem stanowi zdefiniowanie pojęcia ochrona prawna. Zdaniem W. Berutowicza i J. Mokrego „ochrona prawna oznacza ochronę za pomocą prawa określonych dóbr i wartości, niezbędnych do egzystencji i prawidłowego rozwoju jednostki, grup społecznych i całego społeczeństwa. Polega ona na realizacji norm prawnych przez ich stosowanie za pomocą orzekania o skutkach prawnych określonych stanów taktycznych i na wykonywaniu tych orzeczeń, na kontroli przestrzegania prawa przez adresatów norm oraz na obsłudze i pomocy prawnej".

. J. Waszczyriski definiował pojęcie ochrony prawnej stosując ujęcie węższe i szersze. Przez ochronę prawną sensu stricto traktował działalność specjalnych organów państwowych lub społecznych, polegającą na orzekaniu, czyli ustalaniu czy przepis prawa został naruszony i przez kogo oraz na wyciąganiu konsekwencji przewidzianych w ustawie w razie naruszenia przepisów. Ochrona prawna sensu

largo oprócz orzekania obejmuje działalność pojednawczą, a także opiniodawczą, wykonywaną przez odrębne organy obsługi prawnej, tj. adwokatów, radców prawnych. Ochrona prawna sensu largo obejmuje także działalność, mającą na celu zapobieganie naruszeniom prawa, czyli, udzielanie wyjaśnień co do istotnego znaczenia przepisu, którego stosowanie w praktyce budzi wątpliwości. Z kolei S. Wlodyka pojmował ochronę prawną jako „działalność podejmowaną specjalnie dla ochrony prawa. Przedmiotem jego działalności jest prawo przedmiotowe (ochrona interesu publicznego) lub prawo podmiotowe (ochrona interesu indywidualnego).

W kontekście powyższego należy uwzględnić, że ochrona prawna istnieje dla utrzymania porządku prawnego w państwie oraz dla zapewnienia bezpieczeństwa i pewności obrotu prawnego. W tym właśnie celu zostały wykształcone odrębne organy, a także zostały ustalone mechanizmy i sposoby postępowania, które mają strzec prawidłowości realizacji prawa i stosowania przewidzianych przez nie sankcji.

14. Realizacja systemu ochrony prawnej wymaga powszechnej akceptacji idei równości wobec prawa oraz uznania podstawowych praw człowieka. Ochrona prawna dlatego rozciąga się na wszystkie osoby fizyczne (bez względu na ich narodowość, obywatelstwo, płeć czy wyznanie) oraz osoby prawne, a także na podmioty nie mające osobowości prawnej.

15. Ochrona prawna jest prawnie zorganizowana. Istnieją w szczególności prawem przewidziane i uregulowane środki oraz wyodrębnione organy ochrony prawnej, czyli organy stosowania (urzeczywistniania) prawa za pomocą przymusu państwowego. Organizacja ochrony prawnej stanowi system organów, środków i instytucji prawnych, służących realizacji funkcji utrzymania porządku prawnego w państwie dla ochrony stosunków społecznych, dóbr i wartości niezbędnych dla egzystencji oraz dla prawidłowego rozwoju obywateli i całego społeczeństwa.

16. Ochrona prawna jest synonimem ładu prawnego i bezpieczeństwa, bez którego nie może właściwie funkcjonować współczesne państwo. Ochrona prawna stanowi środek ochrony praworządności i dla każdego państwa prawa ma fundamentalne znaczenie.

-9-

ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE

Najogólniej trzeba stwierdzić, że ochrona prawna jest działalnością wyspecjalizowanych organów państwowych, polegającą na rozstrzyganiu spraw, czyli na ustalaniu czy został naruszony przepis prawa oraz przez kogo, oraz na wyciągnięciu konsekwencji przewidzianych w ustawie. Roz-strzyganie spraw, czyli orzekanie stanowiące istotę ochrony prawnej, za-chodzi w sytuacjach o charakterze konfliktowym. Orzekanie w sprawach oraz rozstrzyganie konfliktów prawnych zaliczyć można do ochrony praw-nej wówczas, gdy powierzone jest przez ustawodawcę powołanym orga-nom, wyodrębnionym organizacyjnie, posiadającym swobodę w podejmo-waniu decyzji, a także są zobowiązane do przestrzegania zasad postępowa-nia prawnego, zapewniających stronom możność obrony ich interesów.

17. Działalność organów ochrony prawnej może być podejmowana w dwóch sytuacjach: w sytuacji konfliktowej, gdy pomiędzy podmiotami stosunku prawnego dochodzi do sporu co do ich wzajemnych praw i obowiązków (spowodowanych zwłaszcza naruszeniem prawa), bądź też w sytuacji nie konfliktowej, jednakże niejasnej z punktu widzenia interpretacji prawa mającego zastosowanie w danej sytuacji lub wymagającej udziału organów ochrony prawnej. Działalność organów ochrony prawnej może polegać na rozstrzyganiu (orzekaniu), czy też na kontroli legalności, pomocy i obsłudze prawnej oraz na podejmowaniu działań pojednawczych. Ochrona prawna jest ochroną prawa w znaczeniu przedmiotowym (ochrona interesu społecznego) oraz prawa w znaczeniu podmiotowym (ochrona interesu indywidualnego). Z reguły obie funkcje realizowane są jednocześnie, np. w działalności sądów rozstrzygających sprawy cywilne realizuje się funkcja ochrony praw podmiotowych uczestników postępowania, a równocześnie także funkcja ochrony prawa przedmiotowego.

W doktrynie uwidoczniły się różne opinie w rozumieniu pojęcia ochrony prawnej. Mianowicie ochrona prawna oznacza ochronę za pomocą prawa okre-ślonych dóbr i wartości, niezbędnych do egzystencji i prawidłowego rozwoju jednostki, grup społecznych i całego społeczeństwa. Polega zaś na realizacji norm prawnych przez ich stosowanie za pomocą orzekania o skutkach praw-nych określonych stanów faktycznych i na wykonywaniu tych orzeczeń, jak rów-nież na kontroli przestrzegania prawa przez adresatów norm oraz na obsłudze i pomocy prawnej. W potocznym rozumieniu ochrona prawna jest synonimem ładu prawnego, bez którego nie sposób wyobrazić sobie prawidłowego działa-nia współczesnych organizmów społecznych. Realizacja współczesnego syste-mu ochrony prawnej wymagała akceptacji ogólnoludzkiej, humanitarnej idei równości wszystkich wobec prawa i uznania podstawowych praw człowieka.

Przez ochronę prawną sensu stricto należy rozumieć w szczególności działalność wyspecjalizowanych organów polegającą na orzekaniu, czyli

1. Przedmiot opracowania

ustalaniu czy przepis prawa został naruszony i przez kogo oraz na wyciąga-niu konsekwencji przewidzianych w ustawie w razie naruszenia przepisów. Naruszone przepisy mogą należeć do grupy praw przedmiotowych, a więc dotyczących ogółu i ich naruszenie godzi w ład i porządek publiczny lub też do grupy praw podmiotowych, dotyczących jednostki, kiedy to ich na-ruszenie godzi w interes jednostki w pierwszym rzędzie, a pośrednio rów-nież w interes społeczności.

Ochrona prawna sensu largo, oprócz orzekania, obejmuje: działalność pojednawczą, którą organy orzekające są zobowiązane podjąć przed wyda-niem orzeczenia rozstrzygającego konflikt, oraz działalność opiniodawczą, wykonywaną przez wydzielone organy obsługi prawnej, tj. adwokatów, rad-ców prawnych. Ochrona prawna obejmuje także działalność organów, ma-jącą na celu zapobieganie naruszeniu prawa poprzez udzielanie wyjaśnień co do istotnego znaczenia przepisu, którego stosowanie w praktyce budzi wątpliwość. Szczególnym rodzajem ochrony prawnej jest wymiar sprawie-dliwości (J. Waszczyński).

18. W kontekście dotychczasowych wywodów można przyjąć, że ochrona prawna jest stałą i zorganizowaną działalnością, podejmowaną dla ochrony praw, dóbr i wartości, niezbędnych do prawidłowego rozwoju jednostki, grup społecznych i całego społeczeństwa. Istotę ochrony prawnej odnajduje się w realizacji określonych norm prawnych, poprzez ich stosowanie za pomocą orzekania o skutkach prawnych określonych stanów faktycznych, na wykony-waniu tych orzeczeń, a także w kontroli przestrzegania prawa, oraz w obsłu-dze i pomocy prawnej.

19. Treścią ochrony prawnej jest rozstrzyganie konfliktów prawnych i stoso-wanie prawa, działalność pojednawcza (zmierzająca do ugodowego załatwienia konfliktu w drodze porozumienia stron) w postaci pośrednictwa czy mediacji lub rozjemstwa, czyli koncyliacji oraz kontrola przestrzegania prawa, a więc le-galność, jak również pomoc prawna realizująca się poprzez poradnictwo praw-ne, zastępstwo procesowe i inne czynności mające na celu zabezpieczenie i ochronę praw podmiotowych.

20. Organy ochrony prawnej zostały przygotowane do pełnienia swoich funkcji przez to, że zostały wyposażone w niezbędne środki materialne i techniczne oraz wzbogacone przez ludzi przygotowanych pod względem fachowym do wypełniania zadań. Także państwo i cały jego aparat państwo-wy stoją na straży przestrzegania prawa, posługując się w tym celu odpo-wiednimi środkami.

-10- -11-

ROZDZIAŁ !:ZAGADNIFNIA WPROWADZAJĄCE 2. Problem źródeł prawa

21. Organy ochrony prawnej, w zależności od rodzaju sprawowanej ochrony, można podzielić na cztery grupy:

1) organy rozstrzygające (orzekające), czyli organy predestynowane do rozstrzygania konfliktów i organy specjalnie zorganizowane (sądy),

2) organy pojednawcze ( mediacyjne), często doraźnie zorganizowane, a zwłaszcza komisje mediacyjne szczególnie do rozkazywania sporów (np. sądy polubowne),

3) organy kontrolujące legalność zachowania tzn. tafcie, których główną rolą jest kontrola legalności działania innych podmiotów i osób,

4) korporacyjne organy pomocy prawnej (np. adwokatura, notariat, bądź radcostwo prawne).

22. Koncentrując przedmiot niniejszych rozważań na organach władzy sądowniczej trzeba przeprowadzić dywersyfikację podmiotową i wydzielić te organy spośród licznych innych organów ochrony prawnej. Następuje to ze względu na szczególną rolę organów sądowych. Podejmując problematykę organów władzy sądowniczej trzeba ponadto zastrzec, że zostanie przedsta- wiony system sądownictwa w sposób kompleksowy. Objęte w ten sposób zo staną wszystkie sądy i trybunały. Uwzględnione musza bvć również organy quasi-sądowe jakimi, w określonym zakresie, są izby morskie i sądy polu-bowne. Odnośne prezentacje muszą być poprzedzone wprowadzeniem do problematyki przez podjęcie zagadnienia źródeł prawa oraz konstytucyjnych gwarancji ochrony wolności i praw człowieka , przy czym nie wolno pomijać również kardynalnej dla sądów koncepcji trójpodziału władz.

2. Problem źródeł prawa

1. Prezentacja organizacji i ustroju poszczególnych organów ochrony prawnej oraz rozgraniczenie ich kompetencji wymaga analizy prawniczej. Niezbędne jest uprzednie zwrócenie uwagi na problem źródeł prawa.

2. Termin „źródła prawa" w doktrynie nie jest jednolicie definiowany. Przypisuje się jemu kilka znaczeń, m.in.: materialne, formalne, instytucjo-nalne. Rozumiany jest on również jako: akt normatywny zawierający nor-mę prawną, stanowiącą podstawę indywidualnych rozstrzygnięć czy jako normę kompetencyjną albo jako źródło poznania prawa (dokumenty czy publikacje, czy też jako fakt prawotwórczy (np. stanowienie ustaw, umowy międzynarodowe).

-12 -

3. W polskim systemie prawnym wyróżnia się dwa rodzaje aktów prawo-twórczych: 1) akty prawotwórcze powszechnie obowiązujące, które wprowa-dzają zmiany w sferze praw i obowiązków obywateli oraz stanowią postawę prawną stosunków prawnych; 2) akty prawotwórcze kierownictwa wewnętrz-nego, które są adresowane do wewnętrznego układu organizacyjnego -jakim jest aparat państwowy i które decydują o organizacji i kierunkach działania. Normy prawne zawarte w aktach prawotwórczych powszechnie obo-wiązujących stanowią tzw. źródła prawa powszechnego.

4. Źródłem prawa w znaczeniu formalnym są: Konstytucja, ustawy, raty-fikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, a niekiedy także orze-czenia Trybunału Konstytucyjnego, mające prawotwórczy charakter.

5. Pojęcie systemu źródeł prawa jest różnie rozumiane. Niektórzy autorzy (T. Stawecki i P. Winczorek) rozumieją pojęcie systemu prawa jako. zbiór w pewien sposób powiązanych i uporządkowanych generalnych i abstrakcyjnych norm wysłowionych w tekście aktów normatywnych (zawartych w przepisach) i obowiązujących w danym państwie w określo-nym czasie. Według J. Wróblewskiego, wszelka teoria prawa, jeśli tylko określa prawo jako normę, traktuje prawo jako system norm, a więc zbiór norm, które są w określony sposób ze sobą powiązane oraz które łącznie charakteryzują pewne właściwości, z których najważniejszymi są nie-sprzeczność oraz - co jest przedmiotem sporu - zupełność. Inni autorzy, np. H. Rot, przez system rozumieją całokształt obowiązujących i odpowiednio uporządkowanych aktów normatywnych i innych norm uznanych (sankcjonowanych) przez państwo. Każde źródło prawa ma swoje miejsce w systemie oraz jest odpowiednio powiązane z innymi elementami systemu.

6. Każdy system stanowi zbiór elementów w jakimś stopniu uporządkowa-nych.. Niewątpliwie system obowiązującego prawa jest zbiorem odpowiednio uporządkowanych norm prawnych, zgodnych między sobą, co do treści i for-my oraz niesprzecznych co do treści. System taki musi być wyposażony w pewne reguły, które pozwolą na ocenę, czy dana norma należy do tego systemu.

7. W Konstytucji RP z 1997 r. (w Rozdziale III zatytułowanym „Źródła prawa") uregulowano: kwestię tzw. formalnych źródeł prawa, poprzez wy-jaśnienie (w art. 87) pojęcia źródeł prawa powszechnie obowiązującego, do których zaliczono: Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy między-narodowe i rozporządzenia, oraz akty prawa miejscowego stanowiące źró-dło prawa powszechnie obowiązującego na obszarze działania organów,

-.13-

ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 2. Problem źródeł

prawa

które je ustanowiły, a także rozporządzenia z mocą ustawy, przewidziane w art. 234, zgodnie z którym w czasie stanu wojennego, jeżeli Sejm nie może zebrać się na posiedzeniu, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wy-daje rozporządzenie z mocą ustawy, podlegające zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu. Ponadto w przepisie art. 88 uregulowano kwestię konieczności ogłoszenia aktów normatywnych dla; ich obowiązy-wania, wymogu promulgacji tych aktów w celu wejścia wżycie, zaś w art. 89 i 90 określono zasady dotyczące ratyfikacji i wypowiedzenia umowy mię-dzynarodowej, a w art. 90 określono warunki jakie muszą być spełnione, aby można było przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi mię-dzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Istotnym założeniem Konstytucji jest zasada hierarchicznej bu-dowy systemu źródeł prawa. Organy niższego rzędu zobowiązane są stano-wić akty prawne służące realizacji norm aktów wyższego stopnia. Akty wy-ższego rzędu z reguły zawierają normy o charakterze ogólnym (lex genera-

lis), natomiast akty niższego rzędu zawierają normy szczegółowe, konkre-tyzujące {lex specialis). Akt niższego rzędu nie może być sprzeczny, odno-śnie do treści i trybu stanowienia, z aktem organu wyższego rzędu.

8. Normy prawne winny być odpowiednio uporządkowane. Dokonuje tego głównie prawodawca, ale także przyczynia się do tego nauka i praktyka prawnicza. Prawodawca porządkuje normy, stosując systematyzację pionową (wertykalną) i poziomą (horyzontalną).

Podziału wertykalnego dokonuje się na grupy norm - gałęzie prawa, stosując kryterium rodzaju regulowanych stosunków społecznych (kryterium | treści). Podział horyzontalny odnajduje podstawę w hierarchii aktów nor-matywnych, a więc miejsce i moc norm prawnych w strukturze prawa zależy od miejsca i mocy prawnej poszczególnych aktów normatywnych.

System prawa jest strukturą hierarchiczną. Na jego czele znajdują się normy ustawowe, zawierające ogólne i abstrakcyjne normy. Jedynym upo-ważnionym organem do ich wydawania jest parlament, jako najwyższy or-gan przedstawicielski. Niższe miejsce w hierarchii aktów prawnych zajmuje rozporządzenie, wydawane z upoważnienia ustawowego. Powiązania mię-dzy ustawami i rozporządzeniami mają charakter powiązań formalnych. Akt hierarchicznie wyższy zobowiązuje czy uprawnia do wydania określonego aktu hierarchicznie niższego.

9. Trybunał Konstytucyjny, w wyroku z dnia 1 grudnia 1998 r. - K21/98, przychylił się do twierdzenia, że wyliczenie w art. 87 źródeł prawa nie jest wyczerpujące, przez to, że do źródeł prawa powszechnie obowiązującego poza rozporządzeniami z mocą ustawy, zaliczył także akry normatywne sta-

nowione przez organizację międzynarodową, zgodnie z art. 91 ust 3. Z ko-lei wyroku z dnia 14 kwietnia 1999 r. - K8/99, Trybunał Konstytucyjny wy-różnił sferę spraw szczegółowych, związanych ze sposobem wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków państwowych wobec Sejmu (art 112 Konstytucji RP), które mogą być regulowane w ustawie, a w sposób kon-kretyzujący w regulaminach parlamentarnych. Przepisy regulaminów par-lamentarnych muszą być jednak zgodne z Konstytucją RP i z ustawami.

Trybunał Konstytucyjny przyjął jako podstawę konstytucyjnej koncepcji systemu prawa, oddzielenie źródeł prawa powszechnie obowiązującego od systemu aktów prawa wewnętrznego i uznanie wymogu regulacji w drodze ustawy, sytuacji prawnej obywatela i każdego innego podmiotu pozostające-go poza „władzą organizacyjną" organu wydającego akt normatywny. Wszel-ka regulacja wykonawcza, która z uwagi na swój przedmiot i krąg adresatów winna być ujęta w formę aktu powszechnie obowiązującego, zaś zgodnie z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP, musi mieć postać rozporządzenia. ( Por. wyroki TK : z dnia 19 maja 1998 r. - U.5/97, z 1 grudnia 1998 r. - K21/98 i z dnia 9 listopada 1999 r. - K28/98).

10. W poprzednim stanie prawnym, przy formułowaniu upoważnienia do stanowienia aktów podustawowych, ustawodawca dysponował swobodą wyboru między formą rozporządzenia lub zarządzenia. Pod rządami obecnej Konstytucji takiego wyboru już nie ma. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 20 października 1998 r. - K7/98 wyraźnie stwierdził, że zarządzenia mają charakter wewnętrzny, nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów, nie mogą zatem być źró-dłem prawa powszechnie obowiązującego i nie mogą regulować praw i obo-wiązków jednostki.

11. Konstytucja jest podstawowym aktem prawotwórczym powszechnie obowiązującym. Przepis art. 8 Konstytucji RP wprost stanowi, iż ona jest naj-wyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej", w związku z tym zajmuje najwyż-sze miejsce w hierarchii źródeł prawa. Ustawy tzw. zwykłe konkretyzują posta-nowienia Konstytucji i nie mogą być z nimi sprzeczne. Postanowienia Konsty-tucji winny być stosowane bezpośrednio. Bezpośrednie stosowanie Konstytu-cji możliwe jest w przypadku norm sformułowanych w sposób jednoznaczny i nie wymagający odwoływania się do innych norm prawnych. Stosujący prawo w pierwszej kolejności powinien zastosować postanowienie konstytucyjne, a dopiero później stosować postanowienia ustaw zwykłych. Konstytucja regulu-je formę państwa, podstawowe instytucje ustroju państwa, wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela, źródła prawa, ustrój i kompetencje organów konstytucyjnych, finanse publiczne oraz stany nadzwyczajne.

.14- -15-

ROZDZIAŁ 1: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 2. Problem źródeł prawa

12. Źródłem powszechnie obowiązującego prawa są także ustawy. Wy-różnia się ustawy w sensie materialnym i ustawy w sensie formalnym. W sen-sie materialnym ustawą jest akt prawny, którego istotę stanowią zawarte w nim normy prawne abstrakcyjne i generalne. Nie rozpatruje się w tym przy-padku trybu jego wydania. Ustawą w sensie formalnym, jest akt normatyw-ny, którego istotą jest szczególny tryb jego wydania. Bez znaczenia jest natomiast to, czy zawiera normy abstrakcyjne i generalne. Ustawa musi realizować postanowienia Konstytucji i być* z nią zgodna. W stosunku do ustawy formę subsydiarną stanowi rozporządzenie z mocą ustawy. Obecnie zasad-niczo nie ma możliwości wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, gdyż Konstytucja nie przewiduje takiej instytucji, (z jedynym wyjątkiem - w czasie stanu wojennego Prezydent RP, na podstawie art. 234 UST 1 Konstytucji, może wydać takie rozporządzenia).

Ustawy (będące aktami normatywnymi) mogą zawierać wyłącznie nor-my prawne, czyli postanowienia o charakterze ogólnym i abstrakcyjnym. Konstytucja RP nie reguluje zakresu przedmiotowego ustaw. W ramach Konstytucji ustawodawca w zasadzie nie jest ograniczony w swej działalno-ści ustawodawczej. Prawa i obowiązki obywatelskie oraz prawa i obowiązki organu administracji i obywatela w ramach publicznoprawnego stosunku powinny być normowane w ustawach.

13. Ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią, obok Konstytucji, ustaw i rozporządzeń, kolejne źródło prawa powszechnie obowiązującego (art. 87 ust. 1 Konstytucji RP). Ratyfikacja umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umo-wa dotyczy: 1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojsko-wych, 2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Kon-stytucji, członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodo-wej, 3) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym, 4) spraw uregulowanych w ustawie lub, w których Konstytucja wymaga ustawy (art. 89 ust. 1 Konstytucji RP). Ratyfikowana umowa międzynarodowa musi zo-stać ogłoszona w Dzienniku Ustaw RP, wówczas to stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba, że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy (art. 91 ust 1 Konstytucji RP). Ratyfiko-wana umowa międzynarodowa, za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową (art. 91 ust. 2 Konstytucji RP).

14. Ostatnim źródłem prawa wymienionym w art. 87 ust. 1 Konstytucji RP jest rozporządzenie. Rozporządzenia są źródłem powszechnie obowią-zującego prawa, wydają je organy wskazane w Konstytucji i w tym celu wypo-

-16-

sażone są w odpowiednie kompetencje. Uprawnionymi do wydawania roz-porządzeń są: Prezydent RP, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów i mini-strowie kierujący działami administracji rządowej, przewodniczący określo-nych komitetów powołani w skład Rady Ministrów, Krajowa Rada Radiofo-nii i Telewizji, (art. 142,146 ust. 4 pkt.2,148 pkt.2 i 149 ust.2 Konstytucji RP z 1997 r), Istotne jest to, iż zgodnie z postanowieniem Konstytucji RP roz-porządzenia nie mogą być sprzeczne z ustawami. Rozporządzenia są wyda-wane na podstawie szczególnego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wydania. Upoważnienie musi określać: organ właściwy do wydania roz-porządzenia, zakres spraw przekazanych do uregulowania, a także zawierać wytyczne dotyczące treści aktu. Organ upoważniony do wydawania rozpo-rządzenia nie może przekazać tej kompetencji innemu organowi, pojawia się tutaj zakaz subdelegacji.

Rozporządzenie może być wydane tylko na podstawie wyraźnego, szcze-gółowego upoważnienia ustawy, w zakresie określonym w upoważnieniu oraz w granicach tego upoważnienia w celu wykonania ustawy zgodnie z normami Konstytucji, a także z wszystkimi obowiązującymi aktami ustawodawczymi. Roz-porządzenie ma mieć charakter wykonawczy i musi konkretyzować ustawę.

15. Akty o charakterze wewnętrznym mogą obowiązywać jedynie jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu ten akt (art. 93 ust. 1 Konstytucji RP). Do źródeł prawa wewnętrznego zalicza się uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów, a także umowy międzynaro-dowe, które nie weszły do systemu prawa w drodze ratyfikacji, lecz na podstawie zatwierdzenia przez Rade Ministrów. System źródeł praw wewnętrznego ma charakter systemu otwartego. Zarządzenia mogą być wydane jedynie na posta-wie ustawy, każdy akt normatywny podlega kontroli, co do zgodności z powszech-nie obowiązującym prawem (art. 93 ust3). Akt wewnętrzny nie może stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów (art. 93 ust 2). Akty o charakterze wewnętrznym obowiązują jedynie jednostki orga-nizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Zarządzenia wydawane pod rządami Konstytucji RP nie mogą być źródłem prawa powszechnie obowiązują-cego i nie mogą regulować praw i obowiązków jednostki.

16. Do źródeł prawa odnoszących się do organizacji organów ochrony prawnej zaliczyć wypada przepisy Konstytucji, określające m. in. miejsce są-dów wśród organów państwowych, naczelne zasady ogólnoprawne oraz pod-stawowe prawa i wolności obywateli. Obecnie obowiązują przepisy Konsty-tucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. Odnotować trzeba zwłaszcza okoliczność, że po wejściu w życie Konstytucji z 1997 r. zmieniła się pozycja prokuratora. Utracił on status organu konstytucyjnego.

-17-

ROZDZIAL :ZAGADNIENIAWPROWADZAJĄCE 3. Konstytucyjne gwarancje ochrony wolności i praw człowieka

17. Dla ustroju organów ochrony prawnej istotne są także normy prawa międzynarodowego. Zagadnienie transmisji traktatu międzynarodowego do prawa wewnętrznego reguluje art. 91 Konstytucji Traktaty z chwilą ratyfikacji opublikowania w Dzienniku Ustaw stanowią cześć krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, chyba że ich stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Wskazany uprzednio Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r., który Polska ratyfikowała w 1977 r. (Dz. U. z1977 r. Nr 38, poz. 167) oraz Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r., ratyfikowana przez Polskę w 1992 roku (Dz. U. z1993 Nr 61, poz. 284), mają również duże znaczenie dla ustroju organów ochrony prawnej.

Możliwość bezpośredniego wpływu norm Konwencji na funkcjonowa-nie przepisów prawa wewnętrznego daje złożenie przez Polskę deklaracji o uznaniu prawa do skargi indywidualnej oraz o uznaniu jurysdykcji Europej-skiego Trybunału Praw Człowieka. Podkreśla się, że moc wiążąca przepisów prawa międzynarodowego wynika z ich ratyfikacji oraz odbicia w prawie wewnętrznym.

18. W procesie stosowania prawa istotne znaczenie mają: nauka prawa oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wyrażone w nich poglądy stanowią wskazówki dla praktyki, pomagające w rozstrzyganiu wątpliwości. Nie stano wią one jednak źródeł prawa. Sąd Najwyższy odgrywa bardzo dużą rolę w prawie, albowiem w ramach nadzoru judykacyjnego zapewnia zgodność z prawem oraz jednolitość orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych.

Szczególnego znaczenia nabierają orzeczenia Trybunału Konstytucyj-nego. Przepis art. 190 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że orzeczenia Trybuna-łu Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.

3. Konstytucyjne gwarancje ochrony wolności i praw człowieka

1. Konstytucja wyznacza zakres treściowy dla wykonywania zadań przez poszczególne organy ochrony prawnej. Obowiązkiem państwa prawnego jest zapewnienie każdemu obywatelowi ochrony prawnej. Ochrona prawna ma przejawiać się w działalności specjalnie do tego celu powołanych prawnych organów państwowych, których zadaniem jest orzekanie, kon-trola wykonywania orzeczeń, obsługa i pomoc prawna. Aktywność organów ochrony prawnej przejawia się na płaszczyźnie przedmiotowej (ochro-

na porządku prawnego i interesu publicznego) oraz na płaszczyźnie pod-miotowej (ochrona indywidualnych interesów obywatela).

2. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. określiła zadania i zasady działania organów państwa w zakresie ochrony praw obywateli oraz prze-ciwdziałania naruszaniu zasad współżycia społecznego (rozdział II). Wzrost zabezpieczenia przestrzegania prawa i ochrony organów stojących na jego straży ustawodawca próbuje osiągnąć poprzez sformułowanie zasad i idei, które powinny być wdrażane w pracy organów ochrony prawnej. Zasady te zostaną kolejno przedstawione. Należy uprzednio wszakże podzielić je na zasady „ogólno prawne", zasady organizacyjno-ustrojowe i zasady statuujące pozycję organu.

3. Zasady ogólnoprawne mają najszerszy zakres oddziaływania w płasz-czyźnie funkcji organów ochrony prawnej. Ich uniwersalizm wynika przede wszystkim z Konstytucji, ale ma przy tym generalną akceptację społeczną. Zasady ogólno prawne stanowią imperatyw powszechnego przestrzegania. Wskazać tutaj należy zasadę praworządności, zasadę poszanowania god-ności człowieka, zasadę wolności i zasadę równości, a także zasadę prawa do sądu i rzetelnego procesu karnego.

4. Zasada praworządności ma ogólnoprawne znaczenie oraz znajduje zastosowanie i odniesienie do wszystkich dziedzin prawa. Praworządność obejmuje ścisłe i rygorystyczne spełnianie obowiązków prawnych, czyli stanowi dyrektywę działania wyłącznie na podstawie przepisów prawa i dyrektywę ścisłego przestrzegania nakazów i zakazów ustanowionych przez prawo. Zasada ta jest również dyrektywą dla ustawodawcy, aby stanowił właściwe prawo oraz aby jednoznacznie i stanowczo normował odpowiednie dziedziny życia państwa, jego organów, obywateli i różnych instytucji życia społecznego. To także dyrektywa ścisłego przestrzegania prawa przez wszystkich obywateli, wszystkie organy i wszelkie instytucje życia społecznego. „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa" (art. 7 Konstytucji RP).

5. Zasady organizacyjno - ustrojowe wyrażają dyrektywy dotyczące orga-nizacji i ustroju organów ochrony prawnej. Można je multiplikować, ale względy pragmatyczne wymagają koncentracji uwagi na zasadach najważ-niejszych. Konstytucja RP z 1997 r. wylicza główne zasady dotyczące władzy sądowniczej: zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości, zasadę niezależno-ści sądów i niezawisłości sędziów.

-18- -19-

ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 3. Konstytucyjne gwarancje ochrony wolności i praw człowieka

6. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości wynika przede wszystkim z normy konstytucyjnej (art. 175 ust. 1 Konstytucji RP) statuującej regułę, że wymiar sprawiedliwości sprawują sądy. Wymiar sprawiedliwości jest publiczną działalnością, polegającą na wiążącym rozstrzyganiu konfliktów prawnych (lub wymierzaniu kar). Sądy bowiem, są organami specjalnie powołanymi do wymiaru sprawiedliwości i przystosowanymi do tego celu. System organizacji i działalności sądów gwarantuje ich niezawisłość, bezstronność i profesjonalność. Zasada sądowego wymiaru oznacza, że do rozstrzygania konfliktów prawnych państwo przywiązuje olbrzymią wagę.

