orta sınıflar turan Şengönül

ETMSEL KAZANIM YOLUYLA PROFESYONEL VE YNETMSEL KONUMLARA ULAAN BREYLER

NEO- MARXST VE NEO-WEBERC KURAMLAR EREVESNDE ZMLEMEK

To Analyze Individuals with Educational Attainment Reached in Professional and Managerial Positions within the Framework of

Neo-Marxist and Neo-Weberian Theories

Turhan ENGNL*

Abstract

The scientific and technological developments increase professional and managerial positions require education and knowledge in contemporary societies. The individual with a diploma or educational attainment can be appointed in professional and managerial positions. Neo-Marxists refer to the concentration of capital, the increased importance of management and hence the role of managers in the class structure. Managerial and professional workers use their knowledge and perform the functions of control, reproduction necessary functions for capital in relation to labour.

Neo-Weberians point to the professionalization of work, the increased importance of formal qualifications, education, knowledge and hence the role of professionals in the class structure. The service class is used to indicate the rise of both the managerial and professional elements of the new middle class. The service class can analyse in neo-Weberian terms in that it refers to the upper part of the new middle class that may distinguish from deskilled white-collar places by virtue of a relatively privileged work and market situation. The individual with a diploma ensures more different and superior position than the others.

Keywords: Education-Knowledge, Professional and managerial positions, The middle class, Contradictory class locations, The service class.

* r. Gr.Dr., Ege niversitesi, Eitim Fakltesi.

Sosyoloji Dergisi Say: 19 Yl: 2008 59

Turhan ENGNL

zet Bilimsel ve teknolojik gelimeler, gnmz toplumlarnda eitimi

ve bilgiyi gerektiren konumlar arttrmaktadr. Eitime ya da diplomaya sahip bireyler, profesyonel ve ynetici konumlara atanabilmektedir. Neo-Marxistler, sermaye birikiminin ve ynetiminin artan nemine, yneticilerin snfsal yapdaki rolne deinmektedir. Profesyonel ve ynetici olarak alanlar, bilgilerini kullanmakta, sermaye-igc ilikileri temelinde gerekli olan ynetme, yeniden retme gibi ilevleri yerine getirmektedir.

Neo-Weberciler, iin profesyonellemesine, eitimin, bilginin artan nemine ve bu nedenle profesyonellerin snfsal yapdaki rolne iaret etmektedir. Hizmet snf, grece olarak ayrcalkl i ve piyasa durumuyla st dzey beceriye gereksinimin duyulmad beyaz yakallarn yer ald konumlardan ayrt edilebilen yeni orta snfn st kesimini gstermektedir. Diplomaya sahip olan bireyler, dierlerine gre daha farkl ve stn bir konum salamaktadr.

Anahtar Kelimeler: Eitim-Bilgi, Profesyonel ve ynetici konumlar, Orta snf, elikili snf yerleri, Hizmet snf.

60 Sosyoloji Dergisi Say: 19 Yl: 2008

Eitimsel Kazanm Yoluyla Profesyonel ve Ynetimsel Konumlara Ulaan Bireyleri Neo- Marxist ve Neo-Weberci Kuramlar erevesinde zmlemek

(To Analyze Individuals with Educational Attainment Reached in Professional and Managerial Positions within the Framework of Neo-Marxist and Neo-Weberian Theories)

Giri Gnmz toplumunda eitim kurumunun yaygnlamas ve

eitim olanaklarnn grece olarak gelimesi sonucu niversite renimi yoluyla profesyonel meslek sahibi olan bireyler artmaktadr. Bu duruma bal olarak 20. yzyl boyunca, ada kapitalist toplumlarn snf yapsnn ortasnda yer alan konumlar, dier snf konumlarndan daha ok genilemekte ve blnmektedir. Orta snf zmlemek, ada sosyolojinin en zor konularndan biri olarak kabul edilmektedir (Abercrombie & Urry, 1983: 1). Mlkiyete sahip eski orta snf ve mlkiyete sahip olmayan yeni orta snf arasnda ayrm yaplmaktadr. Orta snf konumlar, kk burjuvazi ve beyaz yakallar ya da ii el emeine dayanmayan (non-manual) alanlar olarak adlandrlmaktadr. Yeni orta snf, mlkiyete sahip olmayan ve niversite renimi sonucu edindii meslek yoluyla profesyonel ve ynetimsel konumlara ulaan bireylerden olumaktadr. Bu kesimler, beyaz yakal alanlar olarak belirli mesleki bilgileri ya da yneticilik ilevleri ile yaamlarn srdrmektedir.

Marxa gre beyaz yakallar, grece olarak iyi maa alan cretli alanlarn kesimini oluturmaktadr. Beyaz yakal alanlarn cretleri, ofiste-broda iblmnn ilerlemesi, halk eitiminin yaygnlamas ve bu tr alanlarn saysnn artmas nedeniyle dmektedir (Marx, 1974: 300). Weber ise Marxn proleterleme savnn kart bir eilimi vurgulamaktadr. Yaygnlaan brokrasi, uzmanlamann nemini arttrmakta ve niversite renimine ve diplomasna sahip bireyler, ofislerde-brolarda ayrcalkl bir tabakay oluturmaktadr (Weber, 1961: 241). Marx ve Weber, beyaz yakal alanlarn arttn dile getirmekte, fakat bu eilimi farkl biimde yorumlamaktadrlar.

Marx ve Weberin beyaz yakallar olarak tanmlanan gruplarn tarihsel srete genilemesine ilikin grleri dorulanmaktadr. rnein ngilterede 1911 ve 1981 yllar arasnda profesyonel, ynetimsel, denetimsel, ve ofissel yerlerde beyaz yakal alanlar % 14 orannn altndan % 43 oranna ykselmektedir (Routh, 1987). Benzer bir deiim, Amerika Birleik Devletlerinde olmaktadr: 1900 ve 1980 yllar arasnda beyaz yakal olarak alanlar yani profesyonel, ynetimsel, sat ve ofissel igc % 17,5 oranndan % 52 oranna ykselmektedir (Gilbert & Kahl, 1987). Orta snfn yapsndaki bu deiim farkl biimlerde yorumlanmaktadr. Marxn sav, ofis-bro alanlarnn snfsal durumunun dyle (the declining class situation of clerical


Turhan ENGNL

worker) dorulanmaktadr. Weberin sav ise profesyonel alanlarn snfsal durumunun gelimesiyle (the improving class situation of professional workers) dorulanmaktadr (Abercrombie & Urry, 1983). Dier bir deyile, Marx ve Weberin grleri belirli olgularla desteklenmektedir. Yeni orta snf, el emeine dayal olmayan (non-manual) ve st dzey beceri gerektirmeyen (deskilled) ilerde rutin biimde alan beyaz yakallar kesimi ve st dzey beceriye sahip uzmanlam kesim (enskilled specialist) olarak iki ayr gruba ayrlmaktadr.

niversite renimi sonucu edindii meslei yoluyla profesyonel ve ynetimsel konumlarda yer alan bireyler, toplumda beyaz yakallar, hizmet snf (the service class) ya da orta snf olarak tanmlanabilmektedir. Dahrendorfa gre sermaye ve emein ayrmlamas (decomposition), modern endstri toplumunda yeni bir tabaka ortaya karmaktadr. Orta snfta yer ald varsaylan maal olarak alan bireylerin konumlar ve meslekleri eitlilik gstermektedir. Postane memurlar kadar st dzey yneticiler, pazar danmanlar kadar doktorlar, yazc sekreterler kadar babakanlar orta snf yesi olarak kabul edilmektedir. Orta snf olarak tanmlanan maal biimde alan bireyler, prestij ve gelir ltleri bakmndan ok varlkl ve ok yoksul arasnda toplumsal tabakalama sisteminde orta yerlerde grlmektedir. Oysa atma kuram, orta snfn tarihsel srete ii snf ya da burjuvazi ierisinde yer alacan ileri srmektedir (Dahrendorf, 1969: 51-52). Dahrendorf, Marxtan beri ortaya kan toplumsal gelimelerin sonucu olarak sermaye mlkiyeti ve sermaye ynetiminin birbirinden ayrldn ve yeni orta snfn farkllam olarak doduunu ileri srmektedir. Bu balamda yeni orta snf konumlarnda yer alan bireyler, bir snf olarak grlmemekte ve maa karl alan brokratlar ve beyaz yakallar olarak tanmlanmaktadr. Bu gruplarn artmas ve genilemesi, 20. yzyln tarihsel geliiminin en arpc zelliklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Maal olarak alan beyaz yakallar, endstriyel iiler gibi mlkiyet ve otorite-yetki sahibi deildir. Endstri iilerinden daha fazla para kazanmalarna ve daha yksek prestijleriyle gururlanmalarna karn, beyaz yakallarn snf konumlar cretli iilerin snf konumuna benzemektedir (Dahrendorf, 1969: 55-56).

Proleterlemeye ilikin tartmalar srmektedir. Emburjuvazileme, bat toplumlarnda snf sisteminin ldn ileri




sren toplum kuramlar retmekte, proleterleme kuram ise gelimi endstri toplumlardaki ekonomik sorunlarn, isizler, marjinal iiler, baml bireyler yarattn ve standartlam ve otomatik retimin rgtsel zorunluluklar ile tehdit edilen geleneksel beceri ve nitelikleri yok olmu bir alan ii snfn ortaya kardn ileri srmektedir. Belirli i tiplerinin proleterletii sav ve yakndan ilikili bir baka yorum belirli mesleklerin, szde niteliksizlemesi (Crompton & Jones, 1984) ile ilgilidir. Bu teze gre yap iinde grnte proleter olmayan yerler, yani rutin memur ve ynetici konumlarnda alan bireylerin sahip olduu yerler, temelde tamamen rutinlemi grevlerin yaplmasn kapsamakta ve bu nedenle niteliksiz el emei ile alan iilerin yapt ilerden, ierik bakmndan farkl olmayan ileri yaratmaktadr. Bu argmanlar, snf yerlerinin zelliklerine dikkat ekmektedir (Marshall, 1997: 126-127). Lockwood, sosyo-ekonomik bir grup olan ve saylar giderek artan ve konumu daha dk olan, ii el emeine dayanmayan alan kitlenin (mass of lower non-manual) ya da beyaz yakallarn anlatld Kara Gocuklu alanlar (The Blackcoated Worker) adl yaptnda hem Marxn hem Weberin zmlemelerine deinmektedir (Lockwood, 1958; 1989: 218). Lockwood, ofis-bro ileri ile ilikili meslekler zerinde odaklanmakta ve snf konumunun faktr kapsadn ileri srmektedir: (1) Piyasa durumu, yani gelir kayna ve bykl, i gvenlii dzeyi ve yukar doru mesleksel sosyal hareketlilik frsat, (2) durumu, yani bireyin, iblmndeki konumu bakmndan iinde bulunduu sosyal ilikiler grubu, (3) Stat durumu ya da bireyin, genel olarak toplumdaki prestij hiyerarisindeki konumu. Bu alana dayal deneyimler, snf bilincinin temel belirleyicileri olarak grlmektedir (Lockwood, 1989: 15, 16). Lockwood, neo-Weberci erevede belirli meslekleri snf yaps iindeki yerlerine yerletirmekte (Crompton, 1998: 38, 39) ve beyaz yakallarn proleterletikleri savna ilikin neo-Marxist grlere kar bulgular ortaya karmaktadr. Lockwooda gre i, piyasa ve stat durumlar ayrm temelinde ofis-bro ii, modernleme ve brokratikleme ortam ierisinde olmasna karn, el emei ile alan iilerle karlaldnda ofis alanlar, grece olarak otoriteye-yetkiye, daha iyi maaa ve terfi beklentilerine daha yakn ve daha iyi bir statye sahiptir. Ofis-bro alanlar, el emeiyle alan iiler gibi mlkiyete sahip olmama, toplumda ve i yaamnda proleterleme gibi ltler bakmndan benzer koullarda yer almasna karn, snf ve stat yapsnda daha st bir


Turhan ENGNL

konumda yer almaktadr. Bu nedenle alanlara ilikin proleterleme sav tmyle dorulanmamaktadr (Lockwood, 1989: 211). Ofis-bro alanlarnn modernleme ve makineleme sonucu yaygn bir d (degradation) yaadna ilikin gr, ok fazla destek bulmamaktadr. Yeni teknolojinin etkileri zerinde yaplan ok ayrntl aratrmalara ve durum almalarna (case study) gre beceriye duyulan gereksinim artmaktadr (Lockwood, 1989: 250). Goldthorpe ngilterede beyaz yakallara ilikin proleterleme savnn, ii snfnn burjuvazilemesi kadar pheli olabileceini ileri srerek Lockwoodun bu grn desteklemektedir (Goldthorpe, 1972: 355).

