Osiedle BajkOwe na Ławicy: urBanistyka i architektura.

Założenia w 2. połowie XX wieku

AdAm NAdolNy

Formowanie struktury przestrzennej Poznania po II wojnie światowej roz-grywało się na kilku płaszczyznach – były to m.in. działania związane z po-

wojenną odbudową śródmieścia, ale także kształtowanie przestrzeni nowych, położonych poza centrum osiedli mieszkaniowych. W myśl wcześniejszych koncepcji urbanistycznych rozwój miasta skierowany był na zachód (do okresu II wojny światowej). Po 1945 roku tendencja ta została zmieniona na tworzenie koncepcji centrycznej, w myśl której zakładano równomierny rozwój Poznania we wszystkich kierunkach. Dotychczasowe przedmieścia, w tym także Ławi-ca, stały się przestrzeniami, w których rozpoczęła się tzw. nowa urbanizacja na podstawie formowania układów urbanistycznych składających się z zabudo-wy mieszkaniowej jednorodzinnej. W tym mniej więcej duchu rozpoczęła się u schyłku lat 60. XX wieku działalność budowlana związana z kształtowaniem się os. Bajkowego na Ławicy. Aby odnieść się do zagadnienia nowych procesów urbanizacyjnych tego osiedla, konieczne jest przybliżenie idei formowania się osiedla mieszkaniowego w XX wieku w Europie i Polsce.

definicja osiedla mieszkaniowego w 1. i 2. połowie XX wieku Idea osiedla mieszkaniowego wraz z początkiem XX wieku zaczyna oscylo-

wać w innym kierunku, niż miało to miejsce w końcu XVIII i XIX wieku1. Two-rzenie przestrzeni dla ludzi, w której mają spędzać znaczną część życia, miało na celu zapewnienie im maksymalnego komfortu. Definiowanie komfortu za-czyna wiązać się z tworzeniem takich założeń przestrzennych, w których prze-strzeń mieszkaniowa, komunikacja, zieleń i szeroko rozumiana sieć usługowa współdziałają z sobą na zasadzie dopasowania.

Adam Nadolny278

W latach 20. i 30. XX wieku narodziły się nowe idee i sposoby myślenia o or-ganizmie miejskim, w tym także o osiedlu mieszkaniowym. Do najbardziej za-angażowanych w ten proces należał Le Corbusier. Opracował on w 1922 roku projekt teoretycznego planu miasta przewidzianego dla 3 mln mieszkańców. Plan przewidywał powstanie geometrycznego układu ulic i placów zamknię-tych w kształt wydłużonego prostokąta z dominującymi w panoramie miasta wieżowcami o charakterystycznych, kubicznych kształtach. Taki sposób podej-ścia do przestrzeni miasta znalazł swoje odzwierciedlenie w działaniach archi-tektów skupionych wokół grupy CIAM2. Uważali oni, że miasto pod wpływem działalności architektów i urbanistów stanie się lepsze i bardziej nowoczesne. Postulowali wprowadzenie dużej ilości zieleni i światła. Propagowali ideę po-dzielenia przestrzeni miasta na strefy: mieszkaniową i przeznaczoną do pra-cy. W Polsce propagatorami idei CIAM-u byli architekci skupieni wokół grupy Praesens (Helena i Szymon Syrkusowie, Barbara i Stanisław Brukalscy). Stwo-rzyli oni ciekawe założenia osiedli mieszkaniowych w Warszawie – osiedla na Rakowcu i osiedla Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu. Były one przykładami nowoczesnej myśli urbanistycznej czerpiącej inspiracje z dzia-łań organizacji międzynarodowych.