Od zasady sądowego rozstrzygania konfliktów prawnych i wymierzania kar uprzednio istniały wyjątki w postaci orzecznictwa w sprawach o wykroczenia. Jeszcze w okresie 4 lat od dnia wejścia w życie Konstytucji RP z 1997 r. (czyli do 17 października 2001 r.) orzecznictwo w sprawach o wykroczenia sprawowały kolegia do spraw wykroczeń przy sądach rejonowych (art. 237 Konstytucji RP). Orzecznictwo kolegiów było jednak podporządkowane jurysdykcyjnie sądom powszechnym, które zresztą orzekały również o karze aresztu. Istniała przy tym możliwość zaskarżenia nieprawomocnych orzeczeń tychże kolegiów.

W literaturze zaznacza się, że pewnym wyjątkiem od zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości jest także prawo łaski stosowane przez Prezydenta RP w stosunku do indywidualnie oznaczonych osób. Prawo łaski jest konstytucyjnie zagwarantowanym uprawnieniem Prezydenta RP (art. 139 zd. 1 Konstytucji RP). Nie przysługuje ono jednakże w stosunku do osób skazanych przez Trybunał Stanu (art. 139 zd. 2 Konstytucji RP) .

7. Kardynalną gwarancją prawidłowego wymiaru sprawiedliwości jest zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej. Zasada niezawisłości sędziowskiej jest fundamentalną zasadą wymiaru sprawiedliwości. Odnosi się zarówno do sądów, jak i do trybunałów. Sędzia w wykonywaniu wymiaru sprawiedliwości jest niezawisły i podlega tylko Konstytucji oraz ustawom. Nikt nie może wpływać na sędziego w zakresie wymierzania sprawiedliwości. Niezawisłość sędziego jest powiązana z niezależnością sądów w ogóle. Zasada niezawisłości sędziowskiej została zawarta w Konstytucji RP (art. 178 ust. 1, art. 195 ust. 1 oraz art. 199 ust. 3,odpowiednio w odniesieniu do sędziów, sędziów Trybunału Konstytucyjnego i sędziów Trybunału Stanu).

Do niezawisłości sędziowskiej odnoszą się ponadto normy prawa mię-dzynarodowego. Zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności - każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły sąd. Analogiczne sformułowanie zawarte zostało w art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, który stanowi, iż „Każ-

dy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd (...)".

Także przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych „Zasady Niezawisłości Sądownictwa" stwierdzają, że „przyznana sądownictwu niezawisłość nie tylko upoważnia sędziów, ale wręcz zmusza do sprawiedliwego prowadzenia procesów i pełnego przestrzegania praw występujących w nich stron". ' ' Konstytucja RP i ustawy nie definiują pojęcia „niezawisłość". Trybunał Konstytucyjny stoi na stanowisku, iż „pojęcie niezawisłości sędziowskiej ma jednoznaczną i ugruntowaną treść dającą podstawową gwarancję bezstronnego podejmowania rozstrzygnięć. Niezawisłość musi więc oznaczać niezależność sędziego, zarówno od stron sporu, jak i organów państwa. Korelatem zasady niezawisłości po stronie sędziego jest obowiązek bezstronności, z kolei art. 82 § 2 u.s.p. stanowi, że sędzia powinien unikać wszystkiego, co mogłoby osłabiać zaufanie do jego bezstronności.

Niezawisłość nie jest wyłącznie podmiotowym uprawnieniem osoby wy-konującej zawód sędziego. Należy ona bowiem do istoty prawidłowego wy-konywania zawodu. W tym znaczeniu niezawisłość sędziego jest również gwa-rancją praw i wolności obywatelskich. *

Gwarancjami niezawisłości sędziowskiej są między innymi: tryb powoływania sędziów (sędziowie powoływani są przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa na czas nieokreślony), zapewnienie materialnej niezależności sędziego (stosownie do godności urzędu i zakresu obowiązków), wysoki poziom etyczno - moralny i zawodowy, nieusuwalność sędziego i stałość stanowiska (stanowisko sędziego może zwolnić się jedynie w trzech przypadkach: a) wskutek złożenie sędziego z urzędu lub zawieszenia w urzędowaniu, przeniesienia do innej siedziby lub na inne stanowisko wbrew jego woli -jedynie na mocy orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie, b) wskutek przeniesienia sędziego w stan spoczynku z powodu choroby lub utraty sił, c) wskutek osiągnięcia wieku tzw. stanu spoczynku - art. 180 Konstytucji RP), nieprzenoszalność sędziów (możliwe jedynie na skutek zmian organizacyjnych w sądownictwie lub wskutek zmiany ustroju sądów lub zmiany granic okręgów sądów - wymagana jest zgoda danego sę-dziego), niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem (sędzia nie może wykonywać mandatu posła, senatora, ani być zatrudnionym w aparacie władzy wykonawczej), apolityczność sędziego (sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów), samorządność sędziowska, kolegialność orzecznictwa, immunitet sędziowski, (pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej lub pozbawienie go wolności wymaga zgody sądu), a także uregulowania procesowe (np. jawność procesu, tajność narady, swobodna ocena dowodów itp.).

-20- •21-

ROZDZIAŁ 1: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 3. Konstytucyjne gwarancje ochrony wolności i praw człowieka

8. Podejmując próbę wskazania najważniejszych czynników, które uza-sadniają niezawisłość sędziowską, trzeba zwrócić uwagę zwłaszcza na nastę-pujące racje społeczne: po pierwsze, specjalizacja zawodowa sędziów ozna-cza, że sędzia jest specjalistą w zakresie wymiaru sprawiedliwości, w tym wła-śnie celu przygotowanym profesjonalnie poprzez studia prawnicze, aplika-cję, egzamin sędziowski, doświadczenie; po drugie, gwarancje szczególnej procedury sądowej oznaczają, że sędziowskie rozpoznanie sprawy nie jest tylko prostym zapoznaniem się ze sprawą. Chodzi bowiem o zapoznanie się w warunkach określonych w ustawie procesowej (jawności i kontradyktoryjności). Właściwe warunki rozpoznania sprawy gwarantują bezstronne i najlepsze rozstrzygnięcie, a także największe zaufanie do tego rozstrzygnięcia; po trzecie, niezależność sędziego oznacza jego suwerenność orzeczniczą, ale rodzi jednocześnie osobistą odpowiedzialność sędziego za wydane rozstrzygnięcie. Przy braku niezawisłości poczucie osobistej odpowiedzialności uległoby istotnemu osłabieniu.

9. Ustawa może zawierać pewne ograniczenia zasady niezawisłości sę-dziowskiej, do których należy zaliczyć ograniczenia zasady jurysdykcyjnej samodzielności sądów, a w szczególności te, które wynikają z toku proceso-wej kontroli i wyznaczają decyzjom sędziowskim pewne granice.

Sądy związane są orzeczeniami Trybunału Konstytucyjnego, które to orze-czenia (zgodnie z art. 190 Konstytucji RP) mają moc powszechnie obowią-zującą i są ostateczne.

Ograniczenia zastrzeżenia suwerenności orzeczniczej wynikają również z czynności nadzorczych Sądu Najwyższego. Jeżeli w orzecznictwie sądów po-wszechnych , sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawnią się rozbieżno-ści w wykładni prawa , m.in. Pierwszy Prezes SN może przedstawić wniosek o ich rozstrzygnięcie Sądowi Najwyższemu w składzie siedmiu sędziów lub in-nym odpowiednim składzie. Jeżeli skład SN uzna, że przedstawione zagad-nienie wymaga wyjaśnienia, a rozbieżności rozstrzygnięcia, podejmuje uchwałę (art. 60 i 61 u SN) .Jeżeli przy rozpoznawaniu środka odwoławczego wyłoni się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy sąd odwo-ławczy może odroczyć rozpoznanie sprawy i przekazać zagadnienie do roz-strzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Uchwała Sądu Najwyższego jest w danej sprawie wiążąca (art. 441 § 1 i 3 k.p.k., art. 390 § li 2 k.p.c.). Uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego, składu połączonych izb oraz' składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu jego uchwale mocy zasady prawnej.. Odstąpienie od tej zasady wymaga uchwały właściwej izby, połą-czonych izb lub pełnego składu Sądu Najwyższego. Uchwały SN nie mają formalnej mocy wiążącej.

10. Wśród zasad określających status jednostki i stanowiących podstawę działania organów ochrony prawnej, Konstytucja RP (w rozdziale II, po-święconym wolnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela) wska-zuje trzy zasady przewodnie, określające cały system praw i wolności: zasada godności człowieka, zasada wolności i zasada równości.

11. Zasada przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka została uzna-na za podstawową regulację w systemie przepisów dotyczących praw i wol-ności jednostki. Jej realizacji jest podporządkowany cały system unormo-wali konstytucyjnych, rzutuje też ona na treść i interpretację przepisów do-tyczących organizacji aparatu państwowego i sposobu jego działania.

Konstytucja RP podkreśla w preambule przyrodzoną i niezbywalną god-ność człowieka jako źródło wolności i praw człowieka, podkreślając w nastę-pujący sposób jej atrybut nienaruszalności: „(...) wszystkich, którzy dla do-bra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego pra-wa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszalną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej". Zasadę poszanowania godności człowieka eksponuje ponadto art. 30 Konstytucji RP, utrzymując, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Oczywiste znaczenie ma to dla metod działalności organów wymiaru sprawiedliwości.

Zasada poszanowania godności człowieka jest nienaruszalna. W szczegól-ności nie można jej się zrzec i nic może jej znieść czy ograniczyć ustawodaw-ca. Godność człowieka przysługuje każdemu w jednakowym stopniu, nieza-leżnie od jego postępowania i zachowania się oraz bez względu na rasę, płeć, religię czy kolor skóry. Rzutuje ona na treść praw i wolności jednostki oraz na treść i interpretację przepisów dotyczących sposobu działania organów pań-stwowych. Każde prawo musi zawierać skuteczne środki ochrony prawnej przed naruszeniami prawa dokonanymi przez osoby działające w charakterze urzę-dowym. Ma ona zapewnić każdemu człowiekowi środki należnej ochrony prawnej realizowanej w drodze postępowania przed sądem.

Przepisy Konstytucji RP wprowadzają wprost nakaz poszanowania i ochro-ny godności człowieka (art. 30), równego traktowania wszystkich przez wła-dze publiczne (art. 32 ust. 1), zakaz poddawania kogokolwiek torturom, okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu (art. 40), zapewnienie nietykalności i wolności osobistej oraz sądowe kompetencje w zakresie stosowania środków pozbawienia wolności i kontroli nad tego rodzaju działaniami innych organów (art. 41 ust. 1-3), nakaz humanitarne-go traktowania osób pozbawionych wolności (art. 41 ust. 4), prawo do od-

• 22- -23-

ROZDZIAŁ l. ZAGADNIENIE

WPROWADZAJĄCE 3, Konstytucyjne gwarancje ochrony wolności i praw człowieka

szkodowania za bezprawne pozbawienie wolności (art. 41 ust 5), prawo do ochrony prywatności (art. 47 i 51), wolności i tajemnicy komunikowania się (art. 49), nienaruszalności mieszkania (art. 50), prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (art. 77 ust 1).

Zasada poszanowania godności człowieka jest adresowana do ustawodawcy oraz do wszystkich obywateli. Obowiązywanie tej zasady nieustannie jest eksponowane i rozszerzane w prawe oraz standardach międzynarodowych.

12. Zasadę wolności człowieka Konstytucja RP wymienia w preambule: „(...) wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolite tę Konstytucje będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi", a szerzej określa w art. 31 ust 1 i 2, wskazując, że .wolność człowieka podlega ochronie prawnej", „każdy jest obowiązany szanować' wolności i prawa innych", „nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje". Konstytucja określa ogólne pojęcie wolności jako zakaz zmuszania kogokolwiek do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje, gwarantując poddanie wolności człowieka ochronie prawnej, przy jednoczesnym zobowiązaniu każdego obywatela do poszanowania wolności i praw innych. Konstytucyjne uregulowanie zasady wolności nawiązuje do francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. Z natury rzeczy zasada wolności ma ograniczony charakter, gdyż swoboda działań człowieka winna uwzględniać zarówno nakazy interesu publicznego, jak i konieczność poszanowania wolności innych ludzi „każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych" (art. 31 ust. 2 zd.l Konstytucji RP), a więc prawa i wolności nie mają charakteru absolutnego. Ograniczenia zasady wolności realizowane są poprzez ograniczenia poszczególnych praw i wolności jednostki wówczas, gdy jest to konieczne w demokratycznym państwie dla jego bez-pieczeństwa lub porządku publicznego, dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, wolności i praw innych osób. Nie mogą one jednak naruszać istoty praw i wolności (art. 31 ust 3 Konstytucji RP).

Zasada wolności jest rozpatrywana w dwóch aspektach: pozytywnym -jako swoboda czynienia wszystkiego, z wyjątkiem tego co jest przez prawo wyraźnie zakazane, i negatywnym -jako wymóg ustawowego upoważnienia do podjęcia działań, a więc można czynić jedynie to co jest przez prawo dozwolone. W przypadku znaczenia negatywnego podjęcie określonego działania wymaga wskazania odpowiedniej podstaw prawnej.

13. Z zasadą godności człowieka związana jest zasada równości wyrażona w Konstytucji RP w art. 32: „Wszyscy są równi wobec prawa. Wszyscy

mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne". Idea równości datuje swój początek w czasach antycznych demokracji, współczesną treść uzyskała natomiast w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.: „Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi w prawach". Zasada równości znajduje odzwierciedlenie niemal we wszystkich współczesnych konstytucjach. Konstytucja RP z 1997 r. nawiązując do dawnych przepisów konstytucyjnych określa ją jako zasadę równości wobec prawa, zasadę równego traktowania wszystkich przez władze publiczne, zasadę zakazu dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakichkolwiek przyczyn. Zasada ta wiąże również wszystkie organy wymiaru sprawiedliwości w ich działalności. Zwłaszcza sądy w orzekaniu opierać się muszą na podstawowych założeniach tworzących treść zasady równości.

Zasada równości oznacza zarówno równość wobec prawa, jak i równość w prawie. Równość wobec prawa ujmowana jest jako nakaz równego traktowania obywateli w procesie stosowania prawa, kierowany do organów władzy publicznej. Równość w prawie stanowi nakaz uwzględniania zasady równości przy kształtowaniu treści obowiązującego prawa. Zasada równości oznacza również nakaz równego (jednakowego) traktowania podmiotów i sytuacji podobnych, identycznych. Przy rozpatrywaniu zasady równości należy uwzględniać także zasadę sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej").

14. Z zasadą przynależnej i niezbywalnej godności człowieka ściśle łączy się zasada, prawa do sądu i rzetelnego procesu. Konstytucyjna zasada o pierwotnym i nienaruszalnym charakterze praw człowieka ustanawia m.in. prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), bowiem każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Prawo do sądu pojmowane jako podmiotowe prawo obywatela, gwarantujące praworządne postępowanie w państwie. Znajduje ono trwałą podstawę w ratyfikowanych przez Polskę normach prawa międzynarodowego (art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności).

Kształt prawa do sądu jest uzależniony od roli sądu i pozycji sądownictwa w państwie. Zmiany polityczno - ustrojowe dokonane w Polsce w 1989 r. objęły również sądownictwo. Zasadniczy kierunek podjętych zmian ustrojowych zmierzał do wyodrębnienia sądów w trzecią niezależną władzę - władzę sadowniczą.

Prawo do sądu należy uznać za podmiotowe uprawnienie jednostki, którego treścią jest prawo do rozstrzygania sprawy dotyczącej jednostki (osoby fizycznej lub prawnej) przez bezstronny i niezależny sąd ustanowiony przez

-24- -25-

ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 4. System organów ochrony prawnej

ustawę. Ograniczenie praw jednostki możliwe jest wyłącznie na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu, wydanego po przeprowadzeniu postępo-wania według praworządnej procedury. Proces prawny musi mieć charakter jawny (zasada jawności) i bezstronny, a spór sądowy powinien być rozpa-trywany i rozstrzygany przy poszanowaniu zasad procesowych.

15. Konstytucja RP wprowadza domniemanie drogi sądowej wówczas, gdy w wyjątkowych warunkach powstaje kolizja prawa do sądu z inną normą konstytucyjną, poddającą pod ochronę wartości o równym lub większym znaczeniu dla funkcjonowania państwa lub jednostki.

Zakres dopuszczalności ograniczeń prawa do sądu wyznacza art. 77 ust 2 Konstytucji RP, który zakazuje zamykania drogi sądowej dochodzenia naru-szonych wolności. Ograniczenia (opisane w art. SI ust- 3 Konstytucji RP) nie mogą całkowicie wyłączyć drogi sądowej. Nie można w drodze ustawowej po-zbawiać obywatela jego praw i wolności w odniesieniu do jego statusu materialno - prawnego, ale także nie można pozbawiać go prawa do stosowania względem niego procedur zapewniających formalną ochronę tych praw.

Podmiotem konstytucyjnego prawa do sądu jest każda osoba fizyczna, będąca zarówno obywatelem polskim, jak i cudzoziemcem, a także osoba prawna, a więc wszystkie podmioty występujące w obrocie prawnym. Z brzmienia art. 45 ust 1 i art. 77 ust 2 Konstytucji RP wynika, że prawo do sądu obejmuje „sprawy" dotyczące obywateli oraz innych podmiotów tego prawa. Prawo do sądu przysługuje podmiotom prawa publicznego tylko wtedy, gdy nie wystę-pują one jako organy władzy publicznej, lecz gdy poszukują ochrony swych praw na gruncie prawa prywatnego. Przepisy konstytucji określają szeroko podmiotowy zakres prawa do sądu. Prawo do sądu ma bowiem „każdy" (art. 45 ust 1 Konstytucji RP), a „nikomu" (nawet w drodze ustawy) nie można zamykać drogi sądowej (art. 77 ust 2 Konstytucji RP).

Pojęcie „sprawy" objęte prawem do sądu nie zostało określone w sposób jed-noznaczny (w doktrynie i w orzecznictwie). Poszczególne gałęzie prawa posłu-gują się tym określeniem w różnych znaczeniach. Do istoty wymiaru sprawiedli-wości należy rozstrzyganie sporów prawnych (sporów ze stosunków prawnych). Prawo do sądu to prawo do sądu niezawisłego, w którym wyodrębniony jest przedmiot sporu, a struktury sądu pozostają w pełni samodzielne (nie-zależne), zaś sędziowie orzekają wyłącznie na podstawie ustaw i Konstytucji oraz zgodnie z własnym sumieniem.

Prawo do sądu oznacza także, że każdy podmiot praw i wolności ma nieskrępowany dostęp do procedur pozwalających zaskarżyć każde ostatecz-ne rozstrzygnięcie organu państwowego, pochodzące od władzy ustawodaw-czej, wykonawczej i sądowniczej, ze względu na niezgodność tego orzeczenia z ustanowionymi w Konstytucji prawami i wolnościami

16. Środkiem ochrony praw i wolności jest ochrona sądowa, przewi-dziana w art. 77 ust. 2 Konstytucji RP, stanowiącym, iż „ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności i praw". Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (będąca częścią krajowego porządku prawnego) w art. 6 ust 1 również stwierdza, że „każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego spra-wy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cy-wilnym". Odstępstwo od tej zasady jest dopuszczalne tylko na podstawie wy-raźnego postanowienia konstytucyjnego. Ustawodawca tzw. zwykły nie może w sposób arbitralny nikogo pozbawiać prawa do sądu. Na kształt prawa do sądu składają się także dyspozycje: art. 173 Konstytucji RP, głoszącego nieza-leżność sądów i trybunałów oraz art. 177 Konstytucji RP, wprowadzającego domniemanie właściwości sądów powszechnych we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów.

17. Zasada prawa do sądu jest dyrektywą tworzenia prawa i dyrektywą interpretacyjną. Trzy zasadnicze elementy składają się na prawo do sądu: po pierwsze, prawo dostępu do sądu, czyli prawo uruchomienia procedury przed sądem, jako organem niezależnym, bezstronnym i niezawisłym; po drugie, prawo do jawnego rozpoznania sprawy w odpowiednio ukształtowanej procedurze sądowej bez nieuzasadnionej zwłoki, zwłaszcza zgodnie z wymogami sprawiedliwości; po trzecie, prawo do sprawie-dliwego wyroku sądowego, czyli prawo do uzyskania wiążącego rozstrzy-gnięcia danej sprawy przez sąd.

Pojęcie sądu i drogi sądowej oraz pojęcie wymiaru sprawiedliwości są związane z art. 175 ust l Konstytucji RP (wymiar sprawiedliwości w Rzeczy-pospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy admini-stracyjne oraz sądy wojskowe), podkreślając, iż sądowy wymiar sprawiedli-wości jest integralnie związany z gwarantowanym konstytucyjnie prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) oraz z konstytucyjnym zakazem zamyka-nia drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw (art. 77 ust. 2 Konstytucji RP). Konstytucja nie określa w drodze jakich procedur i przed jakim sądem ma być realizowana ochrona naruszonych praw i wolności.

Statuując (art. 78 Konstytucji RP) prawo stron do zakwestionowania roz-strzygnięć podjętych w postępowaniu sądowym bądź administracyjnym, po-służono się ogólnym sformułowaniem „zaskarżenie", nie precyzując charak-teru i właściwości środków prawnych służących urzeczywistnieniu tego prawa. Ogólne pojęcie „zaskarżenie" obejmuje zakresem różne, specyficzne dla da-nej procedury, środki prawne, których cechą jest uruchomienie weryfikacji orzeczenia bądź decyzji.

-26- -27-

ROZDZIAŁ | Z4G40A7EVZ4 WPROWADZAJĄCE 4. System organów ochrony prawnej

18. Prawo do rzetelnego procesu sądowego obejmuje praworządne, jawne i sprawiedliwe rozpoznanie sprawy przy respektowania elementarnych stan-dardów prawno - proceduralnych. Konstytucja ustanawia w tym wymiarze fun-damentalne zasady postępowania przed sądem: po pierwsze, zasada jawności (art. 45 Konstytucji RP); po drugie, zasada nullum crimen sine legę - nulla poena

sine legę (art. 42 ust 1 Konstytucji RP); po trzecie, zasada prawa do obrony (art. 42 ust 2 Konstytucji RP); kontradyktoryjność to również prawo do obrony.

4. System organów ochrony prawnej

1. Problematyka ochrony prawnej oraz zagadnienia organizacji ustrojo-wej i funkcjonalnej organów ochrony prawnej wymagają uprzedniego obja-śnienia podstawowych pojęć, a także dokonania określonej systematyzacji czy klasyfikacji organów ochrony prawnej.

Problematyka organów państwowych stanowi jedno z istotnych zagad-nień praworządnego państwa. Podstawy prawne dotyczące ustroju, organi-zacji, struktur i funkcjonowania organów państwa stanowią materię konstytucyjną, bo przecież chodzi o sprawowanie władzy politycznej w państwie.

2. Podejmując najpierw zagadnienie definicji organu ochrony prawnej trzeba zwrócić uwagę, że w doktrynie wypracowano pewne teorie organu. Zgodnie z teorią organiczną osoba prawna jest bytem realnym, ukształtowa-nym na podobieństwo organizmu biologicznego (z własnymi organami i wolą), a w konsekwencji - z pełną zdolnością do działań prawnych. Państwo natomiast jest osobą prawną działającą poprzez swoje organy.

3. Pojęcie organu państwowego nie jest ujmowane jednolicie. Przyjmuje się, że organ państwowy to jednostka lub zespół osób zorganizowany sto-sownie do powierzonych mu kompetencji, powoływany na podstawie prawa i wyposażony w uprawnienia władcze wynikające z charakteru władzy pań-stwowej. Wszystkie organy państwowe powoływane są na podstawie przepi-sów prawa, które określają sposób ich powoływania, zakres kompetencji, prawne formy działania oraz powiązania z innymi organami państwowymi. Wyraża to art. 7 Konstytucji RP: Organy władzy publicznej działają na pod-stawie i w granicach prawa".

4. Konieczne jest zróżnicowanie pojęciowe. Inaczej zorganizowane i wy-posażone są organy wymiaru sprawiedliwości, inaczej organy ścigania, orga-ny korporacyjne czy organy kontroli.

Możliwość stosowania przez organy państwa środków wynikających z władczych funkcji państwa, (tj. przymusu państwowego), jest cechą cha-rakterystyczną, właściwa jedynie organom państwa, która odróżnia organy państwa od instytucji społecznych.

5. Należy odróżnić dwa pojęcia: pojęcie aparatu państwa jako zbioru organów państwa powiązanych organizacyjnie i funkcjonalnie oraz pojęcie obsługujących je urzędów.

Urząd jest strukturą pomocniczą organu państwowego odpowiednio zor-ganizowaną i wyposażoną w środki techniczne umożliwiające przygotowa-nie i realizację decyzji organu.

6. Przyjmując, że istotę ochrony prawnej stanowi rozstrzyganie konflik-tów prawnych pod warunkiem, że zostało powierzone przez ustawodawcę spe-cjalnie do tego celu powołanym organom (które są wyodrębnione organiza-cyjnie i wyposażone w odpowiednie prerogatywy, a także posiadające swobo-dę w podejmowaniu decyzji) trzeba uznać, że nie będzie stanowiła ochrony prawnej działalność organów administracji, albowiem one nie zostały powo-łane w celu wykonywania ochrony prawnej, tylko w celu zarządzania-

7. Organy ochrony prawnej mają do spełnienia konkretne funkcje. Ce-lem działania organów ochrony prawnej jest wypełnianie funkcji praworządnościowej, sprawiedliwościowej, ochronnej i gwarancyjnej. Funkcja sprawiedliwościowa jest odpowiednikiem założenia moralnego, zgodnie z którym trzeba każdemu dać co mu się należy oraz karać zło, a nagradzać dobro. Funkcja ochronna ma na celu ochronę dóbr i wartości uznawanych za ważne w społeczeństwie. Funkcja gwarancyjna zabezpiecza wykonywanie nałożonego obowiązku przez organy ochrony prawnej, jakim jest zapewnienie ochrony jednostce przed dowolnym działaniem władzy publicznej.

8. Stratyfikacja organów ochrony prawnej wymaga przeprowadzenia określonej ich klasyfikacji. W zależności od-rodzaju sprawowanej ochrony wyróżnia się cztery podstawowe grupy organów ochrony prawnej: 1)organy rozstrzygające, 2)organy pojednawcze (mediacyjne), 3)organy kontroli le-galności i 4) korporacyjne organy pomocy prawnej.

Organy rozstrzygające to organy specjalnie powołane do rozstrzygania konfliktów. Sąd jest organem państwowym, wyposażonym w niezależność (a sędziowie w niezawisłość), powołanym specjalnie do sprawowania wymiaru sprawiedliwości.

Organy mediacyjne czy pojednawcze to organy specjalnie powołane do rozwijania działalności pojednawczej. Działalność pojednawcza może

-29-

ROZDZIAŁ I:ZAGADNIENIAWPROWADZAJĄCE 5. Polityczno-prawna koncepcja trójpodziału władz

przybierać postać: pośrednictwa, rozjemstwa, polubownego załatwienia sprawy i kontroli przestrzegania prawa. Pośrednictwo jest działalnością prowadzoną przez podmiot, nie będący stroną w sporze, który podejmuje się negocjacji pomiędzy stronami konfliktu i odpowiedniego wpływania na strony w celu doprowadzenia do zawarcia ugody. Rozjemstwo jest działaniem w celu opracowania i przedstawienia stronom propozycji co do sposobu rozstrzygnięcia. Kontrola przestrzegania prawa polega na badaniu zachowania się określonych podmiotów pod kątem jego zgodności z obowiązującym prawem.

Organami kontroli legalności są organy specjalnie powołane do wyko-nywania kontroli. Kontrola może być sprawowana jako funkcja główna albo jako funkcja uboczna czy jako jedna z wielu funkcji organu powołanego specjalnie do sprawowania kontroli (NIK albo KRRiT).

Organy pomocy prawnej to organy czy ściślej korporacje, które mają udzielać pomocy w załatwianiu spraw, wynikających na de przestrzegania prawa. Należą do nich obecnie trzy główne instytucje świadczące obsługę i pomoc prawną: adwokatura, notariat i radcostwo prawne.

9. Można dokonać klasyfikacji organów ochrony prawnej również we-dług innych kryteriów. Wchodzi tu w rachubę kilka punktów odniesienia.

Przyjmując za podstawę podziału dziedzinę prawa, w której organy te uprawnione są działać, wyróżnić można: sądy powszechne, sądy szczególne i Sąd Najwyższy, jak również sądy polubowne, a także organy niesądowe.

Przyjmując za podstawę kryterium udziału czynnika społecznego w skła-dzie organów ochrony prawnej wyróżniamy: organy o charakterze urzędniczym (np. prokuratury), organy o składzie mieszanym, (np. izby morskie), jak rów-nież organy składające się wyłącznie z przedstawicieli czynnika niezawodowego (np. sądy polubowne).

Można przeprowadzić klasyfikację organów ze względu na podstawy prawne ich powoływania i w związku z tym kryterium podziału, organy można podzielić na konstytucyjne (np. sady) i ustawowe (np. prokuratury), uwzględniając źródło prawne legitymujące powstanie organu, (czy organ opiera swą egzystencję na normie konstytucyjnej, czy też na normach ustawowych).

Można dokonać klasyfikacji organów ze względu na ich strukturę albo sposób powoływania i dlatego można wyróżnić: 1) organy jednoosobowe lub wieloosobowe albo 2) organy dożywotnie i czasowe, a także: 3) organy stałe i periodyczne.

Można dokonać klasyfikacji organów ze względu na kryterium ich kom-petencji i w związku z tym wydzielić organy cywilne, wojskowe, administra-cyjne, sądowe itp., albo można też wydzielić organy zwyczajne i specjalne, a także organy decydujące i opiniodawcze. O pierwszych mówimy wtedy, gdy

organ decyduje o przejściu do skutku danego aktu. Organy doradcze to te, których wypowiedzi nie wiążą organów decydujących.

10. Przeprowadzone uprzednio systematyzacje organów ochrony praw-nej nie mają w zasadzie większego znaczenia merytorycznego, lecz jedynie stanowią próbę uporządkowania podstawowych pojęć.

Prezentację organów ochrony prawnej należy przyprowadzać głównie w oparciu o ukazane na wstępie kryteria, to znaczy należy wydzielić organy sądowe, organy kontroli, organy ścigania karnego, organy pomocy i obsługi prawnej oraz tzw. organy wspomagające ochronę prawną (inspekcje, straże, służby). Wszystkie te organy tworzą system organów ochrony prawnej oraz pomocy i obsługi prawnej. Szczególną wszelako rolę spełniają organy wła-dzy sądowniczej.

5. Polityczno-prawna koncepcja trójpodziału władz

1. Obowiązująca w państwie zasada trójpodziału władzy polega na tym, że w państwie rozgranicza się trzy rodzajowo odmienne kierunki jego dzia-łalności, które są od siebie niezależne oraz mają rozgraniczone kompe-tencje. Art. 10 Konstytucji RP z 1997 r. głosi, że ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wyko-nawczej i sądowniczej. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, wła-dzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.

Organy władzy ustawodawczej, czyli organy prawodawcze (zwane rów-nież legislatywą) upoważnione są do tworzenia prawa. Organy władzy wy-konawczej (nazywane egzekutywą) to organy, których zadaniem jest zarządzanie czyli organizowanie praktycznej realizacji zadań państwa w różnych dziedzinach życia społecznego. Organy te realizują zadania wyznaczone w ustawach oraz w formach przez ustawy przewidzianych. Organy władzy sądowniczej są organami niezależnymi od organów władzy prawodawczej i wykonawczej, którym powierzono rozstrzyganie sporów prawnych na podstawie obowiązujących norm prawnych.

Ważnym elementem zasady trójpodziału władzy jest tzw. system ha-mulców i równowagi, zwany również systemem wzajemnego hamowania się i równoważenia władz. Zasadą rządzącą stosunkami pomiędzy trzema władzami jest zasada równości poszczególnych władz, co oznacza, że każ-da władza powinna mieć instrumenty, które pozwalają jej powstrzymywać czy hamować działanie pozostałych władz.