20. yzylda toplumlarda ortaya kan deiimler erevesinde gnmz kapitalizminde eitim-bilgi dzeyi ltne dayal orta snf konumlar tartlmaktadr. Marx ve Weber arasndaki farkllklar ve benzerlikler temelinde snf toplumunun dinamiini gz nnde bulundurarak, neo-Marxist ve neo-Weberci kuramclarn gelitirdii grler aklanmaktadr.

A. Neo-Marxist Yaklamla Orta Snf - Beyaz Yakallar zmlemesi

Neo-Marxist kuramclar, orta snf konumlar ya da beyaz yakallar zmlemektedir. Neo-Marxist bir kuramc olarak kabul edilen Erik Olin Wrighta gre Marx snf kavram, drt temel yapsal zellik erevesinde belirlenmektedir: (1) Snflar, ilikiseldir, (2) Snf ilikileri, kart karlara dayal olarak atma ve uzlamaz bir nitelik gstermektedir. (3) Kart karlara dayal atmal ve uzlamaz ilikiler (antagonism), smr iinde kklenmekte ve ortaya kmaktadr. (4) Smr, toplumsal retim ilikilerine dayanmaktadr. Toplumsal ilikilerle zellikle dier snflarla ilikisi bakmndan tanmlanan snflarn dereceli zellikleri vardr. Kapitalistler zengindir, iiler ise yoksuldur. Dereceli (gradation) tanmlanan snf kavramnda snflar, kesin bir iliki ierisindeki yerleri ile deil, baz zelliklerinin rnein gelir, stat, eitim gibi zelliklerinin niceliksel derecesi ile birbirinden ayrlmaktadr (Wright, 2000: 34-35). Wrighta gre kart ve atmal karlar, smr ilikisini yanstmaktadr. Smr, bir snfn zenginlii ile dier snfn yoksulluu arasnda nedensel bir iliki olduu anlamna gelmektedir. Kapitalistler zengindir, nk kapitalistler, iilerle olan snfsal ilikileri sayesinde, iiler tarafndan retilen bir art




deeri elde etmektedir. iler, smrnn yokluunda daha az almakta ya da daha ok tketmektedir. Snflar arasndaki kartlklar, elikiler ve uzlamazlklar, ekonomik smr tarafndan yaplandrlan karlar temelinde grlmektedir.

Wright, sadece burjuvaziden ve proletaryadan oluan bir snf haritas ile kapitalist toplumlarn snf yapsnn tam olarak aklanamadn ileri srmektedir. Son yllarda orta snfn niteliini kuramlatrma sorununa nemli bir zen gsterilmekte ve ii snfn belirlemek iin orta snf kavramsal olarak aa karlmaktadr. i snfn, el emeine dayanmayan ilerde (non-manual) alan maal snftan ayrt eden kavramsal ltler belirlenmekte ve bu ltlere dayal olarak ii snfndan ayrt edilen maallarn yerlerinin kavramsal durumlar tanmlanmaktadr. Wrighta gre snf kavram ile ilgili tartmalarda drt alternatif zm tr vardr: (1) Toplum, kutupsal snf kavram ile aklanmakta ve kapitalist toplumlar, gerekten kutupsal olarak nitelendirilmektedir. (2) Proleter olmayan (non-proletarian) ve burjuva olmayan (non-bourgeois) konumlar, genel olarak yeni kk burjuvazi ya da daha az zenli bir ifadeyle yeni orta snf biiminde tanmlanmakta ve kk burjuvazinin bir paras olarak grlmektedir. (3) Proleter olmayan ve burjuva olmayan yerler, bazen profesyonel-ynetimsel snf ve bazen basite yeni snf olarak tanmlanmaktadr. (4) Proleter olmayan ve burjuva olmayan konumlar, basite orta katmanlar yani belirli bir snf iinde olmayan sosyal konumlar olarak adlandrlmaktadr (Wright, 2000: 38).

Toplumda snf kavramyla kutuplamay vurgulayan yaklama gre kapitalist toplumlarda ii snf konumuna ve kapitalist snf konumuna uygun dmeyen yerler, yalnzca bir grnm olmakta ve esas olarak bu yeni konumlarn tm, ii snfnn bir paras olmaktadr. ounlukla, profesyonel ve ynetimsel maallar, proletaryann ayrcalkl bir katmann oluturmaktadr. Profesyonel ve ynetimsel maallarn varl ve yaygnlamas, kapitalizmin temel snf haritasnda belirli bir deiime yol amamaktadr. Yneticiler ve profesyonel olarak alanlar, dier tm iiler gibi, kendi retim aralarna sahip deildir ve dolaysyla, yaamak iin emek glerini satmak zorundadr. Bireyler, kapitalist ilikiler balamnda smrlmekte ve bu nedenle bu koullar, bireyleri ii olarak tanmlamak iin yeterlidir. Hisse haklar ya da benzeri bir yolla irketin bir ksmna sahip olan st yneticiler istisna olmak zere tm maallar, ii snfnn


Turhan ENGNL

bir parasdr. Wright, kutuplamay vurgulayan grleri eletirmektedir: Tm maal bireyleri ii snf olarak tanmlayan yaklam, snf oluumunu, snf bilinliliini ve snf mcadelesini aklamak iin tatmin edici yapsal bir temelin nasl olutuunu gsterememektedir. st yneticiler, genellikle snf mcadelelerinde burjuvaziden ok, endstriyel iilerin tarafn tutmamakta ve desteklememektedir. Maallarla ilgili olarak ii snfnn ltlerini belirlemek yoluyla homojen bir kategori yaratlamamaktadr (Wright, 2000: 38-39).

Wrighta gre Marxlar, son tartmalarda orta snf kk burjuvazinin bir paras olarak tanmlamaktadr. Orta snf konumlar, bireylerin bilgilerini, becerilerini, yeteneklerini ya da insan sermayesini kapsamakta ve bu durum, onlar zel ve maddi retim aralar sahibi geleneksel kk burjuvazinin konumuna yakn bir sermaye ile toplumsal iliki iine yerletirmektedir. Orta snf, kk burjuvazinin bir paras olarak snflandran kuramclara gre retken olmayan igc (unproductive labour) yani art-deer retmeyen emek, bankalardaki memurlar vb gibi maallar kategorisi ile ilgilidir. Bu alanlarn maalar, retken iiler tarafndan yaratlan artk-deerin bir blmyle denmekte ve dolaysyla smr ilikileri iinde iilerden farkl bir konumu igal etmektedir. Nicos Poulantzas, retken olduklarnda bile denetimsel konumlarda yer alan igcnn ve zihinsel emein, ii snf dnda olduunu belirtmekte ve retken olmayan igc zmlemesine eitli siyasi ve ideolojik ltler eklemektedir. i snfndan olmayan bu maallar, kesinlikle burjuvazi deildir. nk kendi retim aralarna sahip deildir ve hibir retim aracn kontrol edememektedir. Poulantzas, bu maal konumlar, iki nedenden dolay kk burjuvazi snfna yerletirmektedir: (a) Maal bireyler, kk burjuvazi gibi bireyselcilik ve ii snfna kar dmanlk vb ideolojik eilimlere sahiptir. (b) Maal konumlardaki yeni kk burjuvazi, snf elikilerinde proletarya ve burjuvazi arasnda yer almaktadr (Wright, 2000: 39-40). Burrisin belirttii gibi Poulantzas (1975), ii snfn, yeni kk burjuvazi olarak adlandrlan yeni orta snftan ayrt etmektedir. Snf konumunu tanmlayan temel ekonomik lt, retken ve retken olmayan igc (unproductive labour) arasndaki ayrm olarak grmekte ve politik, ideolojik ilikiler temelinde snf tanmlayan lt belirlemektedir. Politik ve ideolojik ilikilerle smr srdrlmekte, egemenlik ya da bask (domination), kapitalist kurululardaki (interprets)




denetim, kontrol ve otorite ilikileri yoluyla igcnn teknik egdm (koordinasyonu) ve iiler zerinde kapitalist bask (domination) biiminde gereklemektedir. Bu durum, yneticileri ve denetimcileri, ii snfyla dmancl bir iliki iine yerletirmektedir. deolojik dzeyde temel snf ilikisi, zihin gc ile alan ve el emei ile alan igc arasndaki ayrm olarak grlmekte ve bu ayrm, iileri retimin gizli (secret) bilgisinin dna brakarak onlarn sermayeye boyun emelerini glendirmektedir. deolojik egemenlik (domination) ilikisinin taycs olarak profesyoneller, teknisyenler ve dier zihin gleri ile alanlar, ynetici ve denetimcilerle birlikte, yeni kk burjuvazinin bir paras olarak snflandrlmaktadr (Burris, 1987: 80-81). Burrisin vurgulad gibi Carchedi (1977) ise cretlileri ve maallar, kollektif biimde iilerin ilevi ile sermayenin global ilevi temelinde ii snf ve yeni orta snf olarak tanmlamaktadr. Kollektif olarak iiler, karmak iblm sreci iinde kullanm-deerleri yaratmakta, sermayenin global ilevlerinde, grevlerinde alan ynetici profesyoneller ise teknik retim koulu olarak kabul edilen ve art deerin edinilmesi iin temel olarak grlen ynetme ileviyle, alan bireylerin denetimini, kontroln ve gzetimini yapmaktadr. iler ve yeni orta snf, retim aralarnn mlkiyetine sahip olmamalar bakmndan benzerlik gstermektedir. Fakat yeni orta snf, sermayenin global ilevine eitli derecelerde katlmalar ve denetim otoritesine sahip olmalar bakmndan ii snfndan ayrlmaktadr (Burris, 1987: 80-81).

Wright, yeni kk burjuvazi ve kutuplama kavramlarnn baz ortak sorunlar ierdiini dile getirmektedir: retken olmayan (unproductive labour) ya da denetimsel konumlarda yer alan ve zihinsel emeiyle maa kazananlar, sekreterler, profesyoneller, yneticiler, kamuda el emeine dayanmayan ilerde (non-manual) alanlar, satclar vb gibi eitli kategoriler, snf oluumu, snf bilinlilii ve snf mcadelesi bakmndan homojen zellikler gstermemektedir: Bu bireylerin neden ortak snfn yeleri olarak grlmeleri gerektiini anlamak gtr. Birok durumda retken olmayan (unproductive labour) maallarn kar, endstriyel iilerin karlaryla benzemekte ve birbirinden ayrt edilememekte ya da en azndan, yeni kk burjuvazinin yelerinin karlaryla karlatrldnda, endstri iilerinin karlarna ok daha yakn olmaktadr. retken olmayan olarak tanmlanan bu alanlar, ii snfnn dnda var olduu kabul edilse bile bu grup yeleri, kk burjuvaziye olan hayranlklar yannda


Turhan ENGNL

snflar, retim ilikileri iinde belirleyen ltten sapma eilimi gstermektedir. Toplumsal retim ilikileri kavramnn anlam geniletildiinde bile bankada retici olmayan belirli bir hizmetli ya da kendi iini yapan bir frnc, toplumsal retim ilikileri iinde ayn yeri igal etmemektedir. Smrnn, toplumsal retim rgtnde kklendiine ve snflarn genel retim ilikileri ile belirlendiine ilikin aklamalara yeterli biimde uymamaktadr (Wright, 2000: 40).

Orta snf sorunu ile ilgili olarak, hem snf kutuplamas hem de yeni kk burjuvazi zmlerinin getirdii tatminsizlik sonucu baz Marxlar, proleter olmayan ve burjuva olmayan konumlar, bal bana yeni bir snf olarak grmektedir. Gouldner, bu yeni snf, temel olarak kltrel sermayeye sahip olmas bakmndan belirlemekte ve kltrel burjuvazi olarak tanmlamaktadr. Kltrel sermaye, satlabilmekte ve dolaysyla sahibine gelir getirmekte ya da ekonomik retime katklar nedeniyle meru biimde gelir haklar getiren bilgi ve beceri anlamnda kullanlmaktadr. Yeni snf iindeki kategorilerin bazlar, kapitalist irketlerdeki ynetim konumlarnda yer almakta ve iileri dorudan kontrol etmekte ve byk olaslkla yatrmlar denetlemektedir. Yeni snf varsaylan dier baz kategoriler ise kapitalist irketlerde ynetimsel hiyerarinin dnda, stleri tarafndan kendilerine verilen belirli sorunlar zerinde uraan teknik alanlar, uzmanlar ve profesyonelleri kapsamaktadr. Wrighta gre eitim ve uzmanlk bakmndan ortak baz kltrel zelliklere sahip olmakla birlikte, bu konumlarn retim ilikileri iinde ortak bir yer igal ettikleri, ortak smr karlarn paylatklar ve dolaysyla genel snf kuramnda belirtilen ltlere gre yeni bir snf oluturduklar sylenemez (Wright, 2000: 41).