Okres dwudziestolecia międzywojennego zamyka pewien etap w poszukiwa-niach idei osiedla mieszkaniowego. Zniszczenia II wojny światowej powodują, że zmienia się podejście do tego zagadnienia. Wcześniejsze badania i rzeczywiste próby budowania przyczyniają się do powstania pewnego rodzaju normatywów. W 1946 roku Helena Syrkus na łamach czasopisma „Dom, Osiedle, Mieszkanie” publikuje zestawienie podziału przestrzeni miasta na poszczególne „jednostki funkcjonalne” w zależności od liczby mieszkańców. W związku z przywiązaniem autorki do idei osiedla społecznego postuluje ona również, aby w ramach osiedla znalazła się przestrzeń przeznaczona na różnego rodzaju interakcje wpływające na ukształtowanie się lepszych więzi społecznych: tereny usługowo-wypoczyn-kowo-handlowe. Typ osiedla proponowany przez Helenę Syrkus jest rodzajem przestrzeni zamkniętej w postaci uwarunkowań przestrzennych: budynki, ulice, zieleń, przestrzeń publiczna. Osiedle z racji swojego kształtu ma na celu stwo-rzenie przestrzeni samowystarczalnej dla mieszkańców. W podobnym tonie te-matykę osiedla mieszkaniowego poruszał w 1946 roku Stanisław Ossowski na łamach czasopisma „Wiedza i Życie”. Postulował, aby osiedle stanowiło odrębną jednostkę urbanistyczną, w której zamieszkuje zorganizowana grupa społecz-na. Tak stworzony układ przestrzenny powinien charakteryzować się autono-mią w rozumieniu prawnym – jednostka samorządowa zarządzana przez Radę Osiedla. Ważnym czynnikiem było również umiejscowienie osiedla mieszkanio-wego w strukturze przestrzennej miasta jako elementu składowego, ale o dużej samodzielności (działającego samodzielnie, ale z drugiej strony będącego częścią większego układu urbanistycznego). Ossowski w swoich rozważaniach prze-strzegał, aby kształt przestrzenny osiedla wolny był od schematycznych powtó-rzeń i sekwencyjności tworzonej zabudowy mieszkaniowej. Ten rodzaj myślenia o idei osiedla mieszkaniowego miał swoje przełożenie na kształtowanie się tego rodzaju układów przestrzennych w odniesieniu do Poznania.

Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura 279

Osiedle Bajkowe na Ławicy w planach urbanistycznych Poznania w 2. połowie XX wieku

Postępująca urbanizacja południowej części miasta Poznania spowodowała, że w ówczesnych dokumentach planistycznych pojawiły się pierwsze koncep-cje zagospodarowania terenów położonych pomiędzy tzw. starą Ławicą, ul. Bu-kowską (Świerczewskiego) oraz ul. Leśnych Skrzatów. W pierwszym oficjalnym dokumencie planistycznym dla miasta Poznania z 1961 roku3 obszar dzisiejsze-go os. Bajkowego został przeznaczony na funkcje „mieszkalnictwa rodzinnego o niskiej intensywności” (ryc. 1).

Zapis taki jednoznacznie definiował wykorzystanie terenów w tej części miasta pod budownictwo mieszkaniowe jednorodzinne. Oczywiście budow-nictwu mieszkaniowemu towarzyszyły także inne obiekty, m.in. tereny zie-lone, wypoczynkowe, a także magazynowe i handlowe. Kształt przestrzenny os. Bajkowego, który miał nabrać rzeczywistej formy w ramach tzw. planów reali-zacyjnych, składał się z dwóch pól inwestycyjnych usytuowanych równolegle do ul. Bukowskiej (Świerczewskiego), ograniczonych terenami zielonymi tzw. Lasku Marcelińskiego. Centralnym elementem kompozycji przyszłego założenia miała być przestrzeń usługowa uzupełniona terenami zielonymi. Lokalizacja przestrze-ni usługowej w centrum założenia przyszłego osiedla nadawała mu charakteru bardziej zbliżonego do propagowanych m.in. przez Helenę Syrkus w latach 50. XX wieku koncepcji wzorcowego osiedla mieszkaniowego.

Lata 70. XX wieku to okres w historii Poznania, w którym zarówno urbani-styka, jak i projekty zagospodarowania przestrzennego miasta miały na celu stworzenie nowoczesnej struktury urbanistycznej z aspiracjami na przyszłość. Na podstawie tych poszukiwań i śmiałych wizji narodziła się koncepcja no-

Ryc. 1. Fragment Ogólnego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Poznania z 1961 r., linią przerywaną zaznaczono obszar nowego zainwestowania w ramach działań

perspektywicznych do 1980 r. Ze zb. Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Poznaniu (dalej: MPU).

Adam Nadolny280

wego planu rozwoju miasta Poznania. Opracowywany w latach 1972-754 miał za zadanie z jednej strony skonsolidować miasto wzdłuż głównych arterii ko-munikacyjnych, z drugiej natomiast wytyczyć kierunki rozwoju na przyszłość. W przypadku tego planu dla obszaru zarówno Ławicy, jak i os. Bajkowego pod-trzymano dotychczasową funkcję mieszkaniową o charakterze jednorodzin-nym. Podobnie jak we wcześniejszym dokumencie z 1961 roku w centralnej części osiedla umieszczono tereny usługowe. W odniesieniu do struktury prze-strzennej osiedla oraz jego układu kompozycyjnego w oficjalnych dokumen-tach powoływano się na ukształtowanie strefy funkcjonalnej w odniesieniu do planów realizacyjnych (ryc. 2).