-30- -31-

ROZDZIAŁ I: lAGADKtESLK WPROWADZAJĄCE

2. Podejmując próbę ustalenia rodowodu ideologicznego zasady trój podziału władz trzeba nawiązać do doktryny filozoficznej myślicieli czasów Oświecenia. Uwzględnić w tej materii należy przede wszystkim twórców tej doktryny, którymi byli J. Locke i Ch.Monteskiusz.

3. John Locke (1643-1704) filozof angielski, przedstawiciel empiryzmu genetycznego i liberalizmu, zajmował się praktycznie teorią poznania i stworzył aparat pojęciowy, będący podstawą wielu systemów filozoficznych (od empiryzmu po fenomenologię). Największym dokonaniem Locka było opracowanie teorii rządów demokratycznych, która do dzisiaj jest podstawą funkcjonowania wszystkich zachodnich państw demokratycznych: (Two Treatises

of dvii Government). Zdaniem J. Locke"a, umowa społeczna powinna być jasno zawarta w kon-

stytucji. Umowa ta stanowić musi podstawowe prawo danej wspólnoty. Warun-kiem sprawnego funkcjonowania takiej społeczności muszą być rządy prawa -czyli uznanie, że wspólnota ma prawo użyć siły przeciw swojemu członkowi dopiero wówczas gdy naruszy on prawo. Warunkiem było również stworzenie systemu, w którym władza wykonawcza, zajmująca się zarządzaniem spraw wspólnoty musiała być także wybierana na zasadzie ugody wszystkich jej członków np.: poprzez wybory.

Umowa społeczna na podstawie której władza państwowa osiąga charakter powszechnej, oznacza, że ludzie ustanawiają rząd za obopólną zgodą, który jest przedstawicielem całego ludu, w związku z czym przejmuje władzę zwierzchnią nad danym społeczeństwem, zaś lud jest zobowiązany na mocy umowy przestrzegać ustanowionego przez rządzących prawa

W dziele „Dwa traktaty o rządzie" J. Locke przedstawił koncepcję, która zakładała istnienie następujących sfer działania państwa: stanowienie praw (władza prawodawcza),

-wykonywanie praw (władza wykonawcza rządzenie i wymiar sprawiedli-wości) , obrona wspólnoty od zewnątrz,

- władza federacyjna (polityka zagraniczna).

4. Charles Monteskiusz (1689-1755) rozwinął koncepcję J. Locke'a. Ch. Monteskiusz dokonał oceny znanych mu ustrojów politycznych. Kryterium systematyki były: natura rządu, czyli to, co określa istotę państwa oraz zasada, czyli to, co określa jego działanie.

Według Monteskiusza istnieją trzy rodzaje ustroju politycznego: republikański, monarchistyczny i despotyczny. Republika może przybrać dwie postacie: demokratyczną, kiedy władza należy do ludu; arystokratyczną gdy władza należy do pewnej grupy ludzi. Dla Monteskiusza demokracja to struktura nie realna. Zasadami demokracji są cnota i skromność. Cechy te są tak rzadkie,

-32-

6- Specyfika władcy sądowniczej że nie mogą się stać podstawą władzy suwerennego ludu. Ponadto demokracja

zakłada równość praw. Nie ma takiej równości ponieważ z samej natury tego ustroju wynika potrzeba ustanowienia cenzusu majątkowego.

W dziele „O duchu praw" wyróżnił on w każdym państwie trzy obszary aktywności, którym odpowiadają trzy władze: prawodawcza (legislatywa), wykonawcza (egzekutywa) i sądownicza. W państwie, w którym ma być za-pewniona wolność polityczna, władze powinny być rozdzielone,

Legislatywa powinna być przekazana parlamentowi jako przedstawicielowi społeczeństwa, a jej istotą winno być stanowienie prawa; egzekutywa miała należeć do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy ministrów; natomiast władzę sądowniczą miały sprawować niezawisłe, wybierane na krótkie kadencje Trybunały, a jej zadaniem było rozstrzyganie konkretnych spraw na podstawie ogólnie sformułowanych norm.

W teorii Monteskiusza te trzy rodzaje władzy miały być sprawowane przez odrębne organy, niezależnie od siebie w zakresie wykonywania powierzonych im zadań. Istota tych stosunków miała polegać na kontroli i wzajemnym hamowaniu się tak, aby jedna władza nie mogła stanąć nad drugą, albo wejść w jej kompetencje.

Zasada równoważenia się władz była naczelnym postulatem ustrojowym Monteskiusza. Tak, więc wolność może być realizowana przez system polityczny, w którym obowiązuje zasada podziału władz, kiedy sądy są niezawisłe, a poszczególne władze wzajemnie się równoważą (hamują). Monteskiusz rozpatrywał kwestię wzajemnej równowagi władzy ustawodawczej i wykonawczej. Trzeba podkreślić, że Monteskiusz sformułował kardynalną zasadę funkcjonowania nowoczesnego państwa, a mianowicie postulat efektywnego rządzenia państwem opartego na prawie.

6, Specyfika władzy sądowniczej

1. Specyfika władzy sądowniczej wywodzi się z zasady trójpodziału władz, która zakłada wyodrębnienie władzy sądowniczej. Znaczenie podstawowe ma niezależność władzy sądowniczej od legislatywy i egzekutywy, (art. 173 Konstytucji).

Struktura władzy sądowniczej nie ma w Polsce jednolitego charakteru. Art. 10 ust. 2 Konstytucji zalicza do tej władzy sądy i trybunały, a ta ogólna wskazówka znajduje rozwinięcie w rozdziale VIII Konstytucji, zatytułowanym Sądy i Trybunały. W rozdziale tym zawarte są regulacje dotyczące sądów, Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu. Władza sądownicza obejmuje tym samym dwa niezależne od siebie segmenty, sądy,

-33-

ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 6. Specyfika władcy sądounńaej

które tworzą system powiązanych organów, oraz dwa trybunały, które po-zostają wydzielone poza system sądów i niezależnie względem siebie.

2. Wskazywano uprzednio, że klasycznym i ugruntowanym rodzajem ochrony prawnej jest wymiar sprawiedliwości, rozumiany jako spełnianie czynności jurysdykcyjnych. Polegają one na zbieraniu dowodów i ustalaniu stanu faktycznego spraw oraz na wydawaniu orzeczeń. Chodzi o ustalanie która norma prawna ma zastosowanie do zaistniałych okoliczności i orze-czenie o konsekwencjach zastosowania prawa. Jest to wożące rozstrzyganie sporów prawnych. Wymiar sprawiedliwości charakteryzuje się stosowaniem środków przymusu państwowego (prawnego) do sytuacji konfliktowej.

3. Wymiar sprawiedliwości uznaje się za określony i charakteryzujący się szczególnymi właściwościami kierunek działalności państwa. Wątpliwości powstają natomiast przy próbie wyodrębnienia kryteriów rozgraniczających wymiar sprawiedliwości od innych sfer działania państwa.

Przypomnieć trzeba, że pojęcie i zakres wymiaru sprawiedliwości należy rozpatrywać na płaszczyźnie podmiotowej, przedmiotowa oraz mieszanej.

Ustalenie desygnatów pojęcia „wymiar sprawiedliwości,, wymaga uwzględ-nienia różnych kryteriów. Jednym z nich jest kryterium rodzaju rozstrzyga-nych spraw, zgodnie z którym wymiar sprawiedliwości oznacza wszelką dzia-łalność polegającą na rozstrzyganiu sporów ze stosunków prawnych w imie-niu państwa. Uwzględnia się istotę wymiaru sprawiedliwości od strony treści i przedmiotu działalności, (zwanej wymiarem sprawiedliwości).

Kryterium charakteru organu, czyli rodzaju podmiotu prowadzącego wymiar sprawiedliwości (ujęcie podmiotowe), wymaga uwzględnienia, że wymiar sprawiedliwości jest działalnością niezależnych sadów. Art. 175 ust.l i2 Konstytucji RP określa wymiar sprawiedliwości poprzez wskazanie, że: „Wymiar sprawiedliwości w RP sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być ustanowiony tylko na czas wojny".

Zwolennicy tzw. teorii mieszanej łączą kryterium podmiotowe z przed-miotowym. Koncepcja mieszana zakłada, że wymiarem sprawiedliwości jest działalność sądów w zakresie rozstrzygania konfliktów prawnych z różnych dziedzin prawa.

4. Wymiar sprawiedliwości stanowi najważniejszy segment ochrony praw nej, która realizowana jest przez sądy państwowe w postaci orzekania o skut-

kach prawnych badanego stanu faktycznego. Wymiar sprawiedliwości jest ukształtowany według pewnych zasad ustrojowych, które zostały wymienio-ne w Konstytucji RP z 1997 r. Podnieść trzeba, że należą do nich: po pierw-sze zasada: niezawisłości sędziów, która zapewnia niezależność bytu sądow-nictwa i zakazuje ingerencji z zewnątrz na sędziego dla uzyskania określo-nego rozstrzygnięcia sprawy. Zasada niezawisłości sędziowskiej została wyra-żona w art. 178 Konstytucji RP („Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom"), po drugie: zasada niezależności sądów i trybunałów, która zapewnia wyodrębnienie od innych organów państwowych poprzez oddzielenie sądownictwa od organów innych władz, po trzecie: zasada jednolitości sądów, która zakłada, że struk-tura sądów jest jednolita, po czwarte: zasada instancyjności postępowania są-dowego, która zakłada przeprowadzenie postępowania w danej sprawie w kilku instancjach, po piąte: zasada jawności rozprawy, wyrażona w art 45 ust. 2 Kon-stytucji RP ma zastosowanie do wszystkich rozpraw prowadzonych w ramach postępowań sądowych. „Wyłącznie jawności rozprawy może nastąpić ze wzglę-du na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze wzglę-du na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie", po szóste: zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, zgodnie z konstytucyjnym upoważnieniem zawartym w art. 182 Konstytucji RP: „Udział obywateli w sprawowaniu sprawiedliwości określa ustawa". Zasada ta również została określona w ustawie prawo o ustroju sądów powszechnych (art. 4 § 1 - W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji, chyba, że ustawy stanowią inaczej), po siódme: zasada nadzoru jurysdykcyjnego Sądu Najwyższego nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych, mająca na celu rn.in. zapewnienie zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa (art. 1 ust. 1 pkt. 1 lit a u SN).

5. Koncepcja jednolitego sądownictwa powszechnego ukształtowała się na gruncie francuskim. (Konstytuanta i prawodawstwo napoleońskie). Ka-non tego rodzaju sądownictwa przyjął się w całej Europie, Chodzi o suwe-renność władzy sądowniczej oraz niezależność organizacyjną sądów i nieza-wisłość sędziów a także elementarne pryncypia proceduralne.

6. W Polsce obowiązująca Konstytucja RP zakłada dualizm władzy są-downiczej, którą sprawują sądy i trybunały. Mają one monopol władzy są-downiczej. Na gruncie obowiązującej Konstytucji wymiar sprawiedliwości sprawują tylko sądy; „Trybunały będąc organami władzy sądowniczej nie sprawują wymiaru sprawiedliwości w ścisłym rozumieniu tego pojęcia z przy-czyn ustrojowo - funkcjonalnych.

-34- -35-

ROZDZIAŁ IJ. SADOWT WYMIAR

SPRAWIEDLIWOŚCI /. Ustrój wymiaru sprawiedliwości

ROZDZIAŁ II. SĄDOWY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

1. Ustrój wymiaru sprawiedliwości

1. Klasycznym rodzajem ochrony prawnej w państwie jest wymiar spra-wiedliwości, najogólniej rozumiany jako spełnianie czynności jurysdykcyjnych, to jest zbieranie dowodów i ustalanie stanów faktycznych spraw oraz wydawanie orzeczeń, czyli ustalanie, która norma prawna ma zastosowanie do okoliczności mających znaczenie prawne. Jest to działalność państwa, polegająca na Wiążącym rozstrzyganiu sporów prawnych. Wymiar sprawiedliwości charakteryzuje się przy tym stosowaniem środków przymusu państwowego w realizacji procesu stosowania prawa.

2. Zdefiniowanie określenia „wymiar sprawiedliwości" wymaga uwzględ-nienia różnych kryteriów. Jednym z nich jest przedmiotowe kryterium rodzaju rozstrzyganych spraw. Wymiar sprawiedliwości oznacza wtedy działalność polegającą na rozstrzyganiu sporów ze stosunków prawnych, na podstawie norm prawnych, dokonywaną w imieniu państwa. W rym ujęciu przedmiotowym uwzględniana jest istota wymiaru sprawiedliwości wyłącznie 1 punktu widzenia treści i przedmiotu działalności. Przedmiotowe (materialne) rozumienie pojęcia wymiaru sprawiedliwości wymaga jeszcze rozróżnienia sądowego i pozasądowego (quasi-sądowego). Część sporów, z dziedziny prawa cywilnego, może być rozpoznawana przez pozasądowe organy ochrony prawnej, jakimi są sądy polubowne.

3. Stosuje się również kryterium charakteru organu, czyli rodzaju podmiotu prowadzącego działalność w postaci sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Jest to ujęcie podmiotowe (formalne), zgodnie z którym wymiar sprawiedliwości to działalność niezależnych sądów. Potwierdzeniem takiego rozumienia wymiaru sprawiedliwości jest dyspozycja art. 175 Konstytucji RP. W przepisie tym ustawodawca dokonał określenia wymiaru sprawiedliwości poprzez wyliczenie podmiotów go sprawujących, a nie poprzez wskazanie zakresu przedmiotowego działania organów wymiaru sprawiedliwości.

W kwestii dlaczego jedynie sądowe rozstrzyganie sporów stanowi wymiar sprawiedliwości trzeba wyeksponować rozwiązanie upatrujące istotę wymiaru sprawiedliwości w sposobie rozstrzygania sporów. Wymiar sprawiedliwo-

ści stanowi bowiem kwalifikowaną postać ochrony prawnej sensu stricto. Jest więc szczególnym rodzajem ochrony prawnej, wyróżniającym się wzmożonymi gwarancjami bezstronnego rozstrzygania, w postaci niezawisłości orzekania oraz szczegółowego uregulowania postępowania, stwarzającego dla stron gwarancje obrony ich praw podczas rozstrzygania konfliktu.

4. Zwolennicy tzw. teorii mieszanej łączą kryterium podmiotowe z przedmiotowym. Uznają oni, że definicja podmiotowa jest nieprzydatna dlatego, że wyznacza zakres pojęcia wymiaru sprawiedliwości zbyt szeroko, w następstwie czego za wymiar sprawiedliwości należy uznać także np. działalność sądów w postaci prowadzenia ksiąg czy rejestrów. Przyjmują oni za podstawę kryterium podmiotowe, którego zakres ograniczają kryterium przedmiotowym. Wymiarem sprawiedliwości jest więc działalność sądów w zakresie przekazanego na mocy ustawy rozstrzygania konfliktów prawnych z różnych dziedzin prawa.

5. Ze względu na rodzaj stosunków prawnych, z których wynikają spory, rozróżnia się wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych i karnych. Wymiarem sprawiedliwości jest także rozstrzyganie konfliktów ze stosunków administracyjno - prawnych, w których jedną ze stron jest organ administracji państwowej, wyposażony w uprawnienia władcze. Wymiarem sprawiedliwości można nazwać również rozstrzyganie, tzw. sporów kompetencyjnych - sporów o właściwość między różnymi organami państwowymi. Nie stanowi wymiaru sprawiedliwości działalność organów sądowych, nie polegająca na rozstrzyganiu konfliktów, np. prowadzenie ksiąg wieczystych czy rejestracja podmiotów ani też działalność organów pozasądowych, choćby organy te na zasadzie szczególnego upoważnienia orzekały np. w sprawach cywilnych.

6. Wśród różnych wypowiadanych poglądów w doktrynie, np. S. Włodyka definiuje organy wymiaru sprawiedliwości: 1) w znaczeniu węższym (sensu stric-

to), jako organy rozstrzygające (orzekające) - sądy (ujęcie podmiotowe) lub jako wszelkie organy sprawujące wymiar sprawiedliwości, tzn. sądy i organy quasi - sądowe (ujęcie przedmiotowe); oraz 2) w znaczeniu szerszym (sensu largo), jako organy współdziałające z organami wymiaru sprawiedliwości sensu stricto w toku postępowania przed tymi organami. Mogą występować w charakterze rzeczników interesu społecznego (w obronie prawa w znaczeniu przedmiotowym), bądź rzeczników interesów indywidualnych (w obronie praw w znaczeniu pod-miotowym). Rzecznikami interesu społecznego są organy kontroli legalności, tj. prokuratura, rzecznicy interesu publicznego. Rzecznikami interesów indywi-dualnych są adwokaci, radcowie prawni.

- 36 - -37-

ROZDZIAŁ U. SADOWY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

Inni autorzy, np. W.Berutowicz i J. Mokry, określają wymiar sprawie-dliwości jako najważniejszą część ochrony prawnej przez orzekanie o skut-kach prawnych określonych stanów faktycznych, a urzeczywistnianą przez sądy państwowe.

7. Wymiar sprawiedliwości stanowi najważniejszy segment, ochrony praw-nej, która realizowana jest przez sądy państwowe w postaci orzekania o skut-kach prawnych określonych stanów faktycznych. Wymiar sprawiedliwości w spra-wach karnych polega na stosowaniu represji karnej, w sprawach cywilnych zaś na rozstrzyganiu sporów o prawa podmiotowe osób fizycznych i prawnych.

8. W celu zapewnienia sprawnego wykonywania ochrony prawnej przez rozstrzyganie konfliktów prawnych, wymiar sprawiedliwości jest zdetermino-wany przez pewne zasady ustrojowe, które zostały wyeksponowane w Konsty-tucji RP z 1997 r.

Należą do nich: Po pierwsze, zasada niezawisłości sędziów, która zapew-nia rację niezależnego bytu sądownictwa. Niezawisłość sędziowska zakazuje jakichkolwiek ingerencji z zewnątrz lub prób wywierania nacisku na sędzie-go dla uzyskania określonego rozstrzygnięcia sprawy. Zapewnia się neutral-ność sędziego gwarantując tym samym obiektywność orzeczenia. Zasada nie-zawisłości sędziowskiej została wyrażona w art. 178 Konstytucji RP („Sędzio-wie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytu-cji oraz ustawom").

Niezawisłość sędziowską zapewniają liczne gwarancje konstytucyjne i ustrojowe. Gwarancje te można usystematyzować w pewien wyraźny sposób. Chodzi tutaj w szczególności: a) o gwarancje o charakterze organizacyjnym, którymi są: oddzielenie organizacyjne sądów od organów innych władz oraz ustawowe określenie zakresu jurysdykcji poszczególnych sądów, jak również o wyposażenie sądów przez państwo w odpowiednie środki umożliwiające prawidłowe wypełnianie ich funkcji, b) o gwarancje o charakterze funkcjo-nalnym, którymi są: zakaz ingerencji organów innych władz w orzecznictwo sądów (wyjątek stanowi prawo łaski, przysługujące Prezydentowi i amnestia, którą dysponuje Sejm), zakaz wydawania ustaw z mocą wsteczną, pozosta-wienie wyłącznie sądowi decyzji o właściwości rzeczowej w sprawie (sąd sam decyduje czy przedłożona sprawa należy do jego kompetencji), c) o gwa-rancje o charakterze procesowym, którymi są: jawność postępowania sądo-wego, tajność narady sędziowskiej, kolegialność orzekania, swobodna oce-na dowodów, instytucja ustawowego wyłączenia sędziego od udziału w kon-kretnej sprawie, d) o gwarancje dotyczące pozycji zawodowej sędziego, któ-rymi są: ustawowe określenie wymogów, jakie powinni spełniać kandydaci na sędziów poszczególnych sądów i trybunałów (wykształcenie prawnicze i

1. Ustrój wymiaru sprawiedliwości

odpowiednia aplikacja zawodowa, minimalny wiek 29 lat, doświadczenie, pełnia praw obywatelskich i cywilnych, nieskazitelny charakter), zapewnia-jące z jednej strony odpowiednie kwalifikacje zawodowe i moralne sędzie-go, a z drugiej strony swobodę ubiegania się o uzyskanie urzędu pr^ez każ-dego, kto spełnia określone prawem warunki); immunitet sędziowski unie-możliwiający, bez uprzedniej zgody sądu określonego w ustawie, pociągnię-cie sędziego do odpowiedzialności karnej ani pozbawienie wolności, zatrzy-manie lub aresztowanie; apolityczność sędziego, gwarantowana zakazem przynależności do partii politycznych, związków zawodowych, a także pro-wadzenia działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami nieza-leżności sądów i niezawisłości sędziów; zapewnienie materialnej niezależ-ności sędziom (stosownie do godności urzędu i zakresu obowiązków).

Po drugie, zasada niezależności sądów i trybunałów zapewnia ich wyod-rębnienie od innych organów państwowych poprzez realizację trzech prze-słanek: oddzielenie sądownictwa od organów innych władz, zakaz zmienia-nia lub uchylania orzeczeń" sądowych przez inne organy władzy publicznej (z wyjątkiem prawa łaski i amnestii), dopuszczalność ingerencji innych władz jedynie w pozaorzeczniczą strefę działalności sądów (administracyj-nym zwierzchnikiem sądów powszechnych jest minister sprawiedliwości) i tylko w przypadkach określonych w ustawie.

Po trzecie, zasada jednolitości sądów zakłada istnienie trzech elementów: wszystkie sądy i trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, struktura sądów jest jednolita i określają ją: ustawa - prawo o ustroju sądów powszechnych, prawo o ustroju sądów wojskowych, prawo o ustroju sądów administracyjnych i ustawa o Sądzie Najwyższym, jednolitą podstawą wydawa-nych orzeczeń sądów (podobnie trybunałów) jest prawo. Związanie sędziów sądów powszechnych i Trybunału Stanu Konstytucją oraz ustawami szczegó-łowymi nie pozwala im rozstrzygać o zgodności niższych aktów z Konstytucją (sędziowie Trybunału Konstytucyjnego związani są jedynie Konstytucją).

Po czwarte, zasada instancyjności postępowania sądowego umożliwia prze-prowadzenie postępowania w danej sprawie w kilku instancjach. Stanowi ona istotną gwarancję właściwego rozstrzygnięcia sprawy, bo pozwala wyelimino-wać ewentualne błędy i uchybienia popełnione w sądzie niższej instancji.

Po piąte, zasada jawności rozprawy wyrażona w art. 45 ust. 2 Konstytucji RP ma zastosowanie do wszystkich rozpraw prowadzonych w ramach postępowań sądowych, a publiczność procedowania gwarantuje bezstronność i obiektywizm.

Po szóste, zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedli-wości, zgodnie z konstytucyjnym upoważnieniem zawartym w art. 182 Kon-stytucji RP, została określona w ustawie Prawo o ustroju sądów powszech-nych w art. 4 § 1, który stanowi, że w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw

-38- -39-

ROZDZIAŁ II. SĄDOWY WYMIAR SPRAWTEDLMOSCJ

przed sądami w pierwszej instancji, chyba że ustawy stanowią inaczej), a także w art. 3 k.p.k. - „w granicach określonych w ustawie postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego".

Zasada ta jest realizowana przez instytucję ławników, którzy w zakresie orzekania są niezawiśli i podlegają jedynie ustawom. Nie mogą oni jednak przewodniczyć rozprawę, ani wykonywać czynności poza rozprawą. Orzekają natomiast na równi z sędziami zawodowymi. Udział ławników w orzecznictwie sądowym przewidziany jest jedynie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (art. 4 § 1 u.s.p., art. 47 § 1 k.p.c. .art. 509 k.p.c. art. 28 § 1 k.p.k.). Przy rozstrzyganiu spraw ławnicy mają równe prawa z sędziami zawodowymi (art. 4 § 2 u.s.p.).

Z pewnym uproszczeniem można stwierdzić, że w kwestii relacji strukturalnej sędziowskich składów zawodowych i składów mieszanych (tj. sędziowie zawodowi i ławnicy) ukształtowała się określona prawidłowość proceduralna. Chodzi o to, iż ławnicy uczestniczą w kwestiach odnoszących się głównie do pierwszoinstancyjnego rozstrzygania spraw od strony faktycznej i ustalenia odpowiedzialności, a sędziowie zawodowi orzekają w sprawach odnoszących się głównie do kontroli orzeczeń i rozstrzygania w sprawach od strony prawnej.

Podstawowym składem sądu pierwszej instancji (zgodnym z zasadą udziału czynnika społecznego) jest skład: jeden sędzia zawodowy i dwóch ławników (art. art. 47 § 1 k.p.c. art. 28 § 1 k.p.k.). W procesie karnym, w sprawach zagrożonych karą dożywotniego pozbawienia wolności uczestniczy dwóch sędziów zawodowych i trzech ławników (art. 28 § 3 k.p.k.1. Z udziałem ławników sąd rozpatruje prośbę o ułaskawienie, nawet jeżeli m sprawie orzekał jednoosobowo (art. 562 k.p.k.).

Od zasady udziału czynnika społecznego prawo przewiduje liczne wyjątki: np. art. 28 § 2 k.p.k. stanowi, że w sprawie szczególnie zawiłej sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów (art. 28 § 2 k.p.k.), procedura cywilna prawo wyznaczenia trzyosobowego składu ze względu na szczególna zawiłość lub precedensowy charakter sprawy przyznaje prezesowi sądu. który wydaje w tym względzie zarządzenie (art. 47 § 4 k.p.c.). dyspozycji art. 47 § 1 i 3 k.p.c. wynika, że sprawy inne niż z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz stosunków rodzinnych (z wyjątkiem alimentów) sąd pierwszej instancji rozpoznaje w składzie jednego sędziego chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej; jednoosobowo (to jest bez udziału ławników) sąd może orzekać w postępowaniu uproszczonym i w trybie prywatnoskargowym (chyba, że prezes sądu ze względu na okoliczności sprawy uzna za celowe rozpoznanie sprawy w składzie jednego sędziego i dwóch ławników - (art. 476 § 1 .k.p.k. i art. 486 § 1 k.p.k.) oraz w trybie nakazowym (art. 500 § 4 k.p.k.)

1. Ustrój wymiaru sprawiedliwości

W postępowaniu apelacyjnym lub kasacyjnym sąd orzeka wyłącznie w składzie zawodowym (z wyłączeniem ławników).

Po siódme, zasada nadzoru jurysdykcyjnego Sądu Najwyższego nad dzia- łalnością sądów powszechnych i wojskowych, ma ona na celu min. zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych (art. 1 pkt.1 lit. a uSN). SN (Izba Wojskowa) jest także sądem II instancji w odniesieniu do orzeczeń sądów wojskowych okręgowych (art. 655 §1 pkt.1 k.p.k.).

Sąd Najwyższy ponadto podejmuje uchwały rozstrzygające zagadnienia prawne, a także rozpoznaje protesty wyborcze oraz stwierdza ważność wyborów do Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta RP jak również ważność referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego (art. 1 pkt.1 lit. b i pkt.2 uSN).

9. Wymiar sprawiedliwości jest sprawowany we wszystkich państwach prawa przez niezależne sądy i niezawisłych sędziów. Wymiar sprawiedliwości jest dzia-łalnością wyłącznie sądów, które powołane są do sprawowania ochrony prawnej i rozstrzygania konfliktów prawnych. Zasadniczym powołaniem sądów jest orze kanie, a więc rozstrzyganie konfliktów prawnych w procesowym porządku.

10. Koncepcja jednolitego sądownictwa powszechnego ukształtowała się na gruncie francuskim. System europejskiego sądownictwa ukształtowała rewolucyjna Konstytuanta a zmodyfikowało go prawodawstwo napoleońskie. Wzorzec tego rodzaju sądownictwa przyjęty został następnie przez całą Europę. Wypracowana została zasadza suwerenności władzy sądowniczej, oraz niezależności organizacyjnej sądowi niezawisłości sędziowskiej, jak również określono elementarne pryncypia proceduralne, które obecnie uzewnętrzniają europejskie standardy prawidłowego procesu prawnego.

11. Obowiązująca Konstytucja RP zakłada dualizm władzy sądowniczej, którą sprawują sądy i trybunały. Te os tamie nie sprawują wszelako wymiaru sprawiedliwości w tradycyjnym rozumieniu tego pojęcia. W systemie sądownictwa wyodrębniono przy tym następujące rzeczowe segmenty: sądy powszechne i sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Sąd Najwyższy sprawuje nadzór judykacyjny nad orzecznictwem sądów, powszechnych i wojskowych

12. Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu nie sprawują w ścisłym zna-czeniu wymiaru sprawiedliwości, gdyż ta działalność została zarezerwowana na mocy art. 175 ust. 1 Konstytucji RP dla sądów.

• 40- -41-

ROZDZIAŁ II: SĄDOWY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

Trybunały stanowią jedynie element władzy sadowniczej. Potwierdza to art. 10 ust. 2 Konstytucji RP, zgodnie z którym wiedzę sądowniczą spra-wują sądy i trybunały.

Przeprowadzając wykładnie logiczną wskazanego przepisu stwierdza się, że sądy nie są równoznaczne z trybunałami, a więc trybunały nie są sądami w ścisłym rozumieniu, bo nie sprawują wymiaru sprawiedliwości. Gdyby były w rym względzie równoznaczne, to nieuzasadnione byłoby rozdzielanie obu instytucji.

Sądy i trybunały, jako organy władzy sądownicze tworzą dwa niezależne od siebie segmenty: sądy tworzą system wzajemnie powiązanych organów, a dwa trybunały zostały wydzielone poza system sądów i są względem siebie niezależne. Instytucje te pomimo różnic są przedstawicielami tej samej władzy. Mają one wszelako wiele wspólnych cech.

Uwzględnić w tym zakresie trzeba., że: sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz (art. 173 Konstytucji RP) oraz. że sądy i trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej (art. 174 Konstytucji RP). Uwzględnić trzeba również, że zasada niezawisłości sędziowskiej odnosi się do sądów i trybunałów (art. 178 ust- 1. art. 195 ust. 1 i art. 199 ust. i Konstytucji RP), jak również istnieje oparcie działalności władzy sądowniczej wyłącznie na prawie, tj. sędziowie sądów i Trybunału Stanu podlegają Konstytucji i ustawom, a sędziowie Trybunału Konstytucyjnego podlegają tylko Konstytucji (art. 178 ust. i art. 195 ust. 1 i art. 199 ust. 1 Konstytucji RP). Ponadto sądy i trybunały, jako władza sądownicza, rozstrzygają prawne sprawy i spory powstające w procesie stosowania lub jego stanowienia. Nie bez znaczeni jest to, że funkcjonowanie całej władzy sądowniczej oparto na sformalizowanych procedurach, silnie akcentujących zasadę kontradyktoryjności. Zasada kontradyktoryjności (sporności) wyraża ideę, że proces karny lub cywilny w istocie rzeczy jest sporem (walką) pomiędzy dwoma równouprawnionymi i przeciwstawnymi podmiotami procesu, prowadzonego przed bezstronnym arbitrem o korzystne dla siebie rozstrzygnięcie. Dociekanie prawdy przez sąd lub przez inny organ procesowy, nawet bardzo sumienne, nie doprowadzi do takich efektów, jakie daje walka przeciwstawnych stron, bo przejawia się ona głównie w psychotycznie umocowanym dążeniu do realizacji własnych interesów prawnych. W klasycznej postaci zasada kontradyktoryjności oznacza, że strony sporu same zbierają i przeprowadzają dowody, a więc, że same strony dysponują materiałem dowodowym. Aktywność stron w dostarczaniu argumentów i dowodów na poparcie reprezentowanego stanowiska pozwala organowi procesowemu na osiagnięcie pożądanego dystansu do przedmiotu sprawy i zwiększa gwarancje obiektywizmu rozstrzygnięcia. Sąd tylko wówczas ocenia dopuszczalność procesu, ocenia dowody i wydaje decyzje. Przeciwieństwem kontradyktoryjności jest inkwizycyjność (śledczość), jako dyrektywa, wedle której badanie sprawy jest zadaniem organu proceso-

/. Ustrój wymiaru sprawiedliwości

wego działającego z urzędu, a dla stron procesowych w toczącym się proce-sie nie ma miejsca. Takiemu ukształtowaniu procesu zarzuca się brak racjo-nalizmu, bo aktywność uczestników konfliktu jest przecież najlepszym spo-sobem wyjaśnienia sprawy. Obarczenie organu procesowego trzema rozbież-nymi funkcjami procesowymi (ściganie - obrona - rozstrzyganie) odbija się negatywnie na realizacji każdej z tych funkcji.