Drdnc alternatif zm nerisinde orta snflar, belirli snf kavramlarndan herhangi birine dntrmek yerine, burjuvazi-proletarya ikilemesine uymayan konumlar, basite orta tabakalar olarak nitelendirilmektedir. Bu konumlar, temel snf ilikisinin dnda var olduklar kabul edildii iin orta snf deil, orta tabaka biiminde nitelendirilmekte ve snf mcadelesinde burjuvazinin ya da proletaryann tarafn tutmaya zorlandklar iin dier bir toplumsal kategoriden daha ok orta tabaka olarak tanmlanmaktadr. Wrighta gre orta tabakalar olarak tanmlanan kategorilerin, genellikle kapitalist toplumun temel snflarnn dnda olduu gr tatmin edici deildir. Bu konumlarn ou, dorudan retimle ilgili olmakta ve dorudan retim sistemi




iindeki egemenlik (domination) ve smr ilikileri ile yaplandrlmaktadr. Bu konumlar, snf oluturmasalar bile snf nitelikleri gstermekte ve bu snf nitelikleri tabaka tanm ile yok edilmektedir (Wright, 2000: 42).

Wright, snf kavram tartmalarnda ileri srlen drt alternatif zm nerisini yeterli bulmamakta ve orta snf kavramsal olarak belirlemeye ilikin yeni bir zm olanakl grmektedir. Konumlar belirli bir snfla ya da tutarl bir snf nitelii ile tanmlamak yerine, baz konumlarn oklu bir snf niteliine sahip olduunu gstermektedir. Baz konumlar, ayn anda birden ok snfta olabilmektedir. Bu konumlar, snf ilikilerindeki elikili yerler olarak kavramlatrmaktadr. Temel snf ilikisinin kendisi, elikili olduu iin iilerle, kapitalistlerin ilikileri, en elikili yerdir. Kapitalizmin temel snf ilikisi erevesinde iilerle ve kapitalistlerin elikili karlar, olaslksal deil, temel olarak kart karlar oluturmaktadr. elikili yerler, yapsal olarak elikili karlarn her iki tarafn almalar bakmndan tamamen elikilidir. Bu konumlarn elikili olarak tanmlanmas, kapitalist snf ilikilerinin temel elikisini inkar etmemektedir. elikili yerler, temel elikiden tremektedir (Wright, 2000: 43-44). Bu yeni kavram, Wrightn gelir eitsizlii aratrmasnda snf yerlerini ilerletirmek amacyla kullanlmaktadr. lk projede snflar ilerletirmek iin (1) bireyin kendi iine sahip olup olmad belirlenmekte, (2) bireyin dierlerinin emeini denetleyip denetlemedii aratrlmaktadr: Kapitalistler, kendi iine sahip ve iileri kontrol eden olarak tanmlanmaktadr. Kapitalistler, az saydadr. iler, astlar olmayan alan bireyler olarak tanmlanmaktadr. Kk burjuvazi ise astlar olmayan ve kendi iini yapanlar olarak grlmektedir.

Wrighta gre ilk elikili yerler, ayn zamanda hem burjuvazi hem de proleter olarak tanmlanabilen ynetici konumlardr. Ynetici konumlarnda farkl derecelerde ve farkl trlerde kontrol etme yetkisine sahip denetimciler ve st yneticiler bulunmaktadr: Yneticiler, alan bireylere ne yapmalar gerektiini sylemeleri, yanl yaplan ilerde alanlar cezalandrmalar ve eitli yollarla retim sreciyle ilgili merkezi kararlara dorudan katlmalar bakmndan burjuvazi konumunda yer almaktadr. Bununla birlikte yneticiler, kendilerine sylenenleri yaptndan, iverenleri tarafndan kovulabileceklerinden ve retimin kaynak ak zerinde temel bir kontrolleri olmamalar yani sermaye varlklarna sahip olmamalar bakmndan proleterdir.


Turhan ENGNL

Yneticiler, egemenlik (domination) konumlar asndan iilerle-alanlarla olan ilikilerinde burjuvazi konumunda iken, kapitalistlerle karlatrldklarnda ii snf konumunda yer almaktadr (Wright, 2000: 44-45). Wright, bir dier elikili yeri tanmlamaktadr: Burjuvazi ile kk burjuvaziyi birletiren yer... Bu yer, kk iverenlerle tanmlanmaktadr. retim aralar sahibi, ayn anda hem kendi iini yapan dorudan bir retici, dolaysyla kk burjuvazi, hem de maa datan bir iveren, dolaysyla kapitalist snf konumu olarak nitelendirilmektedir (Wright, 2000: 47).

Wright, dierlerinin emeklerini kontrol etmeyen ve ii snf kavramna uymayan konumlarn olduunu, kapitalistlerin irketlerinde ve kamu kesiminde alan eitli teknik ve profesyonel mesleklere sahip bireylerin genellikle orta snf olarak grldn sylemektedir. Bu mesleklerde alan bireyler, dierlerini kontrol etme yetkisine ve gcne sahip deildir. retim aralarnn sahibi olarak kapitalistler, yatrmlar, maddi retim aralarn ve iileri kontrol etmektedirler. iler ise retim aralarna sahip deildir. Bu nedenle yatrmlar ve maddi retim aralarn kontrol etmemektedir. iler, kontrol edilmekte, otoritenin ya da gcn etkisi altnda kalmaktadrlar. ltn eitli bileimlerine dayal olarak ynetici trleri belirlenmektedir. Wrighta gre bir konumun paray, maddi retim aralarn ve emei ya tmyle kontrol etmesi ya da tmyle kontrol etmemesi doru deildir. Konumlar, karmak bir egemenlik (domination) ilikileri hiyerarisi biiminde yaplandrldklar iin farkl derecelerde kontrol etme yetkisine sahiptir ve farkl derecelerde kontrol edilme durumuyla karlamaktadr. Baz denetimciler, astlara sadece uyarda bulunabilmekte, dier baz denetimciler, astlar iten atabilmekte, bunun yannda baz denetimciler, yalnzca astlarn deil, otorite hiyerarisini kontrol edebilmektedir. Baz yneticiler, retim srelerinin yalnzca gnlk ilerlii zerinde kararlar verirken, bazlar, kullanlacak teknoloji trleri zerindeki temel kararlar verebilmektedirler. Sermaye ve igc arasndaki elikili yer konusunu uygun bir ekilde belirlemek iin bu tr kontrol dzeyleri gerekmektedir (Wright, 2000: 45-46). elikili yerler kavram, snf ltlerinin karmak nitelikteki oluumuna yol amaktadr. Wrighta gre paray, retim aralarn ve iileri kontrol etmek bakmndan hi, en az, ksmi ve tam olarak eitli kontrol etme dzeyleri vardr. Paray, retim aralarn ve igcn kontrol etmek bakmndan kapitalistlerin ve iilerin konumu tam olarak kutuplamaktadr. Yneticiler, bu boyutlarn




tmn deil de bazlarn tam ve ksmi biimde kontrol etmekle birlikte para ve retim aralar zerinde hibir kontrolleri yoktur. Usta ya da denetimciler, el emeine dayal becerisiz ve niteliksiz igcn kontrol etmektedir. Yneticilerin ve denetimcilerin, iiler ya da igc zerinde ksmi ya da en az dzeyde bir kontrol etme yetkileri vardr.

Bravermana gre tekelci kapitalizmin ortaya kmasyla birlikte irketlerde eitli birimler gelimekte ve retim srelerinden-ilemlerinden ayrlmakta ve bylece etkinliklerini ve ilevlerini memur-ofis (clerical) ileriyle srdrmeye balamaktadr. irket topluluklarnda mallarn almyla ve satmyla ilikili ticari amalar, datm (stoklama, paketleme ve tama) ilerini, sat ilerini ve memur (clerical) ilerini ortaya karmaktadr. irketlerde memur ileri ve memur altrma eilimi artmaktadr. irketlerde ynetim ofisi, blmler arasnda en nemlisi olmakta ve dier ofisleri ynetmektedir. Ofisler, retimle ilgili ileri, etkinlikleri dzenlemek ve rgtlemek amacyla ortaya kmaktadr. Ofislerin birimlerinde tm mallarn ve hizmetlerin yapm ve sat dzenlenmektedir. Bu bakmdan ofisler, ayn at altnda retimle ilgili i srelerini-ilemlerini dzenleyen ve rgtleyen tamamlayc bir rol yerine getirmektedir (Braverman,1998: 207-208).

Braverman, igcnn almnn-satmnn ii snfnn oluumu ve varl iin temel bir e olduunu ileri srmektedir: i snf ile ilgili olarak byle bir tanmlama, toplumsal retim ilikilerini, otoriteye ve smrye ba eme (subordination) ilikilerini gstermektedir. rnein, byk anonim irketlerde (corporation) yneticiler, o irketler tarafndan ie alnmakta ve kapitalistlerin fabrikalarn ynetmektedirler. Bu durum, modern toplumda kapitalist ynetime verilmi olan yapy ve nitelii gstermektedir. Yneticiler, yksek ynetimsel konumlar, kiisel yatrm portfyleri, bamsz karar verebilme yetkileri, iblm ve igc sreci hiyerarisindeki mevkileri, genel olarak kapitalistlerin oluturduu kitle iindeki konumlar ve benzeri zellikleri nedeniyle endstrinin yneticileridir. Yneticiler, sermaye iin profesyonel olarak hareket etmekte, sermayeye hizmet etmekte ve igcn yneten, koordine eden kesimi oluturmaktadr. Anonim irketlerde retim iileri, memurlar (clerks) ya da hizmetliler ayn biimde maa almaktadr. Kiralanan igc, birbirinden farkl yerlerde kullanlmaktadr (1) Sermaye, cret karlnda iileri kiralamakta ve iiler d ynlendirmelerle grevini yapmakta ve artk deer yaratma yoluyla kapitalistlerin sahip olduu sermaye birikimini arttrmaktadr. (2)


Turhan ENGNL

Sermaye, kapitalist snf ierisindeki seim sreci yoluyla, grev banda kendisini temsil etmek zere ve ii kitlesinin emeklerini denetlemek ve rgtlemek iin bir ynetimsel personel semektedir. iler ve yneticiler arasnda belirgin farklar grlmektedir. Fakat bu iki kesim arasnda, bir yanda iinin, dier yanda ise yneticinin zelliklerini paylaan eitli ara kategoriler vardr. Ynetim blmndeki konumlarn dereceleri temel olarak otorite bakmndan ifade edilirken, personel konumlarndaki dereceler, teknik uzmanlk dzeyleri ile biimlenmektedir. Kapitalist irketlerdeki orta dzeylerin otorite ve uzmanl, sorumluluk dalm gerektirmektedir. Yneticilerin ve uzmanlarn cret dzeyleri grece biimde yksek olabilmektedir. Yneticilerin, uzmanlarn ve memurlarn maalar, emek glerinin karl olarak verilmekte ve ayn zamanda irkette retilen art deerler yoluyla salanan krlarn ve kazanlarn bir blmyle denmektedir. Bu bakmdan yneticiler, irketin baarlarndan ve baarszlklarndan sorumlu tutulmaktadrlar. Yneticiler, alan bireyleri ie alma ve iten karma haklarna ve dier baz yetkilere sahip olabilmektedirler (Braverman, 1998: 280-281).

