orhan hancerlioğlu - düşünce tarihi

8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi

1/746

ORHAN HANERLOLU

Drt Bin Yllk Dnce, Sanat ve Bilim Tarihinin Klasik Yaptlar zerine Eletirelnceleme

6. Basm

Remzi Kitabevi

BYK FKR KTAPLARI DZS, 8

Altnc Basm, Eyll, 1995

YAZARIN TEK YAPITLARI

KARANLIK DNYA (Roman)

BYK BALIKLAR (Roman)

NSANSIZ EHR (Hikayeler)

OYUN (Roman)

EKLMEM TOPRAKLAR (Roman)

AL (Roman) (TDK Edebiyat dl)

KUTU KUTU NDE (Roman)


2/746

YEDNC GN (Roman)

BORDAMIZA VURAN DENZ (Roman)

BAKA DNYALAR (3 Roman)

BTN ROMANLARI (Toplubasm, 2 cilt)

MUSAHPZADE CELAL (nceleme)

ERDEM DNCESI (Dnce Tarihi'nin 1. cildi)

MUTLULUK DNCES (Dnce Tarihi'nin 2. cildi)

ZGRLK DNCES (Dnce Tarihi'nin 3. cildi)

FELSEFE SZL

FELSEFE ANSKLOPEDS (Kavramlar-Akmlar, 7 cilt)

FELSEFE ANSKLOPEDS (Dnrler, 2 cilt)

EKONOM SZL

TCARET SZL

NAN SZL


3/746

SLAM NANLARI SZL

RUHBLM SZL

TOPLUMBLM SZL

TRK DL SZL

Remzi Kitabevi A..

Selvili Mescit S. 3 34440 Caalolu-stanbul

Tlf: 5116916-5220583, Fax: 5229055

BRNC BASKIDAN NCE

Bu yapt; erdem, mutluluk ve zgrlk stne yaptm almalardan meydanagelmitir. Bu kavramlar

incelemeye giritiim yllarda bylesine bir btnlemeyi dnmemitim. Ne varki her kavramn da tarihsel

serveni zorunlu olarak birbirlerine balyd ve sonunda kaynatrlmalargerekiyordu. Elinizdeki yapt, bu gerein

rndr.

O. H.

NC BASKIDAN NCE

Daha nce sylediim kaynatrma ilemini bu baskda gelitirmeye altm.zellikle Kant, Comte,


4/746

Hegel gibi dnrlerin sunulmasnda ayrntlara girmek gereini duydum. Bunakar, kimi dncelerin de

gereksiz ayrntlarn aykladm. Amacm, yapt daha bir derleyip toplamakt.renmek benim mutluluumdur.

rendiklerimi zetleyip yaymlarken bu mutluluu okurlarma da aktarmakistemitim. Ata ustann bir zamanlar

dedii gibi; pek bymsemeyin, ama pek de kmsemeyin, yeter.

O. H.

BU BASKIDAN NCE

Bir roman rahatlyla okunmasn istiyordum. Yeniden dzenledim vegelitirdim. Kimi ayrntlardan

vazgeemedim, daha iyi aklayabilmek iin yeni ayrntlara da girdim.Dncenin tarihi, insanlama

srecinin de tarihidir. Yllarca nce yaptm almalarn zorlamasyla giritiimbu yk, anlatlmas kolay bir

yk deildi. Eksiklerim var belki. Ama bunca yllk almann sonunda bir eyrendim: Eksiksiz

ve yanlgsz bir yapt yazmak olanaksz. Bizler nasl bizden ncekilerin eksiklerinigidermeye almzsak bizden

sonrakiler de bizim eksiklerimizi giderirler, yanlglarmz dzeltirler. Gelecekkuaklarn ok daha gelimi

bilgilerine gvenerek hibir kuku duymadan yaynlyorum bu yapt. Elimden

geleni yaptm.

O. H.

NDEKLER

Gk Boluunda Bir Dnya


5/746

Suda Bir Hcre

Yaamak

Yeryznde Bir nsan

nsanda Bir Korku

Korkuda Bir Kavram

Kavramda Giz

Altna

zdei Biimlendiren Marduk

Tanrlara Kafa Tutan Kral

ller Kitab

Evren-Tanr

Aydnlk ve Karanlk

Eloah'lar Arasmda Bir Yahova

Antika


6/746

Zeus

Dionysos

Apollon

Eros

Anteros

Aphrodite

Psykhe

Pan

Prometheus

Pandora

Uyum

lk Fizikiler

Kutsal Matematik

Karanlklar inde lk Ik


7/746

Gk Boluunda Bir Zeka

Dsel Varsaymlar Balyor

Byk tler

Mutluluk Kpeklikte

Mutluluk Keyfetmede

Alnyazs

Dsel Bir Evren

tler Yetmeyince

Her e Yarayan Erdem

Theos ve Theoria

phe

iekli Bir Bahe

Direkler Arasnda Bir Galeri

Baba ve Olu


8/746

Gerekli Olan

ki Kurum

lk Kavga

ki Kavram

Dinsel Bireim

Tanrya Gtren Yol

zller

Ortaa

Btn Bunlar Yetmeyince

slam ve Dncesi

Tasavvuf

nsann nsanla Sava

nsann Kendisiyle Sava

Yenidendou


9/746


10/746

Aydnlk, Ama Ka Mumluk?

Sakal Brakma zgrl

Metafizie Kar Fizik

Usun Snrlar

Krallk Etmekten Bklr m?

Heykel

Ben

Ben Olmayan

Evrensel Ruh

Nane Ruhu

Ta Paralayan Mantar

Evet Diyen nsan

Doktor Jekyll ve Mister Hyde

nc Yol


11/746

Her ey Benim in

yleyse Yararlanalm

Su ve Cezas

Ak

Kazk

Kaba ya da Ham

Kaba Ekonomi

Gerek Aydnlk

Bilgi

nsand

XX'nci Yzyl alparalarla Balyor

alpara Orkestrasnn efi

ocuklar in zgrlk

Bilincin Alt ya da D


12/746

Aalk Duygusu

Bilimi de Brakn

Keyfinize Bakn

Olmak ya da Olmamak

Sama

Varln Bilimi

Varm Gibi

Varsaym

Metafizie Kar Metafizik

Hayr Diyen nsan

nsan Artk Sade Ruh

nsan Uzayn Derinliklerinde

Biraz Daha t

Mutlu Olmak in Dalara Trmanmak Gerek


13/746

Mavi Ku

Evrenimiz Krmzya Kayyor

t Dinlemeyen nsan

GK BOLUUNDA BR DNYA. Milyonlarca yl nce, gk boluunda scak birgaz bulutu belirdi. Bu bulut,

uzun bir gelime sonunda dnyamz olacak. Biz insanlar, ac ve tatl btnservenlerimizi onun stnde

yaayacaz: ykmz, gnein parlak klar altnda renklenen bu bulutlabalyor. Scakln bulutumuzdaki

hidrojen ve oksijen bireimini ge uurduunu varsayyoruz. Yaammzngereklemesi iin gereken su kaln bir

bulut halinde dnyamz evrelemi olmal. Yoksa dnyamz souyamazd. Bu,ylesine kaln bir buluttu ki gne

nlarnn dnyamza ulamasna engel oluyordu. Dnyamz karanlkt, bundantr de soumas hzlanmt.

Souma, milyonlarca yl srmtr herhalde. Is, kaynama derecesinin altnadt zaman, dnyamz evreleyen

bulut saanaklar halinde boanmaya balamtr. Byle olmasayd suyu neredenbulabilirdik? Dnyamzdaki

boluklar sularla dolmutur. Yamurlarn tuzsuz olduunu biliyoruz. Tuz,okyanuslara, uzun jeolojik alar

boyunca kara paralarndan tanmtr: nsan tohumlarnn varlaabilmesi iintuzlu sular gerekiyordu.

SUDA BR HCRE. Canlln gerekleebilmesi iin hcre (cellule) yaamnaelverili bir ortam olumalyd.

te, canlln ilk adm olan hcre, okyanuslarn bu tuzlu sularnda gereklemiolmal. Bilgin Oparin,

hidrokarbonlarn, tuzlu suyun etkisiyle inorganik karbon bileimlerinden meydanageldiini tantlam bulunuyor.


14/746

Okyanuslarda erimi olarak bulunan hidrokarbonlarn birbirleriyle birleerekgittike daha gelimi bileikler

meydana getirmi olmalar dnlebilir. Kimya laboratuvarlarnda yaplabilen bubileiklerin, geni okyanus

laboratuvarlarnda da yaplabilecei yadsnamaz. Bu bileiklerin iinde, canllntemel zdei olan proteinler de

vardr. Proteinler, amino asitler denilen ok kk paracklardan meydanagelmilerdir. lerinde karbon, hidrojen,

oksijen, azot ve kimi durumlarda da fosfor ve kkrtl elementler bulunur.Canlln en gerekli zdei olan

enzimler de proteinlerden baka bir ey deildirler. Canl hcrenin plazmasnnbyk blm proteindir. Btn

canl organizmalarn bileimini meydana getiren bu canl zdee protoplazmadenir. En knden en byne

kadar btn canllar, ilerinde protoplazma bulunan hcrelerden dokunmutur.

YAAMAK. Yaamak, devimlilik (hareketlilik) demek. Tayla toprayla, gyleyldzyla tm evren

yaamakta. Ama biz insanlar bu deyimi, gzlerimizle grebildiimiz kmltlarlsnde kullanmz. Bitkilerle

hayvanlar canl, bunlarn dndaki tm nesneleri cansz saymz. yle olsun. Bizde, gerekte henz bir balang

olduu halde bizlere pek uzun gelen insanlk servenimizde bu yanl anlamsrdreceiz. Bu anlamda yaam,

protein zdeinin varlk biimidir ve btn gizleri zmlenmitir: Yaam, birzdein (maddenin) baka bir

zdekten bir eyler almas ve baka zdeklere bir eyler vermesiylegerekleiyor. Canlanma, bylesine bir

alverile balamaktadr. Bu alverii salayan da doann yansma (in'ikas,reflexion) zelliidir. Doada her

nesne baka nesneleri yanstr ve baka nesnelerde yansr. Cansz doada buyansma, rnein suyun gnei

yanstmas ve gnein suda yansmas gibi, pasif bir olgudur. Bu pasif yansma,uzun bir gelime sreci sonunda,


15/746

protein zdeinde aktif bir yansmaya ulamtr. Protein zdei, artk evresininetkilerine aktif tepkiler gstermeye

balyor ve bunu yaparken de yeniden kazanmak zorunda bulunduu bir enerjiharcyor. Demek ki bu enerjiyi

evresinden geri alma yeteneini oluturmaktan baka kar bir yolu yok. Proteinzdeinin evresiyle bu srekli

zdek alverii mayalanma (fermentation) zelliini oluturmutur. Mayalanmada, zorunlu olarak, metabolizma

(deitirme ve dntrme) olayn gerekletiriyor. Metabolizma elikili birsretir, hem zmler hem ayrtrr.

Bir yandan besinsel zdekler canl dokulara dntrlrken, br yandan canldokular cansz zdeklere

dntrlr. Souyan gaz bulutundaki o gzelim yaam, bylelikle balar:Cansz doadaki yansma, bu canl

organizmann oluumuyla yaambilimsel (biyolojik) bir yansmaya, uyarlganla(tenbih yeteneine) dnmtr.

Canl organizmann gelimesi, zamanla, daha yksek bir yanstma biimi olanduyum (ihsas)'lar oluturacaktr.

Giderek, ok daha yetkin bir yanstma arac olan sinir sistemleri meydana

gelecektir. Canl organizmann engelimi biimi olan insandaysa dnme ve bilgi edinme sreci, ok zellemibulunan bu sinirler araclyla

balar. nsann dnda bulunan tm nesnel gereklik bu sinirler araclyla yansrve bilgileir. Ne var ki, ksaca

zetlediimiz bu pek ak ve yaln sonuca varmak iin, yzlerce bilginin bilimselabalar ve bulgular gerekmitir.

YERYZNDE BR NSAN. Talardan, topraklardan, madenlerden; bitkilerden,hayvanlardan insana kadar

gelen bu sre, ne trl bir sretir? Bu akl durdurucu grnmn altnda yatannedir?

imdi artk bu ok yaln doa yasasn ak seik biliyoruz. Milyonlarca yl srenbu dramatik servenin altnda


16/746


17/746

evresel koullarn etkisiyle varlaan zellikler nasl oluyor da kuaklardankuaklara geebiliyordu? Ortam ad

verilen bilinsiz bir g bu kadar dzenli rnler meydana getirebilir miydi?

Darwin'in byk nemi, bu sorular bilimsel olarak karlamasndadr. Darwin bualana bol sayda bilimsel

kantlar getiriyor. Kendinden nce bu alanda alan Lamarck, Diderot, Robinet,Charles de Bonnet vb. gibi

evrimcilerin kuramsal varsaymlarn dzeltiyor ve bilimsel olarak doruluyor.zellikle Lamarck'n soyaekim ve

evreye uyma varsaymlarn yepyeni doal ayklama ve yaama savabulgularyla glendiriyor. Darwin'e greyaam kasrgas iinde ancak yaama gc olanlar canl kalrlar ve trlerinisrdrrler. Bu, bir doal ayklanma ya

da doal seme (selection naturelle)'dir. Yaama savanda ayakta kalanlar bellizellikler gsterenlerdir. Bu

zellikler, soyaekimle yeni kuaklara gemektedir, hem de daha gelierek. Bitkive hayvan yetitirenler kurald

(mstesna) zellikler gsterenleri birbirlerine alaya alaya yeni trler eldeederler. nsanlarn bile yapabildii bu

alamay doa daha kolaylkla ve doal olarak yapmaktadr.