13. W doktrynie ujawnił się spór o zasadność traktowania trybunał ów jako organów wymiaru sprawiedliwości. Część przedstawicieli doktryny uważa, że wymiar sprawiedliwości jest działalnością wyłącznie sądów, polegającą na kon-kretyzowaniu i realizowaniu norm prawnych w celu ochrony praworządności. Są to zwolennicy podmiotowego ujęcia wymiaru sprawiedliwości. Zwolennicy' z kolei ujęcia przedmiotowego uważają, że wymiar sprawiedliwości jest dzia-łalnością polegającą na rozstrzyganiu konfliktów ze stosunków społecznych. W tym względzie L. Garlicki definiuje wymiar sprawiedliwości jako działal-ność państwa, polegającą na wiążącym rozstrzyganiu sporów o prawo, w któ-rych przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub inny podmiot podobny. Za podstawę tego twierdzenia wskazany autor przyjął-wyodrębnienie specy-ficznej postaci działalności państwa, jaką jest rozpatrywanie i rozstrzyganie sporów o prawo, czyli sądzenie. Zgodnie z tą opinią wymiar sprawiedliwości to sądzenie, czemu daje najpełniejszy wyraz przepis art. 175 ust. 1 Konstytucji RP, w którym zawarto nakaz, aby wymiar sprawiedliwości był sprawowany przez sądy i tylko przez sądy. Z kolei P. Sarnecki zauważa, że postanowienia Konsty-tucji RP celowo unikają „rozciągania" wymiaru sprawiedliwości na inne niż sądy organy państwowe, w szczególności na Trybunał Konstytucyjny, ograni-czając sprawowanie wymiaru sprawiedliwości jedynie do sądów. Pojęcie wy-miaru sprawiedliwości sprowadza się do jego aspektu podmiotowego, traktu-jąc wymiar sprawiedliwości jako orzeczniczą działalność sądów.

W doktrynie W. Sokołewicz wyraził natomiast przeciwny pogląd, zgodnie z którym podmiotowe rozumienie wymiaru sprawiedliwości, jako podstawowej orzeczniczej funkcji sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, jest zbyt wąskie, gdyż nie zalicza do wymiaru sprawiedliwości ani parasądowej funkcji Trybunału Stanu, ani też kompetencji Trybunału Konstytucyjnego. Wychodząc od konsty-tucyjnej zasady podziału i równowagi władz, wyrażonej w art. 10 Konstytucji RP, autor ten śmierdzą, że władzę sądowniczą, służącą bezstronnemu i niezawisłe-mu stosowaniu prawa (wymierzaniu sprawiedliwości), sprawują sądy i trybuna-ły, ponieważ są władzą odrębną i wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Pol-skiej. Zarówno sądy, jak i trybunały, stanowią bowiem dwa różne segmenty tej samej władzy sądowniczej, ponadto nie wszystkie kompetencje sądów, nawet powszechnych i Sądu Najwyższego, polegają na „wymierzaniu sprawiedliwości", a więc wymiar sprawiedliwości nie jest tożsamy z władzą sądowniczą.

-42- -43-

ROZDZIAŁ II. SADOWY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI 2. Krajowa Rada Sądownictwa

W publicystyce J. Galster, stwierdza, że nie można zamiennie posługiwać się pojęciami władza sądownicza i wymiar sprawiedliwości.

14. Trybunał Konstytucyjny w pewnym stopniu wszelako może być uznany za organ, który sprawuje wymiar sprawiedliwości Szczególnie dotyczy to spraw związanych z rozstrzyganiem sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa, choć nie jest to wymiar sprawiedliwości w rozumieniu art. 175 USL 1 Konstytucji RP. Trybunał Konstytucyjny sprawuje niejako „sąd nad prawem", rozstrzygając o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. Których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, o zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. Nie jest to jednak działalność traktowana jako wymiar sprawiedliwości. Pozostałe sądy' i Trybunał Stanu sprawują „sąd nad faktami".

15. W odniesieniu do Trybunału Stanu sprawa przedstawia się inaczej. Trybunał Stanu również nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości w przyjętym rozumieniu art. 175 USL 1 Konstytucji, chociaż w pełni odpowiada on charak-terystyce organu władzy sądowniczej, zarówno z uwagi na niezawisłość jego sędziów, jak i ze względu na rodzaj wykonywanych zadań (polegających na orzekaniu czy konkretne czyny wskazanych osób stanowią naruszenie prawa, tym bardziej, że w niektórych sprawach działa jak sąd karny. Trybunał Stanu wszelako sprawuje wymiar sprawiedliwości szczególnego rodzaju. Dotyczy on bowiem węższego kręgu osób podlegających jego jurysdykcji, tj. osób sprawujących wysokie urzędy państwowe: Prezydenta Rzeczypospolitej, Prezesa Rady Ministrów oraz członków Rady Ministrów, Prezesa Narodowego Banku Polskiego, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osób, którym Prezes RM powierzył kierowanie ministerstwem oraz Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, a także posłowie i senatorowie w zakresie określonym w art. 107 Konstytucji RP (z powodu naruszenia zakazu prowadzenia przez nich działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, oraz zakazu nabywania tego majątku), Za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania ponoszą oni odpowiedzialność konstytucyjną. Możliwe jest również oskarżenie Prezydenta RP oraz osób wchodzących w skład Rady Ministrów przed Trybunałem Stanu o popełnienie przestępstwa, wówczas Trybunał Stanu działa jak sąd karny.

2. Krajowa Rada Sądownictwa

1. Krajowa Rada Sądownictwa odgrywa istotną, rolę w kreowaniu sędziów, co wiąże się z dążeniem do zagwarantowania niezawisłości sędziowskiej oraz wzmocnieniem samorządności sędziowskiej. Zajmuje się ona sprawami nominacji i awansów sędziowskich oraz ma wpływ na organizację sądów dyscyplinarnych. Używając literackiej metafory można powiedzieć, że jest to matecznik sądownictwa.

2. Idea powołania organu konstytucyjnego o takim charakterze pojawiła się pod koniec lat osiemdziesiątych. Przewidziano powołanie organu konstytucyjnego o nazwie Krajowa Rada Sądownictwa ,który miał składać się | przedstawicieli trzech władz: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Do kompetencji tego organu miały m. in. należę^ kwestie nominacji, awansów i przenoszenia sędziów, oraz inne sprawy dotyczące sądownictwa i praworządności. Dla rozpoczęciu działalności przez KRS istotną datą jest rok 1989 r., wówczas bowiem znowelizowano art. 60 Konstytucji PRL, zgodnie z którym Prezydent powoływał sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. W ten sposób KRS usytuowana została w systemie najwyższych organów państwa polskiego. Skład i sposób działania KRS miała określić stosowna ustawa. Następnie w celu realizacji postanowień Konstytucji uchwalona została w dniu 20 grudnia 1989 r, ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa (Dz.U. Nr 73, poz. 435.), która określała skład, zadania i sposób działania tego organu. Ustawa z 1989 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa była wielokrotnie nowelizowana.

3. Charakter ustrojowy Krajowej Rady Sądownictwa od chwili jej utworzenia rodził pytanie czy jest ona organem samorządu sędziowskiego czy organem administracji państwowej czy też jest organem o charakterze mieszanym (o kompetencjach organu administracyjnego oraz samorządowego) albo czy jest najwyższym pozajudykacyjnym organem sądownictwa czy też naczelnym organem państwowym poważanym funkcjonalnie z władzą sądowniczą. Na marginesie tych wątpliwości rozważań podnieść jednak trzeba, że Krajowej Rady Sądownictwa nie można traktować jako organu samorządu sędziowskiego, albowiem w jej skład, wchodzą nie tylko przedstawiciele władzy sądowniczej, ale również przedstawiciele dwóch pozostałych władz, ustawodawczej i wykonawczej.

-44- -45-

ROZDZIAŁ II. SĄDOWY WYMIAR SPRAWEDLIWOŚCI 2. Krajowa Rada Sądownictwa

4. Obecnie Krajowa Rada Sądownictwa funkcjonuje w oparciu o przepi-sy Konstytucji RP z 1997 r. (art. 179,186 i 187) oraz uregulowania ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa (DZ.U 100, poz. 1082 z późn.zm.), która weszła w życie z dniem 1 października 2001 r.

5. Krajowa Rada Sądownictwa jest organem kolegialnym, który repre-zentuje interesy władzy sądowniczej. Konstytucja RPw art., 186 ust l stano-wi, że Krajowa Rada Sądownictwa stoi na straży niezależności sądów i nieza-wisłości sędziów. Odnotowania wymaga, iż podnosi się w doktrynie stanowi-sko, iż niezawisłość sędziowska, to nie (bądź nie tylko) przywilej sędziów, lecz prawo obywateli do niezawisłego i bezstronnego sądu.

Zakres zadań KRS przedstawia art. 2. ustawy o KRS (nie jest to jednak katalog zamknięty) Zadania wymienione w tym przepisie są następujące: 1) podejmowanie uchwał w sprawach wystąpienia do Trybunatu Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej aktów normatywnych w zakresie dotyczącym niezależności sądów i niezawisłości sędziów, 2) rozpatrywanie i ocena kandydatur do pełnienia urzędu sędziowskiego na stanowiskach sędziów Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz na stanowiska sędziowskie w sądach powszechnych, wojewódzkich sądach administracyjnych i w sądach wojskowych, 3) przedstawianie Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej wniosków o powołanie sędziów w Sądzie Najwyższym, Naczelnym Sądzie Administracyjnym, sądach powszechnych, wojewódzkich sądach administracyjnych i sądach wojskowych, 4) rozpatrywanie wniosków o przeniesienie sędziów w stan spoczynku, wyraża zgodę na dalsze zaj-mowanie stanowiska przez sędziego, który ukończył 65 rok życia, 5) roz-patrywanie wystąpień sędziów w stanie spoczynku o powrót na stanowisko sędziowskie, 6) dokonywanie wyboru rzecznika dyscyplinarnego sędziów sądów powszechnych, 7) wyrażanie opinii w sprawie powołania i odwołania prezesa albo wiceprezesa sądu powszechnego albo sądu woj-skowego, 8) uchwalanie zbioru zasad etyki zawodowej sędziów i czuwanie nad ich przestrzeganiem, 9) wypowiadanie się o stanie kadry sędziowskiej, 10) ustalanie kryteriów oceny kandydatów na stanowiska sędziowskie, przeprowadzanej przez prezesów sądów okręgowych i apelacyjnych, 11) opiniowanie projektów aktów prawnych w sprawach wynagrodzeń sędziowskich oraz przedstawianie wniosków w tym zakresie, 12) opinio-wanie projektów aktów normatywnych dotyczących sądownictwa i sędziów, 13) opiniowanie programów szkolenia aplikantów sądowych, zakresu i sposobów prowadzania egzaminów sędziowskich i ustalania ich wyników, 14) opiniowanie zasad oceny pracy asesorów sądowych, 15) wyrażanie stanowiska w sprawach dotyczących sądów i sędziów, wniesionych pod

obrady KRS przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz inne organy władzy publicznej i organy samorządu sędziowskiego, 16) czuwanie nad przestrzeganiem zasad etyki zawodowej przez sędziów 17) opiniuje

kandydatów na Dyrektora Krajowego Centrum Szkolenia Kadr Sądów

Powszechnych i Prokuratury spośród sędziów,18) wskazuje 2 członków

Rady Programowej Krajowego Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury.

Stosownie do dyspozycji art. 3. ustawy o KRS Rada może zarządzić przeprowadzenie: wizytacji sądu albo jego jednostki organizacyjnej, lustracji pracy sędziego, którego indywidualna sprawa podlega rozpatrzeniu przez KRS. Czynności, te mogą być" wykonywane przez członków KRS lub przez sędziów delegowanych do Biura Rady.

6. Rada obraduje na posiedzeniach plenarnych, które zwołuje Prze-wodniczący Rady w miarę potrzeb, co najmniej raz na dwa miesiące. Po nadto posiedzenia plenarne Rady zwołuje się na wniosek co najmniej jed-nej trzeciej jej członków oraz na wniosek Ministra Sprawiedliwości. Do ważności uchwał Rady potrzebna jest obecność co najmniej połowy jej skła-du. KRS podejmuje uchwały bezwzględną większością głosów, w głosowa-niu jawnym. Na żądanie członka Rady głosowanie jest tajne. W sprawach indywidualnych, w których przysługuje odwołanie, uchwały Rady wyma-gają uzasadnienia i doręczenia zainteresowanemu.

Sędzia albo osoba, której praw lub obowiązków dotyczy uchwała, wyda-na w indywidualnej sprawie, może odwołać się od takiej uchwały do Sądu Najwyższego, z powodu sprzeczności uchwały z prawem, od tej zasady ist-nieją pewne wyjątki). Termin do wniesienia odwołania od uchwały wynosi trzydzieści dni od jej doręczenia.

7. W Skład KRS wchodzi 25 członków. Są, to: a) Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego; b) Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego; c) Minister Sprawiedliwości (Pierwszy Prezes SN, Prezes NSA, MS w skład KRS wchodzą z urzędu, a członkami tego organu pozostają przez okres pełnienia tych funkcji); d) osoba powołana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (osoba ta pełni swoje funkcje w Radzie bez oznaczania okresu kadencji i może być odwołana w każdym czasie; Mandat osoby powołanej przez Prezy-denta wygasa najpóźniej w ciągu trzech miesięcy po zakończeniu kadencji Prezydenta.); e) czterech posłów (wybranych przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej a spośród posłów czterech członków Rady na okres kadencji sej-mu); f) dwóch senatorów (wybranych przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej a spośród senatorów na okres kadencji Senatu; g) dwóch sędziów Sądu Najwyższego (wybranych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu spo-śród sędziów tego Sądu.); h) dwóch sędziów sądów administracyjnych (wy branych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Admini-stracyjnego wspólnie ze Zgromadzeniem Ogólnym Sędziów wojewódzkich sądów administracyjnych spośród sędziów sądów administracyjnych); i)

-46- -47-

ROZDZIAŁ II. SĄDOWY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

dwóch sędziów sądów apelacyjnych (wybranych przez Zebranie przedstawi-cieli zgromadzeń ogólnych sędziów apelacji spośród sędziów sądów apela-cyjnych); j) ośmiu przedstawicieli zgromadzeń ogólnych sędziów okręgów (wybranych przez Zebranie przedstawicieli zgromadzeń ogólnych sędziów okręgów spośród jego grona); k) jeden sędzia sądu wojskowego (wybrany przez Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych spośród jego grona).

Skład Krajowej Rady Sądownictwa wskazuje na to, że jest ona reprezen-tantem wszystkich władz, chociaż z wyraźną przewagą władzy sądowniczej. Nie jest jednak organem władzy sądowniczej z powodu obecności przedsta-wicieli władzy wykonawczej i ustawodawczej.

Przedstawiciele wybierani są na okres czterech lat. Mandat wybierane-go członka Rady wygasa przed upływem czteroletniej kadencji w razie: 1) śmierci, 2) zrzeczenia się mandatu, 3) odwołania przez organ, który doko-nał wyboru, 4) powołania sędziego na inne stanowisko sędziowskie, z wyjąt-kiem powołania sędziego sądu rejonowego na stanowisko sędziego sądu okręgowego, 5) wygaśnięcia mandatu posła albo senatora. 6) wygaśnięcia albo rozwiązania stosunku służbowego sędziego, "j przejścia lub przenie-sienia sędziego w stan spoczynku.

Mandat członków KRS będących posłami albo senatorami, w razie upływu kadencji Sejmu i Senatu, wygasa wraz z wyborem członków Rady wybranych przez Sejm i Senat następnej kadencji. Zrzeczenie się mandatu w Radzie jest skuteczne z chwilą powiadomienia o tym na piśmie Przewodniczącego.

8. KRS powołuje i odwołuje ze swego grona członków Prezydium, które kieruje pracami tego organu: W skład Prezydium wchodzą; przewodni-czący, dwóch wiceprzewodniczących i trzech członków. Przewodniczący i wiceprzewodniczący Rady nie mogą sprawować swoich funkcji dłużej niż dwie kadencje. Przewodniczący jest uprawniony do reprezentacji krajowej Rady Sądownictwa.

/. Konotacje historyczne

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE

1. Konotacje historyczne

1. W okresie, gdy nie istniała organizacja państwowa, a ustrój społeczny oparty był na strukturach rodowych nie funkcjonowało jeszcze pojęcie są-downictwa. Pokrzywdzony i cały jego ród, uprawniony był do dokonania od-wetu, zemsty na krzywdzicielu. Stworzenie organizacji państwowej ograniczy-ło, a w niektórych przypadkach wręcz wyeliminowało prawo zemsty. Sprawo-wanie wymiaru sprawiedliwości należało do kompetencji władcy. Funkcjono-wał wówczas sąd monarszy. Z czasem jednak władca sam nie mógł sprostać ciężarowi sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Funkcję sędziego powierzał w związku z tym urzędnikom (wojewodom, komesom). W okresie rozbicia dzielnicowego funkcjonowały sądy książęce. Do właściwości tych sądów nale-żały wszystkie sprawy z wyjątkiem następujących: - o przestępstwa przeciw pań-stwu i monarsze; - skarg na postępowanie urzędników; - o ziemię; - dotyczą-cych statusu prawnego osoby; - o regalia, o należności z danin należnych księ-ciu (sprawy te należały do kompetencji władcy). Funkcjonował również sąd kasztelański jako niższy sąd sądownictwa książęcego. Do jego kompetencji należały sprawy karne niezastrzeżone dla właściwości sądu książęcego.

2. Z czasem następowało systematyczne zmniejszanie się zwierzchnich uprawnień monarszych. Związane to było ze wzrostem siły możnowładztwa w poszczególnych dzielnicach. Istotne znaczenie miały przyznawane przez władców instytucjom kościelnym, możnowładztwu oraz rycerstwu koncesje (immunitety). Immunitety zwalniały ludność zależną m. in. od sądownic-twa książęcego. Uprawnienia władcy w tym zakresie, przejmował pan domi-nialny organizując własne sądownictwo patrymonialne(dominialne).

3. W związku z pojawieniem się prawa niemieckiego w Polsce oraz co-raz częstszymi lokacjami na prawie miejskim w dobrach będących własno-ścią Kościoła, rycerstwa czy szlachty oraz w miastach i wsiach książęcych powstawały sądy prawa niemieckiego (miejskie i wiejskie). Były one sąda-mi ławniczymi. Sąd miejski prawa niemieckiego składał się z wójta oraz ławników (ławy sądowej), natomiast sąd wiejski prawa niemieckiego skła-dał się z sołtysa oraz ławników.

-48- -49-

ROZDZIAŁ W. SADOWNICTWO POWSZECHSE /. Konotacje historyam

Sądom miejskim pan z reguły przyznawał prawo orzekania we wszystkich sprawach, jednakże niekiedy z wyłączeniem cięższych przestępstw, sądom wiej-skim przyznawał natomiast jurysdykcję w sprawach mniejszej wagi. Wójtowie i sołtysi podlegali sądom specjalnym prawa niemieckiego, tzw. sądom lenników.

4. W drugiej połowie wieku XIII coraz silniejsze zaczęły być w Polsce ten-dencje ku zjednoczeniu. W efekcie doprowadziło to do odrodzenia Króle-stwa Polskiego. Umacniała się pozycja szlachty. Okres ten zwany monarchią stanową swoje piętno odcisnął również na sądownictwie. Dla każdego ze sta-nów zarezerwowane było odrębne sądownictwo. Sądami szlachty były sądy: ziemski, grodzki, podkomorski (te sądy działały jeszcze w okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej) i wiecowy. Ich właściwość zależała od rodzaju sprawy.

5. Sąd ziemski był właściwy we wszystkich sprawach szlachty osiadłej, jeżeli występowała ona jako strona pozwana. Wyjątkiem były sprawy wyraź-nie zastrzeżone do kompetencji innych sądów Sąd ziemski składał się w Małopolsce z sędziego i podsędka oraz asesorów. W Wielkopolsce sąd skła-dał się z starosty (przewodniczącego), sędziego, podsędka, chorążego, pod-komorzego i wojewody.

6. Z końcem XIV w zaczęły funkcjonować sądy grodzkie. Ich jurys-dykcji podlegała szlachta nieosiadła we wszystkich sprawach oraz szlachta osiadła w odniesieniu do poważnych spraw karnych: podpalenia, napadu na dom szlachcica, rabunku na drodze publicznej, zgwałcenia . Sąd grodzki był sądem starosty.

Począwszy od XV w działalność rozpoczęły sądy podkomorskie. Do ich właściwości należały sprawy o rozgraniczenie dóbr szlacheckich. W sadzie podkomorskim orzekał podkomorzy bądź jego zastępca.

Funkcjonowały również sądy wiecowe. W Wielkopolsce sąd wiecowy skła-dał się z przewodniczącego (starosta) oraz asesorów (wojewoda i kasztelano-wie), w Małopolsce z kolei z przewodniczącego (wojewoda) oraz sędziego, podsędka i pisarza ziemskiego Sądy wiecowe rozstrzygały sprawy ważniejsze.

Z czasem znaczenia nabrał sąd sejmikowy, który składał się z przewodni-czącego (wojewody) oraz dygnitarzy ziemskich, sędziego i podsędka.

7. Sprawy o najcięższe przestępstwa, jak zdrada, zbrodnia obrazy majesta-tu; sprawy w których groziła obwinionemu szlachcicowi osiadłemu kara utra-ta życia, czci konfiskata majątków; skarg przeciwko urzędnikom z tytułu ich urzędowania; sprawy dotyczące majaków i dochodów królewskich oraz spra-wy z zakresu prawa państwowego (spory między stanami o uprawnienia, o rozciągłość i zakres treści przywilejów stanowych) podlegały sądowi króla.

8. W okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej powołano Trybunał Koronny. Funkcjonował także sąd sejmowy. Sąd ten działał w czasie obrad sejmu. Są-dowi przewodniczył król (za wyjątkiem crimen laese maiestatis). Ponadto w jego skład wchodzili senatorowie jako asesorzy a poczynając od 1588 r. tak-że 8 deputowanych wybieranych przez izbę poselską. Do kompetencji sądu sejmowego należały m.in. następujące sprawy 1) zbrodnia obrazu majesta-tu; 2) zdrada stanu; 3) nadużycia skarbowe wyższych urzędników; W XVII w. uznano, że sąd ten władny jest rozstrzygać również w przypadkach nie prze-widziane w prawie, formułując tzw. prejudykaty. W drugiej połowie XVII i w XVIII w. sąd sejmowy działał rzadko.

9. W czasie Rzeczpospolitej szlacheckiej funkcjonowały także sądy zadworne m.in. asesorskie i referendarskie. Istotne zmiany w strukturze sądownictwa nastąpiły w drugiej połowie XVIII w. Powstały m.in. sądy komisji rządowych i porządkowych. W okresie Sejmu czteroletniego utworzono sądy ziemskie. Zreformowane zostały sądy miejskie utworzono; m.in. sądy apelacyjne wydziałowe.

10. W okresie II Rzeczpospolitej problematykę sądownictwa powszech-nego regulowały przepisy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. 28. Nr 12. poz.93.). Zgodnie z art. 1. § 1. usp. z 1928 r. sądami powszechnymi były: sądy grodzkie, sądy okręgowe, sądy apelacyjne i Sąd Najwyższy.

Sąd grodzki składał się z jednego lub większej liczby sędziów. Do jego kompetencji należało rozpoznawanie spraw, powierzonych im przez ustawy postępowania sądowego i ustawy szczególne, oraz środków odwoławczych od orzeczeń sędziów pokoju. Był również obowiązany spełniać poszczegól-ne czynności sądowe na żądanie innych sądów, oraz w wypadkach przez ustawy przepisanych - na żądanie innych władz państwowych a także udzie-lać pomocy sądowej sądom zagranicznym, Sprawy, należące do zakresu dzia-łania sądów grodzkich, rozpoznawał jeden sędzia.

Sąd okręgowy składał się z prezesa, jednego lub kilku wiceprezesów, oraz sędziów (dzielił się na wydziały). Do jego właściwości należało roz-poznawanie spraw, powierzonych przez ustawy postępowania sądowego i ustawy szczególne, oraz środków odwoławczych od orzeczeń sądów grodzkich wydanych w pierwszej instancji i od postanowień sędziów śled-czych. Sąd okręgowy rozpoznawał w pierwszej instancji sprawy nie nale-żące do właściwości innych sądów.

Sąd przysięgłych był to sąd okręgowy z udziałem przysięgłych. Składał się on z trybunału i ławy przysięgłych. Trybunał składał się z prze-wodniczącego i dwóch sędziów okręgowych a ława przysięgłych z dwuna-stu przysięgłych. Prezes sądu apelacyjnego corocznie wyznaczał dla każ-dych roków sądu przysięgłych w swoim okręgu przewodniczących i ich

-50- -51-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE l. Konotacje historyczne

zastępców, spośród sędziów okręgowych bądź apelacyjnych. Roki sądu przysięgłych odbywały się w siedzibie sądu okręgowego.

Działalność sądów przysięgłych mogła być zawieszona na okres sześciu miesięcy z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo publiczne, mogło to nastąpić na mocy rozporządzenia Rady Ministrów za zezwoleniem Prezydenta Rzeczypospolitej. Zawieszenie działalności sądu przysięgłych mogło nastąpić w przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego lub wojen-nego. W takich przypadkach, w sprawy zastrzeżonych ich właściwości rozpo-znawały sądy okręgowe. Odnotowania wymaga, że sądy przysięgłych działały jedynie na terenie byłego zaboru austriackiego.

Sąd apelacyjny, z kolei rozpoznawał środki odwoławcze od orzeczeń są-dów okręgowych, oraz orzekał w sprawach przekazanych przez ustawy. Orze-kał w składzie trzech sędziów.

Sąd Najwyższy w okresie II Rzeczpospolitej usytuowany był w struktu-rach sądownictwa powszechnego. Składał się z pierwszego prezesa, preze-sów oraz sędziów i dzielił się na izby: cywilną oraz karną. Sad Najwyższy roz-poznawał środki odwoławcze od orzeczeń sądów apelacyjnych oraz w wy-padkach wskazanych w ustawach - środki odwoławcze od orzeczeń sądów okręgowych i sądów przysięgłych; ponadto orzekał w innych sprawach, prze-kazanych mu przez ustawy. Orzekał w składzie trzech sędziów.

Naczelny nadzór nad wszystkimi sądami i sędziami sprawował Minister Sprawiedliwości.

11. W okresie II Rzeczypospolitej sędziowie w sprawowaniu urzędu sę-dziowskiego byli niezawiśli i podlegali tylko ustawom. Wyznaczone zostały przez usp. z 1928 r. warunki, jakie musieli spełniać przyszli sędziowie. Wymogi sta-wiane kandydatom na sędziów zawierały przepis)- art. 82 i 5-3 usp z 1928 r. Na stanowisko sędziego mógł być mianowany ten, kto: posiadał obywatelstwo pol-skie i korzystał z pełni praw cywilnych i obywatelskich: był nieskazitelnego charakteru, miał ukończonych dwadzieścia pięć lat władał językiem polskim w słowie i piśmie; ukończył uniwersyteckie studia prawnicze z wymaganymi w Polsce egzaminami; odbył aplikację sądową; złożył egzamin sędziowski. Od wymogów, odbycia aplikacji sądowej oraz złożenia egzaminu sędziowskiego zwolnieni byli profesorowie i docenci nauk prawniczych na polskich uniwer-sytetach państwowych; adwokaci i stali urzędnicy referendarscy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej; oficerowie korpusu sądowego, którzy byli sędziami, albo prokuratorami lub podprokuratorami wojskowymi.

Od kandydatów na stanowiska sędziowskie w sądach okręgowych, ape-lacyjnych oraz w Sądzie Najwyższym, oprócz warunków wymienionych w art. 82 i 83usp z 1928 8 wymagano ponadto przesłużenia określonej liczby lat na stanowiskach sędziowskich lub prokuratorskich, bądź na stanowiskach

urzędników referendarskich Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej czy oficerów korpusu sądowego, któ-rzy byli sędziami, albo prokuratorami lub podprokuratorami wojskowymi oraz odpowiadali warunkom art. 82 i 83 usp. z 1928 r. (art. 85 i nast usp z 1928 r. Odnotować także trzeba, że półtora roku pracy zawodowej na stano-wisku adwokata mogło zastąpić rok służby sędziowskiej lub prokuratorskiej.

Sędzią Sądu Najwyższego mógł ponadto zostać: profesor zwyczajny pra-wa na uniwersytecie państwowym polskim; sędzia Najwyższego Trybunału Administracyjnego; bądź" Najwyższego Sądu Wojskowego.

Sędziów mianował Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Ministra Spra-wiedliwości, przedstawiony w porozumieniu z Prezesem Rady Ministrów.

Sędzia przechodził w stan spoczynku na własne żądanie albo z urzędu .Na własne żądanie sędzia miał prawo przejść w stan spoczynku: jeżeli z po-wodu ułomności cielesnej albo z powodu upadku sił fizycznych lub umysło-wych stał się trwale niezdolny do służby (bez względu na wiek); gdy przekro-czył sześćdziesiąt lat życia; gdy uzyskał prawo do pełnego uposażenia emery-talnego i ukończył pięćdziesiąt pięć lat życia. Natomiast z urzędu przecho-dził w stan spoczynku wówczas, gdy: ukończył siedemdziesiąt lat życia bądź orzeczono taką karę dyscyplinarną. Sędzia ponadto mógł być przeniesiony w stan spoczynku z uwagi np. na interes wymiaru sprawiedliwości.

Sędziego można było pociągnąć do odpowiedzialności dyscyplinarnej za przewinienia służbowe i uchybienie godności urzędu .Kary dyscyplinar-ne wobec sędziów były następujące: upomnienie; nagana; przeniesienie na inne miejsce służbowe na koszt skazanego; usunięcie ze stanowiska prezesa lub wiceprezesa sądu; przeniesienie w stan spoczynku; wydalenie ze służby sędziowskiej. Sędziego, w stanie spoczynku, również można było pociągnąć do odpowiedzialności dyscyplinarnej za przewinienia dyscyplinarne popeł-nione zarówno w czasie służby czynnej, jak i w stanie spoczynku.

12. Znamienną instytucją byli sędziowie pokoju. Sędziowie pokoju rozpo-znawali sprawy powierzone im przez ustawy postępowania sądowego lub przez ustawy szczególne. Jeżeli dla danej miejscowości nie ustanowiono sędziego pokoju, sprawy należące do jego właściwości rozpoznawał sąd grodzki.

Sędziego pokoju i jego zastępcę wybierali mieszkańcy danego okręgu na pięć lat. (wybory zarządzał prezes sądu okręgowego). Jeżeli nie zdołano doko-nać wyboru lub liczba oddanych głosów nie była wystarczająca sędziego pokoju i jego zastępcę mianował Minister Sprawiedliwości. W razie nieprzyjęcia wybo-ru przez sędziego pokoju i jego zastępcę lub przedterminowego ich ustąpienia, Minister Sprawiedliwości mianował sędziego pokoju i zastępcę na czas do prze-prowadzenia nowych wyborów. Na stanowisko sędziego pokoju można było po-wołać tego, kto spełniał następujące warunki posiadał obywatelstwo polskie,

-53-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE 1. Konotacje

historyczne

korzystał w pełni z praw cywilnych i obywatelskich, mieszkał przynajmniej od roku w danym okręgu, był nieskazitelnego charakteru, ukończył trzydzieści lat życia, władał językiem polskim w słowie i piśmie oraz otrzymał wykształcenie przynajmniej w zakresie sześciu klas państwowej szkoły średniej.