Orta dzey konumlarda yer alan ynetici ve teknik alanlar, farkllaabilmektedirler: retim srecini tasarlayan mhendisler, en st dzeyde irket ynetimine katlabilmekte ve altlarnda uzanan hiyeraride arada ustabalar, her trden kk yneticiler ve en azndan yzeysel ve snrl bir i zerkliine sahip olduu varsaylan teknik uzmanlar yer almaktadr. irketlerin dnda ise devlet, eitim ve salk kurulularnda bu konumlar ve hiyerariler, i srelerine zg biimde oluturulmaktadr (Braverman, 1998: 281). Bravermana gre orta konumlarda yer alan bireyler, konumunun ilevine, uzmanlamasna ve zelliine bal olarak belirli bilgilere ve otoriteye, yetkiye sahiptir. ve alma alanna zg bilgilerin ve yetkilerin uygulanmas yoluyla retim makineleri almakta, datm ve ynetim etkinlikleri yrtlmektedir. Orta konumlar, st ynetimin altnda yer almaktadr: Orta konumlarda yer alan bireylerin alma koullar, st ynetimin sorumlu ve bal ikinci derece memurlara, bilginin kontroln, toplanmasn ve uygulanmasn salayan igcne duyduu gereksinimlerine gre ve ynetimin beklentileriyle uyumlu alan insanlar yaratma isteine gre biimlenmektedir. alma yaamnda hiyerarideki yerlerine dayal olarak st yneticiler, iilerin alt kt koullarn dnda kalma ayrcalna ve zellikle grece biimde daha yksek bir maaa sahip




olabilmektedir. Birok kuramc bu grubu, yeni orta snf olarak adlandrmaktadr. Eski orta snfn, ne kapitalist snf ne de ii snf zelliklerine sahip olmamas nedeniyle kutupsal snf yapsnn dnda yer ald varsaylmakta ve sermaye birikim srecinde dorudan rol oynamad ileri srlmektedir. Yeni orta snf ise orta konumunu, sermaye arttrma srecinin dnda olduu iin deil, bu srecin bir paras olarak her iki tarafta birden yer almas nedeniyle salamaktadr. Yeni orta snf, hem kapitalist ayrcalklardan ve avantajlardan yararlanmakta, hem de eitli ii koullarnda yer almaktadr. Yeni orta snfn yaptklar ilerin toplumsal biimi, retim ilikilerindeki gerek konumlar ve aldklar emirlere uyma koullar, sahip olduklar mesleklerde kendini gstermektedir Tasarmc ve teknisyenler, mhendisler ve muhasebeciler, hemire ve retmenler ve eitli dzeylerde yer alan denetimciler, ustabalar ve kk yneticiler vb. bireyler igc piyasalarnn zelliklerini ve koullarn yanstmakta ve bu mesleklerde proleterleme, kendini bu alanlarn bilinlilii ile ifade etmektedir. glerini satan alanlar, rollerinin gvensizliklerini (insecurities) ve iyerinde kontrol edilme, mekanik olarak rgtlenme gibi olumsuz ynleri hissederek, var olan ayrcalklara karn, genel olarak yabanclama olarak adlandrlan ve ii snfnn alkanl haline gelmi olan ayrmlama belirtilerini fark etmeye balamaktadr (Braverman, 1998: 281-282).

Neo-Marxist kuram, yneticileri, ayn anda hem burjuvazi konumunda yer alan birey olarak hem de proleter olarak belirlemekte, teknik ve profesyonel konumlar ise genellikle ayn anda hem kk burjuva olarak hem de proleter olarak tanmlamaktadr: Teknik ve profesyonel konumlarda yer alan bireyler, retim aralarna sahip olmamalar, maa iin iglerini satmak zorunda kalmalar ve alma yaamnda sermaye sahibi kapitalistler tarafndan kontrol edilmeleri nedeniyle proleterdir. Fakat teknik ve profesyonel konumlarda yer alan bireyler ayn zamanda kk burjuvazidir. nk, retim ierisinde kendi emek sreleri zerinde kontrolleri vardr. Kiinin kendi emek sreci zerindeki etkili kontrol, kiinin ne rettii ve bunu nasl rettii konusunda kontrole sahip olma, fakat dier insanlarn ne retmesi ve nasl retmesi gerektii ynndeki emirlerinden, ynlendirmelerinden ve basklarndan yoksun olma anlamna gelmektedir. Bireyin kendi emei zerinde kontrole sahip olmas ynndeki bu aklama, aratrmac bilim insanlarnn, baz tasarmclarn, retmenlerin ve eitli teknik ve


Turhan ENGNL

profesyonel konumlarn durumunu tanmlamaktadr (Wright, 2000: 47). Wright, snflar ve elikili snf yerlerini, kendine mal etme (appropriation)-smr ve egemenlik (domination) ilikileri ierisindeki konumlarla tanmlamaktadr. Kk burjuvazi iin uygun lt belirlendiinde yar-zerk alanlar kategorisinin zellikleri tanmlanmaktadr. rnein, basit mal retimi ierisinde kendine ait iyerinde alan birey sahip olduu emeinin rnn kendine mal etmektedir. Basit mal retimi ierisinde egemenlik ilikileri, kendini kontrol etme (bireylerin i-alma srecinde kendini ynetmesi) olarak tanmlanmaktadr. Kendini ynetme (self-direction), sahip olduu dncelerini iinde-almasnda uygulamas ya da geleneksel Marxist dilde dnme ve uygulama birlii anlamna gelmektedir. Yar-zerk alanlar, emein rnn kendine ayrmayan ve mal etmeyen bir konumla tanmlanmakta, (onlar, kapitalistler tarafndan smrlmekte), fakat i-alma ierisinde kendini ynetme (self-direction) anlamnda tanmlanmaktadr (Wright, 2000: 51).

Wright, ynetici konumlar, proletaryann ve burjuvann snf yerlerini birletiren ilikisel zellikler olarak grmektedir. Marxist sava gre kapitalistlerin ve alanlarn (workers) karlar, znde kart ve atmaktadr. Yneticilerin karlar, isel biimde tutarsz olarak tanmlanmaktadr. Bu tutarszln sistematik nitelii, eliki olarak belirlenmektedir. Yar-zerk alanlar, isel biimde tutarsz karlara sahip bireyler olarak tanmlanmakta ve heterojen olmaktan ok elikili karlara sahiptir: Snf yerlerinin proletarya kutbuyla yaratlan karlarla, kk burjuva kutubuyla yaratlan karlar elimektedir. Byk olaslkla kk burjuva kutbu, i-alma srecindeki zerklii koruma ynndeki karlar tanmlamaktadr. -alma srecindeki zerkliin avantaj, alan snfn (working-class) karlar ile elien nesnel karlarla tanmlanmaktadr. alanlar, i srecini kollektif olarak kontrol etme ynnde karlara sahiptir. Bu durum, yar-zerk alanlarn bireyselleen zerkliklerine kart olarak kabul edilmektedir. Fakat bu, i sreci zerindeki kollektif kontroln, kiinin kendi ii zerindeki nemli bireysel kontrol alanlaryla kart ya da elimek zorunda olmamas nedeniyle, tatmin edici bir yant deildir (Wright, 2000: 52). Wrighta gre benzer bir sorun, kk iverenin, kk burjuva ve kapitalist snflar birletiren elikili yeri ile ilgili olarak vardr. Byk kapitalistler, kk iverenlerle rekabet ettiinde kk iverenlerin bu byk kapitalistlerle atan belirli karlar olmakla




birlikte, mutlaka kart nitelikte belirli bir temel karlarnn var olduu kesin deildir. Byk irketler dnyasnda baarl bir ekilde rekabet ederlerken eitli ikilemlerle karlaabilmektedir. Fakat bu durum, isel olarak elikili temel karlar olduu anlamna gelmemektedir. Snf ilikileri ierisindeki elikili yerler ikili ya da heterojen yerler olabilmektedir (Wright, 2000: 53).

Wright, zerkliin kk burjuvann nitelii olarak kabul edilmesine ilikin grleri eletirmektedir: zerklik, kk burjuvazinin snf ilikilerinin bir zellii olarak tanmlandnda belirli i ortamlarnda zerkliin nitelii, grece olarak istikrarszlamakta, belirsizlemekte ve empirik anomalilere yol amaktadr. zerkliin kk burjuvann bir nitelii olarak tanmlanmas, genellikle kk burjuvann dnme ve uygulama birliini gerekletirebilen bamsz dorudan reticiler biimindeki olduka romantik imajna dayanmaktadr. zerklie sahip, kendine ait iyerinde alan zanaatlar, el sanatlar, esnaflar, iftiler vb bamsz reticiler ile zerklie sahip olmayan cretli proleter igc arasnda kartlk yoktur. Bir yanda kendine ait iyerinde alan kk burjuva reticiler, nasl retecekleri ya da baz durumlarda ne retecekleri konusunda ok az seenee sahiptir. Tercihleri, kapitalist giriimlerle yaplan uzun sreli szlemelerle, kredi kurumlaryla, piyasalarla vb. ile snrlanmaktadr. Dier yandan kendine ait iyerinde alan kk burjuvann, birok fabrika ortamlarnda retim ilerinin srekli rutin olmayan biimde uygulanmak zorunda olan bilginin atlye temelinde biriktirilen bilginin geni alanna arlkl olarak balln srdrdnden beri modern kapitalist firmalarda alanlardan kavramsal olarak ayrlmas abartlmaktadr. Bu nedenle zerklik, kk burjuva zellii tamamaktadr (Wright, 2000: 53-54). Wright, kk burjuvay, belirli varlklara, - topraa, aralara, birok makinelere, belki baz durumlarda bilgilere, becerilere ya da eitime sahip ve kendine ait iyerinde alma anlamnda tanmlamakta, fakat bu durumun, i zerklii anlamna gelmediini belirtmektedir. Tarihsel olarak bakldnda, i-alma zerkliinin kk burjuvazinin bir nitelii olarak kabul edilmesinin problematik olduunu dile getirmektedir. Wrighta gre yar-zerk alanlar kategorisi, yksek zerk zanaat cretliler (highly autonomous craft wage-earners) ve profesyonel-teknik cretliler (professional-technical wage-earner) olarak iki farkl konumu iermektedir. Yksek zerk zanaat cretlileri, tarihsel olarak modern zanaat alanlarndan


Turhan ENGNL

nce bamsz zanaat olduundan beri kk burjuvazi ve proletarya snfnn bir kombinezonu olarak dnmek akla uygundur. Aratrmac bir bilim insan, bir niversite profesr, bir endstri mhendisi ya da bir avukat, basit mal retimi ve kapitalist retim biimi koullarnda kk burjuva niteliinin elerine sahiptir. Brokratik olarak rgtlenen ada kurulularda var olduu kabul edilen zerklik, basit mal retiminin paras olarak grlmemekte, fakat kk burjuvazi ve proletaryann kombinezonu olarak yar-zerk snf yerleri biiminde tanmlanmaktadr. Wright, bir snf lt olarak yar-zerkliin yapsal biimde eksik belirlendiini belirtmekte ve i ortamlarnn zelliine bal olarak belirli sonular gstermektedir. rnein bir bilim insan tarafndan yeteneksiz ve baarsz olarak nitelendirilen bir aratrma teknisyeni, ona sorumluluk verilmeyen, tembel bir bilim insannn grevli olduu ve aratrma teknisyenlerine byk bir nezaket ve karar verme ansnn doduu bir laboratuara atanabilir. kinci ite teknisyen byk olaslkla yar zerk olarak snflandrlrken, ilk konumda proleterleen kii olarak grlmektedir. teki-almadaki byle bir deiim, teknisyen konumunun snf niteliindeki deiim olarak m grlmelidir? lk konum tamamen alan snf (working class) iken, sonraki konum kk burjuvazi midir? Snf kavram, toplumsal retim ilikilerindeki yerlerin zelliklerini yapsal olarak belirlemeli ve istikrarl biimde gstermelidir. En azndan belirli bir iteki-almadaki zerkliin niteliine bal olarak, zerkliin bir snf lt olduuna ilikin sav zayf kalmaktadr (Wright, 2000: 54). Wrighta gre snf lt olarak zerklik, gzlemsel-deneysel aratrmalar ieren kavramlar konusunda birok anomalilere yol amaktadr: rnein zerklik, kiinin ne rettii ve nasl rettii zerindeki kontrol olarak tanmlandnda ii olarak alan ve grevlerini yerine getiren birok okul hademelerinin, uak pilotlarndan daha zerk hale gelmesi olasl domaktadr. zerkliin snf iin temel bir lt olarak grlmesi gerektii iddias, sorunlu durumunu gstermektedir (Wright, 2000: 55).

Wright, ynetimsel konumlar, proleterlerin ve burjuvazinin snf yerlerini birletiren bir zellikte tanmlamakta, iilerin ve kapitalistlerin karlarn ise temel olarak dmancl grmektedir. Yneticilerin karlarn, isel bakmdan tutarsz ve elikili olarak nitelendirmektedir. elikili yerler kavram, Marx snf kavramnn yeniden formlasyonu olmaktadr. Snf ve smr arasndaki iliki kabul edilmektedir. Wrighta gre uygulamada snf ilikilerindeki elikili yerler kavram,




smrden ok egemenlik (domination) ilikilerine dayanmaktadr. Smrsel referanslar snf yaplar zmlemesinin yapsal bir unsuru olmaktan ok, snflar tartmasnn bir arka plan kavram olarak ilev grmektedir. rnein yneticiler, temel olarak elikili bir yer olarak tanmlanmaktadr. nk ayn zamanda hem egemen hem de egemenlik altndadr. Egemenlik ilikileri, ayn zamanda yar zerk alanlarn emek srecinde zgr ynelimli olmalar bakmndan hem kk burjuvazi hem de proleter olan yerlerin, snf zelliini tanmlamak bakmndan belirleyicidir. nk zerklik egemenlikle (domination) ilikili bir koulu tanmlamaktadr. Snf kavramnn temeline, smrnn yerine egemenlii (domination) yerletirmeye ynelik bu eilim, snf yapsnn dier birok yeni-Marx kavramlatrmalarnda bulunmaktadr. Wrighta gre smr kavramn vurgulamak gnah deil, bir erdemdir. Egemenlik (domination)-merkezli snf kavramna ynelme, snf yerleri ile hedefsel karlar arasndaki balanty zayflatmaktadr. Egemenlik kavram, kendi bana, aktrlerin belirli bir spesifik karlar olduunu gstermemektedir. Anne-baba, kk ocuklar zerinde egemenlik kurmakta, fakat bu durum, anne-babann ve ocuklarn, temel olarak kart karlar olduu anlamna gelmemektedir. Bu karlar, dmancl yapacak ey, anne-babann ocuklarla olan ilikisinin ayn zamanda smrsel olmasdr. Smr, bir dizi kart maddi ve ekonomik karlar temelinde gereklemektedir (Wright, 2000: 56).