Gerekten de, bu seim, doumdan nce balamaktadr. rnein bir insanyaratmak iin iki yz yirmi be milyon

erkek tohumu sekiz saat sren bir yara giriirler. Kadn yumurtas karanlk birkede gizlenmitir. ki yz yirmi

be milyon yar arasndan hangisi amaca daha nce varr, yumurtay gizlendiikede bulabilirse, doacak

ocuu o meydana getirecektir. Kazanan, en gldr. nk, en iyi koucu, eniyi bulucu ve en iyi delici olarak

snavda da baarya ulamtr. En gl, en iyi, en uygun bylelikle seilir veyenilen iki yz yirmi drt milyon

dokuz yz doksan dokuz bin dokuz yz doksan dokuz olanak (imkan), doal

sprgenin acmak bilmeyen


18/746

spr nnde lp giderler. Cinsi yaatan, srdren en gllerdir (Dr. FritzKahn, nsan ve Hayat, s. 38).

Darwin'e gre bylesine bir evrim sonunda hayvandan insana geite sonhayvan halkas maymundur. nsan, ok

gelimi bir maymun trnn uygun koullar altnda evrimi sonunda meydanagelmitir.

Bir fille bir kertenkelenin, bir insanla bir solucann ayn soydan olduklarnhemen kavramak kolay deildir elbet.

Prof. Alfred Weber, insann bir maymun deiimi olduunu bir trl anlamakistemeyenlere: Utanmayn, diyor,

aslandan ya da gl aacndan geldiiniz sylenseydi, hi kuku yok, hounuzagidecekti. Kutsal Kitap size,

yzyllarca, bir toprak klesinden var olduunuzu syleyip durdu da niinutanmadnz? (Felsefe Tarihi, s. 345-

346). Gerekte insanla hayvan arasnda, sanld kadar, byk bir uurumyoktur. Hayvann insana oran,

tomurcuun iee oran gibidir.

Antropoloji bilgini Sir Arthur Keith yle diyor: Darwinisme'i maymundan hemeninsana geivermi bir evrim

zinciri olarak anlamak yanltr. Byk insan familyasnn eitli gruplara ve bugruplarn da eitli trlere ayrld

bir eski dnya dnn. Bugn maymunlar nasl bykl kkl eitli gruplarhalinde grnyorlarsa, o eski

dnyann insanlar da yle grnmekteydiler. te bu eitli trler girdab iindebir tr, yaama kavgasndan

artakalarak bugnk insan trn meydana getirmitir (A. Keith, nsanlnEskiliine Dair).

Darwin kuram, evrene alt bin yllk bir ya bien, gkle yer arasndaki btnvarlklarn alt gn iinde

yaratldn bildiren Kutsal Kitaplar kknden rtmektedir. Ondokuzuncu

yzyln btn dincileri, bu yzden,


19/746

Darwin'e geni apta tepki gstermilerdir. Oxford Piskoposu Wilberforce,Darwin'i savunan Th. Huxley'e,

kendisinin baba ynnden mi, yoksa ana ynnden mi maymundan geldiinisormaktadr. Huxley, bu kabala u

karl veriyor: Bilimsel gerekleri baltalamak iin diller dken bir adamnsoyundan gelmektense, alakgnll

ve haddini bilen bir maymunun soyundan gelmeyi tercih ederim (A. Advar, TarihBoyunca lim ve Din, c. II, s.

109). Yurdumuzda da bu kuram tantmaya alan Ahmet Mithat Efendi'ninyazlarna kar o gnn hkmeti u

buyruu vermitir: Ahmet Mithat Efendinin maymunlarna dair matbuata zinharnesne yazdrlmamas...

Antropoloji alanndaki son bulgular gnmzden 400 milyon yl nceki Silrdneminde deniz hayvanlarnn

yaadn, 300 milyon yl nceki Karbon dneminde kara bitkilerinin belirdiini,150 milyon yl nceki Jura

dneminde dinozorlarla srngenlerin grndn, 60 milyon yl nceki Eosendneminde de maymun ve ilerde

insanlamas muhtemel primatlarn oaldn meydana koymutur. Bualardan kalma fosil kalntlar,

gnmzden 35 milyon yl nceki Oligosen dneminde yaam olanAegyptopitehecus Zeuxis'in insanlamay

hazrlayan maymun trlerinden Drvopithecus'n atas olabilecei kansnuyandrmtr. Dryopithecus Africanus

ad verilen bu maymun tryse, gnmzden 25 milyon yl nceki Miosen

dneminde yaamt. Bu ada bulunanRamapitehecus punjabicus ve Kenyapithecus Africanus'n insan trn meydanagetirecek olan ilk insanmslar

(Latince: Hominidae) olduklar sanlmaktadr. 12 milyon yl nceki Pliosendneminden hibir fosil

bulunamamsa da 3 milyon yl nceki Pleistosen dneminden ilk insanlaanmaymun grubu olduu sanlan

Australopithecus fosilleri bulunmutur. nk, bunlara gelinceye dek btnmaymun gruplar ounlukla aalarda


20/746

yaarken bu grubun yerde yaad saptanmtr. Bu maymun-insan fosillerininilki 1924 ylnda Rodezya'da

bulunmutu. Daha sonra bu trden dzinelerle fosil meydana karlmtr. Bufosillerle birlikte bunlarca yapld

sanlan yontulmu akl talar da bulunmutur. Pleistosen dneminin nc buzandan nce insan tznn

geni lde yayld sanlmaktadr. Neandertal adam bu ilk insanlardan biridirve Homo sapiens

Neanderthalensis adyla anlmaktadr. Bu dnemin drdnc buz a Neandertaladamn hemen tmyle yok

etmitir. Ama, bu a sona ermeden Homo sapiens sapiens ad verilen gerekinsanlar dnya stnde

grnmlerdir. Srp gitmekte olan soyumuzun atalar bunlardr. Bu insanlareitli rklar halinde var olmulardr.

Bu rklarn ilki de Cro-Magnon rkdr.

Zaman iindeki bu tarihsel serveninden de anlalaca gibi, insan, doannrndr ve yaambilimsel evrimin

sonucudur. Yaambilimsel evrimden insansal tarihe gei emek'le balamtr.nsansal emei hayvansal aba'dan

ayran, bu emein bilin'li oluudur. Emek ve bilin, birbirlerinin koulu olarak,insana zg bir diyalektik

ikileme'dir. Yksek hayvan trlerinde beliren zeka ve onunla snrl olarakgelimi bulunan aba, evrim sonucunda

insansal bilin ve bilinli emee dnmtr. Bu gelime, pek uzun bir evriminrndr. Hayvansal zeka ve aba,

sadece doadan yararlanmak'la kalm, doay yararna uygun olarak deitirip,ona egemen olmak'la insanlamtr.

nsan, kendisini meydana getiren doasal koullar amakla varlamtr vebundan trdr ki, artk o, doasal

koullara indirgenemez. Bilin ve eyleminin birbirlerini karlkl olaraketkilemesiyle gerekleen uzun bir evrim

sonunda alet yapm ve hayvandan farkl olarak kendi kendini retmitir. Hayvan,tek bana bir varlk olduu

halde, insan ancak toplumsal bir varlk'tr: nsan, toplumsal ilikilerinin toplamdr.


21/746

Ama gene de karlanmas gereken bir soru var: nsan nedir? Madenler, bitkilerve hayvanlar arasnda bylesine

bakalamak (insanlamak) neden?

Hollandal anatom Louis Bolk'a gre, bu bakalamann nedeni, bireyselgelimedeki gecikmedir (Retardation

kuram). nsana zg nitelikler, bu gecikmenin sonucudurlar. Hayvan doduktanbirka gn, ya da birka hafta

sonra yrr, insan ancak bir yl sonra yrmeye balar. Hayvann bymesibirka gn ya da birka ylda biter,

insann bymesi on dokuz yl srer. retme yetenei hayvanda birka ay ya dabirka ylda, insanda on be ylda

balar. Hayvanlar tyl doarlar, insan on be yl sonra tylenir. Daha pek okalanlarda da grlecei gibi insan,

pek uzun yllar, dou srasndaki durumunda (embrional durum) kalr. Bugecikme, sonunda insann klszlnda

grld gibi bsbtn yok olmaya varacak olan (elimination) bir organ

gerilemesini, gszln dourur. Herhayvan evresine uyar, insansa bu gszlnden tr evresine uyamaz. Buyzden de yaayabilmek iin

evresini kendisine uydurmak zorundadr. Tkenip yok olmamasn da gene bugecikmeye borludur. Profesr

Bolk'a gre, gelimenin gecikmesi, bir i engelleme yzndendir. Bu engellemeyide i guddelerin rnleri olan

hormonlar salamaktadr. nsan vcudunda engelleyici hormonlarn oalmas,beynin bymesiyle balantldr.

Zekannsa, beynin bedene gre byklyle arttn biliyoruz. u halde,denilebilir ki, insann gc

gszlndedir. nsan evresine uyamayacak kadar gszletiinden,evresini kendisine uydurabilmek iin

akllanmak zorunda kalmtr. Beyni bym, zekas artmtr. Maymun, souakar, kllanarak yaar. nsan

kllanamaynca, maymunun derisini yzp kendi srtna geirerek yaar. Buyzdendir ki, da hayvan dada, ova


22/746

hayvan ovada, deniz hayvan denizde, scak hava hayvan scakta, souk havahayvan soukta yaayabildii halde

insan, dnyann her kesinde yaamaktadr.

svireli zoolog Portmann da, insangillerin (hominid) bakalamasn erkendoumlarna balamaktadr. Bu

erken dou, kuaklar boyunca, olaanlamtr. nsan, doduktan sonra daha biryl ana rahmindeki gibidir, hzl

bir byme iindedir. Bir yl sonra bu byme yavalar. Maymungiller(anthropoid) yetime ana eritikleri

zaman insangiller henz erginlemeye balamlardr. nsann erken douundanileri gelen bu gecikme, mrboyunca srmektedir. Bu gecikme, insan yavrusunun uzun yllar ana babasncabeslenmesini gerektirir. Evlilik

kurumunun biyolojik temeli budur. Gszln nedeni olan erken doum,gszln gerei olan beyni

zorlamtr. Portmann'a gre insan, insanln erken douuna borludur.Grld gibi, Adolf Portmann'la Louis

Bolk, bu konuda birbirlerini tamamlamaktadrlar.

Alman antropologu Profesr Arnold Gehlen, ortak bir atadan gelmi olduklarhalde, insanla hayvan arasnda bir

nitelik (mahiyet) ayrm bulunduu kansndadr. nsanda bir hayvanlk vardrama, insan denilen varlk, bu

hayvanln snrn atktan sonra balar (A. Gehlen, Der Mensch, Seine Natur andSeine Stellung in der Welt,

1940). Hayvann her organ; bir evreye uymadr. nsann hibir organ, evreyeuyma deildir. Hayvann herhangi

bir organn ele alarak onun yaad evreyi, yedii eyleri, karlatdmanlar ortaya koyabiliriz. Devekuu

step iin, empanze orman iin yaplmtr. Buna kar insann, doann hibirkouluna uygun gelen hibir organ

yoktur. Buz a hayvanlarnn hepsi tyldr. Buz a insan tyl deildir.

nsan, yaamasn, hayvan gibi


23/746

evreye uymasna deil, kendine zg bir zellikle evreyi kendisine uydurmasnaborludur. te insan demek, bu

zellik demektir. Hayvanlk alannda evreye gre organlarn zellemesi kavram(specialisation), insanlk

alannda evrenin zelletirilmesiyle elde edilmitir. Hayvan, doa karsnda tamve uygun, insansa eksik ve

doaya kart bir varlktr. Hayvann btn davranlar doann isteine gredzenlenmitir, insann btn

davranlarysa doaya kardr. nsan varl, dik yrme ve bunun ardndanbeynin bymesi ve zekann ortaya

kmasyla balar. Dik yrme, insann ellerini serbest klmtr. Ayaklk etmektenkurtulan eller bo kalnca,

zekann gdmyle, aletleri ilemeye ve kullanmaya balamtr. Hayvan,organlarnn zellemesi yznden

evresine baldr. nsansa, organlarnn zellememesi yznden evresine karzgrdr. nsan, zgrln,

beyin-el diyalektiine borludur. Bu yzdendir ki, hayvan uygunsuz koullariinde trn yok ettii halde, insan

her eit koullar iinde trn srdrmektedir. Beyin ve el, insan btn zel

durumlar karsnda zgr klmtr.nsan bu evre, koullarn deitirebilir ya da onlara kar kendini koruyabilir,doayla savaabilir ve doay

yenebilir. Bylesine bir g, insandan baka hibir canlda yoktur. Hayvan aletsizyaayabildii halde, insan aletsiz

yaayamaz. Ate, balta, silah vb. gibi aletlere sahib olmayan insan doayyenemez ve tkenip gitmek zorunda

kalrd. u halde insan, doayla deil, kltrle bir balant iindedir. Kltr,zekayla deitirilen bir doa, yeniden

ve insana gre yaplm bir doadr.