Funkcji sędziego pokoju nie mogły natomiast pełnić następujące oso-by: poseł do Sejmu lub senator, funkcjonariusz państwowy lub gminny w służbie czynnej; wojskowy w służbie czynnej; duchowny lub zakonnik; adwo-kat; notariusz. Nie mogła też nim być osoba, przeciwko której toczyło się postępowanie sądowe o przestępstwo z chęci zysku lub o zbrodnię.

Sędziowie pokoju i zastępcy składali przysięgę sędziowską przed sędzią, sprawującym kierownictwo sądu grodzkiego. Minister Sprawiedliwości mógł zwolnić sędziego pokoju przed upływem czasu, na który był powołany, bądź na własne jego żądanie, bądź na podstawie uchwały kolegium administracyj-nego sądu okręgowego. Sędziowie pokoju otrzymywali stałe wynagrodzenie.

13. Funkcjonowali również sędziowie handlowi. Sędziów handlowych mianował Minister Sprawiedliwości na trzy lata, po wsłuchaniu opinii Ministra Przemysłu i Handlu, spośród osób proponowanych przez właściwe izby przemysłowo handlowe. Sędzią handlowym mógł być ten, kto posiadał obywatelstwo polskie, korzystał z pełni praw cywilnych i obywatelskich, był nieskazitelnego charakteru, miał ukończone trzydzieści lat życia, władał językiem polskim w słowie i piśmie, oraz posiadał praktyczną znajomość ob-rotu handlowego i zwyczajów handlowych.

Sędziowie handlowi składali przysięgę sędziowska przed prezesem sądu okręgowego. Swoje obowiązki pełnili bezpłatnie.

14. Uwagę zwracają przysięgli. Do sprawowania obowiązków przysięgłe go powoływano wyłącznie mężczyzn którzy spełniali następujące warunki: posiadali obywatelstwo polskie i korzystali z pełni z praw cywilnych i obywa-telskich; w dniu 1 stycznia tego roku, w którym układano listę pierwotną, mieli nie mniej niż trzydzieści lat i nie więcej niż siedemdziesiąt lat życia; oraz mieszkali przynajmniej od dwóch lat na obszarze danej gminy; rozu-mieli j. polski; posiadali umiejętność, czytania i pisania.

Przysięgłymi, nie mogły być natomiast osoby: a) skazane na karę pozba-wienia wolności, nie wyłączając twierdzy za czyn przeciw Państwu, lub aresztu za czyn hańbiący, jak również osoby, przeciw którym toczyło się postępo-wanie sądowe o przestępstwo, pociągające za sobą takie kary; b) które odby-wały karę pozbawienia wolności lub były aresztowane na mocy postanowie-nia sądu; c) które z powodu wady umysłowej lub fizycznej nie mogły pełnić obowiązków przysięgłego; d) które utrzymywały się | dobroczynności pu-blicznej; e) które czerpały zyski z nierządu.

Do sprawowania obowiązków przysięgłego nie powoływano: a) posłów do Sejmu i senatorów; b) pozostających w czynnej służbie - sędziów, proku-ratorów, urzędników sekretariatu sądowego i prokuratorskiego, oraz komor-ników sądowych, c) funkcjonariuszy policji państwowej w służbie czynnej; d) wojskowych w służbie czynnej; e) duchownych i zakonników; f) lekarzy w miejscowościach, w których mieszkało nie więcej niż dwóch lekarzy prakty-kujących; g) aptekarzy, nie posiadających pomocników uprawnionych do wydawania lekarstw; h) sanitariuszy. Od obowiązków przysięgłego w razie zgłoszenia żądania, w tym zakresie zwalniano: osoby, którym stan zdrowia nie pozwalał na pełnienie tych obowiązków; osoby mające sześćdziesiąt pięć lat, osoby, które w ubiegłym roku pełniły obowiązki przysięgłego; wyższych urzędników państwowych do czwartego stopnia służbowego włącznie; na-uczycieli szkól powszechnych, posiadających tylko jednego nauczyciela; osoby uznane przez właściwego ministra za niezbędne w służbie publicznej.

Listę pierwotną osób, które można było powołać do sprawowania obowiąz-ków przysięgłych, układał w sierpniu każdego roku zarząd gminny dla swej gminy. Od rozstrzygnięcia zarządu gminy osoby zainteresowane mogły w ciągu sied-miu dni od otrzymania zawiadomienia odwołać się do sądu okręgowego. Do pełnienia obowiązków przysięgłego nie wolno było powoływać częściej, niż na jeden rok w ciągu roku kalendarzowego. Przysięgli pełnili swe obowiązki bez-płatnie, przy czym utrzymujący się z dziennego zarobku otrzymywali odszkodo-wanie za utracony zarobek. Natomiast przysięgli zamiejscowi otrzymywali diety oraz zwrot kosztów przejazdu. Przysięgłego, który nie stawił się do sądu i nie usprawiedliwił swojej nieobecności, sąd skazywał na grzywnę do tysiąca złotych.

15. W okresie powojennym, w czasach PRL w zasadzie nadal obowiązywa-ły przepisy prawa o ustroju sądów powszechnych z dnia 6 lutego 1928 r. jed-nakże brzmienie poszczególnych przepisów dostosowano do nowego ustroju społeczno - politycznego. Sądami powszechnymi były sądy wojewódzkie i sądy powiatowe. Sądy powszechne nie sprawowały wymiaru sprawiedliwości w spra-wach przekazanych ustawami szczególnymi innym sądom lub organom.

Stosownie do przepisu art. 2. usp wymiar sprawiedliwości miał za zada-nie ochraniać ustrój demokracji ludowej i jej rozwój w kierunku socjalizmu .mienie społeczne oraz prawa i interesy instytucji państwowych, spółdzielni, przedsiębiorstw państwowych i spółdzielczych oraz organizacji społecznych oraz zagwarantowane przez ludowy porządek prawny osobiste i majątkowe prawa i interesy obywateli.

Przepisy art. 57. i 58 usp przedstawiały wymogi jakie musieli spełniać kandydaci na sędziów. Na stanowisko sędziego mógł być powołany ten, kto spełniał następujące warunki: dawał rękojmię należytego wykonywania obo-wiązków sędziego w Polsce Ludowej; posiadał obywatelstwo polskie i korzy-

-54- - 55 -

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE 2. Obowiązujące uregulowania prawne / 3. Organizacja sądów powszechnych stał z pełni praw cywilnych i obywatelskich; był nieskazitelnego charakteru; ukończył uniwersyteckie studia prawnicze; ukończył 26 lat życia; odbył aplikację sądową; złożył egzamin sędziowski; pracował w charakterze asesora sądowego co najmniej jeden rok. Od trzech ostatnich wymogów zwolnieni byli profesorowie i docenci nauk prawniczych na polskich uniwersytetach państwowych lub w Polskiej Akademii Nauk; adwokaci: osoby, które zajmowały stanowiska stałych urzędników referendarskich w byłej Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej i w byłych organach zastępstwa prawnego; prokuratorzy i wiceprokuratorzy i podprokuratorzy; oficerowie, którzy zajmowali w wojskowej służbie sprawiedliwości stanowiska sędziów, prokuratorów, wiceprokuratorów i podprokuratorów, prezesi, wiceprezesi i radcowie prezesa do spraw orzecznictwa w państwowych komisjach arbitrażowych, którzy zajmowali te stanowiska co najmniej przez trzy lata. Od wymagań odbycia aplikacji sądowej oraz pracy w charakterze asesora sądowego wolni byli referendarze śledczy prokuratury i asesorzy prokuratury, którzy zajmowali te stanowiska co najmniej przez trzy lata. W wpadkach wyjątkowych inne osoby mogły być zwolnione od wymagań: odbvcia aplikacji sądowej; złożenia egzaminu sędziowskiego oraz pracy w charakterze asesora sądowego. Zwolnienie takie następowało na wniosek Ministra Sprawiedliwości przy powołaniu na stanowisko sędziowskie.

Sędziów sądów powszechnych powoływała Rada Państwa na wniosek Ministra Sprawiedliwości. Rada Państwa była również uprawniona do odwołania sędziego, jeżeli nie dawał on rękojmi należytego wykonywania obowiązków sędziego, następowało to na wniosek Ministra Sprawiedliwości.

Minister Sprawiedliwości zwalniał sędziego z zajmowanego stanowiska, jeżeli sędzia: zrzekł się swego stanowiska, z powodu choroby lub ułomności został orzeczeniem komisji lekarskiej do spraw inwalidztwa i zatrudnienia uznany za trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków sędziego, z powodu choroby lub zwolnienia od zajęć dla poratowania zdrowia nie pełnił służby dłużej niż rok; przekroczył sześćdziesiąt pięć łat życia, chyba że Minister Sprawiedliwości na wniosek zainteresowanego sędziego wyrazi zgodę na dalsze zajmowanie stanowiska, (do ukończenia lat siedemdziesięciu). Kolejnym aktem prawnym wypowiadającym się w przedmiocie organizacji sądów powszechnych były ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych. (Dz. U. Nr 31 poz. 137). Przedstawiała ona m.in. strukturę sądów powszechnych, sposób powoływania sędziów, warunki stawiane kandydatom na urząd sędziowski. Ustawa ta była wielokrotnie nowelizowana, jedna z istotniejszych zmian dotyczyła sposobu powoływania sędziów, odnośne prerogatywy przyznano Prezydentowi PR. Organem natomiast uprawnionym do składania wniosków została KRS.

2. Obowiązujące uregulowania prawne

Ustrój sądów powszechnych reguluje Konstytucja RP (w art. 173 -182) oraz ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych. (Dz. U. z dnia 12 września 2001 r. Nr 98 poz.1070 z późn. zm.), a także Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 listopada 1987 r. - Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38 poz. 218 z późn.zm.). Zgodnie z art. 177 Konstytucji RP sądy powszechne sprawują wymiar spra-wiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych do właściwości innych sądów, a przepis art. 1§2 u.s.p. stanowi, że sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nie należącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego. Zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości wykonują sędziowie., Sądy powszechne wykonują również zadania z zakresu ochrony prawnej, powierzone na podstawie odrębnych ustaw. Zadania z zakresu ochrony prawnej w sądach rejonowych wykonują także referendarze sądowi. Zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości oraz ochrony prawnej mogą wykonywać asesorzy sądowi, w zakresie udzielonego im upoważnienia.

3. Organizacja sądów powszechnych

1. Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe oraz sądy apelacyjne.

Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, w drodze rozporządzenia: tworzy i znosi sądy oraz ustala ich siedziby i obszary właściwości.

2. Sądy dzielą się na wydziały. Wydziałem kieruje przewodniczący wy działu, którym jest prezes albo wiceprezes sądu lub inny sędzia. Funkcję przewodniczącego wydziału w sądzie apelacyjnym i okręgowym powierza sędziemu prezes tego sądu, a w sądzie rejonowym, na wniosek prezesa tego sądu, prezes przełożonego sądu okręgowego. Przed powierzeniem funkcji przewodniczącego wydziału prezes zasięga opinii właściwego kolegium sądu. W tym samym trybie prezes sądu zwalnia sędziego z funkcji przewodniczącego

-56- -57-

ROZDZIAŁ IB. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE

wydziału Jeżeli przemawiają za tym szczególne względy takie jak wielkość wydziału lub rozmiary jego zadań właściwy prezesa sądu może powierzyć sędziemu funkcję zastępcy przewodniczącego tego wydziału.

Osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa w linii prostej lub powinowactwa w linii prostej albo w stosunku przysposobienia, małżon-kowie oraz rodzeństwo nie mogą być sędziami, asesorami sądowymi ani re-ferendarzami sądowymi w tym samym wydziale sądu.

3. Przewodniczącymi wydziałów w sądach rejonowych są prezesi i wice-prezesi tych sądów lub wyznaczeni sędziowie. W sądach rejonowych o obsa-dzie etatowej powyżej 10 sędziów prezesi tych sądów mogą nie przewodni-czyć wydziałowi, a w sądach rejonowych o obsadzie powyżej 20 sędziów rów-nież wiceprezesi tych sądów mogą nie przewodniczyć wydziałowi.

4. Przewodniczący wydziału kieruje całokształtem pracy w wydziale w zakresie spraw sądowych, mając na względzie poziom i sprawność postępo-wania sądowego, a w szczególności: 1) zaznajamia się z pismami wpływającymi do wydziału i wydaje co do nich odpowiednie zarządzenia, 2) rozdziela pracę między sędziów, przestrzegając właściwego ich obciążenia według zasad ustalonych przez kolegium sądu, wyznacza przewodniczącego posiedzenia, jeżeli sam nie przewodniczy posiedzeniu, a w miarę potrzeby wyznacza również sędziego sprawozdawcę oraz członków składu orzekającego, 3) układa plan posiedzeń i określa dni, na które przewodniczący posiedzeń mogą wyznaczać nowe terminy, 4) wyznacza terminy posiedzeń w poszczególnych sprawach i wydaje wszelkie potrzebne zarządzenia, tak aby rozstrzygnięcie danej sprawy mogło nastąpić na pierwszym posiedzeniu, 5> zapewnia stro-nom możność przejrzenia akt sprawy, 6) czuwa nad właściwym poziomem orzecznictwa, organizuje narady sędziów wydziału w celu omówienia zagad-nień prawnych budzących wątpliwości, zagadnień, w których orzecznictwo wydziału jest niejednolite, oraz orzecznictwa Sądu Najwyższego,7) zaznaja-mia się z przebiegiem rozpoznawanych w wydziale spraw o budzącym wąt-pliwości stanie prawnym lub faktycznym i informuje o nich okresowo prezesa sądu,8) kontroluje celowość i zasadność odraczania i przerywania posiedzeń oraz czuwa nad biegiem spraw, w których postępowanie trwa zbyt długo, 9) kontroluje prawidłowość i terminowość wykonania orzeczeń, 10) kontroluje pracę biegłych, zwłaszcza w zakresie terminowego sporządzania opinii, 11) zarządza wypłatę należności świadkom, biegłym tłumaczom i stronom oraz czuwa nad tym, aby zgłoszone przez te osoby żądania wynagrodzenia i zwrotu kosztów były niezwłocznie rozpoznane, a należności - w razie przyznania - wypłacone, 12) zawiadamia prezesa sądu o wątpliwościach w zakresie wykładni prawa i o zagadnieniach, które powinny być omówione na

Organizacja sądów powszechnych

konferencjach sędziów, oraz o potrzebie złożenia wniosku o wniesienie środka odwoławczego, 13) czuwa nad terminowością sporządzania uzasadnień, 14) zapobiega powstawaniu zaległości, a w razie ich powstania - opracowuje plan ich usunięcia i kontroluje wykonanie tego planu oraz informuje okresowo prezesa sądu o stanie zaległości, 15) czuwa nad sprawnością, prawidłowością i terminowością pracy sekretariatu wydziału oraz dokładnością sporządzanych zestawień statystycznych, sprawdza przynajmniej raz w miesiącu księgi i stan prac w sekretariacie co do prawidłowego prowadzenia biurowości oraz należytego biegu spraw i na podstawie wyników kontroli wydaje odpowiednie zarządzenia, 16) wykonuje czynności zlecone przez prezesa sądu. Ponadto przewodniczący wydziału sądu pierwszej instancji czuwa nad

sprawnym tokiem postępowania odwoławczego, aż do przedstawienia akt sprawy sądowi odwoławczemu. Po zwrocie akt zaznajamia się z orzeczeniami sądu odwoławczemu i zarządza, aby z orzeczeniami tymi zaznajomili się sędziowie, którzy wydali zaskarżone orzeczenia, a w razie gdy orzeczenie dotyczy istotnego zagadnienia prawnego lub zagadnienia prawnego, w któ-rym orzecznictwo było niejednolite - wszyscy sędziowie wydziału. Przewod-niczący wydziału, któremu zostały przekazane do rozpoznania sprawy w dru-giej instancji, czuwa nad sprawnym skierowaniem do rozpatrzenia zaskar-żonych orzeczeń, a także - w wypadku wniesienia kasacji - nad sprawnym wykonaniem czynności z zakresu postępowania kasacyjnego, aż do przed-stawienia akt Sądowi Najwyższemu lub załatwienia sprawy w inny sposób.

5. Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin; w uzasad-nionych przypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd rejonowy w obrębie tej samej gminy (np. w Warszawie).

6. Sąd rejonowy dzieli się na wydziały 1. cywilny - do spraw z zakresu prawa cywilnego, 2. karny - do spraw z zakresu prawa karnego, w tym do spraw o wykroczenia rozpoznawanych w drugiej instancji, 3. rodzinny i nieletnich (sąd rodzinny) - do spraw z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, dotyczących demoralizacji i czynów karalnych nieletnich, dotyczących leczenia osób uzależ-nionych od alkoholu oraz od środków odurzających i psychotropowych, nale-żących do sądu opiekuńczego na podstawie odrębnych ustaw, (Minister Spra-wiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, w drodze roz-porządzenia może przekazać jednemu sądowi rejonowemu rozpoznawanie spraw należących do kompetencji wydziału rodzinnego i nieletnich w zakresie właściwości więcej niż jednego spośród sądów rejonowych działających w tym samym okręgu sądowym), 4. pracy (sąd pracy) - do spraw z zakresu prawa pracy, (Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądow-nictwa, w drodze rozporządzenia może przekazać jednemu sądowi rejonowe-

-58- -59-

ROZDZIAŁ IIII.. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE .7. Organizacja sądów powszechnych

mu - rozpoznawanie spraw z zakresu prawa pracy z obszaru właściwości więcej niż jednego spośród sądów rejonowych działających w tym samym okręgu są-dowym), 5. ksiąg wieczystych - do prowadzenia ksiąg wieczystych oraz do in-nych spraw cywilnych z zakresu postępowania wieczystoksiegowego.

W sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście będącym siedzibą sądu okręgowego, w którym jest utworzony wydział ubezpieczeń społecz-nych albo wydział pracy i ubezpieczeń społecznych, w miejsce wydziału pra-cy tworzy się wydział pracy i ubezpieczeń społecznych do spraw z zakresu prawa pracy oraz do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, należących do właściwości sądów rejonowych w tym samym okręgu sądowym. Wydział pracy i ubezpieczeń społecznych można także utworzyć w sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście na prawach powiatu Do orzekania w tych jed-nostkach, wyznacza się sędziów i ławników wykazujących odpowiednio szcze-gólną znajomość problematyki spraw pracowniczych bądź celów ubezpie-czenia i potrzeb osób ubezpieczonych.

W sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście będącym siedzibą sądu okręgowego tworzy się wydział gospodarczy albo wydziały gospodarcze (sąd gospodarczy) - do spraw z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego, powierzonych sądom gospodarczym (spraw gospodarczych). Wydział go-spodarczy można także utworzyć w sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście na prawach powiatu. Do orzekania w tych jednostkach, wyznacza się sędziów wykazujących szczególną znajomość problematyki gospodarczej. Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądow-nictwa, w drodze rozporządzenia może przekazać jednemu sądowi rejono-wemu - rozpoznawanie spraw z zakresu prawa pracy z obszaru właściwości więcej niż jednego spośród sądów rejonowych działających w tym samym okręgu sądowym. Ponadto Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii K RS, w drodze rozporządzenia może przekazać jednemu sądowi rejonowe-mu - sądowi gospodarczemu, w którym został utworzony wydział dla spraw upadłościowych i układowych, rozpoznawanie tych spraw, należących do właściwości innych sądów rejonowych - sądów gospodarczych, działających w tym samym okręgu sądowym. Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, w drodze rozporządzenia jest władny także przekazać jednemu sądowi rejonowemu - sądowi gospodarczemu, w którym został utworzony wydział dla spraw upadłościowych i układowych, rozpoznawanie tych spraw, należących do właściwości innych sądów rejonowych - sądów gospodarczych, działających w rym samym okręgu sądowym.

7. W sądzie rejonowym mogą być tworzone (w jego siedzibie lub poza jego siedzibą), sądy grodzkie jako wydziały lub wydziały zamiejscowe sądów rejonowych. Sądom grodzkim powierzono rozpoznawanie spraw: o wykroczenia w pierwszej instancji, o wykroczenia skarbowe a także o przestępstwa skarbowe zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności do lat 2, z wyjątkiem spraw nie podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, o przestępstwa ścigane z

-60-

oskarżenia prywatnego, z wyjątkiem spraw podlegających rozpoznaniu z udziałem ławników, o pozostałe przestępstwa, podlegające rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, cywilnych podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym oraz dotyczących depozytów sądowych i przepadku rzeczy.

Sądy grodzkie tworzy i znosi Minister Sprawiedliwości w drodze rozpo-rządzenia. W rozporządzeniu o utworzeniu sądu grodzkiego określa się jego siedzibę, obszar właściwości w granicach obszaru właściwości sądu rejono-wego oraz zakres spraw przekazanych do rozpoznawania sądowi grodzkie-mu, spośród spraw wyżej wymienionych. W trybie określonym dla tworzenia wydziałów grodzkich Minister Sprawiedliwości może tworzyć poza siedzibą sądu rejonowego inne wydziały zamiejscowe.

8. Sąd okręgowy tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych (okręgu sądowego). Struktura sądu okręgowego zasadza się na tym, że sąd ten dzieli się na wydziały: 1. cywilny - do rozpoznawania w pierwszej instancji spraw cywil-nych i rodzinnych oraz do rozpoznawania w drugiej instancji spraw cywil-nych oraz spraw należących do właściwości sądów rodzinnych, z wyjątkiem spraw przeciwko nieletnim o popełnienie czynu karalnego, jeżeli wobec nieletniego zastosowano środek poprawczy lub gdy środek odwoławczy za-wiera wniosek o orzeczenie środka poprawczego, 2. karny - do spraw z

zakresu prawa karnego w pierwszej i drugiej instancji, do spraw

zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych w pierwszej instancji oraz

do spraw rozpoznawanych w drugiej instancji przeciwko nieletnim o

popełnienie czynu karalnego, jeżeli wobec nieletniego zastosowano

środek poprawczy lub gdy środek odwoławczy zawiera wniosek o orzeczenie środka poprawczego 3. penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych - do spraw penitencjarnych i nadzoru nad sądowym postępowaniem wykonawczym w sprawach z zakresu prawa karnego, 4. pracy (sąd pracy) - do spraw z zakresu prawa pracy, 5. wydział ubezpieczeń społecznych (sąd ubezpieczeń społecznych) I do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, W sądzie okręgowym, w którym wpływ spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych jest niewielki, zamiast odrębnych wydziałów pracy i ubezpieczeń społecznych tworzy się wydział pracy i ubezpieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych). W sądach okręgowych położonych w miejscowościach, w których

znajdują się oddziały Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania

Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Minister Sprawiedliwości może

utworzyć, w drodze zarządzenia, wydziały lustracyjne do rozpoznawani a

spraw, o których mowa w art. 28 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o

ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa

z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów.

Do orzekania w sądach pracy i sądach ubezpieczeń społecznych o wy-znacza się sędziów i ławników wykazujących odpowiednio szczególną znąjo-

ROZDZIAŁ II. SADOWNICTWO POWSZECHNE 3. Organizacja sadów powszechnych

mość problematyki spraw pracowniczych oraz celów ubezpieczenia i po trzeb osób ubezpieczonych. 6. wydział gospodarczy (sąd gospodarczy) - do spraw gospodarczych.

Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądow-nictwa, w drodze rozporządzenia może przekazać jednemu sądowi okręgowemu rozpoznawanie spraw gospodarczych z innego okręgu sądowego z obszaru tej samej apelacji).

Do orzekania w sądach gospodarczych wyznacza się sędziów wykazują-cych się szczególną znajomością problematyki gospodarczej.

W Sądzie Okręgowym w Warszawie działają ponadto jako wydziały: 1.odrębna jednostka organizacyjna do spraw z zakresu ochrony konkurencji, regulacji energetyki, telekomunikacji i transportu kolejowego (sąd ochrony konkurencji i konsumentów), 2. odrębna jednostka organizacyjna do spraw rejestrowych powierzonych temu sądowi na podstawie odrębnych przepisów. 3) odrębna

jednostka organizacyjna do spraw z zakresu ochrony wspólnotowych znaków

towarowych i wspólnotowych wzorów przemysłowych (sąd wspólnotowych

znaków towarowych i wzorów przemysłowych).

Minister Sprawiedliwości może tworzyć poza siedzibą sądu okręgowe-go, a także znosić ośrodki zamiejscowe albo wydziały zamiejscowe sądów okręgowych w trybie określonym w art. 13 § 3usp (tj. w trybie określonym dla tworzenia wydziałów grodzkich). 9. Sąd apelacyjny tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch okręgów sądowych (obszaru apelacji). Ustawowo określona jest struktura sądu apelacyjnego. Sąd apelacyjny dzieli się na wydziały: 1. cywilny - do roz-poznawanych w drugiej instancji spraw z zakresu prawa cywilnego, gospodarczego oraz rodzinnego i opiekuńczego. 2. karny - do rozpoznawanych

w drugiej instancji spraw z zakresu prawa karnego oraz spraw zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych 3. pracy i ubezpieczeń społecznych - do rozpoznawanych w drugiej instancji spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych Sądzie Apelacyjnym. W zależności od potrzeb w sądach mogą być tworzone również inne wydziały z uwzględnieniem rodzaju i liczby spraw wpływających do sądu, liczby sędziów i ilości sądów w obszarze właściwości, a także zapewnienia prawidłowego wykonywania czynności nadzorczych. 10. Działalność administracyjna sądów ma na celu zapewnienie sądom odpowiednich warunków wykonywania ich zadań z zakresu wymiaru spra-wiedliwości i ochrony prawnej. Jej wykonywanie należy do organów sądów oraz do urzędników; czynności z zakresu działalności administracyjnej sądów należą także do sędziów, jeżeli to wynika z przepisów prawa.

W odniesieniu do przedstawionej materii trzeba zamączyć, że sędzia nie może, powołując się na zasadę niezawisłości sędziowskiej, uchylić się od wykonania poleceń w zakresie czynności administracyjnych, jeżeli z mocy przepisów ustawowych należą one do obowiązków sędziowskich, a także po-

leceń dotyczących sprawności postępowania sądowego; może jednak doma-gać się wydania polecenia na piśmie.

11. Nadzór judykacyjny nad działalnością sądów w zakresie orzekania spra-wuje Sąd Najwyższy w trybie określonym przez ustawy ustrojowo - procesowe.

12. Nadzór nad działalnością administracyjną sądów, czyli zwierzchni nadzór nad działalnością administracyjną sądów sprawuje Minister Spra-wiedliwości osobiście oraz przez właściwą służbę nadzoru. Podstawowe za-dania z zakresu zwierzchniego nadzoru nad działalnością administracyjną sądów bezpośrednio związaną z wykonywaniem wymiaru sprawiedliwości są wykonywane przez sędziów delegowanych do Ministerstwa Sprawiedliwości

Osoby powołane do kierowania sądami i nadzoru nad działalnością administracyjną sądów mają prawo wglądu w czynności sądów, mogą żądać wyjaśnień oraz usunięcia uchybień. Zadania z zakresu nadzoru nad działal-nością administracyjną sądów prezesi sądów wykonują osobiście oraz przez wyznaczone do tego osoby.

Minister Sprawiedliwości oraz prezesi sądów uchylają zarządzenia administracyjne niezgodne z prawem, jak również zarządzenia admini-stracyjne naruszające sprawność postępowania sądowego lub z innych powodów niecelowe.

W razie stwierdzenia uchybienia w zakresie sprawności postępowania sądowego, Minister Sprawiedliwości oraz prezesi sądów mogą zwrócić na nie, na piśmie, uwagę i żądać usunięcia skutków tego uchybienia (chyba, że upłynął okres 3 lat od popełnienia uchybienia). Sędzia, którego dotyczy zwrócona uwaga, może w terminie siedmiu dni złożyć pisemne zastrzeżenie do organu, który zwrócił uwagę, co nie zwalnia go od obowiązku usunięcia skutków uchybienia. W razie złożenia zastrzeżenia organ uchyla uwagę albo przekazuje sprawę do rozpoznania sądowi dyscyplinarnemu.

Minister Sprawiedliwości może zwrócić prezesowi lub wiceprezesowi sądu uwagę na piśmie, jeżeli stwierdzi uchybienia w zakresie kierowania sądem albo sprawowania przez prezesa przysługującego mu nadzoru nad działalno-ścią administracyjną sądów. Prezes sądu przełożonego niezwłocznie zawiada-mia prezesa właściwego sądu o stwierdzonych uchybieniach w działaniu tego sądu. W razie stwierdzenia istotnych uchybień w działaniu sądu, prezes tego sądu niezwłocznie zawiadamia o stwierdzonych uchybieniach prezesa sądu przełożonego, a prezes sądu apelacyjnego - Ministra Sprawiedliwości;

13. Czynnościami z zakresu nadzoru nad działalnością administracyjną sądów są:

1.) wizytacja sądu albo jego niektórych jednostek organizacyjnych (wi-

-62- -63-

ROZDZIAŁIII.. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE 4. Organy sądów powszechnych

zytacja obejmuje pełną działalność sądu albo jego jednostki organizacyjnej.) , 2.) lustracja w sądzie (lustracja obejmuje wybrane zagadnienia z działalności sądu), 3.) badanie toku i sprawności postępowania w poszczególnych sprawach, 4.) kontrola działalności sekretariatu w sądzie.

(Czynności, wymienione w pkt. 1-3, mogą być wykonywane wyłącznie przez sędziów) Czynności z zakresu nadzoru nad działalnością administracyjną sądów nie mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli. Do wykonywania czynności nadzoru z reguły tworzony jest w sądzie okręgowym referat wizytacyjny,

14. Sąd apelacyjny lub sąd okręgowy jako sąd odwoławczy, w razie stwier-dzenia przy rozpoznawaniu sprawy oczywistej obraz)' przepisów, niezależnie od innych uprawnień, wytyka uchybienie właściwemu sądowi. Sąd apelacyjny lub sąd okręgowy przed wytknięciem uchybienia może żądać wyjaśnień od sędziego przewodniczącego składowi sądu orzekającego w pierwszej instancji. Stwierdzenie i wytknięcie uchybienia nie wpływa na rozstrzygnięcie sprawy. O wytknięciu uchybienia sąd apelacyjny lub sąd okręgowy, zawiadamia prezesa właściwego sądu, a w przypadkach poważniejszych uchybień -także Ministra Sprawiedliwości.

4. Organy sądów powszechnych

1. Organami sądów są: w sądzie rejonowym - prezes sądu. w sądzie okręgo-wym - prezes sądu oraz kolegium sądu okręgowego, w sądzie apelacyjnym -prezes sądu oraz kolegium sądu apelacyjnego, w zakresie finansowym i gospodarczym organem sądu apelacyjnego oraz sądu okręgowego jest dyrektor danego sądu, a w sądzie rejonowym, w razie powołania, kierownik finansowy sądu.

2. Prezes sądu: kieruje sądem i reprezentuje go na zewnątrz, z wyjątkiem spraw należących do dyrektora sądu lub kierownika finansowego sądu, pełni czynności z zakresu administracji sądowej, jest zwierzchnikiem służbowym sę-dziów danego sądu, powierza sędziom pełnienie funkcji i zwalnia z ich pełnienia po zasięgnięciu wymaganych opinii. W zakresie administracji sądowej prezes sądu podlega Ministrowi Sprawiedliwości oraz prezesowi sądu przełożonego.

3. Prezes sądu apelacyjnego sprawuje nadzór nad działalnością admini-stracyjną sądów okręgowych na obszarze właściwości sądu apelacyjnego. W uzasadnionych wypadkach lub na wniosek prezesa sądu okręgowego może również podjąć czynności z zakresu nadzoru nad działalnością sądów rejonowych na obszarze apelacji.