Wright, smry ekonomik olarak ezici biimde bir snfn dier bir snfn emek gcnn rnlerine el koyma olarak tanmlamakta (Wright, 2000: 77) ve retim aralarna sahip olmayanlarn rgtsel konumu ve bilgileri, becerileri temelinde smrldn sylemektedir (Edgell, 1993: 20). Wright, snf ilikilerinde smry aklayabilmek iin Marxn zmlemesine oyun - kuramsal ilkeler uygulayan John Roemerin almasn gelitirmektedir. Roemerin temel stratejisini u biimde zetlemektedir: Bu yaklam, retim rgtn bir oyun olarak ele almakta ve farkl smr sistemlerini karlatrmaktadr. Bu oyundaki oyuncular, retim yapmak ve belirli kurallara dayal olarak gelir yaratmak iin kullandklar eitli retim varlklarna rnein vasf-nitelik ya da sermaye gibi kaynaklara sahiptir. Smry zmlemek amacyla benimsenen temel strateji olarak belirli oyuncu koalisyonlarnn farkl bir oyun oynamak iin belirli ilemler-sreler altnda bu oyundan ekilmeleri durumunda daha iyi duruma gelip gelmeyecekleri sorulmakta


Turhan ENGNL

ve aratrlmaktadr. Bir grup, ilk oyundan ekilip alternatif bir oyuna katlma yoluyla daha iyi duruma geldiinde (ve nceki partner de doal olarak daha kt duruma gelmektedir), ilk oyunun koullarnda smrnn gerekletii sylenebilir (Wright, 2000: 68). Wrighta gre toplumda bireylerin ya da ailelerin gelir ve tketim dzeylerinde eitsizlikler vardr. Smr kavram, bu tr eitsizliklerin zmlenmesi yoluyla ortaya karlmaktadr. Roemer, zenginin refah, fakirin yoksulluuna dayal ise zenginin yoksulu smrdn ileri srmektedir. Zenginler, bakalarnn yoksulluu pahasna zengin olmaktadr. Smren snfn geliri, smrlen snf tarafndan retilen emekten gelmektedir. Smrlenin yoksulluu ile smrenin zenginlii arasnda dorudan bir neden-sonu balants vardr. Zengin, dierinin yoksulluu pahasna kar salamaktadr (Wright, 2000: 64-65).

Wright, ilk snf haritasn yeniden dzenlemekte ve ikinci versiyon olarak yeni bir snf haritas oluturmaktadr. lk olarak kapitalizmdeki temel ve birincil snflar aras sorun olan retim aralarna sahip bireylerle retim aralarna sahip olmayan bireyler arasndaki ayrm nemli grmekte ve bu nedenle mal-mlkiyet sahibi bireyleri, alan ya da iveren olarak tanmlamaktadr. kinci olarak her snfn kendi iindeki farkllamay belirtmektedir. kinci ayrm, mal-mlkiyet sahibi olmayan bireylerin rgtsel konumuna ve eitim diplomasna, bilgi dzeyine bal olarak yaplmaktadr. Bylece 12 snf ortaya kmaktadr. Burjuvazi ve kk burjuvazi tm snflar, mal-mlkiyet sahibi olmayan snf blmnde yer almaktadr.

ekil 1 Wrightn snf emas (birincil ve temel versiyon)

BURJUVAZ Kk iveren

Yneticiler ve denetimciler

PROLETYERYA Yar-zerk alanlar

KK BURJUVAZ

Kaynak: Wright, 1976: 27.




ekil 2 Wrightn snf emas (kinci versiyon)

retim aralarnn sahipleri cretli alanlar Yeterli sermayeye sahip ve kendisi almayan, cretli ii altran

1.Burjuvazi 4.Uzman yneticiler

7.Orta dzeyde eitimli (yar-vasfl) yneticiler

10.Eitimsiz (vasfsz) yneticiler

+

Sermayeye sahip ve kendisi almak zorunda olan ve cretli ii altran

2.Kk iveren

5.Uzman denetimciler

8.Orta dzeyde eitimli (yar-vasfl) denetimciler

11.Eitimsiz (vasfsz) denetimciler

>0

Sermayeye sahip, kendisi alan fakat cretli ii altrmayan

3.Kk burjuvazi

6.Ynetici olmayan uzmanlar

9.Orta dzeyde eitimli (yar-vasfl) uzmanlar

12.proletarya

rgt iin deerli nitelikler

+ >0 - Eitim-Beceri nitelikleri


1. BURJUVAZ: Kapitalistler 2. elikili yerler: irket st yneticileri 3. elikili yerler: st yneticiler 4. elikili yerler: orta dzeyde yneticiler 5. elikili yerler: teknokratlar 6. elikili yerler: ustaba ya da denetimciler 7. PROLETERYA 8. elikili yerler: yar-zerk alanlar 9. KK BURJUVAZ 10. KK VEREN



Turhan ENGNL

Wrighta gre snf emasnn ikinci versiyonu, mal-mlkiyet sahibi olmayan orta snfn geliimini aklamak bakmndan ileri bir aamay yanstmaktadr. Orta snf, rgt etkili olarak kontrol etme ve bilgileri, becerileri, yetenekleri nedeniyle iilere kart olarak karlara sahiptir. Bu nedenle bu yeni orta snf, kapitalizmle mcadele sreci iinde elikili yerleri ya da daha kesin olarak smr ilikileri iinde elikili yerleri oluturmaktadr. Wrightn nceki ve sonraki yaklamlar arasnda temel farkllklar grlmekte, yeniden gzden geirdii II. versiyon snf emasnda snf konumlar, 6dan 12ye ykselmektedir. zerkliinin varl ya da yokluu, elikili snf yerlerini belirlemektedir. rgtsel hiyerarideki konumlar gibi sahip olduklar eitimleri, bilgileri, uzmanlklar, bireylerin elikili snf yerlerine gelmesini salamaktadr. Wrightn bu zmlemesi, bireylerin piyasaya sunduklar hizmet trne ve bylece yaam anslarn etkilemesine gre farkllaan eitim dzeyinin, bilgilerin, becerilerin, yeteneklerin bireylerin snf konumlarn belirlediini ileri sren Weberci yaklama benzemektedir (Rose & Marshall, 1986). Marx ve Weber arasndaki bu ok nemli farkllk, Marxistler iin smr, Weberciler iin yaam anslar kavramlarn vurgulayan iki kuramsal gelenek arasndaki kartlkla ortaya kmaktadr (Wright, 1997: 31).

Wrightn snf haritasnn II. versiyonu, eletirilmektedir. Mlkiyet smrs, ilikisel iken, rgtsel konum ve bilgi, beceri, yetenek gibi deerli varlklarn ilikisel deil, derecelendirme (gradational) yoluyla yerletirildii ileri srlmektedir. rnein, eitim-bilgi sahipliinin gelir dzeyinden ok uzmanlarn ve uzman olmayanlarn smrsne yol atna ilikin bir aklama, net olarak yer almamaktadr. Bu durum, Wrightn derecelendirmeye bavurduunu gstermektedir. Mlkiyete sahip olmayanlar (non-owner), rgtsel konum ve eitim-bilgi derecesine gre ayrt edilmektedir. Mlkiyeti olmayan orta snflar, ilikileriyle (relation) tanmlanan bir snf deil, derecelendirilen snf blmleri olarak (gradational class fractions) tanmlanmaktadr (Edgell, 1993: 24-25). Baz sosyologlara gre Wrightn snf emasna ilikin ikinci versiyonu, Marksn kuramndan uzaklamakta ve Weberin snf kavramna yaklamaktadr (Giddens, 1985; Carter, 1986; Rose & Marshall, 1986). Weber, toplumda az bulunan ve deerli kabul edilen bilgiler, beceriler, yetenekler lt temelinde snf zmlemekte ve bu nedenle mal-mlkiyet sahibi olmayan orta snf ayrt etmekte ve ayn zamanda etnik stat gibi snfsal




olmayan faktrleri vurgulamaktadr. Kendisine ynelik bu tr eletirilere katlmadn belirten Wright, kendi yaklamnn kltrel olmadndan Webere uymadn, nk tamamen materyalist olduu iin kendisinin Marxist varsaylmas gerektiini vurgulamaktadr: Marxist erevede maddi-ekonomik karlar, aktrlerin davranna ykledii znel anlama baklmakszn nesnel bir zellie sahip olan smr srelerinde yer almaktadr. Weberci perspektifte ise rasyonelleme, snf ilikilerinin geerliliinin dorulandn ve aktrlerin maddi-ekonomik karlarn znel biimde anladn gstermektedir (Wright, 2000: 108). Wright, genel olarak Marxist snf kuramnn zelliklerini tanmlamaktadr: (1) Snf, dereceli kavramlardan (gradational terms) ok ilikisel (relational) bir kavramdr. (2) Snf ilikilerinin temeli, piyasalardan ok retimin sosyal rgtnde yer almaktadr. (3) Snf ilikilerinin zmlenmesi, teknik iblmnden ya da otorite ilikilerinden ok smr srelerinde yaplmaktadr (Wright, 1979: 17). lk olarak, Marxist temelde snf, toplumda gelir, stat, eitim vb ltlerin derecelendirilmesine gre deil, retim aralaryla olan ilikilere gre ele alnmaktadr. Zenginlik-servet gibi dereceli zelliklere sahip olmakla birlikte snflar, dalmsal (distributional) yn ile deil, ilikisel zellikleri ile tanmlanmaktadr. Wrightn snf haritalar, Marxn snflar kapitalistler ve iiler olarak ayrd snf kuramna dayanmaktadr. Ama yine eitli snf haritalar deerlendirildiinde Wrightn derecelendirmeye kayd grlmektedir. rnein harita 2de st dzey yneticilerle orta dzey yneticiler, kapitalist hiyeraride sahip olduklar kontrol etme derecesine gre yerletirilmektedir. elikili snf yerlerini farkllatrmak iin dereceli faktrlere bavurulmaktadr (Edgell, 1993: 24). Wrightn Marxist snf kuramnn zellii, ilikisel (relational) olduu kadar retim merkezli bir kavram iermektedir. Wright, bu konuda sorun olduunu belirtmekte, retimin toplumsal ilikilerinin rnein tek bana mlkiyet ilikilerine dayanarak m ya da rgtsel konumla ilikili eitim bilgi, beceri, yetenek vb deerli varlklar (organizational assets) gibi dier faktrlerle birlikte mi tanmlandna ilikin ortak bir dncenin olmadna dikkat ekmektedir (Wright, 2000: 37-38). Wrighta gre Weber, piyasa ya da dei-toku ilikilerine dayanan snf tanmn yapmakta, Marx ise retim ilikileri tanmn tercih etmektedir. Marx, kapitalizmi zmlemek iin sermaye ve igcn, Weber ise sermaye, igc (raw labour power) ve bilgileri, becerileri-yetenekleri (skills), temel almaktadr. Bu bakmdan hem Marx hem Weber, retim varlklarnn sahipliine (the effective


Turhan ENGNL

ownership of production assets) gre snflar belirledikleri iin retim temelli tanmlar benimsemektedir. Weber, retime deerli bir nitelik olarak kabul edilen bilgilerin, becerilerin, yeteneklerin ticaretinin yapld piyasa deitokularnn getirdii avantajl durumdan bakmaktadr. Marx ise retimi, yaratt smrnn avantajl durumundan bakmakta ve zmlemektedir (Wright, 2000: 107). Wright, zel mlkiyetle temellenen smr grne, rgtsel konumla ve eitimle ilikili bilgi, beceri, yetenek smrsn (organization and skill/credential exploitation) eklemekte ve bugnk konumunu, Weberle benzer klmaktadr. Marxn btn snf durumlarnn temel kategorileri olan mlkiyet ve mlkiyetten yoksun olu ltn, kabul etmekte (Weber, 1961: 182), eitim, bilgi, beceri, yetenek gibi dier faktrlerin mlkiyeti olmayan bireyler arasnda snf farkllklarn yarattn ileri sren Weber ile benzer grleri paylamaktadr. Piyasa-temelli snf tanmlarna kar retim-temelli snf tanmlar ile ilgili olarak Wrightn yenilenmi emas, Weberin kavramlatrd snftan pratikte farkl grlmemektedir. retimin toplumsal ilikileri ve piyasa ile tanmlanan snf, son zmlemede Marxist ya da Weberci perspektiflerin yorumuna bal olmaktadr (Crompton & Gubbay, 1977).