Buna kar, insanla hayvan arasnda hibir nitelik ayrl bulunmadn; insanngelimi zekal bir hayvan

olduunu ileri sren kuramlar da vardr. Bu kuramlara gre; insan yetenekleri(kabiliyetleri) hayvan yeteneklerinin


24/746

yetkinlemi (mkemmellemi) bir biiminden baka bir ey deildir. W. Khler,zekann hayvanlarda da bulunduunu

tantlamtr. nsanda karlatmz tre (ethik), deer lleri, toplumsallnmeydana koyduu, doayla

hibir ilgileri bulunmayan fenomenlerdir. nsanca bir zellik olarak ileri srlen dilfonksiyonu da nihayet gelimi

bir beyin iidir. Dil fonksiyonu, beyinde, silvius yar dolaylarna yaylmtr (bkz. J. Lhermitte, Les MEcanismes

da Cerveau). Maymungillerde kendilerine gre bir dil bulunduu Gerner veSchwidetzky'nin gzlemleriyle

dorulanmtr. Kohts yirmi szckl, Blanche W. Learned otuz iki szckl birmaymunca bulunduunu ileri

srmektedirler (bkz. Jean Rostand, Biyoloji Asndan nsan, Ender Grol evirisi,1964). nsanlk yapyla

hayvanlk yap arasnda, temelde, hibir ayrlk yoktur. nsanlk yapda grlenorgan eksiklikleri, bu organlarn

grevlerini beynin yklenmesi yznden meydana gelen doal gerilemeler, dahaak bir deyile, gereksiz

klnmalardr. Tyl bir hayvann derisini yzp srtna geirmeyi beceremeseydi,

souktan donmamak iin, insanda tylenecekti.

Bilimsel bulgular, insan insan edenin emek (i) olduunu tantlyor. Hayvandoada bulduklaryla yetinir,

insansa doay emek harcayarak retir. nsan, alet yapan bir hayvandr. Ancakalet ii deil, i aleti dourmutur.

Elin gelimesi, insangillerin bakalnda, atlm en nemli bir admdr. Kant'n dadedii gibi, el, darya doru

uzam bir beyindir. Tyl atalarmz dik yrmeyi, bir zorunluk olarak gzealmlarsa, bunun nedeni, ellerin

baka trl iler yapmak zorunda kalm olmasdr. Maymunlarda bile eller,trmanmak iin, ayaklardan baka trl

kullanlmaktadr. El, iin bir aleti deil, iin ortaya kard bir rndr. El,yetkinlemesini yapt ilere


25/746

borludur. Elin gelimesi, insan yapsnn btn blmlerini dorudan doruyaetkilemitir. in eli ve karlkl

olarak elin de ii gelitirmesi insangillerin ibirliini zorunlu klmtr. Bu ibirlii,baka bir deyile toplumsallk,

insanlar, birbirlerine sylemeleri gereken bir eyleri olmak durumuna getirmitir.Dil, bu zorunluktan domutur.

nsanbilim (antropoloji) alanna byk katklarda bulunan, Friedrich Engels,Doann Diyalektii adl nl

yaptnda yle der: Ekonomi politikiler i (emek) btn zenginliklerin kaynadr,derler. Fakat i, bundan da

te sonsuz bir eydir. nsann tm varl iin ilk temel art odur ve bu ldedir kibir anlamda insan i

yaratmtr, dememiz gerekir. Yz binlerce yl nce, jeologlarn nc zamandedikleri, henz kesinlikle

saptanamayan dnya tarihi dnemi srasnda, belki de onun sonlarna doru,dnyann scak blgesinde

muhtemelen imdi Hind Okyanusunun dibine batm byk bir kara paraszerinde insan benzeri maymunlarn

son derece gelimi bir kua yayordu. Bizim bu ecdadmz Darwin aayukar tanmlamtr. Bunlarn bedeni

tamamen kllarla rtlyd, sakallar ve sivri kulaklar vard ve topluluk halindeaalarn stnde yayorlard. Bu

maymunlar, belki de zellikle yaay biimleri dolaysyla aalara trmanrkenellerine ve ayaklarna farkl

fonksiyonlar kazandrarak dz yerde yrrken ellerini kullanma alkanln yava

yava brakmaya, dik biimdebir yry kazanmaya baladlar. Bylece maymundan insana gei'in en nemliadm atlm oldu. Bugn btn

insan-benzeri maymunlar ayakta durabilirler ve iki ayak zerinde hareketedebilirler. Ama bunu yalnz zorunlu

hallerde ve pek beceriksizce yaparlar. Doal yryleri yar dik'tir ve ellerini dekullanrlar: ou ise el

kemiklerini yere dayar ve sakat bir kimsenin koltuk denekleriyle yry gibibkk bacaklarla uzun kollarn


26/746

arasnda bedenlerini titretirler. Genel olarak maymunlarda drt ayak zerindeyrmeden iki ayak zerinde

yrmeye geiin btn basamaklarn bugn bile grebiliyoruz. Ama iki ayakzerinde yrme onlar iin bir son

are olmaktan te gitmemitir. Kll ecdadmz arasnda dik yrme zamanla birgereklilik haline geldiyse, bu, arada

geen zamanda eller iin gittike deiik alma ekilleri gelimesini zorunluklmtr. El ve ayan

kullanlmasnda baz farklarn meydana gelii maymunlar arasnda da grlr.Belirtildii gibi aaca trmanrken el,

ayaktan baka trl kullanlr. Daha aa memeli hayvanlarn n ayaklarnnkullanl gibi, el daha ok

yiyeceklerin toplanmasna ve tutulmasna yardm eder.

Baz maymunlar aalarda yuvalarn ellerle yapar, hatta empanze gibi kthavadan korunmak iin dallarn

arasnda at meydana getirirler. Dmanlara kar korunmak iin sopalar ellerleyakalar, ya da meyveleri ve talar

bunlarla frlatrlar. Yakalandklarnda insanlardan kopya ettikleri birok basithareketler iin ellerini kullanrlar.

Ama insana en ok benzeyen maymunlarn bile gelimemi eli ile binlerceyzyllk i yoluyla son derece gelimi

insan eli arasndaki farkn ne kadar byk olduu burada anlalr. Kemiklerin vekaslarn says ile genel dzeni

ikisinde de ayndr. Ama en ilkel vahinin eli, hibir maymun elinin taklitedemeyecei yzlerce i yapar. Hibir

maymun eli ta ban en kabasn bile meydana getirememitir. Ecdadmznbinlerce yllk srede maymundan

insana gei srasnda yava yava eli uydurmay rendikleri ilk hareketlerbalangta herhalde en basitleriydi. En

ilkel vahiler, hatta ayn zamanda fiziksel bir gerileme gstererek daha okhayvana benzer bir duruma dnenler

bile, bu gei dnemi yaratklarndan ok daha stndr. lk akmak ta insaneliyle bak haline getirilinceye


27/746

kadar, yle zaman dnemleri gemitir ki, bizce bilinen tarihsel dnem onunlakarlatrlnca nemsiz kalr. Ama

asl adm atlmt, el zgr hale gelmiti ve artk durmadan yeni becerilerkazanabiliyordu. Bylece kazanlan daha

byk esneklik kuaktan kuaa geiyor ve artyordu. O halde el, i organolmakla kalmaz, ayn zamanda bu iin

rndr de.

Ancak i, gittike yeni hareketlere uyma, bu yoldan gelitirilmi kaslarn, baorganlarnn, daha uzun dnemler

iinde kemiklerin kaltsal yoldan gemesi bu kaltsal inceliin yeni, gittike dahakarmak hareketlere gittikeyenilenen biimde uygulanmas, insan elini Rafael'in tablolarn, Thorwaldsen'inheykellerini ve Paganini'nin

mziini yaratabilecek bir mkemmellik dzeyine kadar getirmitir. Ama el tekbana deildi. O, son derece

karmak bir tm organizmann ancak tek bir organyd. Elin yararland eydenbtn beden de yararland, hem de

iki yoldan. nce, Darwin'in dedii gibi, byme korelasyonu yasasndanyararland. Bu yasaya gre, bir organik

varln ayr paralarnn belli biimleri, grnte onlarla bants olmayan bakaparalarn belli biimleriyle her

zaman bantldr. Bylece, ekirdeksiz krmz kan hcrelerine sahip ve kafanniki eklemle (kondil) kaburgann

ilk kemiine baland btn hayvanlarda hi eksiksiz; yavrular emzirmek iinst bezeleri de vardr. Bunun gibi,

memeli hayvanlarda atal trnaklar kural olarak gevi getirmek iin krkbayr ilebantldr. Belli biimlerdeki

deimeler, aradaki banty aklayabilecek durumda olmamza ramen, tekibeden ksmlarnn biiminde de

deimelere sebep olur. Gzleri mavi olan tamamen beyaz kediler her zaman yada hemen her zaman sardr. nsan

elinin gittike gelimesi ve buna paralel olarak ayan dik yrye uymas, hiphesiz byle bir korelasyon


28/746

yoluyla organizmann teki ksmlar zerinde de etkisini gstermitir. Elingelimesinin dolaysz, belirlenebilecek

biimde geri kalan organizmaya yapt etki ok daha nemlidir. Daha ncedeinildii zere, bizim maymun

ecdadmz sr halindeydi, btn hayvanlarn en toplumsal olan insann,toplumsal olmayan bir nceki ecdattan

kn aramann imkanszl aktr. Elin gelimesiyle, ile balayan doazerindeki egemenlik her yeni

ilerlemede insann gr asn geniletti. nsan, doadaki maddelerde srekliolarak yeni, o gne kadar bilinmeyen

zellikler kefetti. te yandan iin gelimesi, karlkl destekleme, ortaklaaetkinlik hallerini oaltma ve bu

ortaklaa etkinliin her birey iin salad yararn bilincine varma yoluyla toplumyelerinin birbirine gittike

yaklamasna zorunlu olarak yardm ediyordu. Ksacas, oluan insanlar,birbirlerine syleyecek bir eylerinin

bulunduu noktaya eritiler. htiya, kendine bir organ yaratt. Maymunungelimemi grtla, durmadan daha

gelimi modlasyon elde etmek iin yaplan modlasyon yoluyla yava, ama

salam biimde deiti ve azorganlar yava yava birbiri ardndan ahenkli harfleri sylemesini rendi... ncei, sonra onunla birlikte dil, bir

maymunun beynini etkileyen en nemli iki drt bunlardr ve bu etki altndamaymun beyni, btn benzerliine

ramen ok daha byk ve ok daha stn bir insan beynine doru gelimitir(bid, Ankara 1970, Arif Gelen

evirisi).

Grld gibi, insan usunun, ne kkeninin ne de znn, sadece doal veyaambilimsel (tabii ve biyolojik)

etkenlerle aklanamayaca aktr. Usun ve bilincin z, ancak toplumsal(itimai, sosyal) karakteriyle

kavranabilir. nsan toplumu olmakszn insan usu, insan bilinci ve insan dnceside olamazd. A. Spirkin ve O.


29/746

Yakhot, Diyalektik ve Tarihi Materyalizm adl yaptlarnda bu konuda u somutrnei verirler: Hepimiz

ormanlarda hayvanlar tarafndan yetitirilen ve sonradan insanlar tarafndanbulunan ocuklarn yklerini

duymuuzdur. Bu tr olaylarn en heyecanls 1920 ylnda Hindistan'da ortayakandr. kszler evinin bakan

olan Mr. Singh, birtakm garip varlklarn kurtlarla birlikte bir maaradayaadklarn duyar. Halk bunlarn hayalet

olduklarn sylemektedir, fakat daha sonra bunlarn iki kk kz ocuu olduklaranlalr. Bu ocuklar kurtlarn

elinden alnr ve teki ocuklarla birlikte yetitirilmek zere kszler evinegetirilir. Ancak kzlar evreleri iin

byk bir dert kayna olurlar. nk, bir insandan domu olmalarna ramen;iki kk hayvan gibi

davranmaktadrlar. Hayvanlarn arasnda geen yaamlar yalnz davranlarndeil, ayn zamanda bedensel

yaplarn da etkilemitir. nsanlarn nemli zelliklerinden biri olan dik yrme buocuklarca bilinmemektedir.

Ayrca insan bilincine ve dnme yeteneine veya insanca duygulara,heyecanlara sahip olduklar yolunda da

hibir belirti yoktur. Alacakaranlkta yaarlar, gndzleri uyur, gece oluncahareketlilik gsterirler. Yllar geer.

Zamanla, byk abalar sonucunda, fakat yava yava, insanca zelliklerbelirmeye balar. lk szckler sylenir.

evrelerinde olup bitenleri kavradklarn gsteren insanca kavrayn ilk belirtileri

ortaya kar. Balangkavramlar biimlenir ve kk hayvanlar insana dnmeye balarlar. Ne yazkki byyemeden lrler. Bu

gerekler bize neyi anlatr? lkin bilincin doal yaambilimsel kayna kuramnntamamen yanl olduunu gsterir.

Kaba ya da bilimsel olmayan zdekiler (maddeciler) insann, doann ocuuolduunu ileri srerlerdi. Bu iddiada,

bilincin kaynann doast olduu yolundaki idealist ve teolojik iddialarlaelitii lde gereklik pay vard.


30/746


31/746

geerek igd haline gelmilerdir. gdler renilmezler ve deneme yoluylakazanlmazlar. Dahas var, igdsel

davranlarla renilmi davranlarn gelimeleri birbirleriyle ters orantldr.renebilen hayvanlarn igdleri,

renebildikleri oranda, azalmaktadr. Bu anlamda, insan denilen varlkta hibirigd bulunmamaktadr. gd,

belli bir olay karsnda belli bir davrantr. Dmann grmek, hayvan yabartr, ya kartr, ya da dmanna

saldrtr. nsannsa ne trl davranaca belli deildir, daha dorusu ne trldavranaca o anda iinde bulunduu

sosyal, ethik ve entellektel koullara baldr. Barmak, kamak, saldrmakyle dursun, insan eer o anda iine

yle geliyorsa dmann yanaklarndan pebilir. Ama, iinde, gene de hoolmayan bir duygu kvranr. nsann

igds ite bu kadarcktr ve pek gszdr. Onu fizyolojik bir davranasrkleyemez. nsann soydan gelen

igdsel davranlarnn yerini, zeka ile ilgili plastik (birbirleriyle kaynaabilen)davranlar almtr. nsann,

igdleri deil, igd kalntlar olan itepileri (ilcalar, impuls'leri) vardr.

nsann zellemi organlar olmadgibi, zellemi davranlar da yoktur.