W 1994 roku został uchwalony miejscowy Plan zagospodarowania prze-strzennego Poznania5, który wyznaczył nowe kierunki rozwoju miasta w cza-sach gospodarki rynkowej. Ten nowy plan Poznania dla osiedli mieszkaniowych przewidywał kontynuację zabudowy w ramach ukształtowanego wcześniej układu przestrzennego, a więc zabudowy jednorodzinnej.

urbanistyka i architektura Osiedla Bajkowego na Ławicy w XX wieku

Urbanistyka os. Bajkowego, mimo że jego poszczególne fragmenty po-wstawały przez wiele lat (1971-84), charakteryzuje się całościowym i spójnym podejściem do zagadnień kompozycji urbanistycznej. W przypadku pierw-szego etapu budowy osiedla6, który rozpoczął się ok. 1972 roku w rejonie ulic

Ryc. 2. Fragment Planu Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Poznania z 1975 r., obszar os. Bajkowego na Ławicy został oznaczony symbolem MN. Ze zb. MPU.

Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura 281

Grimma, Maklakiewicza, Tuwima (część północna), Andersena i Lisa Wita-lista, zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna została ukształtowana w for-mie budynków bliźniaczych o powtarzalnej architekturze i ujednoliconym detalu7. Mając na uwadze fakt, że w tym samym czasie po wschodniej stronie miasta powstawały osiedla z wielkiej płyty, zdumiewa, że w przypadku tego założenia przestrzennego udało się uniknąć wrażenia monotonności, pustki oraz wyobcowania, czyli odczuć tak charakterystycznych dla monumental-nych założeń osiedli modernistycznych. Można domniemywać, że autorowi projektu przyświecała wspomniana wcześniej idea Stanisława Ossowskiego o tworzeniu założeń przestrzennych osiedli mieszkaniowych pozbawionych schematycznych powtórzeń oraz monotonnej sekwencyjności. Ukształtowa-nie ulic, przestrzeni publicznych oraz widoków perspektywicznych tej części osiedla wskazuje na pewnego rodzaju fascynację autora ideą miasta ogrodu Ebenezera Howarda z końca XIX wieku. Miękko ukształtowana linia ulic we-wnętrznych nadaje tej części os. Bajkowego nad wyraz malowniczy charak-ter (ryc. 3).

Dopełnieniem ciekawej kompozycji urbanistycznej są budynki mieszkalne oraz zieleń, która po ponad 30 latach od chwili budowy osiągnęła zakładany w pier-wotnym projekcie charakter. Prezentowane założenie nie byłoby odbierane jako

Ryc. 3. Fragment Planu

zagospodarowania przestrzennego pierwszej części os. Bajkowego

z 1972 r. Ze zb. Zakładu

Historii Architektury i Urbanistyki

Wydziału Architektury PP

(dalej: ZHAiU WAPP).

Adam Nadolny282

jednolita całość, gdyby nie architektura budynków. Zaproponowane w projekcie usytuowanie budynków na działkach spowodowało, że powstała ciekawa struk-tura przestrzenna. Motyw wysuwających się i chowających brył domów w sto-sunku do linii rozgraniczającej ulicy spowodował, że uzyskano ciekawe wrażenia wizualne. Wspomniana sekwencyjność została ukazana ze zdwojoną siłą.

Gdyby spróbować scharakteryzować architekturę budynków pierwsze-go etapu, można się pokusić o stwierdzenie, że jest to przykład poprawnej architektury, na którą wpływ miały uwarunkowania ekonomiczne oraz brak niektórych materiałów budowlanych. Elewacja budynków bliźniaczych została ukształtowana za pomocą dwóch pasów okien na parterze i pierw-szym piętrze. Stolarka okienna była drewniana o standardowych wymiarach i w moim przekonaniu uciążliwa w użytkowaniu. Wejście do budynku znaj-dowało się od strony krótszej elewacji, prowadziło do niego kilka stopni. Ele-

Ryc. 4. Elewacja frontowa i boczna budynków mieszkalnych bliźniaczych zaprojektowanych dla pierwszej części os. Bajkowego w 1972 r. Ze zb. ZHAiU WAPP.