Wright, Marxist snf kuramnn temel zellii, snf (class) ile i-meslek (occupation) arasndaki ayrm belirtmektedir. Marx ve Wright gibi neo-Marxistler, retimin teknik ya da otorite ilikilerine odaklanan Marxist-olmayan i-meslek temelli snf tanmlarna kart olarak smrc retim ilikilerini gsteren snf kavramn belirgin biimde vurgulamaktadr: Kuramsal anlamda snf ilikilerini tanmlamak iin i-meslek temelli snf emalar (the occupational class schemes) yetersiz kalmaktadr. -meslek, Marxist snf kavramnn temel elerini iermemektedir. -meslek, teknik iblm ierisindeki konumlar yanstmaktadr. Snf kavram ise toplumsal iblmndeki konumlar ya da iteki sosyal ilikileri (the social relations at work) gstermektedir (Abercrombie & Urry 1983: 109). Wright snf yapsn tanmlamak iin gelitirilen hiyerarik ya da dereceli emalar, statik snflamalar olarak nitelendirmekte ve bu tr emalarn, snf ilikilerinin dinamiklerini aklamadn belirtmektedir. -meslek, retimin teknik ilikileri ierisinde tanmlanan konumlar olarak anlalmaktadr. Snflar ise retimin toplumsal ilikileri ile tanmlanmaktadr: rnein marangoz, keresteden ev yapmaktadr. Bir doktor hastalar salkl hale getirmektedir. Bir daktilograf bo bir kad, yazl bir kat haline




getirmektedir. Snflar ise toplumsal retim ilikileri ile tanmlanmakta ve dier snflar ile olan ilikileri bakmndan toplumsal retim ilikileri iindeki yerleri ile tanmlanmaktadr (Wright, 1980: 177). Wright, meslek topluluklarnn snf oluturamayacan iddia etmekte ve aratrmasnda elde ettii verileri yoluyla bireyleri snf emalar iine yerletirmekte ve belirli ilerde ya da mesleklerde snf ilikilerinin oluma biimlerini ortaya karmaktadr. leri ya da meslekleri, retim sistemi iindeki bireyler tarafndan doldurulan bo yerler olarak tanmlamaktadr (Wright, 1989: 277). Wrighta gre eitim, bilgi, beceri ve yetenekler (assets), snf tanmlamak bakmndan ikinci derecede olmakla birlikte smrnn ve kart snf ilikilerinin temeli olmaktadr. Yetenekli ve eitilmi igc haline getirilmi alanlar, kapitalist smrcnn yararna dier mlkiyet sahibi olmayan iilerle birlikte almaktadr (Stinchcombe, 1989: 177). Bilginin, eitilmi yeteneklerin (credential) eitsiz dalm, mlkiyeti olmayan ve vasfsz snflar iindeki i ya da otorite ilikilerinin teknik, bilimsel, mesleki dalmndaki farkllklarla ilgili olmakla birlikte smrc snf ilikilerinin temeli olarak grlmemektedir.

B. Neo-Weberci Yaklamla Orta Snf Beyaz Yakallar zmlemesi

Neo-Weberci ya da solcu Weberci bir sosyolog olarak bilinen John H. Goldthorpe, orta snf konumlar ya da beyaz yakallar zmlemektedir. Goldthorpeun snf emas, meslek kategorilerinin bir dizi snf kategorisi olarak toplanmas yoluyla oluturulmaktadr. Meslekleri snflara blen anahtar kavramlar, ilk olarak piyasa ve i durumu olmaktadr. Benzer piyasa ve i durumlarn paylaan meslek sahibi bireyler, belirli snflara yerletirilmektedir. Snf yeleri, hem gelir kaynaklar ve dzeyleri ve dier i koullar, ekonomik gvenlik dzeyleri ve ekonomik gelime anslar bakmndan, hem de iinde bulunduklar retim srelerini yneten otorite ve kontrol sistemleri iindeki yerleri bakmndan karlatrlabilir (Goldthorpe, 1980; 1987: 40).

Goldthorpea gre i ilikileri, modern toplumda snf konumlarnn yapsn belirlemektedir. Snf konumlarn aklamak iin hem Marxist hem de Weberci yaklamlar bilgilendirici ve yararl


Turhan ENGNL

olmaktadr. Marxist ve Weberci tabakalama kuram erevesinde toplumsal snf konumlar, katmanl bir temelde ortaya kmaktadr: (1) verenler: veren konumundaki bireyler, dier bireylerin igcn satn almakta ve bylece alanlar kontrol etmekte ve otorite sahibi olduu kabul edilmektedir. (2) cretli ii altrmadan, kendi iyerinde alan bireyler: Bu konumda olan bireyler, baka bireylerin igcn satn almamakta ve kendi sahip olduklar igcn satmamaktadr. (3) alanlar: Bu konumdaki bireyler iglerini iverenlere satmakta ve bu nedenle kendileri iverenlerin kontrol ve otoritesi altndadr. Goldthorpen snf emasnda (1) verenler, (2) Kendi iyerinde alan kk mal-mlk sahipleri esnaflar, zanaatkarlar, iftiler ve (3) iler (alanlar) yer almaktadr. Snf konumlar ise yledir: (I) Byk mal-mlkiyet sahipleri, byk endstriyel kurululardaki yneticiler, daha yksek dereceli profesyoneller, yneticiler ve memurlar, (II) Orta-derecede profesyoneller, yneticiler ve memurlar, daha yksek-dereceli teknikerler, kk endstriyel kurululardaki yneticiler, el emeine dayanmayan ilerde (non-manual) alanlarn denetileri, (III a) Daha yksek derecede ynetim ve ticaret alannda el emeine dayanmayan ilerde (non-manual) rutin olarak alanlar, (III b) Orta derecede ticaret, satlar ve hizmetler alannda el emeine dayanmayan ilerde (non-manual) rutin olarak alanlar, (IV a) yerinde ii altran kk mal ve mlkiyet sahipleri, esnaflar-zanaatlar, (IV b) yerinde cretli ii altrmayan kk mal-mlk sahipleri, esnaflar-zanaatkarlar vb, (IV c) iftiler, tarmda kendisi iin alan dier iiler, (V) Daha dk derecede teknikerler, el emei ile alan (manual) iilerin deneticileri, (VI) Becerili el emei ile alan iiler, (VII a) Tarm d alanda yar-becerili ve becerisiz el emei ile alan iiler, (VII b) Tarm alannda alan tarmsal iiler ve dier iiler, Goldthorpen snf emasnn kategorileri, snf zmlemesinin temelini oluturmakla birlikte (III) ve (V) notlu snf kategorilerinin aka daha az tatmin edici olduu sylenmektedir.




ekil 3: Goldthorpeun Snf emas: I, II, III, IV, V, VI, VII No'lu Snf Konumlar Daha yksek derecede profesyoneller, yneticiler, memurlar, byk endstriyel kurululardaki yneticiler, Byk mal-mlkiyet sahipleri

El emeine dayanmayan (non-manual) ilerde alanlar

Daha dk derecede profesyoneller, yneticiler ve memurlar, daha yksek derecede teknisyenler, kk endstriyel kurululardaki yneticiler, i el emeine dayanmayan (non-manual) alanlarn deneticileri

Hizmet snf: Profesyoneller Yneticiler Daha yksek derecede teknisyenler i el emeine dayanmayan (non-manual) alanlarn denetileri I+II

Ynetim ve ticaret alannda el emeine dayanmayan (non-manual) ilerde daha yksek derecede rutin olarak alanlar Hizmet ve sat alannda el emeine dayanmayan (non-manual) ilerde daha dk derecede alanlar

El emeine dayanmayan (non-manual) ilerde rutin olarak alanlar: -Ynetim ve ticaret alannda ii el emeine dayanmayan (non-manual) rutin olarak alanlar sat personeli dier ynetilen hizmet alanlar III

Beyaz yakal alanlar

yerinde ii altran kk mal-mlkiyet sahipleri, esnaflar zanaatlar vb. yerinde ii altrmayan kk mal-mlkiyet sahipleri, esnaflar-zanaatlar vb.

Kk burjuvazi: yerinde cretli ii altran ve altrmayan, kendisi alan kk mal-mlkiyet sahipleri, esnaflar-zanaatlar vb. IVa+b

Kk burjuvazi

iftiler ve kk kiraclar, Tarmda kendisi iin alan dierleri

iftiler: iftiler ve kk kiraclar, tarmda kendisi iin alan dierleri IVc+VIIb

Tarmda alanlar IVc+VIIb

Tarmda alanlar

Daha dk derecede teknisyenler El emei ile alan iilerin denetileri Becerili el emei ile alanlar

Becerili iiler: Daha dk derecede teknisyenler, el emei ile alanlarn denetileri, becerili el emei ile alanlar V+VI

Becerili iiler

El emeine dayal ilerde alanlar

Tarm dnda el emeine dayal becerisiz ve yar-becerili alanlar

Becerisiz iiler: Tarm dnda el emeine dayal becerisiz ve yar-becerili alanlar VIIa

Becerisiz iiler

Tarmda tarmsal ve dier alanlar

Tarm iileri: Tarmda tarmsal ve dier alanlar VIIb

Kaynak: Erikson, R. & Goldthorpe, John H., 1993: 38-39.


Turhan ENGNL

Golthorpe, snf emasnda i piyasalar ve retim kurulular iindeki i ilikilerinin gerektirdii konumlar tanmlamakta, benzer piyasa ve i durumlarna sahip bireyleri belirli konumlara yerletirmektedir. Mal ve mlkiyet sahibi snflar, yneticiler ve iiler temel kategoriler olarak ayrt edilmektedir. Bireylerin snf konumlarna ilikin yerler belirlenmektedir. Goldthorpe, snf emasnn Weber ve Marxn tabakalama kuramlarna dayandn sylemekte ve i ilikilerinin snfn merkezi olduu konusundaki Marx ve Weberci varsaymlardan balayarak, snf konumlarn temel olarak cretli ya da maal alanlar, kendi iyerinde (self emloyed) alanlar ve iverenler biiminde gstermektedir (Erikson ve Goldthorpe, 1993: 37). Goldthorpeun emas, zellikle hizmet snfnda homojenlik sorununa karn el emeine dayanmayan ilerde alanlar ve orta snf ierisinde farkl hizmet kategorilerini ayrt etmekte ve alanlarn eitliliini tantmaktadr. statsn (employment status) iermekle birlikte i ilikileri, hizmet (service) ve emek (labour) szlemesi arasndaki bir ayrma dayanmaktadr. ilerin katld emek szlemesi, belirli bir alma karlnda cret almay gerektirmektedir. Hizmet szlemesi ise maa artlar ve terfi olaslklar gibi beklenen nemli eleri iermektedir (Crompton, 1998: 64-65). Goldthorpe, snf emasnda byk mal-mlk sahibi kapitalistlerle yksek dzeyde yneticileri ve profesyonelleri benzer snf konumlarna yerletirmekte, hizmet snfn st ve orta derece biiminde kademelendirmekte ve el emei gerektirmeyen ilerde (non-manual) alan bireyleri, konum bakmndan ayrt etmektedir. Snf emasnda hizmet snf olarak tanmlanan kategoriler, benzer-homojen zelliklerden ok farkllklar, heterojen ynleri ve karmaklklar yanstmaktadr (Edgell, 1993: 33).

Hizmet snf - orta snf - ii snf kategorilerine yer vermesi, Lockwoodun i ve piyasa durumu kavramlarn kullanmas ve piyasa durumu kavramn dorudan Weberin almalarndan almas nedeniyle, Goldthorpeun snf emas, ounlukla neo-Weberci olarak tanmlanmakta ve Lockwoodun memur olarak alanlarn (the clerical worker) snf durumunu tanmlamak iin kulland i durumu kavram, otoriteye yaknlk, i zerklii dzeyi, i yeri denetiminin yaps vb. etmenleri gstermektedir.


ekil 4: Temel Snf Konumlar

verenler Kendi iyerinde alanlar

alanlar

Kk iverenler Hizmet ilikisi Ortada Arada

szlemesi

Profesyonel, daha yksek teknik ve

ynetimsel konumlar

El emeine dayal olmayan rutin

iler

Daha dk

teknik ve el

emeine dayal

alanlarn

denetileri

El emei gerektiren iler

Endstri

Byk iverenler

I

Endstri

IVa

Tarm

IVc

Endstri

IVb

Tarm

IVc

Daha yksek derece

I

Daha dk derece

II

Daha yksek derece

IIIa

Daha dk derece

IIIb

V

Beceri gerektiren ilerde alanlar VI

Becerisiz ilerde alanlar VIIa

Tarmda alanlar

VIIb

Kaynak: Erikson, Robert & Goldthorpe, John H., 1993: 36.