Buna kar, dil ve dnce, insan insan eden insanca zelliklerin bandageliyor. nsan, dnyaya alan ilk

canldr. nsann dnyaya almasn dili ve dncesi salamtr. Yirmi milyon ylnce yaad sanlan ayn

trden geldikleri halde, ada maymunun bilgisizliine kar ada insannstn bilgisi, insangillerin

azlarndaki dili gerei gibi kullanabilmelerinden domutur. ada maymun,aa yukar, yirmi milyon yl

nceki ortak atamzn deneylerini tekrarlamaktadr. Maymun, pek yava gelienbireysel deerleriyle birlikte gp

gidiyor. nsann bireysel deerleriyse, szcklerin gcyle gittiketoplumsallamaktadr. Maymun, ocuuna


32/746

hemen hibir bilgi veremeden lr. nsan, ocuuna yirmi milyon yllk bir bilgibrakr. Dil, insangillere, kendisini

teki canllara pek stn klan hzl bir gelime salamtr. nsann dilini kullandgnden beri yepyeni bir

diyalektik gereklemeye balamtr. Bu diyalektik, dil dnce diyalektiidir.nsann zgrl, diliyle

gereklemektedir. Dncenin dile ball (identik birlii) tantlanmtr. lkdnen ilk konuand.

Konumadan dnme yetisi, uzun bir sre sonra gelimitir. Dil ve dnce,birbirlerini karlkl etkileyerek,

genel diyalektiin iinde, ok hzla gelien zel bir diyalektie balambulunmaktadrlar. nsan, szcklerle

zetleyerek dnyann fizik yknden kurtulmutur, bilgi elde edebilmek iinharcamak zorunda bulunduu gc ve

sreyi kazanmtr. Artk gitmesi, grmesi, dokunmas, bulmas, iitmesi, aramas,koklamas, tatmas gerekmez.

Dnmesi yeter. Dil ve dnce diyalektii, gemile gelecei birletirmi,uzakl yakna getirmitir. Hayvan

gemiini bilemez, insan bilir. Hayvan geleceini tasarlayamaz, insan tasarlar.

nsan, dillenmesi yznden, sreyi veuzay (zaman ve mekan) eline geirmitir, bakalarnn deneyleriyle eylemdebulunmaktadr. Ralp Waldo

Emerson'un dedii gibi: Eitilmi bir kpek, baka bir kpei eitemez. Bu baar,dil dnce gcyle, insanca bir

baardr. De la Mettrie'nin dedii gibi, azdan szckler kmadan nce neydiinsan? teki trlere gre daha az

igds olan kendi trnn hayvan. Kendini kral grmezdi. Maymun kendineneyse, o da kendine oydu (La

Mettrie, L'Homme-Machine, 1748).

nsanca zelliklerden biri de, tekniktir. nsan, igdlerinin eksikliini naslzekasyla gideriyorsa, organlarnn

eksikliini de teknikle giderir. Umak iin kanatlar olmayan insan uma makinesiyapar, kanat organnn


33/746

eksikliini teknikle giderir. Ayrca insan, birok organlarnn grevlerini de teknieykler. Araba yapp ayaklaryla

yrmekten kurtulur, asansr yapp merdivenleri trmanmaktan kurtulur.Bunlardan baka insan, birok organlarnn

grevini de teknikle aar. Sesini iittiremeyecei uzaklklara telefon telleri eker,yumruuyla vuracana bir tala

vurarak iini daha iyi yapar, gzleriyle gremediini drbnle grr. Teknik, hergn biraz daha, organik doay

grev d brakmaktadr. Uygarlmzda yk tayc hayvanlarn yeri her gnbiraz daha azalmaktadr. nsan,

dnyay teknikle deitirebilen tek canldr. Ya kendine organlar yaratr, yaorganlarnn igcn artrr, ya da

kendi organlarnn iini doaya grdrr. nsan, teknii zekasyla ortaya koyar. Teknik, doada yoktur: rnein bir

mihverin evresinde dnen tekerlek, insan zekasnn rndr, doada byle birey bulunamaz. nsann yarm

milyon yl nce yapt bak, doada yoktur. ividen, dmeden tutun da buharmakinesine kadar hibir teknik

aleti doada bulamazsnz. nsan, ilerini teknie grdrrken, kafa almalarna

ayraca sreyi de artrmolmaktadr. Teknik, ayrca, insan doaya ballktan da kurtarmtr. Artk insan,atn yrme, aacn byme

hzna bal deildir. Atn yerine otomobili, aacn yerine kmr ve petrolkoyarak btn kltr srelerini

hzlandrmtr. nsan, yepyeni bir doa yapabilmek gcn kazanmaktadr.rnein doada yirmi milyon

elektrovoltluk elektrik gerilimleri yoktur. Oysa insan, byle bir gerilimi tekniklemeydana getirerek bu durumda

doann nasl davranacan deneyebilmektedir.

Grld gibi, insan insan eden emek, i, tek szle eylem (action)... Kafadakibeyni us, n ayaklar el, azdaki

tad alma organn konuan dil eden hep o.


34/746

nsan trn meydana getiren hayvann, teki hayvanlara baskn kaneylemsellii nereden domutur? Soru,

karln, insann atas hayvann teki hayvanlara gre daha okoyunseverliinde bulmaktadr. Nitekim, insan

ocuunun maymun ocuundan daha oyuncu olduu bilinmektedir. nsan,duyulur izlenimler ynn oyunla

dzenlemitir. Oynayan ocuk, ilkin, hibir ayrma yapmakszn, btn duyularylabirlikte davranr. Eyay grr,

dokunur, koklar, sesini iitmek iin birbirine arpar, tadn almak iin aznasokar. Bu oyun, ona duyu niteliklerini

ayrt etmeyi retir. iei koklar artk, azna sokmaya almaz. Oysa, ieinbir tad da vardr. Ama ocuk,

iekte kokunun tattan nemli olduunu renmi, kokuyu teki nemsizniteliklerden soyutlayabilmitir. Bu

soyutlama, insanlamada, ok nemli eylemsel bir baardr. Artk eker yeil,krmz, ya da sar renkte olabilir.

ocuun ekerde arayaca renk deil, tat olacaktr. ocuk, bu oyun deneyleriyle,eyann tepkilerini ve kendi

davranyla olan ilgilerini de renmektedir. Avuta sklan cam elini

kesmektedir, elden braklan tabak dpkrlmaktadr. Yanmayan sobaya dokunulabilir, yanan sobaya dokunulmaz. nemlibir sonu daha meydana kar:

Gz, ellerin grevini stne alm, ellerin ykn azaltmtr. ocuk artk bir eyinya m kuru mu, ar m hafif

mi, sert mi yumuak m olduunu grebilir. Bunlar anlamak iin o eye elleriyledokunmas gerekmez. Grevleri

azalan eller imdi daha ok eylemde bulunabileceklerdir, el bilgi iindenkurtarlmtr. Daha sonra gz, oyunun

salad duyularn ibirliinden glenerek, teki duyularn da grevleriniyklenmektedir. Sessiz bir filmde bir

kiinin ark sylediini grebiliriz, nmze getirilen, bir tabakta tatlbulunduunu grebiliriz, bahemizde

bulunan bir karanfilin gzel koktuunu grebiliriz. Duyularn bu ibirlii, insandanbaka hibir hayvanda

gereklememitir. Cisimlerin, teki duyularn niteliklerini de kapsayan bu optikgrnleri sembollerdir. nsan,


35/746

artk, eylemsel oyunlaryla edindii bir semboller dnyasnda yaamaktadr. Optik(grnen) dnya, yk azaltlm

bir dnyadr. u halde, yk azaltlm bir dnyaya alan insan atas hayvan,insanlama yolunda, br hayvanlara

gre, ok daha eylemde bulunmak imkanna kavumutur. Bu geni eylemselalma, onu, ele, dile ve akla

gtrmektedir. Daha ak bir deyile, eylemin drtsyle el-dil-akl diyalektiibalamtr. Buysa, tmyle,

insanlama iidir.

NSANDA BR KORKU. lk insan, soumu lav kayalarnn stne kp evresinebaknca, kendisine gredeerlendirdii iki ey grd: Kendisinden aada olanlar, kendisinden yukardaolanlar... Kendisinden aada

olanlara aldrmad ama, kendisinden yukarda olanlardan lesiye korktu. Usuzbucaksz bir doann ortasnda ne

kadar yalnzd. Gkler grlyor, imekler akyor, yldrmlar dyor,kendisinden pek gl hayvanlar saldrp

paralyorlard. Kendisinden yukarda olanlarn en stnde gk vard. Artk,yzyllar boyunca korkacakt bu

gkten, sayg duyacakt bu ge. ylesine bir korku, ylesine bir saygyd ki bu,gelecek kuaklarn en aklllar

bile kendilerini bundan kurtaramayacaklard. Milyonlarca yl ycelik, tanlk,gllk lsn mavi ellerinde

tutacakt, gk. Gk, ona baryor, parman sallyor; onu bomak iinsaanaklarn, onu yakmak iin

yldrmlarn gnderiyordu. Ona yalvarr, tapar, yaltaklanrsa belki kendisinikorurdu da.

KORKUDA BR KAVRAM. Bir XViii'nci yzyl dnr, Volney (ConstantinFranois, Comte de

Chasseboeuf, 1757-1820), gk lsnn hikayesini kendi asndan; yleanlatyor: lk insanlarn hibir

dnceleri yoktu. nce kollarn, bacaklarn kullanmasn rendiler. Gittike;babalarnn deneylerinden


36/746

yararlanarak gelitiler. Yaama aralarn salama baladka zekalar, ilkelgereksemeler (ihtiyalar) zincirinden

kurtularak dolaysyla anlamalara; sonu karmalara (istidlallere) yneldi. nsanzekas, giderek, soyut bilgileri

kavramak gcn de kazand. Yeryznde kendilerinden baka birok varlklarkaynayordu, bu varlklarn ou

kar gelinmez nitelikte glydler. Ate yakyor, gk grlemesi rktyor, subouyor, yel srklyordu. Uzun

yllar bu etkilerin nedenlerini dnmeden katlandlar. Btn bunlarn nedenbyle olduklarn anlamak isteyen ilk

insan akna dnd. Sonra, yle dnmeye balad:

1- Onlar kendisinden gl, kendisine stndler. Tanr dncesinin temelibudur. Kimileri ac, kimileri tatl

etkiler uyandrmaktadrlar. Acyla etkileyenlerden korkuyor, onlardan uzaklamakistiyordu. Tatlyla etkileyenlere

umut balyor, onlara yaklamak istiyordu. te korku ve umut, gk lsnn builkeleri, bylece dodular.

Kendisi nasl bir bakasn itmek isteyince itebiliyorsa onlar da yakmak isteyinceyakabiliyorlard. u halde onlarda

da kendisininki gibi bir irade, bir zeka olmalyd. te Tanrlk irade, Tanrlk zekadncesi byle balad.

Kendisine ktlk etmek isteyen bir soydann nnde nasl alalyor, ona naslyalvaryorsa, tekilerinin nnde

de alalabilir, onlara da yalvarabilirdi. te ilk yere kapan, ilk dua. Yoluna engelolan daa yer deitirmesi iin

yalvarrken onu dncesinde varlklatrdnn, ilk dnce varlklarnyaratmaya baladnn farknda bile

deildi. Kendisinden gl, kendisine stn olan bu dnce varlklar pekoktular, u halde evren, saysz

Tanrlarla doluydu (politeisme). Bunlarn kimisi iyilik ediyordu, kimici ktlk.yilikle ktlk, iyiliki ruhlarla

ktlk Tanrlar bylece dodular. te ilk insanlarn dini byle balad (lksistem: Fizik glere tapmak).


37/746

2- Yeryznde ve insan dncesinde balayan btn bu ilkeler (stnlk, korkuve umut, stn irade ve stn

zeka, glnn nnde eili, yalvar, dnce varlklar, bu varlklarn okluu,iyiliki ya da ktlk varlklar)

insanlarn tarm gereksemeleri iin ge yneldiler. Tarm, toplulukla yaamayabalayan insanlar iin bir

zorunluktu. Tarm baarmak iinse gn gzetlenmesi gerekiyordu. Toprangkle ilgisi belirmeye balamt.

Bir yldz kmesinin grnmesi, en yksek yerine varmas ve batmasyla birbitkinin gvermesi, bymesi ve

kurumas arasndaki ilgi, olanca aklyla insanlarn gzne arpyordu. u haldeyeryzn yldzlar, bu gk

varlklar, ynetiyorlard. On be bin yl nce Msr'da yaayanlar yldzlaratapmaya baladlar. Bunlar, Nil nehrinin

yukar kylarnda yaayan zenci rktan ilkel topluluklard (kinci sistem: Yldzlaratapmak).

3- nsan bu yldzlara birer ad takma gereini duyunca, bunlara yeryz adlarnyaktrmaya balad. Tebli

Habe, rman tamas srasnda grnen yldzlara tama yldzlar, sapan srmesrasnda grnen yldzlara kz

ya da boa yldzlar, aslanlarn susuzluktan lleri brakp rmak boylarna geldiisrada grnen yldzlara aslan

yldzlar, kuzularn ya da olaklarn doduu zaman grnen yldzlara kuzu ya daolak yldzlar adn veriyordu.