Ryc. 5. Elewacja ogrodowa budynków mieszkalnych bliźniaczych zaprojektowanych dla pierwszej części os. Bajkowegow 1972 r. Ze zb. ZHAiU WAPP.

Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura 283

wacja ogrodowa była bardziej rozbudowana: z pokoju dziennego, który mie-ścił się na tzw. wysokim parterze, po kilku stopniach można było dostać się do ogrodu. Co ciekawe, mimo że domy znajdowały się na całkiem sporych działkach, ich architektura oraz umieszczenie strefy dziennej ponad pozio-mem terenu powodowały, że bardzo rzadko używało się ogrodu (ryc. 4 i 5).

Drugi etap budowy os. Bajkowego przypada na lata ok. 1978-808. Powstają wówczas budynki mieszkalne położone przy ulicach: Wieczorynki, Baśniowej, Sierotki Marysi i Makowej Panienki. Projektantem tego założenia, podobnie jak przedstawionego wyżej, był Stanisław Jaszkowiak. W odróżnieniu od omawia-nego wcześniej założenia ta część osiedla charakteryzuje się bardzo dużą geo-metrycznością rozwiązań przestrzennych. Ulice tworzące siatkę urbanistyczną, dzielącą przestrzeń na działki budowlane, zostały w większości usytuowane prostopadle do ul. Bukowskiej (Świerczewskiego). Główny ciężar kompozycji tego fragmentu zlokalizowano w okolicy małego, zielonego placu położonego między ulicami Wieczorynki i Baśniową. W tej części osiedla przeważa zabu-dowa mieszkaniowa jednorodzinna bliźniacza, a w części zachodniej założenia została ona ukształtowana przez zabudowę szeregową (ul. Sierotki Marysi i Ma-kowej Panienki).

Architektura budynków bliźniaczych jest prosta i nawiązuje do nurtu mo-dernistycznego w architekturze polskiej. Podobnie jak w poprzednim założe-niu elewacja frontowa została ukształtowana za pomocą sekwencji jednolitych otworów okiennych. W odróżnieniu od poprzednich projektów wejście do

Ryc. 6. Elewacja ogrodowa budynków mieszkalnych bliźniaczych zaprojektowanych dla drugiej części os. Bajkowego. Ze zb. autora.

Adam Nadolny284

Ryc. 7. Fragment Planu zagospodarowania przestrzennego trzeciej części os. Bajkowego z 1978 r. Ze zb. Spółdzielni Mieszkaniowej Grunwald (dalej: SM Grunwald).

Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura 285

budynku umieszczono w środkowej części elewacji i uzupełniono betonowym daszkiem. Od strony ogrodu elewacja została urozmaicona poprzez dodanie kubicznej bryły mieszczącej loggię na parterze i balkon na pierwszym piętrze. Podobnie jak w przypadku realizacji pierwszego etapu budowy osiedla, budyn-ki bliźniacze nie miały bezpośredniego dostępu do ogrodu. Inaczej problem też został rozwiązany w przypadku zabudowy szeregowej, w której z racji szeroko-ści budynku wszystkie funkcje reprezentacyjne zostały umieszczone na parte-rze, który znajdował się na poziomie terenu (ryc. 6).

Trzeci etap kształtowania się os. Bajkowego przypada na lata ok. 1979-84. W tym okresie powstała zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna pomiędzy ulicami: Brzechwy, Makuszyńskiego i Szeherezady. Autorami tego założenia przestrzennego byli Tadeusz Stelmaszczyk, Romuald Gic oraz Gwidon Remle-in9 z poznańskiego oddziału Inwestprojektu. Pod względem urbanistycznym ta część osiedla nawiązywała do etapu pierwszego, chociaż w odróżnieniu od nie-go była ukształtowana bardziej krajobrazowo. Miękkie linie dróg zostały uzupeł-nione budynkami szeregowymi. Poszczególne bloki zabudowy zaprojektowano

Ryc. 8. Elewacja frontowa i szczytowa budynków zaprojektowanych dla trzeciej części os. Bajkowego z 1977 r. Ze zb. SM Grunwald.

Ryc. 9. Elewacja ogrodowa budynków zaprojektowanych dla trzeciej części os. Bajkowego z 1977 r. Ze zb. SM Grunwald.