Turhan ENGNL

Goldthorpe, snf emasnda eitli mesleklerin i durumunu tanmlamakta ve daha sonralar snf emas tanmlarnn i durumuna dayanmadn ve gerekten belirli i rollerinin ve grevlerinin, emasnn oluumunda belirli rol oynadn reddetmekte (Erikson & Goldthorpe, 1993: 42) ve emasnn i ilikilerine (employment relations) dayandn ileri srmektedir. Yap kavramyla toplumsal iblmndeki konumlar gsteren ve sermaye-igc ilikisinde olduu gibi, sz konusu bir konumun, dierinin varln gerektirdiini syleyen Goldthorpe, snf yapsn daha kat (stricter) bir anlamda kullanmakta ve kendi snf emasnn ilikisel olduunu ve bunun bir sonucu olarak snflar, dier toplumsal snflarla ilikili olarak tanmlandn vurgulamakta ve snf emasn toplumsal iblmne dayandrmaktadr. Snflar i ilikileri bakmndan tanmlamakla birlikte Goldthorpeun emasnda mesleklerin snflara blnmesi durumu, piyasa aratrmalarnda kullanlan ABC emas ya da Registrar-Generalnki gibi prestij ya da yaam biimlerini yanstan geleneksel hiyerarik emalarla byk benzerlikler gstermektedir. Fakat Goldthorpe, kendi snf emasnn hiyerarik bir biimde olmadn, daha ok snf (i) ilikilerinin yapsn yansttn ileri srmektedir (Goldthorpe, 1980; 1987: 43). Goldthorpeun emas, eletirilere uramakta ve mesleklerin belirli snf kategorilerine blnmesi konusu tartlmakta ve zellikle rutin beyaz-yakallar ayrt etmek amacyla el emeine dayanan (manual) ilerde alma ile zihin gcne dayal (non-manual) ilerde alma ltn bir snf snr olarak tanmlama giriimi yle eletirilmektedir: Mesleki snf kavramn tanmlayan yaklamlar, Marxn kart karlara sahip ve bu nedenle elien ve atan snf kavram tanmn kullanmamakta ve buna karlk farkl mesleki kategorilerde yer alan bireylerin tketim biimini ve yaam biimini yanstan Weberci stat kavramn tercih etmektedir. Mesleki snf emalar, hiyerarik meslek dzenlerini yanstmakta ve aamal-kademeli-katmanl snflandrmalar olarak tanmlanmaktadr (Crompton, 1998: 66). Meslek ltne dayanan snflar, farkl gelirleri ya da maddi kazanlar, sosyal stat, kltr ve eitim dzeyi gibi deikenleri iermektedir. Eitim ve gelir dzeyleri bakmndan belirlenerek meslekler, sosyo-ekonomik olarak snflandrlmakta ve toplumda bireylerin yer ald eitli mesleklere ilikin stat, prestij ve genel konum dzeyleri ortaya karlmaktadr. Snf, mesleki stat kavramlar ile tanmlayan yaklamlar, potansiyel olarak zihin kartrc ve tartmal grlmektedir. Bu yaklam, snf ve stat kavramlarn ve aralarndaki ilikiyi kartrmakta ve belirsizletirmektedir.




Snf, mesleki stat kavramlar ile tanmlandnda meslekleri temel lt alan kategoriler, snf belirlemekte ve toplumda belirli mesleklerde yer alan bireylerin yaam biimlerini ve mesleki statlerini, prestijlerini tanmlamaktadr. Snf ve stat kavramlar, zde ve benzer olarak grlmektedir Meslek temelli snf emalar, kapitalist snflarn varln inkar etmektedir. Mesleklerin dinamik doas, snfn temel ilikilerini yanstmamaktadr (Abercrombie & Urry, 1983; Duke & Edgell, 1987; Giddens 1979; Lockwood, 1989). Ossowskiye (1969) gre ise ilikisel snf tanm, tamamen kart iki snfla karakterize edilen ikili yapy iermekte, birisinin pahasna, dieri avantaj salamaktadr. Dereceli snf tanm ise snflar gelir, meslek, eitim, stat, yaam biimi vb. ltlere gre alt, orta ya da st biimde sralamaktadr. ncelii ilikisel etkenlerden ok dereceli (gradation) snf kavramna yer veren ve snf emasnn ou blmn hiyerari kavramyla tanmlayan Wrightn snf emasnn ikinci versiyonu gibi Goldthorpeun snf yaklam hem Marx hem de Weberci ilkeleri iermektedir (Ahrne; 1990).

Goldthorpe, hizmet snf (the service class) kavramn kullanmaktadr. Hizmet snf kavram, zel ya da kamu kurulularnn sermayesini yneten snf yapsnn orta konumunu gstermek iin 1950lerde neo-Marxist sosyolog Renner tarafndan tantlmakta ve neo-Weberci sosyolog Dahrendorf tarafndan gelitirilmektedir. Abercrombie ve Urry, hizmet snfn brokrasi iinde ya da kapitalistler iin hizmet gc ile birleik bir snf olmaktan ok meslekler topluluu olduunu belirtmekte ve Goldthorpeun hizmet snf kavramnn nceki formlasyonlardan ok farkl olduunu dile getirmektedir. Hizmet snf, ortada bir snf deil, hiyerarinin tepesinde yer almaktadr (Abercrombie & Urry, 1983: 32). Bylece Goldthorpe, kapitalist snfn pahasna hizmet snfnn gcn ykseltmektedir. Byk mal-mlk sahibi kapitalistler ile hizmet snf alanlarn, gelir ve g bakmdan eit grmekte ve her iki snfn farkllklarn ortadan kaldrmaktadr (Penn, 1981; Savage, 1992). Scott, zel sektrn ya da devlet brokrasinin zirvesinde profesyonel ve ynetici olarak alanlar, sermaye sahiplerinden ayrt etmeyen savn, kiisel ynetim biiminin azaldn ve kapitalist snflarn gcn zayflattn kantlamas durumunda Goldthorpeun bu snflamasnn doru olabileceini belirtmektedir (Scott, 1991: 65). Hizmet snf, sermayeye ve kapitalistlere hizmet etmektedir. Abercrombie ve Urrya gre sermayenin zel sahipliinin neminin azalmamas ve ynetimin yeniden rgtlenmesi, sermayenin gcn zayflatmamaktadr.


Turhan ENGNL

gc (labour), bilgi, beceri ve ynetim-kontrol dzeyleri lt temelinde orta snfn farkl konumlarnda yer almaktadr (Abercrombie & Urry, 1983: 132). Hizmet snfn, potansiyel bir ynetici snf olarak grmek yanl olmakla birlikte hizmet snfnn gc, sermayenin ve zellikle igcnn (labour) pahasna gelimektedir (Abercrombie & Urry, 1983, 151). Kapitalist snf ve hizmet snfn birbirinden ayrt etmeyerek benzer konumda gren ve hizmet snfnn kapitalist snfn yerini aldna ilikin abartl savlar, geerli deildir (Abercrombie & Urry, 1983: 153 ve ayrca baknz Lash & Urry, 1987). Abercrombie ve Urry, bu iddialaryla hizmet snfn (the service class), ortada ya da orta snfta grmekte (Abercrombie & Urry, 1983: 124) ve yeni-orta snf zmlemesinde hizmet snf ve kapitalist snf arasndaki farkllklardan ok rutin ilerde genellikle kadnlarn ve uzmanlaan beyaz yakal ilerde ounlukla erkeklerin altn belirtmekte, profesyonel ve ynetici olarak alan yeni orta snfn egemen bir hizmet snf olduu grne kar kmaktadr. Goldthorpea yneltilen eletirilerden bir dieri ise udur: Goldthorpeun emasnda dk dzeyli teknisyenlerin ve el emeine dayal olarak alan iilerin denetilerinin snfsal yerleri sorunlu grlmekte ve bu durum zlememektedir. Bu kesimler, bir yandan otoritelerinin, yetkilerinin ve statlerinin var olduu kabul edildii iin orta snfn bir paras olarak grlmekte, dier yandan grece olarak snrlandrlm terfi olanaklar ve el emeine dayal (manual) ilerde alan iilerin zelliini tamalar nedeniyle ii snfnn yetenekli ve becerili iilerinin elemanlar olarak kabul edilmektedir. Snf emasnda dk dzeyli teknisyenler ve el emei (manual) ile alan iilerin denetileri olarak tanmlanan kategori, bu bakmlardan heterojen zellikler gstermektedir. Bu durum, snf emasnda temel bir lt olarak kabul edilen beden gc (manual) ve zihin gc (non-manual) ayrmnn yararll hakknda pheleri arttrmaktadr (Ahrne, 1990; Penn, 1981). Goldthorpeun snf zmlemeleri, zihin gc ile alan (non-manual) bir orta snf ve el emei ile alan (manual) bir ii snf arasndaki ayrm erevesinde oluturulan mesleki bir lden yararlanmaktadr. Penne gre rutin ilerde alan beyaz yakallar ve kk mlkiyet sahiplerini, orta snf olarak adlandrlan geni bir kategoriye yerletirmek elikili ve kafa kartrcdr. Birok kamu sektr brokrasisi alan ile karlatrldnda, baz kk mlkiyet sahipleri ok kararsz bir snf durumundadr. Dier taraftan ou zel sektr brokrasi alanlarna




gre baz kk mlkiyet sahipleri ok avantajl bir snf durumunda olabilmektedir (Penn, 1981). Feministler ise Goldthorpeun snf zmleme ve sosyal hareketlilik almasnda aile reisi olarak i yaamna katlan ve alan erkekler zerinde younlatn ileri srerek eletirilerini dile getirmektedir (Edgell, 1993: 32).

Neo-Marxist bir kuramc olarak Wright ve neo-Weberci bir kuramc olarak Goldthorpe, mlkiyet, bilgi, beceri yetenek ve fiziksel igc sahipliinden ortaya kan snf avantajlarn tantmaktadr. Snf durumlar ve gruplamalar bakmndan her iki snf haritasnn benzerlii gittike artmaktadr: (1) Neo-Marxist ve neo-Weberci snf yaklamlar, i ve meslek boyutlar iermekle birlikte nceki versiyonlar esasen ilikisel zellik gstermekte ve daha sonra gelitirilen versiyon ise temelde dereceli zellik gstermektedir. (2) Neo-Marxistler, kapitalist snfn varln belirgin biimde vurgulamakta, neo-Weberciler ise toplumda az sayda fakat hala gl olan kapitalist snfn varln dikkate almama eilimindedir. (3) Modern toplumlarn snf yapsnda blnme izgisi, Wrightn neo-Marxist emasnda iverenlerle iiler arasnda iken, Goldthorpeun neo-Weberci emasnda el emei ile alan iilerle zihin gcne dayal ilerde (non-manual) alanlar arasnda grlmektedir. Neo-Marxist kavramlarn temel avantaj, kapitalistleri kapitalist olmayanlardan ayrmakta, neo-Weberci kavramlarn temel avantaj ise kapitalist olmayan snflarn eitliliini tanmlamaktadr (Edgell, 1993: 37). Wrightn emasnda proletarya kavramnda ierilen rutin beyaz yakal alanlar, toplumda sosyal hareketlilik anslar, ulat snf ve oy verme davran bakmndan el emei ile alanlardan farkllamaktadr (Marshall, 1997; Marshall ve dierleri 1997). Goldthorpeun emasnda iverenler (employers), alanlar (employees) ve hizmet snf tanmyla zihin gcne dayal ilerde alanlarn eitlilii gibi farkl snf durumlar yer almaktadr (Savage ve dierleri, 1992). Wrightn snf emas, neo-Marxist snf kuram ve Goldthorpeun snf emas neo-Weberci snf kuram olarak kabul edilmekte ve snfla ilgili yaplan ada yorumlar olarak grlmektedir. Wright, Marxn snf modeli temelinde Amerikan, sve ve ngiliz snf yaplarn aratrmaktadr (Wright, 2000; Edgell, 1993). Goldthorpe, Weberin snf modeli temelinde ngiltere ve dier modern endstri toplumlarnda snf yaplarn aratrmaktadr (Goldthorpe, 1987; Marshall ve dierleri, 1988; Erikson & Goldthorpe, 1992). Derecesel (gradational) olmaktan ok ilikisel olan ve snf yaplarnn atmalarn, kutuplamalarn ve kapal zelliini