Bu benzetmeler sayszd. Artk kuzu, k mevsiminin ktlk eden ecinnisinden

gkleri temizliyor, boayeryzne bereket tohumlar sayordu. nsan dili bylelikle mecazlara alyor,gittike zenginleiyordu. Artk

insan, gn boasndan (boa adn verdii yldzlardan) bekledii gc,yeryzndeki boadan da bekler

olmutu. Yerden ge kan mecazlar bylelikle. gene yeryzne indiler. Birtakmyanl kyaslamalar balad.

kz, balk ve daha bir sr ey kutsallat (nc sistem: Putlara tapmak).


38/746

4- Kyaslamalar insanlar maddi anlamlardan manevi anlamlara geirdiler. yilikgetiren tanrlara bilgi, temizlik,

erdem melekleri; ktlk getiren tanrlara da cahillik; gnah, kabahat zebanileridenilmeye baland. Tanrlarn

zleri birbirlerine uymadndan tapnma ikiye blnd. yi tanrlara yaplan sevgive sevin tapnmasyd, kt

tanrlara yaplan korku ve strap tapnmasyd (Drdnc sistem: Kart ilkeleretapmak).

5- Yolculuktan dnen Fenike gemicileri, okyanusun br ucundaki lmszbahar lkelerini, kuzey blgelerinin

lmsz gecelerini anlata anlata bitiremiyorlard. te cennet ve cehennemdnceleri bu hikayelerden dodu.

Yzyllardan beri ldkten sonra ne olacan kendi kendine soran insan, buyerlerde yaayabilmek dncesinden

holanyordu. Bylelikle sevgili llerini barndracak bir yer de bulmu oluyordu.Sonsuz bahar lkesi ekiyor,

sonsuz karanlk lkesi korkutuyordu. u halde iyiler birinciye, ktler ikinciyegitmeliydiler. Bundan da tanr

tzesinin (adaletinin) insanlarn tzelerindeki yanllar dzelttii dncesi dodu(Beinci sistem: Mistiklik,

byk yargca tapmak).

6- nsanlar giderek stnde yaadklar yeryzn tanmaya baladlar.Dnyann ap lld. Bu ap, bir

kocaman pergel gibi gklere alarak gklerin akllar durdurucu, sonsuzyrngeleri hesapland. Dnyann evren

iindeki kkl meydana kt. Tanr dncesi nce dnyadan, sonragneten koparak btn evrene yayld.

Evren Tanr, nedenle sonucu, etkenle edilgeni, gdc ilkeyle gdlen eyikendinde toplayan ok daha byk, ok

daha yaygn bir varlk olmalyd (Altnc sistem: Evrene tapmak).


39/746

7- Sonralar etkenle edilgeni, nedenle sonucu, gdcyle gdleni tek varlktabirletirmeyi doru bulmayarak

bunlar birbirlerinden ayrdlar. Her trl kyaslamalar ancak kendi varlklarnabakarak yapabildikleri iin, evrenin

gdc ilkesine cin, akl, ruh adn verdiler. Tanr da, evrenin kocaman gvdesinihareket ettiren, btn varlklara

dalm yaama ruhu oldu. Her varlk, byk varln bir parasn tamaktayd.Bu para, ate ya da tzd

(Yedinci sistem: Evrenin ruhuna tapmak).

8- Matematik ve fizik geliiyordu ama, insanlarn byk ounluu bilgisizdi. Buyzdendir ki bilginin getirdiibilimsel deyiler, ounluun elinde bayalaveriyordu. Bylelikle evreninherhangi bir makineden baka bir ey

olmad ileri srld. Bir makine de kendi kendine yaplamayacana gre,herhalde bunun bir iisi olmalyd

(Sekizinci sistem: Byk iiye tapmak).

Volney'e gre, btn bu basamaklardan eski Msr'da klm, sonralaryeryznde tekrarlanm btn eyler

eskiden Nil kylarnda da olmutur. Volney, gk lsnn, doum yeri olarakMsr topraklarn grmektedir.

Volney'e gre, btn din sistemleri, eski Msr'n gnee tapmakla balayan fizikglere tapmak sisteminden

kmtr. Hintlilerin Chrisna's (Krina), Hristiyanlarn Christos'u (Hristos) hep eskiMsrllarn gnee

taktklar koruyucu anlamndaki chris szcnden gelmedir. Ayrca, eski Msrllargnee Yes de diyorlard! ki

Latincelemi Yessu ya da Jesus adnn kayna budur. Eski Yunanllar bu ad TanrBaks'e de vermilerdi.

Bilindii gibi, Tanr Baks de, Meryem'den babasz olarak doan sa'ya rnekolarak Minerva'dan babasz olarak

domutu.


40/746

Bir yanda sonsuzdan gelip sonsuza giden sonsuz bir uzay, teki yanda dnenyepyeni bir varlk insan... Bir

XX'nci yzyl dnr, Felicien Challaye, din duygusunu bu sonlu varlkla sonsuzvarlk arasnda kurulan bada

bulmaktadr. Felicien Challaye'a gre, sonlu ve kutsal olmayan varlk, sonsuz vekutsal varlkla karlanca

kendinden geer. Gk ls, bu kendinden gei halinin sonucudur. Challayegk lsnn hikayesini, kendi

asndan, yle anlatmaktadr: lk insanlar, kendi kiiliklerinin dndaki yaygngc (Mana) kavradklar anda

sonsuzu duymulardr. Ben varm, varla katlyorum. Ne yalnz anam babam,bykanamla bykbabam, atalarm,

ne de btn insanlk ve btn hayvanlk beni var edemezdi. Evrenin btn gleribende toplanyor. Bir gne, bir

samanyolu, bir evcen olmasayd, ben de var olamazdm. Ben, evrensel hayatnrnym. Varlmn derinliinde

varl buluyorum. Bu varlk, benim dar kiiliimi her yandan sarmakta ve onuamaktadr. Bu varlk sonsuzdan beri

benden nce gelmekteydi, snrsz ak boyunca sonsuza kadar benden sonra

gidecektir. te bu, sonsuz varlk'tr.

Sonlu varln, kendisinden km olduu sonsuz varla ballk duymas, onunnnde eilip ona tapmas, onu

evlat bir sevgiyle sevmesi, onda evrensel hayatn btn ynlerini bulmas aklauygundur. Bu akla uygunluk ve

sevgi, gk lsnn temelidir.

Sonlu varln sonsuzluk duygusuna erimesi yle olmutur: lk eilim,karland zaman sevin,

karlanmad zaman ac veren bir duygudur (haz ve elem). Bu eilim, zekannie karmasyla ruhsallar,

toplumun etkisiyle de sosyalleir. Bu sevin ve ac eilimi, korunma igds,insan yalnz btn hayat boyunca

gzetmekle kalmaz, lmle yok olu dncesinden tr ac ekmesine de engelolur. nsan, bu yok olu


41/746

dncesini sevimsiz, aalatc bularak reddeder. Korunma igds, yok oludncesinin dourduu

sonsuzlukla sonluyu badatrmaya abalar. nsann doal eilimlerinden birbakas da, merak eilimi, bu abay

destekler. Evreni tanmak, onun kklerine ve derinliklerine inebilmek bu merakeiliminin karlanmas

zorunluundan domutur. nsann nc bir doal eilimi olan sevgi (sempati)de ilk iki eilimin iini

tamamlamaktadr. Sevgi, sonlu varlklardan aarak sonsuz varla ynelmitir(mistisizm). Din, bu doal

eilimin, korunma igdsnn, merakn ve sevginin zekayla ruhsallamasndanve toplumla sosyallemesinden

domutur.

Felicien Challaye din dncesinin geliimini de yle sralamaktadr:

1- nsan, nce, kendi kiiliinin dnda her ynde belirmi bulunan yaygn birg grd. Bu g, hem maddede,

hem ruhta beliriyordu. lkel insanlar bu gce Mana adn taktlar. Manadncesine btn dinlerde eitli

semboller halinde rastlanmaktadr. En ileri felsefelerde bile k noktas hep builkel Mana dncesidir.

2- Toteme olan inan bu Mana dncesinden kmtr. Totem, Mananncisimlemesidir. Bir klann insanlar

belli bir hayvan, ya da bitki eidini en ok Mana toplayc saymlar ve onu kutsalgrmlerdir.

3- nsan, kendi cann dnnce Mana'y kiiletirmitir. Bundan da lmdensonra yaama dncesi domu,

lmden sonra yaama dncesi llere tapnmaya yol amtr.

4- Mana'nn kiiletirilmesi canlcl (animizm) meydana getirmitir. Canlclk,doada insann ruhuna benzer


42/746

ruhlar bulunduuna inanmaktadr. nceleri fetiizm adyla adlandrlan animizminbycle yol amas

kolaylkla anlalr bir

olaydr.

5- nsan, Mana'da bir dzen ilkesi bulduu zaman, dine tresel kayglar girmidemektir. Erdem, bu dzeni

salamak iin gereklidir.

6- nsan, Mana'y kiiletirince artk onu her bakt yerde grmeye balamtr.

Bunun sonucu da elbetteoktanrclk olacakt.

7- Soyutlamadaki ve tek olan evrenin aklanndaki ilerleme bu ok tanrlar tektanrda birletirmeye yol

amtr. Bu birletirme, nce bir hiyerariden (tanrlar sralayarak en bynbulmaktan) geerek, evrenin tek ve

biricik Tanrsna varmtr.

8- Budizmde olduu gibi, din dncesinde bir adm daha ilerleme, enginevrenin varln anlamak ve aklamak

iin tanr dncesinin gerekmediini, bu anlama ve aklamann tanrsz dayaplabileceini ilerisrer.

Kurban, dua, yasalara sayg, erdem, bayram, efsaneler ve kendinden gei halien ilkel totemizmden ok gelimi

dinlere kadar btn dinlerin ortak temalardr.

Mutluluunu salamak iin abalayan insan, epeyce uzun bir tarih sresisonunda, kendini rahat ettirecek, mutlu

klacak yeni bir l buldu. Bu l, gk lsdr. Gerekte bu l nce yerden

balad, sonra ge kt.


43/746


44/746

bir gtr, soyut bir ilkedir: Oysa bu halde de insan, soyutlad nitelikleri, soyutiyilii, soyut gzellii, soyut

taml (mkemmellii) gerek varlklar saymaktadr.

3- nsanln nc halinde, metafizik hal, yerini pozitif hale (olumlu hal,mspet hal) brakmtr. Bu hal;

ortaan sona ermesiyle balar. Yenia dncesi artk olaylar baka olaylarlaaklamaktadr. Bilimsel

ilerlemeler, bu hale gelinceye kadar nedeni bilinemeyen birok olaylar, bilimyasalaryla aklamaya balamtr.

Baka bir deyile, nce teolojik aklama, sonra metafizik aklama, yerini pozitif aklamaya brakmtr.

Baka bir Fransz dnr, Henri Bergson (1859-1941) da gk lsgereksemesinin kaynan yaanlan

hayatn iinde bulmaktadr. Bergson, Treyle Dinin ki Kayna (Des deux Sourcesde la Morale et de la Religion)

adl yaptnda bu konuyu inceleyerek u sonuca varyor: nsan, dnmeden nce

yaamak zorundadr. Toplumsallk eilimi (itimailik meyli), insann yaama zorunluunun sonucudur. Toplum nasl insan iinse, insan

da ylece toplum iindir. Toplumunsa birtakm gerekleri vardr, ite bu gerekler,insan treye ve dine zorlar.

Hayvan toplumlarnda rnein bir arnn, toplumunu unutarak sadece kendiisteklerinin peinden gitmeye

baladn dnelim. Bilinsiz igds bu haylaz ary toplum ykmne(mkellefiyetine) aracaktr. nk,

arlar ykml olmazlarsa kovan yaayamaz. nsan toplumlarnda da bu ykminsan devine iter. Toplumsallk,

insan varlnn en byk parasdr. Suunu sadece kendisi bilen, cezadan yakaykurtaran bir katilin ektii

vicdan acs; insann kendi varlna, kendi benliine dnmek isteyiidir. Suunuaklarsa vicdan acsndan

kurtulacaktr, nk devini yerine getirmi, benliinin byk paras olantopluma dnmtr. Toplum


45/746

alkanlndan doan, igdlerin zorlad bu devseverlik, insan treye ve dinegtrr. Bu devseverlik, trenin

ve dinin birinci kaynadr. Bu devseverlik iyice deilirse, insanlarn korunmaigdsne dayand grlr.

nsan, akas, bu grevseverliiyle kendisini korumakta, yaama zorunluunauymaktadr. Bu kaynak, kiinin,

iradesini iten bir kaynaktr. Bu kaynaktan gelen din ve tre, insan koruyan bir dinve tredir.

Din ve trenin ikinci kayna, insan heyecandr. Toplumsal insan bir taklit, birbenzeme gereksemesi iindedir.

nsan yaps, rnek almak, benzemek eilimini tar. Bu ikinci kaynaktan kan dinve tre, model olarak alnan

kiiliin yaratt heyecan yaamak ve taklit etmekle gerekleir. Toplum, kiiyi,toplumca beenilenleri taklide

arr. Bu kaynak, birinci kaynak gibi, kiinin iradesini iten bir kaynak deil,tersine, eken, aran bir kaynaktr.

Bu, heyecandan doan taklitilik kayna iyice deilirse, insanlarn yaratmaigdsne dayand grlr. nsan,

akas, bu taklitiliiyle, gene yaama zorunluunun sonucu olan yaratmagereksemesini karlamaktadr. Bu

kaynaktan gelen din ve tre, insann yaratma gereksemesini karlayan bir din vetredir.