Prezesa sądu zastępuje wiceprezes, a w razie jego nieobecności - wyznaczony sędzia.

4. Prezesa sądu apelacyjnego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów sądu apelacyjnego, po zasięgnięciu opinii zgromadzenia ogólnego sędziów sądu apelacyjnego. W celu wydania opinii Minister Sprawiedliwości przedstawia zgromadzeniu ogólnemu kandydata na prezesa. Jeżeli opinia nie zostanie wydana w terminie dwóch miesięcy od przedstawienia kandydata właściwemu zgromadzeniu ogólnemu, Minister Sprawiedliwości może powołać prezesa sądu apelacyjnego bez zasięgania opinii.

5. W razie wydania przez zgromadzenie ogólne negatywnej opinii o kan-dydacie, Minister Sprawiedliwości może go powołać po uzyskaniu pozytywnej opinii Krajowej Rady Sądownictwa. Negatywna opinia Krajowej Rady Sądownictwa jest dla Ministra Sprawiedliwości wiążąca. Jeżeli Krajowa Rada Sądownictwa w terminie miesiąca od przedstawienia przez Ministra Spra-wiedliwości zamiaru powołania prezesa, mimo negatywnej opinii zgromadzenia ogólnego, nie wyda opinii, uważa się, że opinia jest pozytywna. '

6. Wiceprezesa sądu apelacyjnego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów sądu apelacyjnego, na wniosek prezesa danego sądu apelacyjnego, po zasięgnięciu opinii kolegium tego sądu. Liczbę wiceprezesów sądu apelacyjnego ustala Minister Sprawiedliwości na wniosek prezesa tego sądu.

7. Prezes sądu okręgowego wykonuje czynności administracji sądowej w stosunku do sądów rejonowych na obszarze właściwości sądu okręgowego oraz sprawuje nadzór nad działalnością tych sądów.

8. Prezesa sądu okręgowego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów sądu okręgowego albo sądu apelacyjnego, po zasięgnięciu opinii zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu i opinii prezesa przełożonego sądu apelacyjnego. Do powołania prezesa sądu okręgowego stosuje zasady dotyczące powoływania prezesa sącfu apelacyjnego

9. Wiceprezesa sądu okręgowego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów sądu okręgowego albo sądu apelacyjnego, na wniosek prezesa danego sądu okręgowego, po zasięgnięciu opinii kolegium tego sądu i opinii prezesa przełożonego sądu apelacyjnego. Liczbę wiceprezesów sądu okręgowego ustala Minister Sprawiedliwości na wniosek prezesa tego sądu, po zasięgnięciu opinii prezesa przełożonego sądu apelacyjnego.

-64- -65-

ROZDZIAŁ 1I1. SĄDOWNICTWO

P0WSZECHNE 4. Organy sądów powszechnych

10. Prezes sądu rejonowego wykonuje czynności administracji sądowej w stosunku do danego sądu rejowego. Prezesa sądu rejonowego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów sądu rejonowego albo sądu okręgowego, po zasięgnięciu opinii kolegium przełożonego sądu okręgowego i prezesa przełożonego sądu okręgowego. Do powołania prezesa sądu rejonowego stosuje się odpowiednio zasady dotyczące powoływania prezesa sądu apelacyjnego z tym, że termin do wydania opinii przez kolegium wynosi jeden miesiąc.

11. Wiceprezesa sądu rejonowego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród sędziów sądu rejonowego albo sądu okręgowego na wniosek preze-sa danego sądu rejonowego, po zasięgnięciu opinii kolegium przełożonego sądu okręgowego i prezesa przełożonego sądu okręgowego. Liczbę wice-prezesów sądu rejonowego, na wniosek prezesa danego sadu, ustala prezes przełożonego sądu okręgowego.

12. Prezes i wiceprezes sądu apelacyjnego oraz sądu okręgowego są po-woływani na okres sześciu lat i nie mogą być, bezpośrednio po zakończeniu kadencji, ponownie powołani do pełnienia tej samej funkcji. Prezes i wice-prezes sądu rejonowego są powoływani na okres czterech lat.

13. Prezes i wiceprezes sądu może być odwołany przez Ministra Spra-wiedliwości w toku kadencji w przypadku rażącego nie wywiązywania się z obowiązków służbowych lub gdy dalsze pełnienie przez prezesa jego funkcji z innych powodów nie da się pogodzić z dobrem wymiaru sprawiedliwości. Odwołanie prezesa albo wiceprezesa sądu następuje po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa. Zamiar odwołania, wraz z pisemnym uzasad-nieniem, Minister Sprawiedliwości przedstawia Krajowej Radzie Sądownic-twa w celu uzyskania opinii. Jeżeli Krajowa Rada Sądownictwa, w terminie miesiąca od przedstawienia zamiaru odwołania prezesa albo wiceprezesa, opinii nie wyda, uważa się, że opinia jest pozytywna.

14. Prezes sądu kieruje powierzonym mu sądem oraz pełni czynności administracji sądowej, a także sprawuje nadzór nad działalnością sądu.

Do obowiązków prezesa sądu w zakresie administracji należy w szcze-gólności: 1) troska o dobór odpowiednich kadr, 2) usprawnianie organiza-cji i techniki pracy sądu, 3) dbałość o należytą kulturę pracy i sprawność postępowania w sądzie, 4) szkolenie pracowników sądowych, ławników ludowych i kuratorów społecznych, 5) kierowanie wykonaniem budżetu, 6) zarząd oraz przestrzeganie zasad ochrony i bezpieczeństwa obiektów sądo-wych stosownie do przepisów aktualnego ramowego wewnętrznego regula-minu w sprawie zapewnienia bezpieczeństwa i porządku w jednostkach or-ganizacyjnych resortu, 7) zaopatrzenie materiałowe sadu, 8) terminowa

sprawozdawczość, 9) zapewnianie pracownikom odpowiednich warunków socjalnych, 10)dbałość o estetykę pomieszczeń sądowych.

Do obowiązków prezesa sądu w zakresie sprawowanego nadzoru należy m.in.: zaznajamianie się z orzecznictwem kierowanego sądu, ocena orzecz-nictwa na tle zadań wymiaru sprawiedliwości w zakresie ochrony porządku prawnego, sygnalizowanie potrzeby wystąpienia o wyjaśnienie przepisów prawnych, analizowanie materiałów statystycznych dotyczących pracy sądu, ocena sprawozdań przewodniczących wydziałów o wynikach pracy sekreta-riatów oraz badanie prawidłowości działalności budżetowej, administracyj-nej i gospodarczej sądu, prowadzenie wykazów służbowych sędziów oraz dokonywanie okresowych ocen kwalifikacyjnych innych pracowników sądo-wych na podstawie odrębnych przepisów, rozpatrywanie skarg, wniosków i listów, dotyczących pracy sądu, wydawanie stosownych zarządzeń, a także podejmowanie odpowiednich środków w razie stwierdzenia w czynnościach sędziów i innych pracowników sądowych usterek i uchybień, nadzór i kon-trola pracy przewodniczących wydziałów.

15. Do obowiązków prezesa sądu okręgowego należy ponadto : 1) opra-cowywanie propozycji co do stanu zatrudnienia w sądzie okręgowymi i są-dach rejonowych oraz - w zakresie nie zastrzeżonym do wyłącznej kompetencji Ministra Sprawiedliwości - załatwianie spraw kadrowych w odniesieniu do pracowników sądu okręgowego oraz do zatrudnionych w sądach rejonowych: sędziów, asesorów i aplikantów sądowych, urzędników zajmujących stanowi-ska kierownicze, kuratorów zawodowych i komorników, 2) prowadzenie ewi-dencji biegłych sądowych i tłumaczy przysięgłych, 3) przedstawianie Rzeczni-kowi Praw Obywatelskich na jego żądanie informacji o stanie sprawy prowa-dzonej w sądzie okręgowym lub w nadzorowanym sądzie rejonowym.

16. W ramach sprawowanego bezpośredniego nadzoru nad komorni-kami prezes sądu rejonowego: 1) co najmniej raz na 6 miesięcy kontroluje z udziałem księgowego działalność komorników, zwracając szczególną uwa-gę na zapobieganie i usuwanie przyczyn przewlekłości postępowania egze-kucyjnego oraz zapewnienie prawidłowości prowadzenia akt i ksiąg, a w ra-zie dostrzeżenia uchybień lub przewinień - podejmuje stosowne środki, 2) przeprowadza w razie potrzeby doraźne lustracje biur komorników, 3) bada zasadność składanych w drodze administracyjnej skarg i wniosków dotyczą-cych działalności komorników.

17. Kolegium sądu to organ kolegialny sadu. W ramach działań tego organu wykonuje on czynności administracji

sądowej w zakresie określonym przez usp.

-66- -67-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE

Kolegium sądu apelacyjnego składa się z trzech do pięciu członków, wy-bieranych przez zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego spośród sędziów tego sądu, a także z prezesa sądu apelacyjnego. Liczbę członków kolegium pochodzących z wyboru ustala zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego Przewodniczącym kolegium sądu apelacyjnego jest prezes sądu apelacyjnego, a w razie jego nieobecności - najstarszy służbą członek kolegium. Kadencja kolegium sądu apelacyjnego trwa dwa łata. Kolegium sądu apelacyjnego zbiera się w zależności od potrzeb, co najmniej jednak raz na kwartał. Posiedzenia kolegium zwołuje prezes sądu apelacyjnego z własnej inicjatywy lub na wniosek jednej trzeciej liczby członków kolegium.

18. Do podjęcia uchwał jest wymagana obecność co najmniej dwóch trzecich składu kolegium sądu apelacyjnego. Uchwały zapadają większością głosów, a w razie równej liczby głosów przesądza głos przewodniczącego

Kolegium sądu apelacyjnego realizuje w szczególności następujące zadania: na wniosek prezesa sądu apelacyjnego ustala podział czynności w sądzie apelacyjnym, określa zasady zastępstw sędziów, a także zasady przydziału spraw poszczególnym sędziom, przedstawia zgromadzeniu ogólnemu sędziów sądu apelacyjnego opinię o kandydatach na stanowiska sędziów, wyraża opinię o kandydacie na wiceprezesa sądu apelacyjnego, wyraża opinię o kandydatach do pełnienia w sądzie apelacyjnym funkcji przewodniczących wydziałów, zastępców przewodniczących wydziałów, wizytatorów kierownika szkolenia oraz funkcji albo stanowiska rzecznika prasowego, rozpatruje wnioski wynikające z wizytacji i lustracji sądów, rozpatruje odwołania od rozstrzygnięcia prezesa sądu apelacyjnego, odmawiającego zgody na podjęcie dodatkowego zatrudnienia przez sędziego, wybiera zastępcę rzecznika dyscyplinarnego, wyraża opinię w innych sprawach osobowych dotyczących sędziów, wyraża opinię o projekcie planu finansowego wyraża opinię w innych sprawach przedstawionych przez prezesa sądu apelacyjnego, Krajową Rade Sadownictwa oraz Ministra Sprawiedliwości, wyraża zgodę na delegowanie sędziego sądu okręgowego przez prezesa sądu apelacyjnego, wypowiada się w przypadkach zachowań sędziów naruszających zasady etyki.

19. Kolegium sądu okręgowego składa się z czterech do ośmiu członków wybieranych przez zgromadzenie ogólne sędziów okręgu spośród jego członków, w tym w połowie spośród sędziów sądu okręgowego, a także z prezesa sądu okręgowego. Liczbę członków kolegium pochodzących z wyboru ustala zgromadzenie ogólne sędziów okręgu. Przewodniczącym kolegium sądu okrę-gowego jest prezes sądu okręgowego, a w razie jego nieobecności - najstarszy służbą członek kolegium. Kadencja kolegium sądu okręgowego trwa dwa lata. Do podjęcia uchwał jest wymagana obecność co najmniej dwóch trzecich skła-

-68-

4. Organy sądów powszechnych

du kolegium sądu. Uchwały zapadają większością głosów, a w razie równej liczby głosów przesądza głos przewodniczącego.

Kolegium sądu zbiera się w zależności od potrzeb, co najmniej jednak raz na kwartał. Posiedzenia kolegium zwołuje prezes sądu okręgowego z własnej inicjatywy lub na wniosek jednej trzeciej liczby członków kolegium.

20. Kolegium sądu okręgowego realizuje, następujące zadania: na wniosek prezesa sądu okręgowego ustala podział czynności w sądzie, określa zasady za-stępstw sędziów i referendarzy sądowych, a także zasady przydziału spraw po-szczególnym sędziom oraz referendarzom sądowym przedstawia zgromadzeniu ogólnemu sędziów okręgu opinię o kandydatach na stanowiska sędziów sądów rejonowych i okręgowych, wyraża opinię o kandydatach na wiceprezesa sądu okręgowego oraz prezesów i wiceprezesów sądów rejonowych, wyraża opinię o kandydatach do pełnienia w sądzie okręgowym funkcji przewodniczących wydziałów, zastępców przewodniczących wydziałów, wizytatorów, kierownika szkolenia oraz funkcji albo stanowiska rzecznika prasowego, a także funkcji przewodniczących wydziałów i zastępców przewodniczących wydziałów w sądach rejonowych i wyraża opinię w sprawie zwolnienia z pełnienia tych funkcji, roz-patruje wnioski wynikające z wizytacji i lustracji sądów, rozpatruje odwołania od rozstrzygnięcia prezesa sądu okręgowego, odmawiającego zgody na podjęcie dodatkowego zatrudnienia przez sędziego, wybiera zastępcę rzecznika dyscy-plinarnego, wyraża opinię o projektach planów finansowych, wyraża opinię w sprawach przedstawionych przez prezesa sądu okręgowego, prezesa sądu ape-lacyjnego, Krajową Radę Sądownictwa oraz Ministra Sprawiedliwości, wyraża opinię o kandydacie na stanowisko asesora sądowego oraz wyraża zgodę na powierzenie asesorowi sądowemu pełnienia czynności sędziowskich w sądzie rejonowym, wyraża zgodę na delegowanie sędziego sądu rejonowego albo sędziego sądu okręgowego przez prezesa sądu okręgowego, wypowiada się w przypadkach zachowań sędziów naruszających zasady etyki.

W sprawach istotnych dla danego sądu rejonowego kolegium sądu okręgowego może zasięgnąć opinii sędziów tego sądu, wyrażonej na zebraniu sędziów.

21. Jeżeli chodzi o organy kierujące gospodarką finansową sądów, to są nimi dyrektor sądu oraz kierownik finansowy sądu. Dyrektor sądu, a także kierownik finansowy sądu podlega służbowo prezesowi sądu, przy czym w zakresie wykonywania zadań i kompetencji dysponowania budżetem sądów na obszarze apelacji oraz sprawowania kontroli gospodarki finansowej i gospodarowania mieniem Skarbu Państwa przez te sądy, dyrektor sądu apelacyjnego podlega bezpośrednio Ministrowi Sprawiedliwości, dyrektor sądu okręgowego podlega dyrektorowi sądu apelacyjnego, a kierownik finansowy sądu podlega dyrektorowi danego sądu okręgowego.

-69-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE 5. Samorząd sędziowski

22. Dyrektora sądu okręgowego powołuje i odwołuje Minister Sprawie-dliwości na wniosek prezesa danego sądu okręgowego, po zasięgnięciu opi-nii prezesa przełożonego sądu apelacyjnego.

23. Kierownika finansowego sądu rejonowego powołuje i odwołuje Minister Sprawiedliwości, na wniosek prezesa sądu okręgowego; jeżeli przemawiają za tym szczególne względy, takie jak wielkość sądu rejonowego i rozmiary jego zadań.

24. Jeżeli przemawiają za tym szczególne względy takie jak wielkość sądu i rozmiary jego zadań Minister Sprawiedliwości może powołać zastępcę dyrekto-ra sądu apelacyjnego* zastępcę dyrektora sądu okręgowego lub zastępcę kie-rownika finansowego sądu rejonowego. W sądzie w którym nie powołano za-stępcy prezes danego sądu na wniosek dyrektora lub kierownika finansowego po uzyskaniu zgody Ministra Sprawiedliwości wyznacza osobę upoważnioną -do wykonywania obowiązków tego organu w określonym czasie lub zakresie.

25. Minister Sprawiedliwości może odwołać dyrektora sądu apelacyjne-go, dyrektora sądu okręgowego oraz kierownika finansowego sądu rejonowe-go (jak również ich zastępców) także z własnej inicjatywy po zasięgnięciu opi-nii odpowiednio prezesa sądu apelacyjnego albo prezesa sądu okręgowego.

27. Pokreślenia wymaga, że organami kierującymi gospodarką finansową sądów apelacyjnych i sądów okręgowych są dyrektorzy rych sądów, a w sądach rejonowych - prezesi tych sądów. Jeżeli w sądzie rejonowym został powołany kierownik finansowy, odpowiada on za gospodarkę finansową danego sądu.

Działalność inwestycyjną sądów prowadzą, dla sądu apelacyjnego - dy-rektor sądu apelacyjnego, a dla sądu okręgowego i sądów rejonowych dzia-łających w danym okręgu sądowym - dyrektor sądu okręgowego. Dyrektor sądu apelacyjnego może przekazać wykonywanie zadań inwestycyjnych dy-rektorowi jednego sądu okręgowego dla innego sądu okręgowego oraz są-dów rejonowych działających w jego okręgu sądowym.

5. Samorząd sędziowski

1. Sędziowie tworzą samorząd sędziowski. Organami samorządu sę-dziowskiego są: zgromadzenie ogólne sędziów okręgu oraz zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego.

2. Zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego składa się z sędziów tego sądu. Przewodniczącym zgromadzenia ogólnego sędziów sądu apela-cyjnego jest prezes sądu apelacyjnego. W razie nieobecności prezesa sądu, obowiązki przewodniczącego pełni najstarszy służbą wiceprezes tego sądu.

Członkowie zgromadzenia ogólnego sędziów sądu apelacyjnego są obo-wiązani brać udział w posiedzeniach zgromadzenia. Delegowanie do peł-nienia czynności na podstawie art. 77 usp. (tj. do pełnienia czynności w innym sądzie, Ministerstwie Sprawiedliwości bądź jednostce organizacyjnej podległej MS) nie zwalnia członka zgromadzenia od tego obowiązku.

Sędziowie nie będący członkami zgromadzenia ogólnego sędziów sądu apelacyjnego mogą brać udział w posiedzeniu tego zgromadzenia, bez pra-wa głosu i wyboru.

3. Do podjęcia uchwał zgromadzenia ogólnego sędziów sądu apelacyj-nego jest wymagana obecność przynajmniej dwóch trzecich liczby jego człon-ków. Uchwały zapadają bezwzględną większością głosów. Głosowanie jest tajne w sprawach osobowych oraz, jeżeli żądanie takie zgłosi chociażby jeden z obecnych członków zgromadzenia.

Zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego zbiera się co najmniej raz w roku; posiedzenia zgromadzenia zwołuje prezes sądu apelacyjnego z własnej inicjatywy lub na wniosek Ministra Sprawiedliwości, kolegium sądu apelacyjnego albo jednej piątej liczby członków zgromadzenia.

4. Przepis art. 34 usp stanowi, że zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego realizuje zadania określone w ustawach, a w szczególności: 1.) przedstawia Krajowej Radzie Sądownictwa kandydatów na stanowiska sędziów sądu apelacyjnego spośród osób zaopiniowanych przez kolegium właściwe-go sądu, 2.) wybiera przedstawicieli na zebranie przedstawicieli zgromadzeń ogólnych sędziów sądów apelacyjnych, 3.) wyraża opinię o kandydatach na prezesa sądu apelacyjnego, 4.) wybiera członków kolegium sądu apelacyj-nego, 5.) wybiera kandydata na rzecznika dyscyplinarnego, 6.) wysłuchuje informacji prezesa sądu apelacyjnego o działalności sądów oraz wyraża opi-nię w tym zakresie, 7.) rozpatruje sprawozdania z działalności kolegium sądu apelacyjnego oraz omawia kierunki jego pracy.

5. Zgromadzenie ogólne sędziów okręgu składa się z sędziów sądu okręgowego oraz delegatów sędziów sądów rejonowych działających na obszarze właściwości sądu okręgowego, w liczbie dwóch trzecich liczby sędziów sądu okręgowego. Delegatów wybiera zebranie sędziów danego sądu rejonowego w głosowaniu^ tajnym, na okres dwóch lat. Zebraniu sędziów przewodniczy prezes sądu. Liczbę delegatów sędziów dla każde-

-70- -71-

ROZDZIAŁ III. SADOWNICTWO POWSZECHNE

go sądu rejonowego ustala kolegium sądu okręgowego proporcjonalnie do liczby sędziów w danym sądzie.

Przewodniczącym zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu jest prezes sądu okręgowego. W razie nieobecności prezesa sądu obowiązki przewod-niczącego pełni najstarszy służbą wiceprezes tego sądu.

Członkowie zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu są obowiązani brać udział w posiedzeniach zgromadzenia. Delegowanie do pełnienia czynno-ści w innym sądzie, Ministerstwie Sprawiedliwości bądź" jednostce organiza-cyjnej podległej MS, nie zwalnia członka zgromadzenia od tego obowiązku. Sędziowie nie będący członkami zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu mogą brać udział w posiedzeniu tego zgromadzenia, bez prawa głosu i wyboru. Do podjęcia uchwał zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu jest wymagana obecność przynajmniej dwóch trzecich liczby jego członków. Uchwały zapadają bezwzględną większością głosów. Głosowanie w sprawach osobo-wych jest tajne, a ponadto tajne jest wówczas gdy żądanie takie zgłosi cho-ciażby jeden z obecnych członków zgromadzenia.

Zgromadzenie ogólne sędziów okręgu zbiera się co najmniej raz w roku; posiedzenia zgromadzenia zwołuje prezes sądu okręgowego z własnej ini-cjatywy lub na wniosek Ministra Sprawiedliwości, kolegium sądu okręgowe-go, jednej piątej liczby członków zgromadzenia albo jednej piątej liczby sę-dziów danego obszaru sądu okręgowego.

6. Przepis art. 36 usp stanowi, że zgromadzenie ogólne sędziów okręgu realizuje zadania określone w ustawach, a w szczególności: 1.) przedstawia Krajowej Radzie Sądownictwa, po uzyskaniu opinii kolegium sądu, kandyda-tów na stanowiska sędziów, 2.) wybiera przedstawicieli na zebranie przedsta-wicieli zgromadzeń ogólnych sędziów, 3.) wyraża opinię o kandydatach na prezesa sądu okręgowego, 4.) ustala liczbę i wybiera członków kolegium sądu okręgowego, 5.) wysłuchuje informacji prezesa sądu okręgowego o działal-ności sądów oraz wyraża opinię w tym zakresie, 6.) rozpatruje sprawozdania z działalności kolegium sądu okręgowego oraz omawia kierunki jego pracy.

7. Jeżeli zgromadzenie ogólne sędziów okręgu miałoby liczyć więcej niż stu pięćdziesięciu członków, jego funkcje wykonuje zgromadzenie przedstawicieli.

W takim przypadku, w sądach rejonowych okręgu i w sądzie okręgowym dokonuje się wyboru przedstawicieli. Przedstawicieli wybiera zebranie sę-dziów danego sądu w głosowaniu tajnym, na okres dwóch lat. Zebraniu sę-dziów przewodniczy prezes sądu. Liczbę przedstawicieli ustala kolegium sądu okręgowego. Liczbę tę ustala się dla każdego sądu rejonowego przez po-dzielenie liczby sędziów tego sądu przez liczbę sędziów najmniejszego sądu. W okręgu. Jeżeli wynik ten stanowi liczbę niecałkowitą, podwyższa się ją do liczby całkowitej w górę. Liczba przedstawicieli wszystkich sądów rejonowych okręgu jest równa dwóm trzecim liczby przedstawicieli sądu okręgowego.

6. Status zawodowy sędziego 1. Sędziów sądów powszechnych do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Sędziowie sądów powszechnych są powoływani na stanowiska:, sędziego sądu rejonowego, sędziego sądu okręgowego, sędziego sądu apelacyjnego. Powołując do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wyznacza miejsce służbowe sędziego. Minister Sprawiedliwości ustala corocznie liczbę wolnych stanowisk sędziowskich dla poszczególnych sądów i obwieszcza o tym w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski'*(najpóźniej do dnia 1 czerwca każdego roku). W razie zwolnienia stanowiska sędziowskiego, Minister Sprawiedliwości obwieszcza o tym w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski" (najpóźniej w ciągu dwóch miesięcy od zwolnienia stanowiska). Każdy, kto spełnia warunki do objęcia stanowiska sędziego sądu po-wszechnego, może zgłosić swoją kandydaturę na jedno wolne stanowisko sędziowskie (w ciągu miesiąca od obwieszczenia MS ) Zgłaszający urodzony

przed dniem 1 sierpnia1972 r. dołącza również oświadczenie, o którym

mowa w art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu

informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-

1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. Nr 218, poz. 1592 i Nr 249,

poz. 1832 oraz z 2007 r. Nr 25, poz. 162) albo informację, o której mowa w art. 7 ust. 3a tej ustawy.

1. Kandydaturę zgłasza się prezesowi sądu okręgowego - gdy zgłoszenie dotyczy stanowiska sędziego sądu rejonowego albo sędziego sądu okręgowego, a prezesowi sądu apelacyjnego - gdy zgłoszenie dotyczy stanowiska sędziego sądu apelacyjnego. Prezes sądu, po stwierdzeniu spełniania warunków przez kandydata, przed stawia jego kandydaturę właściwemu kolegium sądu, wraz z oceną jego kwa-lifikacji, oraz określa termin zgromadzenia ogólnego sędziów, na którym będzie prezentowana kandydatura, wraz z opinią kolegium o kandydacie. O zgłoszeniu każdego kandydata na wolne stanowisko sędziowskie właściwy prezes sądu zawiadamia Ministra Sprawiedliwości Jeżeli na wolne stanowi-sko sędziowskie zostanie zgłoszona więcej niż jedna kandydatura, rozpatrze-nie wszystkich kandydatur odbywa się na tym samym posiedzeniu zgroma-dzenia. Na każde wolne stanowisko sędziowskie może zgłosić Krajowej Ra-dzie Sądownictwa kandydata także Minister Sprawiedliwości.

Kandydatury na stanowiska sędziów sądów powszechnych rozpatruje Kra-jowa Rada Sądownictwa.

-73-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE 6. Status zawodowego sędziego

3. Na stanowisko sędziego sądu rejonowego może być powołany ten, kto: 1.) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2.) jest nieskazitelnego charakteru, 3.) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4.) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego, 5.) ukończył 29 lat, 6.)złożył egzamin sędziowski lub prokuratorski, 7.) pracował w charakterze asesora sądowego lub prokuratorskiego co najmniej trzy lata lub referendarza sądowego przez okres pięciu lat. 5) zajmował stanowisko radcy w Prokuratorii Generalnej

Skarbu Państwa – co najmniej przez trzy lata Wymagania określone w pkt. 6 i 7 nie dotyczą tego, kto przed powoła-

niem: zajmował stanowisko sędziego sądu administracyjnego lub sądu woj-skowego, zajmował stanowisko prokuratora, pracował w polskiej szkole wy-ższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie naukowo - badawczym lub innej placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora albo stopień na-ukowy doktora habilitowanego nauk prawnych, wykonywał zawód adwoka-ta, radcy prawnego lub notariusza - co najmniej przez trzy lata.

Na stanowisko sędziego sądu rejonowego może być powołany również ten, kto spełnia wymagania określone w pkt. 1-5 a zajmował stanowisko asy stenta sędziego lub referendarza sądowego co najmniej przez sześć lat i złożył egzamin sędziowski.

Na stanowisko sędziego sądu rejonowego może być powołany ten, kto zajmował jedno ze wskazanych powyżej stanowisk w okresie 3 lat przed powołaniem.

4. Na stanowisko sędziego sądu okręgowego może być powołany sędzia sądu rejonowego oraz sędzia wojskowego sądu garnizonowego, który posia-da co najmniej czteroletni okres pracy na stanowisku sędziego sądu rejono-wego lub sędziego wojskowego sądu garnizonowego lub na stanowisku pro-kuratora., a także prokurator który posiada co najmniej czteroletni okres pracy na stanowisku sędziego lub prokuratora. Ponadto na stanowisko sędziego sądu okręgowego może być powołany także ten, kto: 1.) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2.) jest nieskazitelnego charakteru, 3.) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4.) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego 5)jeżeli: wykonywał zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza co najmniej przez sześć lat, pracował na stanowisku dydaktycznym, naukowo - dydaktycznym lub naukowym w polskiej szkole wyższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie naukowo-badawczym lub innej placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk. prawnych, zajmował stanowisko sędziego wojskowego sądu okręgowego. 6)

zajmował stanowisko starszego radcy w Prokuratorii Generalnej Skarbu

Państwa - co najmniej przez sześć lat.

5. Na stanowisko sędziego sądu apelacyjnego może być powołany sę-dzia sądu powszechnego i sądu wojskowego, który posiada co najmniej sześcioletni okres pracy na stanowisku sędziego lub prokuratora, w tym co najmniej trzyletni okres pracy na stanowisku sędziego sądu okręgowego, sędziego wojskowego sądu okręgowego lub prokuratora prokuratury okrę-gowej, a także prokurator który posiada co najmniej sześcioletni okres pracy na stanowisku sędziego lub prokuratora, w tym co najmniej trzyletni okres pracy na stanowisku prokuratora prokuratury okręgowej, prokuratora wojskowej prokuratury okręgowej, sędziego sądu okręgowego, sędziego wojskowego sądu okręgowego lub prokuratora prokuratury apelacyjnej, Prokuratury Krajowej, Naczelnej Prokuratury Wojskowej lub pro kuratora Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

Ponadto na stanowisko sędziego sądu apelacyjnego może być powoła-ny także ten, kto: 1.) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2.) jest nieskazitelnego charakteru, 3.) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4.) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego jeżeli: wykonywał zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza co najmniej przez osiem lat, pracował na stanowisku dydak-tycznym, naukowo-dydaktycznym lub naukowym w polskiej szkole wyższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie naukowo - badawczym lub innej placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych.

6. Stosunek służbowy sędziego nawiązuje się po doręczeniu mu aktu powołania.

Sędzia powinien zgłosić się w celu objęcia pierwszego stanowiska w cią-gu czternastu dni od dnia otrzymania aktu powołania. W razie nieusprawie-dliwionego nie objęcia pierwszego stanowiska sędziowskiego w terminie czternastu dni od dnia otrzymania aktu powołania, powołanie traci moc; okoliczność tę stwierdza Minister Sprawiedliwości.

7. Przy powołaniu sędzia składa ślubowanie wobec Prezydenta Rzeczy pospolitej Polskiej według następującej roty:

„Ślubuję uroczyście jako sędzia sądu powszechnego służyć wiernie Rze-czypospolitej Polskiej, stać na straży prawa, obowiązki sędziego wypełniać sumiennie, sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa, bezstron-nie według mego sumienia, dochować tajemnicy państwowej i służbowej, a w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości."; składający ślubowanie może dodać na końcu zwrot: „Tak mi dopomóż Bóg.".

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE

8. Stosunek służbowy sędziego rozwiązuje się z mocy prawa, jeżeli sędzia zrzekł się urzędu. Zrzeczenie się urzędu jest skuteczne po upływie trzech miesięcy od dnia złożenia na ręce Ministra Sprawiedliwości oświadczenia, chyba że na wniosek sędziego Minister Sprawiedliwości określi inny termin. O zrzeczeniu się urzędu przez sędziego Minister Sprawiedliwości zawiada-mia Krajową Radę Sadownictwa i Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Pra-womocne orzeczenie sądu dyscyplinarnego o złożenia sędziego z urzędu oraz prawomocne orzeczenie sądu skazujące na środek karny pozbawienia praw publicznych lub zakazu zajmowania stanowiska sędziego pociąga za sobą, z mocy prawa, utratę urzędu i stanówka sędziego: stosunek służbowy sędziego wygasa z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia Zauważyć' także należy, że stosunek służbowy sędziego wygasa z dniem utraty przez niego obywatelstwa polskiego.