Turhan ENGNL

vurgulayan Wright, btn neo-Marxist yapsalc snf aklamalar gibi, ilk emasnn statik, mekanik, acmaszca kaderci, belirlenimci (deterministic) olduuna ilikin eletiriler almakla (Marshall ve dierleri, 1997: 24) birlikte, bu tr emalarn, kapitalist snfn bykln vurgulad (Marsh, 1986) ve Wrightn emasnn ana avantajlarnn olduu dile getirilmektedir: (1) lk ve en nemli olarak, kapitalist snfn varln, politik ve ekonomik gcn belirtmekte ve kapitalist snfn, kapitalist olmayan snflarla, yneticilerle, iilerle ilikisini tanmlamaktadr. (2) G ve mlkiyet ya da mal varlnn dalmnda toplumsal oluumun roln vurgulamakta ve eitsizlikleri aklamaktadr. (3) Mesleki snf emalarna gre daha aklayc grlmektedir. (4) Mal ve mlkiyet sahibi olmayan snflar, i tiplerine rnein el emeine dayanan (manual) ve el emeine dayanmayan (non-manual) biimde ya da sektr balamnda zel ya da kamu kesimine gre blnebilmektedir (Edgell, 1993: 45). Wrightn ikinci emas ya da Goldthorpeun emas gibi, mesleki snflar ve sosyal snflar btnletiren snf emalar, dereceli (gradational) ve ilikisel (relation) snf kavramlarnn bir modelde btnletirilmesinin hangi boyutlarda mmkn olduunu gstermektedir. Mesleki snf ve sosyal snf emalarnn uygulad ilkeler, temelde birbirine kart olarak grlmektedir. rnein mesleki snf, ortak deerleri temel alrken, sosyal snf, kart karlar temel almaktadr. Kark emalar, birisine ncelik verme eilimine karn, hem sosyal snflar hem de mesleki snflar iermektedir. Bu tr emalar eitli kategorileri, kapitalist ya da hizmet snf, orta snf ve ii snf olarak snfta toplama eilimi gstermektedir (Goldthorpe, 1987: 70). Kark ema, hiyerari biiminde ifade edildiinde ve mal mlk sahibi olmayan bireyleri, snf yapsnda st konuma yerletirdiinde dereceli (gradational) ve bu yzden sosyal olmaktan ok mesleki ierikli tanmlanmaktadr. rnein niversitelerin retim yelerini, byk sermaye sahipleriyle ayn snfa sokmak, sosyolojik inanrll olmayan bir snflama olarak grlmektedir. Endstri kapitalist toplumlar ne tamamen uyumlu ne de tamamen kart ve atmal olmad iin bu iki yaklamdan sadece birisini temel alan snf emalarnn, gerei yanstmadna ilikin tartmalara yol at grlmektedir. Snf emas, modern toplum yapsnda paylalan deerleri (shared values) ve atan karlar gsteren iki boyutla ilikili olabilmektedir (Erikson & Goldthorpe, 1992: 37). Belirli bir ema, kuramsal ve deneysel sorunlar ierebilmektedir. Her bir ema, tmyle avantajl ya da dezavantajl olarak grlmemektedir. Aratrmacnn amalarna bal olarak belirli bir ema tercih edilebilmektedir (Edgell, 1993: 45-46).




Sonu Neo-Marxist ve neo-Weberci yaklamlar, snf tanmlamak ve

konumlandrmak iin mlkiyeti, eitim-bilgi dzeyini, ii, retim ya da piyasa ilikilerini lt olarak ele almaktadr. Her iki kuramn sentezi temelinde toplumda ana snf tanmlanmaktadr: (1) Byk mlkiyet sahibi egemen kapitalist snf, (2) Eitimle kazanlan bilgi ve beceri temelinde kltrel deerlere dayanan genileyen heterojen bir orta snf, (3) Byk olaslkla klmekte olan ve alt snf olarak tanmlanan el emei-bedensel igc ile alanlar. Gnmz kapitalist toplumlarnda temelde ayn kalmasna karn, snf yapsnda baz nemli deiimler grlmektedir. Az sayda fakat en zengin snf olan kapitalistler, kiisel sermaye ve mlkiyet bakmndan gl bir konumda yer almaktadr. Orta snf genilemekte ve blmlere ayrlmaktadr. Mlkiyeti olmayan ve yeni orta snf olarak tanmlanan eitimli igc niteliindeki profesyonel ve ynetimsel konumlardaki bireyler, say ve nem bakmndan artmasna karn egemen ve zengin kapitalist snfn gc dzeyine ulaamamaktadr. Sradan ve rutin beyaz-yaka ileri genilemekte ve bu konumlarda alanlar artmaktadr.

Kuramclar, yeni orta snf konumlar zmleme konusunda farkl yaklamlar sergilemekte ve orta snf konumlarnda yer alan gruplarn sahip olduklar mesleki eitlilii ortaya karmaktadr. Neo-Marxist kurama gre ounlukla, profesyonel ve ynetimsel konumlarda alanlar, dier alanlarla karlatrldnda grece olarak daha iyi maaa, ayrcalkl ve avantajl koullara sahip olabilmektedir. Profesyonel meslek sahibi bireylerin grece olarak daha yksek gelir dzeyine ulamas durumu, kapitalizmin snf yapsnda kkl bir deiimi yanstmamaktadr. Yneticiler ve profesyonel olarak alanlar, dier tm iiler gibi, kendi retim aralarna sahip deildir ve dolaysyla, yaamak iin eitilmi glerini satmak zorundadr. blm koullar baz beyaz yakallar, ynetici konumlara getirmektedir. Maal olarak alan beyaz yakallar, i yaamnda snrl, dar, sabit gelir ve zerklik yoksunluu gibi snrlamalarla karlat iin ii snfyla benzerlik gstermektedir. Neo-Marxistlere gre kapitalizm koullarnda mlkiyete sahip olma durumunun salad g ve gelir nemini srdrmekte, kapitalist snf ayrcalkl ve avantajl yerini korumaktadr.

Neo-Weberci kuram ise hizmet snf olarak profesyonelleri st ve orta konumlara yerletirmektedir. Mlkiyet, rgtsel konum ve kltrel


Turhan ENGNL

bilgi, beceri, yetenek gibi deerli nitelikleri snf lt olarak grmektedir. Profesyonel ve ynetici konumlara ulamak iin bilgi, beceri, yetenek gibi kltrel deerlerin nemini ve avantajn vurgulamaktadr. st dzey profesyonel ve ynetici olarak alanlar (higher-grade employees) ieren hizmet snfn, byk mlkiyet sahibi kapitalistlerle ayn snf konumuna yerletirmektedir. Daha yksek konumlarda bakasnn emri altnda alan profesyoneller ve yneticiler, hizmet snf olarak tanmlanmakla birlikte ortada ya da orta snf deil, egemen (dominant) bir snf olarak kabul edilmektedir. Sermayenin gc ve yetkileri zayflamad iin neo-Weberci bu savnn geerli olmad vurgulanmaktadr. rnein Savagee gre hizmet snfnn gc olarak rgtsel konum ve bilgiler, beceriler ve yetenekler, mlkiyetin gc ile karlatrlamaz. zel irketlerin ya da devlet kurulularnn zirvesinde grev alan profesyonellerin ve yneticilerin gc, byk mlkiyet sahibi kapitalistlerin gc ile e deer deildir. rgtsel konum ve kltrle-eitimle ilikili bilgiler, beceriler, yetenekler vb nitelikler, snf gc kayna olarak mlkiyete gre daha zayf ve ikinci derecede kalmaktadr. Mlkiyet, arttrlabilir, biriktirilebilir, saklanabilir ve aktarlabilir olmas nedeniyle snf oluumunun en gl temelidir. Eitimle ilikili kltrel varlklar olarak bilgi, beceri ve yetenek gibi deerler, retim rgtleri ve ticari irketler ortamnda anlam kazanmakta ve sahibine gelir salamakta ve Collinsin ifade ettii gibi mesleki bilgiler yoluyla elde edilen kazan azalmaktadr. rgtsel konumlar (organizational assets), niteliklere (property) ya da bilgilere, becerilere, yeteneklere gvence vermemekle birlikte cretli alma, potansiyel olarak nemli dllere yol amaktadr (Savage ve dierleri, 1992). Mlkiyet ise hem rgtsel konumlara hem bilgi uzmanlna gre daha ok gelir ve avantaj salamaktadr Mlkiyet, kltrel bilgi ve rgtsel konum temelinde giriimci, profesyonel ve ynetici olarak orta snf konumu belirlenmektedir.




Kaynaklar

ABERCROMBIE, Nicholas & URRY, John (1983), Capital, Labour and the Middle Classes, London: Allen and Unwin.

AHRNE, Gran (1990), Class and Society: A Critique of John Goldthorpes Model of Social Classes, (Ed.) J. Clark et al., John H. Goldthorpe: Consensus and Controversy, London: Falmer Press.

BRAVERMAN, Harry (1998), Labor and Monopoly Capital: the Degradation of Work in the Twentieth Century, New York: Monthly Review Press.

BURRIS, Val (1987), The Neo-Marxist Synthesis of Marx and Weber on Class, (Ed.) Norbert Wiley, The Marx-Weber Debate, California: Sage Publications, Inc.

CARCHEDI, Guglielmo (1977), The Economic Identification of Social Classes, London: Routledge and Kegan Paul.

CARTER, R. (1986), Review of Classes, Sociological Review, Say: 34, ss.686-688.

CROMPTON, Rosemary (1998), Class and Stratification, An Introduction to Current Debates, USA: Polity Press.

CROMPTON, Rosemary & GUBBAY, Jon (1977), Economy and Class Structure, London: Macmillan.

CROMPTON, Rosemary & JONES, Gareth (1984), White Collar Proletariat, London: Macmillan.

DAHRENDORF, Ralf (1969), Class and Class Conflict in Industrial Society, London, Routledge and Kegan Paul Ltd.

DUKE, V. & EDGELL, S. (1987), The Operationalization of Class in British Sociology, British Journal of Sociology, Say: 38, ss.445-463.

EDGELL, Stephen (1993), Class, London and New York: Peter Hamilton The Open University.

ERIKSON, Robert & GOLDTHORPE, John H. (1993), The Constant Flux: A Study of Class Mobility in Industrial Societies, Oxford: Clarendon Press.

GIDDENS, Anthony (1979), The Class Structure of the Advanced Societies, London: Hutchinson.

GIDDENS, Anthony (1985), In Place of Emptiness, New Society, Say: 74, ss. 383-384.


Turhan ENGNL

GILBERT, Dennis & KAHL, Joseph A. (1987), The American Class Structure (third edition), Belmont: Wadsworth

GOLDTHORPE, John H. (1972), Class, Status and Party in Modern Britain: Some Recent Interpretation, Marxist and Marxisant, European Journal of Sociology, Say: 13, ss. 342-372.

GOLDTHORPE, John H. (with Catriona Llewellyn and Clive D. Payne) (1980), Social Mobility and Class Structure in Modern Britain, Oxford: Clarendon Press.

LOCKWOOD, David (1989), The Blackcoated Worker, Oxford: Oxford University Press.

MARSH, Carol (1986), Social Class and Occupation, (Ed.) R. Burgess, Key Variable in Social Investigation, London: Routledge and Kegan Paul.

MARSHALL, Gordon (1997), Repositioning Class Social Inequality in Industrial Societies, London-Thousand Oaks-New Delhi: Sage Publications.

MARX, Karl (1974), Capital III, London: Lawrence and Wishart. OSSOWSK, Stanislaw (1969), Class Structure in the Social

Consciousness, London: Routledge and Kegan Paul. PENN, Roger (1981), The Nuffield Class Categorization,

Sociology, Say: 15, ss. 265-271. POULANTZAS, Nicos (1975), Classes in Contemporary

Capitalism, London: New Left Books. ROSE, David & MARSHALL, Gordon (1986), Constructing the

Wright Classes, Sociology, Say: 20, ss. 440-445. ROUTH, Guy (1987), Occupations of the People of Great Britain,

1801-1981, London: Macmillan. SAVAGE, Mike, et al. (1992), Property, Bureaucracy and Culture,

Middle-Class Formation in Contemporary Britain, London: Routledge.

SCOTT, John (1991), Who Rules Britain? , Cambridge: Polity. STINCHCOMBE, Arthur (1989), Education, Exploitation and

Class Consciousness, (Ed.) Erik Olin Wright, The Debate on Classes, London: Verso.

WEBER, Max (1961), From Max Weber: Essays in Sociology, London: Routledge and Kegan Paul.

9

orta sınıflar turan Şengönül

Documents