Bu iki eit din ve tre, ayr nitelikler, ayr zellikler tamaktadr. Birincikaynaktan (alkanlktan, korunma

igdsnn sonucu olan grevseverlikten gelen) din ve tre statiktir,toplumsaldr, tutucudur, eskiye baldr,

kolektiftir. kinci kaynaktan (heyecandan, yaratma igdsnn sonucu olantaklitilikten gelen) din ve tre

dinamiktir, bireyseldir, eskiyi acdr, ileriye gtrcdr, kiiseldir.

Bergson, yaptnn ikinci blmnde gk lsnn asl gerekesi olan lm

korkusu stne unlar


46/746

sylemektedir: Hayvanlar leceklerini bilmezler, leceini bilmek insancadr.nsandan baka btn canllar,

doann (tabiatn) istemi olduu gibi, hayat hamlesine uymaktadrlar. nsannleceini bilmek dncesiyse,

doann verdii zeka ile elde edildii halde, doann karsna dikilmekte, insannhayat hamlesini

yavalatmaktadr. leceini bilmek dncesi umut krc bir dncedir. nsan,lecei gn de bilseydi, bu

dnce, daha da umut krc olurdu. lm olay bir anda meydana gelecektir,oysa her an meydana gelmedii

grldne gre srekli olarak tekrarlanan bu deney, insanda belirsiz bir kukuyaratmakta, lm dncesiyle

eriilen kesinliin etkilerini hafifletmektedir. Bu hafifletme olmasayd insannhayat hamlesi bsbtn krlrd.

lmek kesinliinin, yaamay dnmek iin yaratlan canllar dnyasnda, insandnce ve anlayyla belirmesi,

doann niyetine aka kardr. Doa, bylelikle, kendi yoluna konulan engelstnde sendelemektedir. te bu

sendeleyi onu yeniden dorulamaya, lmn kanlmazl dncesine kar

yaamann lmden sonra dasrecei dncesini koymaya zorluyor. Doa, dncenin yerletii zeka alannabu hayali atmakla, her eyi yerli

yerine koymu olmaktadr. Bu hayalin lm dncesinin kt tepkilerininleyebilmesi, kendisini uuruma

kaymaktan alkoyan doann dengesini gsterir. O halde bize dinin kaynaklarnbelirten hayal ve dncelerin zel

bir oyunu karsnda bulunuyoruz. Bu adan baklnca din, zekann lmkanlmaz olarak dnmesine kar

doann savunucu bir tepkisi olmaktadr.

Bu tepki, kii kadar, toplumla da ilgilidir. Toplum, kiisel emekten yararlanr.Kiinin hamlesi yavalamamaldr

ki toplumun hamlesi de yavalamasn. Bundan baka uygarlkta ilerlemitoplumlar, srtlarn srekli yasalara,


47/746

srekli kurululara (messeselere), zamana bile meydan okuyan antlaradayarlar. lkel toplumlarsa sadece

kiilerden kuruludur. Onlar kuran kiilerin srekliliine inanlmazsa etkileri dekalmaz. u halde llerin de

dirilerle birlikte bulunmas gerekmektedir. Bunun sonu, atalara tapma olacaktr. Ozaman da ller, tanrlara

yaklaacaktr. Bunun iin de tanrlarn hi olmazsa anlar halinde var olmas, birdin bulunmas, dncenin

mitolojiye doru ynelmesi gerekecektir. Zeka, k noktasnda, lleri, iyilik yada ktlk yapabildikleri bir

toplumda dirilere karm olarak dnmek zorundadr.

KAVRAMDA GZ. stn glerle evrili olduklarn gren, bu stn glerdenkorkan ilk insan topluluklar

koruyucularn evrelerinde aradlar. Bu koruyucu ou zaman bir hayvan, kimitopluluklarda bir bitki, pek az

rastlanmakla beraber kimi topluluklarda da deniz ya da yldz oldu. Bukoruyucunun adna totem dendi. nsan

denilen yaratn ilk dini, totem dinidir. Artk her topluluun (klann) kendisinikoruyan bir totemi vard. Yzyllar

bylece geti. nsanlar bir hayli mutluydular. Tanrlar yanbalarndayd ve onlarkoruyup gzetiyordu. Totem

andan sonra tanr, insanlardan gittike uzaklaacak, bir daha bu kadaryaknlarna sokulmayacakt. Totemin ana

dncesi, bir Malenezya deyimi olan Mana'dr. Mana, her yere dalabilen, birbakma tapan insanlarn kendisinde

de bulunan yaygn ve kutsal bir gtr.

Gn geldi, insanlar, totemle yetinemez oldular. evrelerinde gzleriylegrmedikleri birtakm yaayan ruhlar

dnmeye baladlar. llerinin de yaamakta devam ettikleri dncesikafalarn kurcalyordu. Canlclk diye

evirebileceimiz bu animizm, insanlarn ikinci dinidir. Grnmez ruhlar, yaayan

ller elbette bycl


48/746

douracaktr. Bunun iindir ki, nerede animizme rastlarsak yanbandabycl de buluyoruz. Totemizmin

temel dnceleri (mana, tabu, yar insan yar hayvan atalar), animizmde dedevam etmektedir. lk dinin bu ilk

ilkeleri en gelimi tektanrc dinlerde bile devam edecektir. Animizme ncelerifetiizm deniyordu. Bu sz

zencilerin perili ve byl nesnelerine bakarak Portekizli gemicileryaktrmlard. Feitiio, Portekiz dilinde

byl nesne demektir.

Btn gzel sanatlarn kknde animist bycln izleri vardr. lk insanlarnerdemleri de toteme tapmalar;totemin isteine aykr davranta bulunmamalarnda belirmektedir. Klanntoteme sayg duyan yeleri

erdemlidirler. nsann evresinde korkulacak, taplacak bu kadar eitli gler,ruhlar, yaayan ller bulunmas

elbette oktanrcl douracakt. ok saydaki tanrlara ilkin Msr'da rastlyoruz.Eski Msr oktanrcl aka

totemizm ve animizm kalntlarna dayanmaktadr. Mana, tabu, lmden sonrayaama dnceleri, oktanrclkta

devam ediyor. yi ruhlar iyi tanrlar, kt ruhlar da kt tanrlar meydanagetirmitir. oktanrcln totemizmden

doduuna baka bir kant da, her klann ayr birer totemi olduu gibi, eskiMsr'da yaayan her topluluun da ayr

bir tanrs bulunmasdr. Bu yerli tanrlar bal olduklar topluluun brtopluluklar stndeki etkilerine gre ne

gemiler ya da geride kalmlardr. Msr oktanrclnn en nemli geni, karszis ve olu Horus'la birlikte

Tanr Oziris genidir. Eski Msr oktanrlar l, sekizli, dokuzlu gruplar halindetoplanmaktadrlar. Bu gl

tanrlarn yannda akl da ilemektedir. Eski Msr edebiyatnda len bir kadnnyaayan kocasna gnderdii yle

bir mektup vardr: Ey benim arkadam, benim kocam. Hibir zaman yemekten,imekten, sarho olmaktan,


49/746

kadnlarla sevimenin zevkini tatmaktan ve enlikler yapmaktan geri kalma.Gndzn de, geceleyin de kendini her

trl zevke terk et. Kalbinde kayglarn yer etmesine sakn meydan verme.nk, Bat lkesinde uyku ile karanlk

hkm srmektedir. Buras yle bir lkedir ki, iinde bulunanlar hibir zamandarya kamayacaklardr.

Uyumaktadrlar ve artk hi uyanmayacaklardr. Burada hkm sren tanrnn adtam bir snmedir.

Gk ls aratrsnda eski Msr'n ok nemli bir yeri vardr.

ncesizlik ve sonraszlk iinde bilincin bilinle kavranmas (uurun, uurla idrakedilmesi) insanla balyor. Bu,

gerek bir balang deil, basz ve sonuz olmakta olan'n insan maddesincesezilmesidir. Baka bir deyile, bu

hikaye, evrensel diyalektiin hikayesi deil, kendi kendini sezen maddeninhikayesidir. Biz insanlar henz bu

byk hikayenin iindeyiz. Aklamaya altmz macera, kendi maceramzdr.

Gnmzden be bin yl nce Msr'da bir terzi yaad. Bu terzi, yz bin yllkbilin diyalektiinin oldurduu bir

dnceydi. Be bin yldan beri, gk ve yer lleri iinde parlayan btnklarda, bu terzinin kvlcm vardr.

Terzi, Msr papirslerinde Hermes Tut adn tayor. Yunanllar ona Ermis ya da kez bilgin anlamna

Trismegiste diyorlar. Yahudilere gre ad Honok'tur. Araplar, Hermes-l-Heramiseadyla anmaktadrlar. Kur'an'a

gre o, Adem ve olu it'ten sonra gelen, nc peygamber dris'tir.

Ksas- Enbiya, onu yle anlatyor: Hazreti it'ten sonra peygamberlik drisaleyhisselama geldi. Ve ona dahi

otuz sahife nazil oldu. Kalemle yaz yazan ve elbise diken ilk insan odur. Ondan

nce insanlar, hayvan derisi


50/746

giyerlerdi. dris aleyhisselama gklerin, esrar almt. Sonunda Tanr, onudiriyken ge kaldrd. Hazreti dris

ge ekildikten sonra insanlar doru yoldan ayrldlar, putlara tapar oldular. Tanr, onlara Nuh aleyhisselam

gnderdi (Ahmet Cevdet, Ksas- Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, 1323 basks, s. 4).

Oysa Yunan kaynaklar onun krk iki yapt bulunduunu yazmaktadrlar.Hermes'in bu deerli papirsleri

kaybolmutur. Bugn, onun dncelerini, rencilerinden gelen Msr ve Yunankaynaklarndan reniyoruz.

Tevrat, onu yle anlatmaktadr: Ve Yared yz altm iki yanda Hanok'unbabas oldu. Hanok, yz yl

Tanr'yla yrd ve Hanok'un btn gnleri yz altm be, yl oldu ve gzdenkayboldu. nk, onu Tanr ald

(Tevrat, Tekvin kitab, 5. bap, 18-24).

Tevrat'n hesabna gre terzi Hermes, ilk insanlardan biridir, altnc kuaktandr.Baba-oul dizisi yle

sralanmaktadr: Adem (930 yl yaam), it (912 yl yaam), Eno (905 ylyaam), Kenan (910 yl yaam),

Mahalel (895 yl yaam), Yared (962 yl yaam), Hermes ya da Hanok (365 ylyaam).. Tevrat, Hermes'in ..

3000 ylnda yaad bilindiine gre, insan soyunun gnmzden on bin yl ncebaladn bildirmektedir.

Oysa bilim, gnmzden krk milyon yl nce insana pek benzeyen yaratklarnyaamaya baladn hesaplam

bulunuyor. ada bilimle Tevrat'n arasnda, otuz dokuz milyon dokuz yzdoksan bin yl var.

Terzi Hermes'in, kendinden sonraki btn dnsel akmlara k tutandncesi udur: nsanlar lml tanrlar,

tanrlar lmsz insanlardr.


51/746

Terzi Hermes, evrensel dn yle kuruyor: Kocaman boluun en altndalmllk yeri dnya var, en

stnde de lmszlk yeri Zuhal yldz... Zuhal yldz, evrensel akln btnesrarn tamaktadr, yedinci ve son

kattr, lmszle orada eriilir. Zuhal, parlak bir k iindedir. Ruhlar, oradankoparak, dnyaya doru dmeye

balarlar. Bu d bir sinavdr. D, byk ktan, inildike yava yavakoyulaan karanla dorudur. Ik

ruh, karanlk maddedir. Ruh, ksa bir snama iin yeryzne inip maddeylebirleecek, ama maddeye boyun

emeyecektir. Ruhun maddeye boyun emesi, ona yenilmesi demek, sonsuzolarak yok olmas demektir. nsan ruhu,

tmel ruhun (Tanr'nn) ocuudur. Snav kazanamazsa, o ruhta bulunan tmelk (Tanrsal nur) snecek, k

yalnz bana kt yere dnerek ruhu karanlkta brakacaktr. Ruh da, kszkalnca, karanln iinde eriyip

tkenecektir. Byk boluk, inen kan ve arada eriyip tkenen saysz ruhlarnkasrgasyla kavrulmaktadr. Snav

kazanan ruhlar, yedi kat ge baaryla ykselip lmszle kavuurlar. Salt

gerei (mutlak hakikat) renirler.Maddeye boyun emeyen baarl ruh, yeryzndeki ksa snavn verdiktensonra, ilk basamak olarak ay'a ykselir.

Ay, dnce dehasdr, elinde gm bir orak tutar, doumlar ve lmleridzenler. Ruhlar cesetlerden kurtararak

byk a doru eker (cezbeder). Gn ikinci katn yneten Utarit yldzdr.Utarit, soyluluk dehasdr,

snavn baaryla vermi ve birinci katta cesetlerinden ayrlm ruhlara kacaklaryolu gsterir. Bu kata kan

ruhlar, soyluluklarn (asaletlerini) tantlam ruhlardr. nc kat Zhre yldzynetmektedir. Zhre, ak

dehasdr, elinde ak, aynasn tutar, birbirlerini unutan ruhlar ak aynasndabirbirlerini bulurlar. Drdnc kat

gk, gnein egemenlii altndadr. Gne, gzellik dehasdr, baar klar,samaktadr, prl prldr. Baarl

ruhlar, lmszle ykselebilmek iin byle bir tm gzellikten geerler. Gne,onlar tatl klaryla okayarak


52/746

lmszle hazrlar. Beinci kat Merih yldz ynetir. Merih, tzenin (adaletin)dehasdr, elinde tzenin keskin

klcn tutmaktadr. Altnc kat yneten Mteri yldzdr. Mteri, bilimindehasdr, elinde byk gcn asasn

tutmaktadr. Yedinci ve son katsa, lmszle kavuulan byk aydnlk, tmelakln tm srrn saklayan Zuhal

yldznn katdr.