O rozwiązaniu stosunku służbowego lub o wygaśnięciu stosunku służ-bowego sędziego zawiadamia Minister Sprawiedliwości.

9. Sędzia przechodzi w stan spoczynku z-dniem ukończenia 65 roku życia, chyba że Krajowa Rada Sądownictwa na wniosek sędziego, po zasię-gnięciu opinii kolegium właściwego sądu, wyrazi zgodę na dalsze zajmowa-nie stanowiska, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez sędziego 70 roku życia. Wniosek, składa się do Krajowej Rady Sądownictwa najpóźniej na sześć miesięcy przed ukończeniem przez sędziego 65 roku życia. W razie nie za kończenia postępowania związanego z rozpoznaniem wniosku, sędzia po zostaje w służbie do czasu zakończenia postępowania, v tym postępowania przed Sądem Najwyższym. Sędzia przechodzi na swój wniosek w stan spo-czynku, z zachowaniem prawa do uposażenia w wysokości 75% uposażenia zasadniczego i dodatku za wysługę lat pobieranych na ostatnio zajmowa-nym stanowisku, po ukończeniu 55 lat przez kobietę, jeżeli przepracowała na stanowisku sędziego nie mniej niż 25 lat, a 60 lat przez mężczyznę, jeżeli przepracował na stanowisku sędziego nie miej niż 30 lat.

10. Sędziego przenosi się w stan spoczynku na jego wniosek albo na wniosek właściwego kolegium sądu, jeżeli z powodu choroby lub utraty sił uznany został przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków sędziego. Z żądaniem prze niesienia w stan spoczynku oraz zbadania niezdolności do pełnienia obo-wiązków przez sędziego i wydania orzeczenia może wystąpić zainteresowany sędzia lub właściwe kolegium sądu.

Sędzia może być przeniesiony w stan spoczynku, na wniosek kolegium właściwego sądu, jeżeli z powodu choroby lub płatnego urlopu dla porato-wania zdrowia nie pełnił służby przez okres roku

6. Status zawodowego sędziego

Sędzia może być również przeniesiony w stan spoczynku, na wniosek Ministra Sprawiedliwości, w razie zmiany ustroju sądów lub zmiany granic okręgów sądowych, jeżeli nie został przeniesiony do innego sądu. Sędzia przeniesiony w stan spoczynku w takim trybie ma prawo powrócić na stanowisko zajmowane poprzednio albo otrzymać stanowisko równorzędne poprzednio zajmowanemu, jeżeli ustały przyczyny będące podstawą przeniesienia w stan spoczynku. W celu wykonania tego prawa sędzia zgłasza zamiar powrotu na stanowisko zajmowane poprzednio albo wniosek o wyznaczenie mu stanowiska równorzędnego do Krajowej Rady Sądownictwa, która w terminie miesiąca wydaje w tej sprawie decyzję. W razie decyzji negatywnej sędziemu przysługuje odwołanie do Sądu Najwyższego.

11. W sprawach przeniesienia sędziego w stan spoczynku, podejmuje de-cyzję Krajowa Rada Sądownictwa. Od decyzji Krajowej Rady Sądownictwa przy-sługuje odwołanie do Sądu Najwyższego. Odwołanie wnosi się za pośrednic-twem Krajowej Rady Sądownictwa, w terminie miesiąca od doręczenia skarżą-cemu decyzji. Odwołanie przysługuje sędziemu i prezesowi właściwego sądu, a w sprawach, w których wniosek został złożony przez kolegium sądu albo przez Ministra Sprawiedliwości - także temu kolegium albo Ministrowi Spra-wiedliwości. Sędzia przeniesiony w stan spoczynku ma prawo powrócić na stanowisko zajmowane poprzednio albo otrzymać stanowisko równorzędne poprzednio zajmowanemu, jeżeli- ustały przyczyny będące podstawą przenie-sienia w stan spoczynku. W celu wykonania tego prawa sędzia zgłasza zamiar powrotu na stanowisko zajmowane poprzednio albo wniosek o wyznaczenie mu stanowiska równorzędnego do Krajowej Rady Sądownictwa, która w ter-minie miesiąca wydaje w tej sprawie decyzję. W razie decyzji negatywnej sę-dziemu przysługuje odwołanie do Sądu Najwyższego.

12. Przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe w zasadzie może nastąpić tylko za jego zgodą. Zgoda sędziego na przeniesienie na inne miej-sce służbowe nie jest jednak wymagana w następujących przypadkach: 1.) zniesienia stanowiska wywołanego zmianą w organizacji sądownictwa lub znie-sienia danego sądu lub wydziału zamiejscowego albo przeniesienia siedziby sądu, (przeniesienie sędziego w takim przypadku może nastąpić, jeżeli uwzględ-nienie wniosku sędziego co do nowego miejsca służbowego nie jest możliwe), 2.) niedopuszczalności zajmowania stanowiska sędziego w danym sądzie wsku-tek zawarcia między sędziami związku małżeńskiego albo powstania powino-wactwa w linii prostej, 3.) gdy wymaga tego wzgląd na powagę stanowiska, na podstawie orzeczenia sądu dyscyplinarnego, wydanego na wniosek kolegium właściwego sądu, 4.) przeniesienia w wyniku kary dyscyplinarnej. O przenie-sieniu sędziego wydaje decyzję Minister Sprawiedliwości.

-76- -77-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE 7. Prawa i obowiązki sędziów

13. Minister Sprawiedliwości może delegować sędziego, za jego zgodą, do pełnienia obowiązków sędziego lub czynności administracyjnych w in-nym sądzie, Ministerstwie Sprawiedliwości lub innej jednostce organizacyj-nej podległej Ministrowi Sprawiedliwości albo przez niego nadzorowanej, na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego - w Sądzie Najwyższym, a na wniosek Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego - w sądzie admini-stracyjnym, na czas określony, nie dłuższy niż dwa lata, albo na czas nieokre-ślony. (Sędzia delegowany na czas nieokreślony, może być odwołany z dele-gowania względnie z niego ustąpić za trzymiesięcznym uprzedzeniem) De-legowanie sędziego może nastąpić nawet bez jego zgody na okres nie dłuż-szy niż trzy miesiące w ciągu roku. Delegowanie sędziego bez jego zgody może być powtórzone nie wcześniej niż po upływie dwóch lat.

Minister Sprawiedliwości może delegować sędziego, za jego zgodą, na wniosek Przewodniczącego Krajowej Rady Sądownictwa do pełnienia czyn-ności w Biurze tej Rady.

Minister Sprawiedliwości może delegować sędziego na jego wniosek do pełnienia obowiązków w międzynarodowej sędziowskiej organizacji pozarządowej.

Prezes sądu okręgowego, po uzyskaniu zgody kolegium sądu okręgowego, może delegować sędziego sądu rejonowego albo sędziego sądu okręgowego do pełnienia obowiązków sędziego na obszarze właściwości tego samego sądu okrę-gowego, jednakże na czas nie dłuższy niż miesiąc w ciągu roku.. Prezes sądu apelacyjnego, po uzyskaniu zgody kolegium sądu apelacyjnego, może delego-wać do sądu apelacyjnego sędziego sądu okręgowego z obszaru właściwości danego sądu apelacyjnego również na czas nie dłuższy niż miesiąc w ciągu roku.'

7. Prawa i obowiązki sędziów

1. Obowiązki sędziów są określone ustawowo. Sędzia nie może, powołu-jąc się na zasadę niezawisłości sędziowskiej, uchylić się od wykonania poleceń w zakresie czynności administracyjnych, jeżeli z mocy przepisów ustawy należą do obowiązków sędziowskich, a także poleceń dotyczących sprawności postę-powania sądowego; może jednak domagać się wydania polecenia na piśmie.

2. Godność zawodu sędziowskiego jest imperatywem zawodu. Sędzia jest obowiązany postępować zgodnie ze ślubowaniem sędziowskim oraz stale pod-nosić kwalifikacje zawodowe. Sędzia powinien w służbie i poza służbą strzec powagi stanowiska sędziego i unikać wszystkiego, co mogłoby przynieść ujmę godności sędziego lub osłabiają zaufanie do jego bezstronności.

3. Czas pracy sędziego sądu powszechnego jest określony wymiarem jego : zadań. Profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych w polskich szko-łach wyższych, w Polskiej Akademii Nauk oraz w instytutach naukowo-ba-dawczych i innych placówkach naukowych może być powołany na stanowi-sko sędziego sądu powszechnego, w niepełnym, nie mniejszym niż połowa, wymiarze czasu pracy.

4. Sędzia na rozprawach używa stroju urzędowego. Strojem urzędowym sędziego na rozprawie sądowej jest toga, a sędziego przewodniczącego na rozprawie - takie nakładany na kołnierz togi łańcuch z wizerunkiem orła. Do stroju urzędowego sędziego należy również biret, jeżeli jego używanie wynika z przepisów o czynnościach sądowych.

5. Sędzia jest obowiązany zachować w tajemnicy okoliczności sprawy, o których powziął wiadomość ze względu na swój urząd, poza jawną rozprawą sądową. Obowiązek zachowania tajemnicy trwa także po ustaniu stosunku służbowego. Obowiązek zachowania tajemnicy ustaje, gdy sędzia składa ze-znania jako świadek przed sądem, chyba że ujawnienie tajemnicy zagraża dobru państwa albo takiemu ważnemu interesowi prywatnemu, który nie jest sprzeczny z celami wymiaru sprawiedliwości. W tych przypadkach od obowiązku zachowania tajemnicy może zwolnić sędziego Minister Sprawie-dliwości. Sędzia nie podlega postępowaniu sprawdzającemu przewidziane-mu w ustawie z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych.(Dz. U. Nr 11, poz. 95, z 2000 r. z późn. zm.).

6. Obowiązują ograniczenia w zakresie dopuszczalności dodatkowego zatrudnienia.

Sędzia nie może podejmować dodatkowego zatrudnienia, z wyjątkiem zatrudnienia na stanowisku dydaktycznym, naukowo-dydaktycznym lub naukowym w łącznym wymiarze nie przekraczającym pełnego wymiaru czasu pracy pracowników zatrudnionych na tych stanowiskach, jeżeli wy-konywanie tego zatrudnienia nie przeszkadza w pełnieniu obowiązków sędziego. Sędziemu nie wolno także podejmować innego zajęcia ani spo-sobu zarobkowania, które przeszkadzałoby w pełnieniu obowiązków sę-dziego, mogło osłabiać zaufanie do jego bezstronności lub przynieść ujmę godności urzędu sędziego.

O zamiarze podjęcia dodatkowego zatrudnienia, a także o podjęciu in-nego zajęcia lub sposobu zarobkowania, sędzia sądu apelacyjnego oraz sę-dzia sądu okręgowego zawiadamia prezesa właściwego sądu, a prezesi tych sądów - Ministra Sprawiedliwości. Sędzia sądu rejonowego kieruje zawiado-mienie, do prezesa właściwego sądu okręgowego.

-78- -79-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE 7. Prawa i obowiązki sędziów

Prezes właściwego sądu w stosunku do sędziego, a Minister Sprawiedliwości w stosunku do prezesa sądu apelacyjnego i prezesa sądu okręgowego wydaje decyzję o sprzeciwie wobec zamiaru podjęcia zatrudnienia na stanowisku dydaktycznym, naukowo-dydaktycznym lub naukowym w szkole wyższej, jeżeli uzna, że będzie ono przeszkadzało w pełnieniu obowiązków sędziego, oraz wobec podejmowania lub kontynuowania innego zajęcia, które przeszkadza w pełnieniu obowiązków sędziego, osłabia zaufanie do jego bezstronności lub przynosi ujmę godności urzędu sędziego. Jeżeli prezes sądu sprzeciwił się podjęciu przez sędziego dodatkowego zatrudnienia lub zajęcia, sprawę, na wniosek sędziego, rozstrzyga kolegium właściwego sądu. Sędzia nie może: być członkiem zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej spółki prawa handlowego, spółdzielni, członkiem zarządu fundacji prowadzącej działalność gospodarczą, posiadać w spółce prawa handlowego więcej niż 10% akcji lub udziały przedstawiające więcej niż 10% kapitału zakładowego, prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami, a także zarządzać taką działalnością lub być przedstawicielem bądź pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności.

7. Sędziowie są obowiązani do złożenia oświadczenia o swoim stanie majątkowym. Oświadczenie o stanie majątkowym dotycze majątku odrębnego oraz objętego małżeńską wspólnością majątkową. Oświadczenie to powinno zawierać w szczególności informacje o posiadanych zasobach pieniężnych, nieruchomościach, udziałach i akcjach w spółkach prawa handlowego, a ponadto o nabytym przez sędziego albo jego małżonka od Skarbu Państwa, albo innej państwowej lub samorządowej osoby prawnej mieniu, które podlegało zbyciu w drodze przetargu.

8. Oświadczenie składne jest w dwóch egzemplarzach Oświadczenie sę-dziowie składają właściwemu terytorialnie prezesowi sadu apelacyjnego, drugi egzemplarz oświadczenia przesyłany jest właściwemu urzędowi skarbowemu. Analizy danych zawartych w oświadczeniu dokonuje właściwe kolegium sadu apelacyjnego i przedstawia jej wyniki zgromadzeniu ogólnemu sędziów apelacji. Prezesi sądów apelacyjnych składają oświadczenie Krajowej Radzie Sądownictwa, która dokonuje analizy zawartych w nim danych. Informacje zawarte w oświadczeniu stanowią tajemnicę służbową, chyba, że sędzia, który złożył oświadczenie, wyraził pisemną zgodę na ich ujawnienie.

9. Żądania, wystąpienia i zażalenia w sprawach związanych z pełnionym urzędem sędzia może wnosić tylko w drodze służbowej. W takich sprawach sędzia nie może zwracać się do instytucji i osób postronnych ani podawać tych spraw do wiadomości publicznej.

W sprawach o roszczenia ze stosunku służbowego sędziemu przysługuje droga sądowa.

10. Istnieje obowiązek powiadamiania prezesa o toczącej się sprawie. Sędzia sądu rejonowego i sędzia sądu okręgowego jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić prezesa sądu okręgowego, sędzia sądu apelacyjnego i prezes sądu okręgowego - prezesa sądu apelacyjnego, a prezes sądu apelacyjnego - Ministra Sprawiedliwości o toczącej się sprawie sądowej, w której występuje jako strona lub uczestnik postępowania.

11. Prawa sędziów są ustawowo określone. Sędziemu przysługuje immunitet formalny, nie może być on zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego. Nie dotyczy to zatrzymania w razie ujęcia sędziego na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Do czasu wydania uchwały zezwalającej na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej wolno podejmować tylko czynności niecierpiące zwłoki.

O zatrzymaniu sędziego niezwłocznie powiadamia się prezesa sądu ape-lacyjnego, właściwego ze względu na miejsce zatrzymania. Może on nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego sędziego. O fakcie zatrzymania sędziego prezes sądu apelacyjnego niezwłocznie zawiadamia Krajową Radę Sądownictwa i Ministra Sprawiedliwości.

Za wykroczenia sędzia odpowiada wyłącznie dyscyplinarnie. Sędziemu można udzielić płatnego urlopu dla poratowania zdrowia. Urlop dla

poratowania zdrowia nie może przekraczać sześciu miesięcy i nie może być udzielony, jeżeli sędzia nie pełnił służby przez okres roku z powodu choroby. Urlopu dla poratowania zdrowia udziela Minister Sprawiedliwości. W okresie nieobecności w pracy z powodu choroby sędzia otrzymuje wynagrodzenie, nie dłużej jednak, niż przez okres roku.

Sędzia powinien mieszkać w miejscowości będącej siedzibą sądu, w którym pełni służbę. Prezes sądu okręgowego w stosunku do sędziego sądu rejonowego oraz sędziego sądu okręgowego, a prezes sądu apelacyjnego w stosunku do sędziego tego sądu, w uzasadnionych przypadkach, może wyrazić zgodę na zamieszkanie sędziego w innej miejscowości. W razie uzyskania takiej zgody sędziemu przysługuje zwrot kosztów przejazdu z miejsca zamieszkania do siedziby sądu, ustalonych a zasadach obowiązujących przy ustalaniu wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju. Zwrot kosztów jednak nie przysługuje, jeżeli zmiana miejsca służbowego nastąpiła w wyniku orzeczenia kary dyscyplinarnej przeniesienia na inne miejsce służbowe oraz orzeczenia sądu dys-

-80-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE 8. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów

cyplinarnego o przeniesieniu sędziego na inne miejsce służbowe ze wzglę-du na powagę stanowiska.

Sędziemu może być przyznana, jako pożyczka, pomoc finansowa na zaspokojenie jego potrzeb mieszkaniowych.

Sędziemu ubiegającemu się o mandat posła albo senatora, albo radnego udziela się urlopu bezpłatnego na czas kampanii wyborczej.

Mianowanie, powołanie lub wybranie sędziego do pełnienia funkcji w organach państwowych, samorządu terytorialnego, w służbie dyplomatycz-nej, konsularnej lub w organach organizacji międzynarodowych oraz po-nadnarodowych działających na podstawie umów międzynarodowych raty-fikowanych przez Rzeczpospolitą Polską.

Sędzia, który został mianowany, powołany lub wybrany do pełnienia funkcji w organach państwowych, samorządu terytorialnego, w służbie dy-plomatycznej, konsularnej lub w organach organizacji międzynarodowych oraz ponadnarodowych działających na podstawie umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską, jest obowiązany zrzec się nie-zwłocznie swojego urzędu, chyba że przechodzi w stan spoczynku.

Sędzia, który zrzekł się urzędu ze wskazanych powyżej przyczyn może po-wrócić na urząd sędziego i poprzednio zajmowane stanowisko, jeżeli przerwa w pełnieniu obowiązków sędziego nie przekracza dziewięciu lat, chyba że pełnił funkcje sędziowskie lub prokuratorskie w międzynarodowych lub ponadna-rodowych organach sądowych. W takim przypadku Krajowa Rada Sądownic-twa, z inicjatywy zainteresowanego, przedstawia Prezydentowi Rzeczypospoli-tej Polskiej wniosek o powołanie byłego sędziego na urząd sędziego, chyba że nie spełnia on warunków wymaganych do powołania na urząd sędziego. Po powołaniu na urząd, sędziemu wyznacza się poprzednio zajmowane stanowi-sko i miejsce służbowe, niezależnie od liczby stanowisk sędziowskich w danym sądzie. W razie odmowy przedstawienia Prezydentowi Rzeczypospolitej Pol-skiej wniosku zainteresowanemu służy skarga do Sądu Najwyższego.

Wskazanych powyżej zasad nie stosuje się do powołania sędziego na sta-nowisko podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości. W takim przy-padku, na okres pełnienia tego stanowiska, sędziego deleguje się do Mini-sterstwa Sprawiedliwości

W razie powołania sędziego do niezawodowej służby wojskowej, jego prawa i obowiązki służbowe ulegają zawieszeniu na czas trwania służby. Sę-dzia zachowuje jednak swoje stanowisko i prawo do wynagrodzenia, a czas służby wojskowej wlicza się do okresu stosunku służbowego na stanowisku sędziego. Sędzia powołany do niezawodowej służby wojskowej odbywają w organach sądownictwa wojskowego.

Sędzia w stanie spoczynku jest obowiązany dochować godności sę-dziego. Za uchybienie godności sędziego po przejściu w stan spoczyn-

-82-

ku oraz uchybienie godności urzędu sędziego w okresie pełnienia służby, sędzia w stanie spoczynku odpowiada dyscyplinarnie Skazanie sędziego w stanie spoczynku prawomocnym wyrokiem sądu na pozbawienie praw publicznych za przestępstwo popełnione po przejściu w stan spoczynku, jak również przed przejściem w stan spoczynku lub prawomocne orzeczenie kary wydalenia ze służby, za przewinienie popełnione, w tym przed przejściem w stan spoczynku, powoduje utratę uprawnień do stanu spoczynku i uposażenia sędziego oraz uposażenia rodzinnego członków jego rodziny.

8. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów

1. Przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów są ściśle okre-ślone. Za przewinienia służbowe, w tym za oczywistą i rażącą obrazę przepi-sów prawa i uchybienia godności urzędu (przewinienia dyscyplinarne), sę-dzia odpowiada dyscyplinarnie. Sędzia odpowiada dyscyplinarnie także za swoje postępowanie przed objęciem stanowiska, jeżeli przez nie uchybił obowiązkowi piastowanego wówczas urzędu państwowego lub okazał się nie-godnym urzędu sędziego.

2. Po upływie trzech lat od chwili czynu nie można wszcząć postępowa-nia dyscyplinarnego. W razie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego przed upływem 3 letniego terminu, przedawnienie dyscyplinarne następuje z upły-wem pięciu lat od chwili czynu. Jeżeli jednak przed upływem 3 letniego terminu, sprawa nie została prawomocnie zakończona, sąd dyscyplinarny orzeka o popełnieniu przewinienia dyscyplinarnego, umarzając postępo-wanie w zakresie wymierzenia kary dyscyplinarnej.

W zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej za wykroczenie przedaw-nienie dyscyplinarne następuje jednocześnie z przedawnieniem przewidzia-nym dla wykroczeń.

Jeżeli jednak przewinienie dyscyplinarne zawiera znamiona przestęp-stwa, przedawnienie dyscyplinarne nie może nastąpić wcześniej niż przedaw-nienie przewidziane w przepisach Kodeksu karnego.

3. Karami dyscyplinarnymi są: upomnienie, nagana, usuniecie z zaj-mowanej funkcji, przeniesienie na inne miejsce służbowe, złożenie sę-dziego z urzędu.

Sąd może podać prawomocne orzeczenie dyscyplinarne do wiadomości publicznej.

-83-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE 8. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów

Wymierzenie kary pociąga za sobą pozbawienie możliwości awansowa-nia na wyższe stanowisko sędziowskie przez okres pięciu lat, niemożność udziału w tym okresie w kolegium sądu, orzekania w sadzie dyscyplinarnym oraz uzyskania utraconej funkcji.

Wymierzenie kary złożenia sędziego z urzędu pociąga za sobą utratę możliwości ponownego powołania ukaranego do pełnienia urzędu na sta-nowisku sędziowskim.

W przypadku przewinienia dyscyplinarnego lub wykroczenia mniejszej wagi, sąd dyscyplinarny może odstąpić od wymierzenia kary.

4. Sądami dyscyplinarnymi są: w pierwszej instancji - sądy apelacyjne, w drugiej instancji - Sąd Najwyższy.

Sądy dyscyplinarne są. ponadto właściwe do orzekania w sprawach: o przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe ze względu na powagę sta-nowiska oraz zezwolenia na zatrzymanie czy pociągnięcie sędziego do od-powiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej

Do rozpoznania spraw objętych właściwością rzeczową sądu dyscyplinar-nego właściwy miejscowo jest sąd dyscyplinarny, w okręgu którego pełni służ-bę sędzia objęty postępowaniem. Jeżeli jednak sprawa dotyczy sędziego sądu apelacyjnego albo sędziego sądu okręgowego, właściwy jest inny sąd dyscyplinarny wyznaczony, na wniosek rzecznika dyscyplinarnego, przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego.

Sądy dyscyplinarne orzekają w składzie trzech sędziów. Do orzekania w sądzie dyscyplinarnym są uprawnieni wszyscy sędziowie danego sądu dyscy-plinarnego, z wyjątkiem prezesa sądu, wiceprezesów sądu oraz rzecznika dyscyplinarnego.

Sąd dyscyplinarny pierwszej instancji może orzekać na sesjach wyjaz-dowych w sądzie okręgowym, na obszarze właściwości którego obwiniony zajmuje stanowisko sędziego, chyba że sprzeciwia się temu dobro wymiaru sprawiedliwości.

Skład sądu dyscyplinarnego wyznacza się w drodze losowania, z listy wszystkich sędziów danego sądu, z tym że w składzie sądu zasiada przy-najmniej jeden sędzia stale orzekający w sprawach karnych. Składowi sądu dyscyplinarnego przewodniczy sędzia stale orzekający w sprawach kar-nych, najstarszy służbą.

5. Uprawnionym oskarżycielem przed sądem dysoplinarnym, w spra-wach sędziów sądów apelacyjnych, a także prezesów oraz wiceprezesów są-dów okręgowych, jest rzecznik dyscyplinarny, w sprawach zaś pozostałych sędziów - zastępca rzecznika dyscyplinarnego.

Rzecznika dyscyplinarnego wybiera, spośród kandydatów zgłoszonych przez zgromadzenia ogólne sędziów apelacji, Krajowa Rada Sądownictwa. Rzecznik dyscyplinarny działa przy Krajowej Radzie Sądownictwa. Kadencja rzecznika dyscyplinarnego trwa cztery lata.

Zgromadzenia ogólne sędziów apelacji wybierają spośród sędziów sądu apelacyjnego po jednym kandydacie na rzecznika dyscyplinarnego i wybra-nych-, kandydatów zgłaszają Krajowej Radzie Sądownictwa, najpóźniej na trzy miesiące przed upływem kadencji rzecznika dyscyplinarnego albo w ciągu miesiąca po jego ustąpieniu.

Zastępców rzecznika dyscyplinarnego wybierają dla każdej apelacji ko-legia sądów apelacyjnych, a dla każdego okręgu kolegia sądów okręgowych spośród sędziów danego sądu. Kadencja zastępców rzecznika trwa dwa lata.

Rzecznik dyscyplinarny i jego zastępcy są związani wskazaniem organu uprawnionego, w zakresie przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego. Rzecznik dyscyplinarny jest uprawniony do przejęcia każdej sprawy prowa-dzonej przez zastępcę rzecznika dyscyplinarnego, jeżeli uzna to za uzasad-nione interesem wymiaru sprawiedliwości.

W razie niemożności prowadzenia sprawy przez właściwego zastępcę rzecznika dyscyplinarnego, rzecznik dyscyplinarny wyznaczy do jej prowa-dzenia zastępcę rzecznika dyscyplinarnego z innego okręgu. W razie prze-szkód w pełnieniu obowiązków przez rzecznika dyscyplinarnego, jego obo* wiązki przejmuje najstarszy służbą sędziowską zastępca rzecznika dyscypli-narnego, do czasu ustania przeszkody.

Do zastępców rzecznika dyscyplinarnego stosuje się odpowiednio prze-pisy o rzeczniku dyscyplinarnym.

6. Obwinionym jest sędzia, któremu rzecznik dyscyplinarny przedstawił na piśmie zarzuty w związku ze wszczętym postępowaniem dyscyplinarnym

Obwiniony może ustanowić obrońcę spośród sędziów lub adwokatów.

7. Jeżeli chodzi ó przebieg postępowania dyscyplinarnego, to Rzecznik dyscyplinarny podejmuje czynności dyscyplinarne na żądanie Ministra Spra-wiedliwości, prezesa sądu apelacyjnego lub okręgowego oraz kolegium sądu apelacyjnego lub okręgowego, Krajowej Rady Sądownictwa, a także z wła-snej inicjatywy, po wstępnym wyjaśnieniu okoliczności koniecznych do usta lenia znamion przewinienia, a także złożeniu wyjaśnień przez sędziego, chy-ba że złożenie tych wyjaśnień nie jest możliwe.

Po przeprowadzeniu wskazanego postępowania jeżeli zachodzą podsta-wy do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, rzecznik dyscyplinarny wsz-czyna postępowanie dyscyplinarne i przedstawia sędziemu na piśmie zarzu-ty. Jednocześnie w sprawach, dotyczących sędziego sądu apelacyjnego albo

-84- -85-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO P0WSZECHNE

sędziego sądu okręgowego rzecznik dyscyplinarny zwraca się do Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego o wyznaczenie właściwego sądu dyscyplinarnego do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji. Wyznaczenie tego sądu po-winno nastąpić w terminie siedmiu dni.

Po przedstawieniu zarzutów obwiniony, w terminie czternastu dni, może złożyć wyjaśnienia i zgłosić wnioski o przeprowadzenie dowodów. Po upły-wie 14 dniowego terminu, a w razie potrzeby po przeprowadzeniu dalszych dowodów, rzecznik dyscyplinarny składa wniosek o rozpoznanie sprawy dys-cyplinarnej do właściwego sądu dyscyplinarnego. Wniosek powinien zawie-rać dokładne określenie czynu, który jest przedmiotem postępowania, oraz uzasadnienie. Jeżeli rzecznik dyscyplinarny nie znajduje podstaw do wsz-częcia postępowania dyscyplinarnego na żądanie uprawnionego organu, wydaje postanowienie o odmowie jego wszczęcia. Odpis postanowienia do-ręcza się Organowi, który złożył wniosek o wszczęcie postępowania, kole-gium odpowiednio sądu okręgowego lub apelacyjnego i obwinionemu. W terminie 7 dni od dnia doręczenia postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania (o umorzeniu postępowania) dyscyplinarnego, organowi, który złożył wniosek o wszczęcie postępowania i właściwemu kolegium służy zażalenie do sądu dyscyplinarnego. Zażalenie powinno być rozpoznane w terminie dwóch tygodni od dnia wniesienia zażalenia do sądu.

Po wpłynięciu wniosku o rozpoznanie sprawy dyscyplinarnej prezes sądu dyscyplinarnego wyznacza rozprawę. Pomiędzy wpływem wniosku a terminem rozprawy nie powinno upłynąć więcej niż miesiąc. Nieuspra-wiedliwione, niestawiennictwo obwinionego lub jego obrońcy nie wstrzy-muje rozpoznania sprawy.

Postępowanie dyscyplinarne jest jawne. Sąd dyscyplinarny może wyłą-czyć jawność postępowania dyscyplinarnego ze względu na moralność, bez-pieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. W razie wyłączenia jaw-ności postępowania dyscyplinarnego orzeczenie ogłaszane jest publicznie.

Jeżeli w toku rozprawy ujawni się inne przewinienie, oprócz objętego wnioskiem o rozpoznanie sprawy dyscyplinarnej, sąd może wydać co do tego przewinienia wyrok tylko za zgodą rzecznika dyscyplinarnego i obwinione-go lub jego obrońcy; w razie braku zgody rzecznik dyscyplinarny prowadzi* w tym zakresie odrębne postępowanie dyscyplinarne.

W razie rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku służbowego sędziego w toku postępowania dyscyplinarnego, postępowanie to toczy się nadal. Jeżeli obwiniony podjął pracę w urzędzie państwowym, Prokuraturii Generalnej

Skarbu Państwa, adwokaturze lub jako radca prawny albo notariusz, sąd przesyła wyrok odpowiednio temu urzędowi, Naczelnej Radzie Adwokackiej lub Krajowej Radzie Radców Prawnych albo Krajowej Radzie Notarialnej.

-86-

8. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów

Jeżeli przewinienie zawiera znamiona przestępstwa, sąd dyscyplinarny z urzędu rozpoznaje sprawę w zakresie zezwolenia na pociągnięcie sędzie-go do odpowiedzialności karnej i wydaje tym względzie uchwałę (co nie wstrzymuje biegu postępowania dyscyplinarnego).

Po prawomocnym zakończeniu postępowania karnego przeciwko sędzie-mu, sąd lub prokurator przesyła akta sprawy właściwemu rzecznikowi dyscy-plinarnemu. Jeżeli postępowanie dyscyplinarne nie było wszczęte, rzecznik dyscyplinarny podejmuje czynności dyscyplinarne, choćby w postępowaniu karnym został wydany wyrok uniewinniający.

Jeżeli przeciwko sędziemu zapadł prawomocny wyrok pociągający za sobą, utratę stanowiska, sąd dyscyplinarny zawiadamia o tym Ministra Sprawiedliwo-ści, który zarządza złożenie ukaranego sędziego z urzędu, chociażby wykonano już wyrok dyscyplinarny skazujący na karę łagodniejszą niż złożenie z urzędu.