Ruhlar lmszle gtren, dnya snavnda, iradelerini kullanarak, glerinedayanarak, ac ekerek elde

ettikleri aydnlk bilin'tir. Bu bilince (uura) kavuabilmek iin, ykselmeyiistemek yeter. Ykselen ruh, aydnlkbilincine dayanarak, tm gzellik, tm g, tm akl olacaktr. Buysalmszlktr.

Terzi Hennes'in bu retisi, eski Msr'n Tep ve Memphis tapnaklarnn byk vekutsal srrdr. Bu yzden de

hibir papirste yazlmamtr. Sadece yeraltnda gizlenmi bir maarann

duvarlarna sembolik iaretlerlekazlmtr. Yzyllar boyunca, tapnaklar bakanlar birbirlerine azdananlatmaktadrlar. Bylelikle sr, ona

layk olandan baka, kimsenin eline gemez. Tep ve Memphis tapnaklarnabalanarak yllarca snav geirip ile

ektikten sonra bu srra kavuanlar, onu, en dayanlmaz ikenceler altnda bileaklamazlar.

Dinler, hemen hepsi, kendilerine en byk kvlcm yollayan nc peygamberdris'i birka satrla

geitirmilerdir. Bunun nedeni de kolaylkla anlalmaktadr.

Hermes'in rencilerinden Asklepios, byk ustasnn u szlerini deaklamaktadr: nsanlar, lml tanrlardr,

tanrlar da lmsz insanlar... Eyann d, ii gibidir. le d arasnda hibirayrlk yoktur. Kk byk gibidir.


53/746


54/746

ortal sprmek, bulak ykamak, ayakyollarn temizlemek zorundadr(kendilerini hor gren ve hor grdren

kyniklerle melamileri hatrlaynz). Btn bu ileri yaparken tek sz sylemek,konumak yasaktr. Bu snavdan

geen istekli, isteinde direniyorsa, kk bir deliin iinden karanlk bir labirentebraklr. Kap, stne,

grltyle kapatlr. stekli, dizleri ve dirsekleri stnde srne srne, amurluve ylanl dehlizlerde uzun uzun

dolaacaktr. Arasra kck odalara yolu derek ayaa kalkabilecek, bu kkodalarda, eitli iskeletlere,

hayvanlara ve ylanlara rastlayacaktr. Sonra, gene kk deliklerden karanlkyollara girerek, srne srne

ilerleyecektir. Bu kk odalarda, kimi zaman, sessiz bir rahibe rastlayacak, rahipona, geriye dnmek isteyip

istemediini soracaktr. Srr renmek iin direniyorsa, gene kaderiyle ba baakalarak, karanlk yollarda

srnmeye devam edecektir. Derinlerden kulana, yle seslenen lklargelecektir: Bilim ve g isteyen deliler,

burada gebermilerdir... Artk geriye dnlemez yollara girmi bulunmaktadr,

kimse karsna kp geriye dnmekisteyip istemediini sormayacaktr buradan kurtulmak iin lmekten baka bir eyyaplamaz. Souk, karanlk,

ylanlar, akrepler, korkun lklar, alk, susuzluk; srnmekten paralanmdizler, kanayan avular... stekli, ya

da artk aresiz, dizlerinin gittike gmlerek ayaklarnn ykseldiini, ok dik biryokutan aaya doru

srklenmekte olduunu hissetmektedir. Glkle srklendii bu yolun sonundada, korkun bir uurumla

karlaacaktr. Tutunabilir de dmekten kurtulursa, ldrmas iten bile deildir.ldrmayacak kadar glyse

evresine baknabilir ve srnd dehlizin sol ucunda kk bir kurtulu kapsbulunduunu grebilir. Uuruma

yuvarlanmadan o kurtulu kapsna srayabilirse uzun bir merdiveni trmanarakmasallardaki gibi renk renk

denmi bir odaya varacaktr. Odann duvarlarnda yirmi iki srr belirten naksemboller, harfler ve saylar vardr


55/746

(Hermes'in rencisi olan Pythagoras'n say mistikliini, slam hurufiliini venoktaviliini hatrlaynz). Buras,

Oziris'in kl tapnadr. Burada, insan, gerei belirtmek ve tzeyigerekletirmek iin tanrsal gle birleir.

steklinin ilesi henz balamtr ve daha pek uzun yllar srecektir. Geireceisaysz snavlar arasnda ate

snav, su snav, ehvet snav vardr. Bunlarn her biri, yukarda anlattklarmzdanda rktc ve yorucu

snavlardr. Ate snav, cehennem atei gibi yanan kzgn bir frndan cesaretlegemeyi gerektirmektedir. Gerekte,

bu frn, isteklinin cesaretini denemek iin hazrlanm yapma bir frndr. ehvetsnav, kimileri iin belki de ok

daha g bir snavdr. stekli, gnlerce, a ve susuz, karanlk dehlizlerdedolatktan sonra eitli renklerle

denmi bir yatak odasna varacak, orada, bir ehvet mzii dinleyerek,kendisine iki ve yiyecek sunan plak ve

gen bir gzelle karlaacaktr. Gzel kz, ona, bugne kadar ektiklerininkarl olarak, kendisini ve

elindekileri sunacaktr. Eer bu gen kza kanar da aln, susuzluun veehvetin gcne boyun eerse, o gne

kadar ektii btn ileler bouna harcanm olacaktr. O zaman, artk, mrboyunca tapnakta tutsak olarak

hizmetilik etmek zorundadr, kamaya alrsa hemen ldrlr.

stekli, bu snavlarn her birinin sonunda, tek bana ta bir odaya kapatlarak,aylarca, kendi kendine dnmeye

braklmaktadr. Bylelikle, hamur gibi yorulan insan yaps, gittike, tanrlkyapya yaklamaktadr. Eski Msr

rahiplerinin o byleyici ve etkileyici gleri, bylesine bir yorulma sonundaelde edilmitir.

Son snav, mezar snavdr. stekli, diri diri ve zel bir trenle bir mezara

gmlr. Oysa artk, dnyallndan


56/746

hemen, hibir ey kalmam, mezara pek yaraan bir yapdr. Mezarda, tam birletarjiye derek, kendi ruhuyla

karlar. Uzun yllar sonunda elde ettii bu sonu, onu, byk srra, gerei gibihazrlamtr. Mezardan ktktan

sonra, kendine gelince, byk rahiple birlikte, Msr'n scak, sessiz ve derin birgecesinde, tapnan rasathanesine

kacak ve orada yedi kat gn yedi yldzn seyrederek, byk rahibin azndanHermes'in srrn renecektir.

steklinin geirdii snav, tek ruhtan kopan saysz ruhlarn yeryzndegeirmekte olduklar snavn kk bir

rneidir. Hermes'e gre, insanca lml olmak da, tanrca lmsz olmak daelimizde... Ancak, Hiyerofan denilen

barahibin yeni ermiine syledii gibi, her akl bu gerei kavrayamaz... Byksrr gnlmzde saklayarak

eylemlerimizle syleyelim. Bilim gcmz, inan klcmz, skut kalkanmz olsun.Ufaklklar, ki byk

ounluktur, ya aptal ya da ktdrler. Aptalsalar, bu gerek karsnda akllarnbsbtn yitirirler. Ktyseler,

bu gerei ktye kullanarak bsbtn ktlk ederler. Gerei gizlemektenbaka kar bir yol yoktur. Bilmek,

bulmak, susmak gerek.

ALTINA. sa'dan nce 700 yllarndayz. Yunanllar yzyldan beriderebeylik an yaamaktadrlar. Mal

edinenlerle mal edinemeyenler yerlerini almlar, snflar domu. Tedirginliklerinin nedenlerini henz

kavrayamyorlar ama, eitlik ve zgrlk iinde geen eski altnalarnnzlemini ekmeye balyorlar. Ozan

Hesiodos yle yaknyor:

Heyhat, demek ki gkyznn beni

Alaka yaanlan bu kederli zamana atmas gerekiyormu.Bu a daha nce ya da daha sonra gelemez miydi?


57/746

Oysa bugn yeryznde bet bereketin kalkt

Ac ve kederli bir yokluk a yayoruz.

Zeus'n grevlendirdii, gece ve gndz

alan insanlar trl skntlar iinde bocalyor.

Ama yaknda Zeus, insann beikten kt an

Yaland bu a mezara sokacaktr.

Bu a ki ocuklar babadan; babalar ocuklardan uzaklatran

Kimsenin kimseye sayg duymad, grevlerin unutulduu

Kimsenin dostu ve konuu kalmad bu a son bulacak.

Amansz saldranlar antlar hie sayacak, hakka kar

Alay ederek bir tek canl brakmayacaklar.

te o zaman, gk kubbeye doru birlikte

Utan ve Nemesis, gvdeleri parlak giyitlerle, uacaklar

nsann kendilerini srp att uzak yerlere gidecekler

Tanrlarn gsterecekleri yere yerleecekler

Bizse burada aclar iinde kalacaz.

Yrtc kular gibi gller gszlere saldracak.

zlemi ekilen bu altna nasl bir adr?.. Yzyllarca nce, kuzeyden gelerekBalkan yarmadasnn gneyine

inen yon, Dor ve Eolya boylar, buralar ele geirerek yerletiler. obanlklageiniyor, eitlik ve zgrlk iinde

yayorlard. Kimsenin kimseye stnl yoktu. Herkes doadan ortaka veeite payn alyordu. Bolluk vard ve

yoksulluk bilinmiyordu. Dzeni, doal yasalar salyordu. Devlet, yasa, d ve ibasklar yoktu. Hemen hibir su

ilenmiyor, buna kar da hibir ceza dnlmyordu. Mutluydular. ylesinemutluydular ki, altnan zlemi,

sonralar, Kutsal Kitaplarda bile dile getirilmitir. Altna, Tevrat'ta Edenbaheleri (cennet) olarak belirtilir.

nsan, buradan, bir hrszlk sonunda kovulmutur.


58/746

te Askral Hesiodos, bu an zlemini ekmektedir. ifti ocuudur. KardeiPerses, soylu kiilerden seilen

yarglara para yedirerek mallarnn stne oturmutur:

Ey Perses, kulana kpe et diyeceklerimi:

Karnn doyur da yle kalk kavga dve

Bakalarnn mal iin, gcn yetmeyecek bir daha

Bunu yapmaya, neyse burada bitirelim kavgamz

Artk letik mirasmz, ama ok eyleri

alp gtrdn, hediye yiyici baylara

Yaltaklanp iyice, gnlldr onlar byle ilere.

Budalalar bilmiyorlar yarmn btnden ne kadar ok olduunu

Ebegmecinde ve iri otunda ne byk yarar bulunduunu.

nk, artk mal kavgalar vardr, yasalar vardr. Yaanlan bu yeni ada,altnaa gre nedenleri bir trl

anlalmayan bir sr dalavereler dnmektedir. Eitlik bozulmu, insanlarn kimiglenirken kimi gszlemitir.

nsanl utan ve pervaszlk kaplamtr:

Kt bir utan yoksula yoldalk eder.

Utan insanlara hem dokunur hem de yarar.Utan yoksullarda, pervaszlk zenginlerde bulunur.

Maln alnm deil, Tanr vergisi olan hayrldr.

Bir kimse byk varlk toplarsa yumruk gcyle

Ya da diliyle, yama ederse ok kez olduu gibi

Kazan hrs akln yanltnca

nsanlarn, utanmazlk utanc susturunca.


59/746

Ne olur? diyeceksiniz. Hesiodos, aresiz, bylelerini Tanr'yla rktmeye,dzensizlii Tanr korkusuyla

nlemeye alyor:

Karartverirler Tanrlar bahtn, kalmaz evinin bereketi

Bu adamn, pek ksa srer varln yoldal

Bylesine Zeus kendi kzar, sonunda da ona

Haksz ilerine karlk ykler ar bir ceza.

nk, artk sular ve cezalar vardr. Ama ne sular cezalardan rkmekte, ne decezalar sular nleyebilmektedir.

Bu yzden insanlar, tresel nitelikler edinmeli, rnein Hesiodos'un dedii gibi,yarmn btnden ok olduunu

bilmelidirler. Yaknda Yunan topraklarnda boy gsterecek olan treci dnceler,ezenleri nlemekten ok

ezilenleri teselliye yarayacak olan tresel kurallar hazrlayacaklardr. imdilik Tanr'ya yalvarmaktan baka

yapacak bir ey yoktur:

Fakat sen uzak tut deli yreini bunlardan

Gcn yettii kadar kurban sun lmsz Tanrlara

Saf ve temiz olarak, yak gzel but paralarn

Ayrca arap tts sunarak dost kl kendine

Yatacan vakit yatana, bir de kutlu k kncaTa ki sana dost olsun yrekleri ruhlar

Ta ki satn alasn bakasnn maln, deil seninkini bakas.

Peki ama, bu altna birdenbire neden yok oluverdi?.. Gn en tepesindenbraklan bir ekicin yere on gnde

deceini sanan zavall Hesiodos bunu nereden bilsin:


60/746

Fakat Zeus gizledi geimi fkelenince yrei

Aldatt iin onu Prometeus'un dzeni

Bu yzden insanlar iin aclar tasalar buldu

yle dedi fkeyle bulut toplayc Zeus ona:

Lapetes olu, ok bilmilikte olmayan ei.

Seviniyorsun atei aldna, aldattna beni

Fakat byk dert aacam gelecekteki insanlarn bana

Onlara ben ate yerine bir afet yollayacam, hepsi

Neelenecekler yrekten okayp severek afetlerini:

Hesiodos'un hakk var. Nitekim aradan bunca yzyl getii halde, insanlarn pekkk bir aznl bilerek ve

pek byk ounluu bilmeyerek bu afetlerini yrekten okayp sevmektedirler(*). (*) Hesiodos'tan aktardm

iirsel paralar, gen yanda len deerli bilim adam Suat Yakup Baydur'un okbaarl evirisinden alnmtr.

ZDE BMLENDREN MARDUK. Bulabildiimiz ilk dnce rnlerineSmerlerde rastlyoruz. Bu ilk

dnceleri Smer Tanrs Marduk simgelemektedir.

Smer Tanrs Marduk'un byk nemi, bugn dnya uluslarn etkileyen byk dine kaynaklk etmi

olmasdr. Tevrat'la ncil'deki hikayelerin, kurallarn kaynan grmek isterseniz,.. drdnc bin yla kadar inmeniz

gerekecek. O zamanlar Dicle'yle Frat nehirleri arasnda (Mezopotamya) Smerlerdiye adlandrlan bir kavim

yayordu. Smerlerin birok tanrlar arasnda Marduk, maddeye biim veren, vedeltay yaratan tanr saylyordu.

Tevrat'la ncil'deki hikayelerin ou Smer efsaneleridir.


61/746

Bu efsanelere gre teki tanrlar, Marduk'u, okyanus tanrs Tiamat'lasavamaya ardlar. Marduk, Tiamat'

yendi ve denizlere snrlar ekti. Tanrlara tapnan bir varlk bulunsun diye debalktan insan yaratt. Sonralar

insanlardan honut kalmayan tanrlar, onlar yok etmeyi kararlatrdlar. Tanr Ea,tanrlar kurulunun bu kararna

kar, ok sevdii bir insan olan Ut-Napitim'i kurtarmay dnr. Onun dnegirerek bir gemi yapmasn

fsldar. Ut-Napiim, yapt geminin iine karsn, ocuklarn, iilerini,hayvanlarn ve tohumlarn doldurur.

Tufan balamtr, btn insanlar boulmulardr. Ut-Napitim'in gemisiyzmektedir. nsanlarn boulduunu

gren tanrlar, kukuya kaplmlardr. Tanrlar kraliesi olan tar szlanmayabalamtr: nsan yeniden balk

oldu. Tanrlar kurulunun bu kararna katldm iin ben de sorumluyum bundan...

Frtna, yedi gn srdkten sonra kesilir: Ut-Napitim, nce bir gvercin salverir,gvercin geri gelir: Ertesi gn

bir krlang salverir, o da geri gelir. nc gn bir karga salverir, karga gerigelmeyince, gemisini durdurur ve

gemisinin konduu dan doruunda bir kurban keser. Tanrlar, kurbannevresine sinekler gibi rler. Tufan

tertipleyen tanr Enlil, tanrlar kurulunun kararna ihanet ettii iin tanr Ea'ya birgzel kr. Tanrlar artk

yapacaklar bir ey kalmad iin, Ut-Napitim'le karsna lmezlik balarlar.

Nuh ve Tufan hikayesinin asl olan bu Smer efsanesi, Tevrat'la ncil'den drt binyl (krk yzyl) ncedir.

Gene ayn blgede, .. XX'nci yzylda yaam kral Hamurabi'nin (2003-1961)kanunlarn inceleyiniz. Smer

efsanelerinin mirass olan Asur-Babilonya uygarlnn bu byk yapt,Hamurabi kanunlar, Tevrat kurallarna


62/746

kaynaklk etmilerdir. Samuel Reinach, Qrpehus adl kitabnda yle demektedir:Hamurabi kanunlar, Musevi

kanunlar iin ilerisrlmesi gelenek haline gelen tarihten yedi yzyl nceyaplmtr. Eer Musevi kanunlarnn

Musa'ya tanr tarafndan yazdrld doruysa, tanr, Hamurabi'nin yaptnarm demektir.

TANRILARA KAFA TUTAN KRAL. lk mitolojik tanrlara Smerlerde rastladmzgibi tanrlar hie sayan ilk

insanlara da gene Smerlerde rastlyoruz. Felsefesel dncenin temeli mitolojikdncedir. zellikle antika

Yunan felsefesinde mitolojik dncenin izlerine Platon'da bile rastlanr. Hint, in,ran vb. gibi uluslarn ilk

felsefeleri mitolojileriyle kaynaktr. Bu bakmdan Glgam'n nemi bugninsanln elinde bulunan en eski

mitolojik metin olmasdr. nsanln en eski destan olan Glgam Destan,dnce yaps bakmndan da

mitolojik kalntlarn en ilgincidir. Babillilerin ilk szckleriyle adlandrdklardestan Sha Nagba muru (Her eyi

grm olan) deyimiyle anlr. Smer, Asur, Akad vb. gibi eitli Mezopotamyatopluluklarnca ilenmi olan

destann bugn elde bulunan metni Smerlerden kalmadr. Asur ve Akadlardankalma blmler de bulunmutur.

lkin Thompson tarafndan ngilizce The Epic of Gilgamish (Oxford 1930) adylayaymlanm ve daha sonra

Almanca, Franszca, Trke evirileri yaplmtr. Bu destann bulunmasyla

Herakles Mitosu ve Tufan yks gibibirok gelimi mitlerin kaynaklar da meydana km olmaktadr. Destan, temeldnce olarak, doann srlarn

bilmek isteyen insann aratrc abasn iler ve tanrlara bile kafa tutacakldeki gcn belirtir. lmszln

insan iin olanaksz bulunduunu saptar. nsan, karsna kacak doa engelleriniyenip aarak kendi yolunu kendi

yaratacaktr. nsann kendi yolunu amasna tanrlar bile engel olamayacaktr. Tufan bile gnderseler insan soyunu


63/746

yok edemeyeceklerdir. Tanrlar ve doa, insana her gn biraz daha yenilecek vesrlarn her gn biraz daha

kaptracaktr. Destan, ayn zamanda, insann idealist dlerle kendini kendineyabanclatrmadan nce ok daha

gereki bulunduunu da tantlamaktadr. Tanrlar, insana yardm etmemekte,tersine, glkler karmaktadrlar.

nsan bu glkleri kendi alnteriyle, bilinli abasyla yenmektedir. Destann birbaka zellii de, insann inanla

deil, bilgiyle davranmas gerektiini belirtmesidir. Glgam inanmaz, ancak hereyi grp bilir (Sha Nagba

muru). Bilmek ve anlamak, onun insanlk niteliidir. Glgam, efsaneletirilmigerek bir kahraman

sanlmaktadr. Kimi incelemecilere gre Mezopotamya'da iki rmak vadisiningneyinde gerekten yaam ve

hkm srmtr. nl destanlarnda yar insan, yar tanr saylmtr. Kimiyorumculara gre de tanrlara kafa

tutan insann, insan gcnn simgesidir. Grd iler, tpk Yunan mitolojisindekiHerakles'in ileri gibi on iki

tanedir. Bu ok eski mitosun Herakles mitosunu geni lde etkiledii bellidir.

Destanlarda anlatldna greGlgam, ok akll ve ok alkan bir gen kralm. Halkn da, kendisi gibi booturmamalar iin, ie koarm.

Uruklu kzlar ve kadnlar tanrlara yalvarp kocalarnn ve sevgililerinin biraz dakendilerine braklmasn

istemiler.

Tanra Aruru kadnlara acm ve toprak vcutlu yar hayvan Enkidu'yuyaratarak Glgam'la dost etmeye karar

vermi. Bylelikle gen ve cesur kral eitli servenlere srkleyip Urukerkeklerini rahat brakmasn salam.

Gerekten de bu iki gl yaratn dostluu, birok tehlikeli servenlereatlmalarn gerektirmi. Bu dostluk bir

grele balam, Glgam olaanst gcyle. Enkidu'yu tuttuu gibi yerearpvermi. Yaratldndan beri ilk kez


64/746


65/746

Engidu'nun ruhuyla konuup avunmaya alm. lmn kesin olduunubildiinden, dostuna br dnya stne

birok sorular sormu. Destan bu sorulardan meydana gelen bir blmle sonaermektedir.

LLER KTABI. Yirmi drt saatlik gnler ve yedier gnlk haftalar tertipleyenilk takvimin gnmzden

yetmi yzyl nce (.. V'nci bin yl) eski Msr'da yapldn hatrlarsanz, gkbilgisinin eski Msr'da ne kadar

gelimi bulunduunu btn gerekliiyle belirtmi olursunuz. Kont de Volney,gk lsnn kaynan Msr

topraklarnda bulmakta hakldr. XVi'nc yzylda Paris dolaylarndaki Issy kyndebir zis tapnann

bulunduunu da hatrlaynz. Eski Msr tanrlar zis, Oziris ve Serapis'e eski Yunan'da, eski Roma'da, Latin

talyasnda, dnyann hemen her kesinde rastlayacaz. Gnein evresindetoplanan bir gk sistemi akm, eski

Msr'dan yola karak dnyaya yaylmtr.

Btn dinlerdeki erdem kurallarn toplaynz. Sonra da bunlar papirstomarlarnda gizlenen eski Msr ller

kitabnn, lmden sonra Oziris'in muhakemesinde okunan, u blmylekarlatrnz: Hi kimseye ktlk

etmedim. Yaknlarm bahtszla srklemedim. Gerek evinde alaklk etmedim.Kimseyi gcnn dnda

altrmadm. Benim yzmden kimse korku duymad, yoksulluk ve ac ekmedi,bahtsz olmad. Tanrlarn kt

grdkleri eyleri hibir zaman yapmadm. Klelere kt muamele ettirmedim.Kimseyi a brakmadm. Kimseye

gz ya dktrmedim. Kimseyi ldrmedim. Kimsenin kahpece ldrlmesiniemretmedim. Kimseye yalan

sylemedim. Hibir utandrc davranta bulunmadm. Zina etmedim. Yiyecekleripahal ve eksik satmadm.

Terazinin dirhemi zerine hibir zaman elimi bastrmadm. Teraziyle tartarkenhibir zaman hile yapmadm. St


66/746

ocuklarnn azlarndan st uzaklatrmadm. Hayvanlar almadm. Tanr'nnkularn a kurup avlamadm.

lm bal tutmadm. Hibir arkn suyunu baka yne evirmedim. Bentemizim, temizim, temizim.

Eski Msr'n lmden sonra yaama dncesi, gk lsnn bu en ekici yan,yeryz erdemini

glendirmektedir. nk, lmden sonra sonsuza kadar mutluluklayaayabilmek iin dnya stndeki ok ksa

sreli erdem snavn baaryla vermek gerekir. Bu snav baaryla veremeyenler,ldkten sonra yeniden ldrlp

yok edilirler. Tanr Oziris tahtnda oturmaktadr. nndeki terazinin bir kefesindedirhem yerine gerek (hakikat)

vardr. lnn , tartacaktr. l, hayatnn hesabn doru vermise cennetlik olurve

sonsuz mutlulua kavuur. Eski Msrllar buna inanmaktadrlar. u halde, erdemlibir yaay, eski Msr dininin

temelidir. Nitekim dnyann drt bucandaki eitli dinler de hep bu temeledayanmaktadrlar.

.. ondrdnc yzylda Msr'da Thebae kentinde ok akll gen bir kral yaad.Bu kraln ad drdnc Amenotep

(ya da Amenofis)'tir. nsanlar tek tanrya balamay dnd srada henzyirmi yandayd. Tarihiler, onun bu

ileri lksne eitli nedenler yaktryorlar. Kimine gre Amenotep, Thebaerahiplerinin siyasal egemenliklerini,

krmak istemitir. Kimine gre de Msrl olmayan uyruklar balamak amacngtmtr. inden gelen bir tek

tanr sevgisine uyduunu syleyenler de var. Nedeni ne olursa olsun, drdncAmenotep'in baarmak istedii i,

tarih apnda nemli bir itir.

O zamanlar Msr'da her kentin, her kasabann ayr tanrs vard. Bu tanrlar,totem dncesinin kalntlaryd.

Nasl totem sadece kendi klann koruyup gzetiyorsa, kasaba tanrlar da kendikasabalarn koruyup gzetiyordu.


67/746

Thebae kasabasnn da Amon adnda bir tanrs vard. Thebae bakent olmadannce nemsiz bir tanryd bu.

Byk tanr Ra'nn yannda ad bile anlmazd. Thebae bakent olunca Amon batanr oldu, gene de Ra'y bir

kalemde silemedii iin, adna Amon-Radendi. Amon, artk her adn banda ya dasonunda yer alyordu. Kendisiyle

savaacak olan Amenotep'in ad bile onunla ssleniyordu. Amenotep, Amonhonuttur anlamna geliyordu.

Amon'un ondan honut olup olmad bilinemezdi ama, bu gen adamnAmon'dan honut olmad pek yaknda

grlecekti.

Btn tanrlar glerini gneten alyorlard. Ra da Doan Gne Tanrsyd.Amenotep, evrensel gnein

evrensel bir din yaratmaya yeteceini dnm olmaldr. Gne yuvarlankiiletiren Aton gen, kral tahta

kncaya kadar pek

orhan hancerlioğlu - düşünce tarihi

Documents