Od wydanych w pierwszej instancji wyroków sądu dyscyplinarnego oraz postanowień i zarządzeń zamykających drogę do wydania wyroku przysługuje odwołanie obwinionemu i rzecznikowi dyscyplinarnemu, a także Krajowej Radzie Sądownictwa i Ministrowi Sprawiedliwości. Odwołanie powinno być rozpoznane w terminie dwóch miesięcy od dnia jego wpłynięcia do sądu dys-cyplinarnego drugiej instancji. Od wyroku sądu dyscyplinarnego drugiej in-stancji kasacja nie przysługuje.

8. Jeżeli orzeczona została kara złożenia sędziego z urzędu, a sąd dyscyplinarny wcześniej nie zawiesił sędziego w czynnościach służbowych, wyrok wywołuje zawieszenie sędziego w czynnościach służbowych, z jed-noczesnym obniżeniem do 50% jego wynagrodzenia na czas trwania za-wieszenia. Sąd dyscyplinarny może zawiesić w czynnościach służbowych sędziego, przeciwko któremu wszczęto postępowanie dyscyplinarne lub o ubezwłasnowolnienie. Jeżeli sąd dyscyplinarny wydaje uchwałę zezwa-lającą na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej, z urzędu zawiesza sędziego w czynnościach służbo-wych. Sąd dyscyplinarny, zawieszając sędziego w czynnościach służbowych, obniża w granicach od 25% do 50% wysokość jego wynagrodzenia na czas trwania tego zawieszenia; nie dotyczy to osób, w stosunku do których wszczęto postępowanie o ubezwłasnowolnienie.

Jeżeli postępowanie dyscyplinarne zostało umorzone lub zakończyło się uniewinnieniem, sędziemu wypłaca się zatrzymane wynagrodzenie.

9. Przewodniczący sądu dyscyplinarnego pierwszej instancji przesyła odpis prawomocnego wyroku sądu dyscyplinarnego Krajowej Radzie Sądow-nictwa i Ministrowi Sprawiedliwości, a ponadto - prezesowi właściwego sądu i kolegium tego sądu.

-87-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE 9. Asesorzy sądowi w strukturze sądownictwa

Wykonanie wyroku należy do Ministra Sprawiedliwości co do następują-cych kar, przeniesienia na inne miejsce służbowe oraz zwożenia sędziego z urzędu, a do prezesa sądu okręgowego oraz do prezesa sądu apelacyjnego co do kary, usunięcia z zajmowanej funkcji w stosunku do sędziów tego sądu.

Odpis prawomocnego wyroku skazującego na karę dyscyplinarną do-łącza się do akt osobowych obwinionego.

10. Po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się wyroku orzekającego karę: upomnienia, nagany, usunięcia z zajmowanej funkcji, przeniesienia na inne miejsce służbowe Minister Sprawiedliwości zarządza usunięcie od-pisu wyroku z akt osobowych, jeżeli w tym okresie nie wdano przeciwko ukaranemu innego wyroku skazującego.

11. Krajowa Rada Sądownictwa, Pierwszy Prezes Sadu Najwyższego i Minister Sprawiedliwości mogą wystąpić o wznowienie postępowania dys-cyplinarnego.

Wznowienie postępowania dyscyplinarnego na niekorzyść obwinione-go może nastąpić, jeżeli umorzenie postępowania lub wydanie wyroku na-stąpiło wskutek przestępstwa albo jeżeli w ciągu pięciu lat od umorzenia lub od wydania wyroku wyjdą na jaw nowe okoliczności lub dowody, które mo-gły uzasadniać skazanie lub wymierzenie kar)' surowszej.

Wznowienie postępowania na korzyść skazanego może nastąpić także po jego śmierci, jeżeli wyjdą na jaw nowe okoliczności lub dowody, które mogłyby uzasadniać uniewinnienie lub wymierzenie kary łagodniejszej.

W razie śmierci skazanego, wniosek o wznowienie postępowania mogą złożyć jego małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, przysposabiający lub przysposobiony oraz rzecznik dyscyplinarny.

12. Rozstrzygnięcia zapadające w toku postępowania dyscyplinarnego wy-magają z urzędu uzasadnienia na piśmie i doręczenia ich stronom. Wyroki oraz postanowienia i zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku dorę-cza się także Krajowej Radzie Sądownictwa i Ministrowi Sprawiedliwości.

9. Asesorzy sądowi w strukturze sądownictwa

1. Minister Sprawiedliwości może mianować asesorem sądowym osobę, która ukończyła aplikację sądową lub prokuratorską i zdała egzamin sędziow-ski lub prokuratorski i spełnia następujące warunki: posiada obywatelstwo polskie korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, jest nieskazitelnego

charakteru, ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magi-stra lub zagraniczne uznane w Polsce jest zdolny z uwagi na stan zdrowia do pełnienia obowiązków sędziego.

2. Można mianować asesorem sądowym także tego, kto spełnia wymaga-nia sędziowskie, określone w art. 61 § 2 i 3 usp.

3. Kandydat na asesora sądowego przedkłada informację z Krajowego Rejestru Karnego, dotyczącą jego osoby, i zaświadczenie stwierdzające, że jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego. Wydanie zaświadczenia oraz badanie kandydatów na asesorów sądowych odbywa się na zasadach dotyczących kandydatów na urząd sędziego.

4. Minister Sprawiedliwości może zwolnić asesora sądowego, po uprzed-nim wypowiedzeniu, za zgodą kolegium sądu okręgowego.

5. Minister Sprawiedliwości może, za zgodą kolegium sądu okręgowe-go, powierzyć asesorowi sądowemu pełnienie czynności sędziowskich w są-dzie rejonowym na czas określony, nie przekraczający czterech lat. Możliwe jest przedłużenie tego okresu do ukończenia przez asesora sądowego 29 lat, a także do czasu zakończenia postępowania sprawdzającego w odniesieniu do kandydata na sędziego przeprowadzanego przez policję na żądanie Mi-nistra Sprawiedliwości.

6. W zakresie orzekania asesorzy sądowi są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.

Za zgodą kolegium sądu okręgowego Minister Sprawiedliwości może, powierzyć asesorowi sądowemu pełnienie czynności sędziowskich w sądzie rejonowym na czas określony, czterech lat. W zakresie orzekania asesorzy sądowi są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.

7. Asesor sądowy, któremu nie powierzono pełnienia czynności sędziow-skich, jest upoważniony do wykonywania czynności referendarza sądowego.

8. Obejmując stanowisko asesor sądowy składa wobec Ministra Sprawie-dliwości ślubowanie.

9. Asesor na okres pełnienia czynności sędziowskich pozostaje pod pieczą sędziego wyznaczonego do pełnienia funkcji konsultanta. Sędzia pełniący funk-cję konsultanta udziela asesorowi na jego wniosek pomocy z zakresu techniki pracy sędziowskiej oraz wykonywania czynności administracji sądowej, a tak-

-88-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE

że przeprowadza lustrację posiedzeń sądowych odbywanych pod przewodnictwem powierzonego jego pieczy asesora i sporządza kwartalne sprawozdania z wykonywanej funkcji. Do pełnienia funkcji konsultanta wyznacza się sędziego sądu okręgowego orzekającego w drugiej instancji w zakresie spraw, których rozpoznawanie zostało powierzone asesorowi.

10. Aplikacja sądowa i aplikanci

1. Aplikacja sądowa polega na zaznajomieniu się z czynnościami sędziego, sekretariatów sądowych oraz uzyskaniu wiedzy potrzebnej do zajmowania stanowiska sędziego. Aplikacja obejmuje zajęcia seminaryjne i praktykę.

2. Nadzór merytoryczny nad aplikacją sądową sprawuje Minister Sprawiedliwości. Aplikację sądową prowadzą prezesi sądów apelacyjnych dla okręgu apelacji. Zajęcia seminaryjne mogą być prowadzone także dla dwóch lub większej liczby okręgów apelacji. W uzasadnionych przypadkach prezes sądu apelacyjnego może powierzyć prowadzenie zajęć aplikacji sądowej prezesowi sądu okręgowego w granicach jego właściwości.

3. Aplikacja sądowa trwa trzy lata. W trakcie aplikacji aplikant składa kolokwium z dziedziny prawa, która była przedmiotem zajęć seminaryjnych w okresie poprzedzającym kolokwium. W miesiącu poprzedzającym upływ okresu aplikacji aplikant składa egzamin sędziowski. W razie niedostatecznego wyniku egzaminu, aplikant może przystąpić jeden raz do ponownego jego składania, w Ciągu roku od dnia egzaminu poprzedniego.

4. Aplikantem sądowym może być mianowany ten. kto posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich jest nieskazitelnego charakteru, ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, został zakwalifikowany na aplikację przez komisję egzaminacyjną po przeprowadzeniu konkursu,

Aplikant sądowy może odbywać aplikację w ramach stosunku pracy albo poza stosunkiem pracy (aplikant sądowy pozaetatowy).

5. Stosunek pracy z aplikantem sądowym nawiązuje się na podstawie mianowania na czas określony, oznaczony w akcie mianowania. Aplikanta sądowego mianuje i zwalnia prezes sądu apelacyjnego. Mianowanie aplikanta sądowego następuje po przeprowadzeniu konkursu przez prezesa sądu. apelacyjnego. Prezes sądu apelacyjnego, mianując aplikanta sądowego w okręgu danego sądu okręgowego, jednocześnie, na wniosek prezesa sądu

//. Asystenci sędziów

okręgowego, przydziela aplikanta do określonego sądu rejonowego. W toku aplikacji, aplikant sądowy może być skierowany, zgodnie z harmonogramem aplikacji, do innego sądu, niż wynika to z przydzielenia. 6. Przed podjęciem obowiązków aplikant sądowy składa ślubowanie wobec prezesa sądu apelacyjnego. Aplikant za naruszenie swoich obowiązków ponosi

odpowiedzialność porządkową lub dyscyplinarną na zasadach

obowiązujących mianowanych urzędników państwowych

7. Mianowanie aplikanta wygasa, jeżeli osoba mianowana nie podejmuje wykonywania obowiązków w terminie określonym w akcie mianowania, bez usprawiedliwionej przyczyny.

Zwolnienie natomiast aplikanta następuje, po uprzednim, trzymiesięcznym wypowiedzeniu, jeżeli aplikant: 1. zrzekł się stanowiska, 2. nie czyni postępów w toku aplikacji, a w szczególności -jeżeli uzyskał dwie negatywne opinie patronów lub nie uzyskał pozytywnej oceny z kolokwium, 3. rażąco narusza obowiązki aplikanta sądowego, 4. został uznany za trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków aplikanta. Zwolnienie aplikanta z przyczyn, wskazanych w pkt. 2 i 3, następuje na wniosek kolegium sądu okręgowego.

8. Dopuszczalne jest powołanie na stanowisko aplikanta pozaetatowego. Mianowanie aplikanta pozaetatowego nie powoduje jednak nawiązania stosunku pracy.

9. Utrata statusu aplikanta pozaetatowego nastąpić może w określonych sytuacjach. Prezes sądu apelacyjnego, na wniosek prezesa sądu okręgowego, odwołuje mianowanie aplikanta sądowego pozaetatowego, jeżeli: 1. zrezygnuje on z odbywania aplikacji, 2. nie czyni postępów w toku aplikacji, a w szczególności -jeżeli uzyskał dwie negatywne opinie patronów lub nie uzyskał pozytywnej oceny z kolokwium, 3. rażąco narusza obowiązki aplikanta sądowego, 4. został uznany za trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków aplikanta.

11. Asystenci sędziów

1. W sądach mogą być zatrudniani asystenci sędziów. Asystent sędziego wykonuje samodzielnie czynności administracji sądowej oraz czynności przy-gotowania spraw sądowych do ich rozpoznania.

2. Na stanowisku asystenta sędziego może być zatrudniony ten, kto: jest obywatelem Rzeczypospolitej Polskiej i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, jest nieskazitelnego charakteru, ukończył wyższe studia praw-

-90- -91-

ROZDZIAŁ

III.SĄDOWNICTWOPOWSZECHNE: 12. Ławnicy w strukturze sądownictwa

nicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, ukończył 24 lata, odbył staż urzędniczy w sądzie lub w prokuraturze albo

spełnia warunki do zwolnienia od odbywania tego stażu, określone w przepisach o pracownikach sądów i prokuratury. Przed zatrudnieniem asystenta sędziego prezes sądu zasięga informacji o kandydacie z Krajowego Rejestru Karnego.

3. Asystent sędziego po przepracowaniu sześciu lat na tym stanowisku może zgłosić prezesowi przełożonego sądu apelacyjnego zamiar przystąpie-nia do egzaminu sędziowskiego. W takim przypadku asystent sędziego do-puszczany jest do egzaminu sędziowskiego w najbliższym terminie przewi-dzianym dla aplikantów sadowych.

12. Ławnicy w strukturze sądownictwa 1. Koncepcja sądów zawodowych nie jest afirmowana w państwach prawa. Wymiar sprawiedliwości sprawują sądy składające się z sędziów zawodowych i sędziów niezawodowych (ławników lub przysięgłych). Obecnie w Polsce nie przyjęto anglosaskiej koncepcji wyodrębnienia sędziowskiego składu przysięgłych, zdecydowano się na germańską koncepcję sądzenia z udziałem ławników. W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele polscy biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji (od tej zasady istnieją jednak liczne wyjątki) Konstytucja RP stanowi w art. 182, iż udział obywateli g sprawowaniu sprawiedliwości określa ustawa.

Przy rozstrzyganiu spraw ławnicy mają równe prawa z sędziami. W za-kresie orzekania ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz usta-wom. Ławnik nie może przewodniczyć na rozprawie i naradzie ani też wyko-nywać czynności sędziego poza rozprawą, chyba że ustawy stanowią inaczej. 2. Ławnikiem może być wybrany ten, kto spełnia następujące wymogi: 1. posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatel-skich, 2. jest nieskazitelnego charakteru, 3. ukończył 50 lat, 4. jest zatrud-niony lub zamieszkuje w miejscu kandydowania co najmniej od roku, 5.nie przekroczył 70 lat, jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia

obowiązków ławnika, posiada co najmniej wykształcenie średnie

Do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych ławnikiem powinna być wybrana osoba wykazująca szczególną znajomość spraw pracowniczych oraz celów ubezpieczenia i potrzeb osób ubezpieczonych.

3. Przesłanki negatywne powołania na ławnika określa ustawa. Stosownie do dyspozycji art. 159§lusp ławnikami nie mogą być: osoby zatrudnione w

sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze, osoby wchodzą-ce w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego, funkcjonariusze Policji oraz inne osoby zajmujące stanowiska związane ze ściganiem przestępstw i wykroczeń, adwo-kaci i aplikanci adwokaccy, radcy prawni i aplikanci radcowscy, duchowni, żołnierze w czynnej służbie wojskowej, funkcjonariusze Służby Więziennej, radni gminy, której rada dokonuje wyboru ławników

Nie można być ławnikiem jednocześnie w więcej niż jednym sądzie. W razie zniesienia sądu, ośrodka zamiejscowego lub wydziału zamiej-

scowego - ławnicy tych jednostek stają się ławnikami sądów, które przejmują kompetencje zniesionych jednostek.

4. Wybór ławników jest określony prawnie. Ławników do sądów okręgo-wych oraz do sądów rejonowych wybierają rady gmin, których obszar jest objęty właściwością tych sądów- w głosowaniu tajnym.

Wybory przygotowują gminy jako zadanie zlecone z zakresu administra-cji rządowej.

5. Liczbę ławników wybieranych przez poszczególne rady gmin do wszyst-kich sądów działających na obszarze właściwości sądu okręgowego, w cym także liczbę ławników do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubez-pieczeń społecznych, ustala kolegium sądu okręgowego; liczbę ławników do poszczególnych sądów rejonowych ustala się po zasięgnięciu opinii pre-zesów tych sądów. Prezes sądu okręgowego podaje liczbę ławników do wia-domości poszczególnym radom gmin najpóźniej na trzydzieści dni przed upływem terminu zgłaszania kandydatów.

6. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzy-szenia, organizacje i związki zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa, oraz co najmniej dwudziestu pięciu obywateli mających czynne prawo wyborcze, zamieszkujących stale na danym terenie, w terminie do dnia 30 czerwca ostatniego roku kadencji, w trybie, który określi Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Kandydatów na ławników do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych zgłaszają w równej liczbie terenowe organy administracji rządowej, związki zawodowe oraz organizacje pracodawców.

O kandydatach na ławników rady gmin zasięgają informacji z Krajowe-go Rejestru Karnego oraz od właściwych organów Policji.

7. Wybory ławników odbywają się najpóźniej w październiku roku ka-lendarzowego, w którym upływa kadencja dotychczasowych ławników. Przed przystąpieniem do wyborów rada gminy powołuje zespół, który przedstawia radzie gminy na sesji swoją opinię o zgłoszonych kandydatach.

-93-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE

8. Listę wybranych ławników wraz z dotyczącymi ich danymi rady gmin, które dokonały ich wyboru, przesyłają prezesom właściwych sądów, najpóź-niej do końca października. Spośród ławników znajdujących się na tej liście rady gmin wskazują ławników wybranych do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, wymieniając oddzielnie ławników spośród kandydatów zgłoszonych przez terenowe organy administracji rządowej oraz przez związki zawodowe.

9. Wybory uzupełniające są dopuszczalne. W razie potrzeby, zwłaszcza z powodu zmniejszenia się w czasie kadencji liczby ławników, rada gminy na wniosek prezesa sądu okręgowego dokonuje uzupełnienia listy, wybierając nowych ławników w sposób określony w ustawie.

10. Ślubowanie ławnika oznacza, że prezes sądu wręcza ławnikom za-wiadomienie o wyborze i odbiera od nich ślubowanie według roty ustalonej dla sędziów, z odpowiednią zmianą. Po odebraniu ślubowania prezes sądu wpisuje ławnika na listę ławników, którzy mogą być" wyznaczani do orzeka-nia, i wydaje mu legitymację.

11. Kadencja ławników sądów okręgowych i rejonowych trwa cztery lata kalendarzowe następujące po roku, w którym dokonano wyborów, jednak mandat ławnika wybranego dodatkowo wygasa z upływem kadencji ogółu ławników. Po upływie kadencji ławnik może brać udział jedynie w rozpozna-waniu sprawy rozpoczętej wcześniej z jego udziałem, do czasu jej zakończe-nia ( art. 165§1 i 2 usp).

12. Mandat ławnika wygasa w razie prawomocnego skazania za

przestępstwo bądź wykroczenie, w tym również .za przestępstwo lub

wykroczenie skarbowe. Wygaśnięcie mandatu z tego powodu stwierdza rada gminy, która wybrała ławnika i informuje o tym prezesa właściwego

sądu

13. Odwołanie ławnika jest dopuszczalne. Rada gminy, która wybrała ławni-ka, może mianowicie go odwołać na wniosek prezesa właściwego sądu, w razie;, a.) niewykonywania obowiązków ławnika, b.) zachowania godzącego w powagę sądu, c.) niezdolności do wykonywania obowiązków ławnika. Przed upływem kadencji mandat ławnika wygasa z dniem doręczenia mu zawiadomienia prezesa sądu o skreśleniu z listy ławników wskutek zrzeczenia się mandatu z ważnych przyczyn lub odwołania ławnika przez radę gminy.

14. Pełnienie obowiązków ławnika jest unormowane prawnie. Ławnik może być wyznaczony do udziału w rozprawach do dwunastu dni w ciągu

12, Ławnicy w strukturze sądownictwa roku; liczba tych dni może być zwiększona przez prezesa sądu tylko z ważnych przyczyn, a zwłaszcza w przypadku konieczności zakończenia rozprawy z udziałem tego ławnika, (art. 170§1 usp). Do udziału w rozprawie w

sprawach z zakresu prawa pracy prezes sądu wyznacza jednego ławnika

wybranego spośród kandydatów zgłoszonych przez organizacje związkowe i,

w miarę możliwości, jednego ławnika wybranego spośród kandydatów

zgłoszonych przez organizacje pracodawców

Ławników zawiadamia się o terminie posiedzenia tak, aby ławnik otrzymał zawiadomienie co najmniej na 7 dni przed posiedzeniem a tylko wyjątkowo w terminie krótszym; jednocześnie zawiadamia się zakład pracy zatrudniający ławnika (§ 72 ust.l regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych). O każdym wypadku nieusprawiedliwionego nieprzybycia ławnika na posiedzenie przewodniczący składu orzekającego zawiadamia w terminie 3 dni może zawiadomić radę ławniczą (§ 73 regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych) W czasie trwania kadencji nie powołuje się ławnika do pełnienia obowiązków w razie ujawnienia okoliczności, które nie pozwalały na jego wybór, oraz w razie wszczęcia postępowania karnego przeciwko ławnikowi, do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy. Wyznaczając ławnika do udziału w rozprawie, zawiadamia się o tym jedno-cześnie pracodawcę zatrudniającego ławnika Pracodawca zatrudniający ławni-ka jest obowiązany zwolnić go od pracy na czas pełnienia czynności w sądzie.

15. Prezes sądu może wyznaczyć ławnika dodatkowego do rozprawy, jeże-li istnieje prawdopodobieństwo, że będzie ona trwać czas dłuższy. W razie potrzeby można wyznaczyć dwóch ławników dodatkowych; w takim razie na-leży wskazać kolejność, w której będą oni wstępować do udziału w naradzie i głosowaniu. Ławnik dodatkowy bierze udział w naradzie i głosowaniu, jeżeli jeden z ławników nie może uczestniczyć w składzie sądu. (art. 171§1 i 2 usp).

16. Rekompensaty dla ławników polegają na tym, że za czas zwolnie-nia od pracy ławnik zachowuje prawo do świadczeń wynikających ze sto-sunku pracy, z wyjątkiem prawa do wynagrodzenia. Koszty rekompensat)-, ponosi Skarb Państwa.

Ławnicy zamieszkali poza siedzibą sądu otrzymują diety oraz zwrot kosz-tów przejazdu i noclegu według zasad ustalonych w tym zakresie dla sędziów.

Należności powyższe przyznaje prezes właściwego sądu. Od decyzji pre-zesa sądu rejonowego przysługuje odwołanie do prezesa sądu okręgowego, a gdy decyzję w pierwszej instancji wydał prezes sądu okręgowego lub prezes sądu apelacyjnego - do Ministra Sprawiedliwości.

17. Ławnicy każdego sądu wybierają ze swego grona radę ławniczą, jej przewodniczącego i zastępców. Liczbę członków rady określa prezes sądu. Rada ławnicza jest organem samorządu ławniczego. Do zadań rady ławniczej należy w szczególności podnoszenie poziomu pracy ławników, pobudzanie

ROZDZIAŁ IIII. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE

13. Referendarze sądowi w strukturze sądownictwa

działalności wychowawczej ławników w społeczeństwie, organizowanie zebrań sprawozdawczych o działalności ławników .reprezentowanie ławników dane-go sądu. Przewodniczący rady ławniczej zwołuje zebrania rady i przewodniczy im. Przewodniczący jest zobowiązany zwołać zebranie rady ławniczej na żąda-nie prezesa sądu lub na wniosek 1/3 liczby członków rady. Do ważności uchwał zebrania rady ławniczej konieczna jest obecność co najmniej połowy człon-ków rady. Uchwały zebrania rady ławniczej zapadają zwykłą większością gło-sów, w razie równości głosów decyduje głos przewodniczącego. Przewodni-czący rady ławniczej reprezentuje radę ławniczą danego sądu na zewnątrz, opracowuje i przedkłada radzie ławniczej projekty planów prac rady i spra-wozdania z ich wykonania, kieruje bieżącymi pracami rady.

13. Referendarze sądowi w strukturze sądownictwa

1. Do wykonywania określonych w ustawach procesowych czynności na-leżących do sądów w zakresie ochrony prawnej, a w szczególności postępo-wania w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych i rejestrów sądowych, w sądach rejonowych zatrudniani są referendarze sądowi

2. Na stanowisko referendarza sądowego stosownie do dyspozycji art. 149 § 1 usp, może być mianowany ten, kto: posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, jest nieskazitelnego charakteru, ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, ukończył 24 lata, odbył aplikację referendarska i złożył egzamin referendarski albo odbył aplikację sądową, prokuratorską, notarialną, adwokacką lub radcowską i złożył odpowiedni egzamin, albo złożył egzamin referendarski.

Aplikacja referendarska trwa rok i kończy się egzaminem referendarskim.

3. Powołanie na stanowisko referendarza sądowego następuje w ten spo-sób, że stosunek pracy z referendarzem sądowym nawiązuje się na podsta-wie mianowania, z dniem określonym w akcie mianowania, Referendarza sądowego mianuje i rozwiązuje z nim stosunek pracy Minister Sprawiedli-wości na wniosek prezesa sądu okręgowego. Prezes sadu okręgowego przed wystąpieniem z wnioskiem o mianowanie referendarza sądowego zasięga informacji o kandydacie z Krajowego Rejestru Karnego.

4. Przed podjęciem pracy referendarz sądowy składa ślubowanie wo-bec prezesa sądu okręgowego. Referendarz sądowy w zakresie wykonywa-nych obowiązków jest niezależny.

5. Rozwiązanie stosunku pracy z referendarzem sądowym może nastą-pić w drodze wypowiedzenia w razie: 1. otrzymania ujemnej oceny kwalifi-kacyjnej, potwierdzonej ponowną ujemną oceną, dokonaną nie wcześniej niż po upływie 3 miesięcy, 2. zniesienia sądu lub jego reorganizacji, powo-dującej utratę możliwości dalszego zatrudnienia referendarza sądowego, 3. uznania przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków referendarza sądowego, 4. nabycia prawa do emerytury. W razie rozwiązania stosunku pracy z referendarzem sądowym, w okresie między ustaniem zatrudnienia w likwidowanym lub reorganizowanym sądzie a podjęciem pracy lub działalności gospodarczej, referendarzowi przysługuje świadczenie pieniężne ze środków budżetu państwa przez okres nie dłuższy niż 6 miesięcy, obliczone jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy; świadczenie to nie przysługuje referen-darzowi sądowemu mianowanemu, który nabył prawo do emerytury.

Referendarz sądowy może wypowiedzieć stosunek pracy. Okres wypo-wiedzenia wynosi trzy miesiące. Stosunek pracy z referendarzem sądowym może być rozwiązany za porozumieniem stron.

W razie utraty obywatelstwa polskiego stosunek pracy z referendarzem rozwiązuje się bez wypowiedzenia.

6. Minister Sprawiedliwości może delegować referendarza sądowego, za jego zgodą, do pełnienia czynności administracyjnych w Ministerstwie Sprawiedliwości.

7. Referendarz sądowy za naruszenie swoich obowiązków, w tym za oczy-wistą i rażącą obrazę przepisów prawa i uchybienie godności stanowiska, po-nosi odpowiedzialność dyscyplinarną. Karami dyscyplinarnymi orzekanymi wobec referendarzy są: nagana, nagana z ostrzeżeniem, nagana z obniżeniem wynagrodzenia zasadniczego o 10% na okres dwóch lat, wydalenie z pracy.

W sprawach dyscyplinarnych referendarzy orzekają komisje dyscyplinar-ne. (I i II instancji) Komisje dyscyplinarne pierwszej instancji powołują pre-zesi sądów okręgowych, natomiast komisję II instancji Minister Sprawiedli-wości. Do składu komisji dyscyplinarnych, powoływani się referendarze.

Za przewinienia mniejszej wagi referendarz ponosi odpowiedzialność porządkową, karą porządkową jest upomnienie (wymierza ją prezes sądu rejonowego).

8. Referendarze sądowi zatrudnieni w sądach rejonowych na obszarze tego samego sądu okręgowego, co najmniej raz w roku odbywają zebranie referendarzy sądowych okręgu. Zebranie referendarzy sądowych okręgu zajmuje stanowisko we wszystkich sprawach istotnych dla wykonywania za-

-97-

ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO

POWSZECHNE /. Konotacje historyczne

dań przez referendarzy sądowych, wybiera na okres kadencji przedstawicie-la, reprezentuje referendarzy sądowych okręgu wobec organów sądu okrę-gowego. Przewodniczącym zebrania referendarzy sądowych okręgu jest re-ferendarz sądowy najstarszy wiekiem.

9. Aplikacja referendarska. Aplikacja referendarska trwa rok i kończy się egzaminem referendarskim. Aplikantem referendarskim może być ten, kto: posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywa-telskich, jest nieskazitelnego charakteru, ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce i został zakwalifikowany na aplikację referendarska przez komisje konkursową po przeprowadzeniu konkursu

Aplikanta referendarskiego mianuje na czas określony (1 roku) i zwal-nia prezes sądu okręgowego. Mianowanie aplikanta referendarskiego na-stępuje po przeprowadzeniu konkursu przez prezesa sądu apelacyjnego. Wraz z mianowaniem prezes sądu okręgowego, przydziela aplikanta refe-rendarskiego do sądu rejonowego, w którym odbywać będzie aplikację.

Aplikanta referendarskiego zwalnia się, jeżeli: zrezygnował z odbywania aplikacji, nie spełnia warunków przystąpienia do egzaminu referendarskie-go, rażąco narusza obowiązki aplikanta, został uznany za trwale niezdolne-go do pełnienia obowiązków aplikanta.

ROZDZIAŁ IV. SĄDOWNICTWO WOJSKOWE

1. Konotacje historyczne

1. Początkowo na obszarze państwa polskiego obowiązywały normy pra-wa zwyczajowego, dotyczyło to również sił zbrojnych.

2. Normy stanowione prawa wojskowego zaczęły właściwie funkcjono-wać w okresie I Rzeczypospolitej. Na uwagę zasługują zwłaszcza statuty wi-ślickie (1374 r.), edykt „O przechodach wojsk"(1432 r.), „Ordynacja wojen-na" (1543 r.), „Porządek praw rycerskich"(1557 r.), .Artykuły wszemu rycer-stwu"(1581 r.), .Artykuły wojenne hetmańskie"(1609 r.).

3. Ważną datą w rozwoju organizacji sądownictwa i prawa karnego woj-skowego jest rok 1775, w którym to roku wydano dwa następujące zbiory prawne: Artykuły wojskowe i Proceder prawny wojskowy.

4. Istotne akty prawne w tym zakresie obowiązywały w czasie trwania Powstania Kościuszkowskiego. Były to Akty Powstania Narodowego (Akry Powstania Kościuszki) regulujące problematykę ścigania karnego. Organi-zację sądów karnych regulowała uchwała Rady Najwyższej Narodowej z dnia 24 marca 1794 r. Na mocy tej uchwały RNN miała mianować 12 sędziów karnych dla każdego z województw. Przewidywano sądownictwo dwuinstan-cyjne (I instancją był Sąd Kryminalny, II instancją - Najwyższy Sąd Kryminal-ny) . Następnie w sierpniu 1794 r. w Warszawie utworzono sądy municypal-no - wojskowe (rozpoznawały sprawy kryminalne mieszczan wchodzących w skład municypalnej siły zbrojnej). Mocą rozporządzenia Tadeusza Kościuszki zawieszono także działalność Sądu Kryminalnego, a w jego miejsce powo-łano Sąd Kryminalny Wojskowy. W skład SKW wchodziło 10 oficerów. Wła-ściwości tego organu podlegały osoby cywilne odpowiadające na podstawie przepisów prawa karnego wojskowego. Żołnierze podlegali właściwości są-dów powołanych przez naczelnika jako zwierzchnika sił zbrojnych.

5. Okres Księstwa Warszawskiego to czas obowiązywania francuskich zbio-rów wojskowych przepisów karnych „Le Guide desjuges militaires" z 1813 r. Wskazany akt prawny funkcjonował również w okresie Królestwa Polskiego.

-98- -99-