Adam Nadolny286

w taki sposób, że mieściły od kilku do kilkunastu segmentów mieszkalnych. Po to, by zapewnić lepszy przepływ powietrza w tak złożonym układzie urbani-stycznym, zabudowę podzielono na mniejsze grupy. Wszystkie segmenty zosta-ły ustawione pod kątem do osi ulicy w celu uzyskania lepszego naświetlenia.

Architektura budynków podobnie jak w poprzednich przypadkach była prosta, nastawiona na zapewnienie podstawowych funkcji mieszkalnych. Ukształtowanie bryły wynikało z zastosowanych materiałów budowlanych i technologii wykonawczej. Tak jak w części drugiej osiedla strefa wejściowa do budynków szeregowych została umieszczona w środkowej części elewacji frontowej budynku (ryc. 7–9).

Osiedle Bajkowe swoją formą urbanistyczną oraz architekturą wpisało się w nurt dokonań architektury modernistycznej. Należy na tym etapie rozważań zaznaczyć, że z punktu widzenia historii architektury Poznania jest ono cieka-wym przykładem kształtowania zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej lat 70. XX wieku. Ten rodzaj architektury dopiero powoli zaczyna być dostrzega-ny jako zagadnienie badawcze wśród profesjonalistów. Z drugiej jednak strony musimy być świadomi braku ochrony tego typu założeń przestrzennych przed aktami właścicielskiej dewastacji, np. niekontrolowanymi przebudowami, nad-budowami, malowaniem budynków na koszmarne kolory, dogęszczaniem za-budowy na działkach. W przypadku os. Bajkowego proceder ten nie jest jeszcze tak bardzo rozwinięty, ale należałoby zapobiec na przyszłość takim działaniom.

W niniejszym tekście ukazane zostały tylko najważniejsze z punktu widze-nia autora wątki kształtowania się os. Bajkowego oraz jego architektury i urba-nistyki w 2. połowie XX wieku. Pozostałe zagadnienia są niewątpliwie interesu-jącym tematem badawczym na przyszłość.

PRZYPISY:

1 Pierwsze poszukiwanie definicji osiedla mieszkaniowego wiąże się niewątpliwie ze zmianami społeczno-kulturowymi, które miały miejsce w Europie w końcu XVIII i po-czątku XIX w. Definiowanie tego zjawiska należy rozpatrywać na kilku płaszczyznach, zarówno przestrzennych, jak i społecznych. Do pierwszej grupy należy idea „osiedla utopijnego” głoszona przez Charles’a Fouriera (1772–1837). Osiedle o nazwie „Falanster” w myśl jego idei miało być zjawiskiem przestrzennym, jak i społecznym ukształtowanym w formie zwartego kompleksu budynków z mieszkaniami, wspólnymi jadalniami, urzą-dzeniami socjalnymi i administracyjnymi dla 1620 osób (810 mężczyzn i 810 kobiet). For-ma tego założenia swoim kształtem przypominała pałac, a wnętrze z dzisiejszego punktu widzenia można porównać do budynku hotelu.

2 Congrès Internationaux d’Architecture Moderne. 3 Opracowanie planu ogólnego wykonane zostało na podstawie: Uchwały nr

7/29/59 z 13 II 1959 r. Prezydium Rady Narodowej m. Poznania. Zaopiniowane Uchwałą nr XV/4/60 z 12 IV 1960 r. Rady Narodowej m. Poznania, oraz przez Główną Komisję Urbanistyczno-Architektoniczną w Warszawie w dniu 29 VI 1960 r. Zaakceptowane Uchwałą Rady Ministrów nr 122/62 z 3 IV 1962 r. oraz zatwierdzone do realizacji Uchwa-łą nr 25/227/62 z 13 VII 1962 r. Prezydium Rady Narodowej m. Poznania. Był to pierwszy urzędowo zatwierdzony plan dla miasta Poznania po roku 1914.

Osiedle Bajkowe na Ławicy: urbanistyka i architektura 287

4 Autorzy planu: Biuro Planowania Przestrzennego, Miejska Pracownia Urbani-styczna w Poznaniu: T. Gałecki – główny projektant, H. Bureta, A. Czaban, R. Pudle-wicz, J. Szałankiewicz, L. Wejchert, K. Wejchert. Plan zakładał rozwój przestrzenny mia-sta Poznania na lata 1975-90. Plan zagospodarowania przestrzennego miasta Poznania 1990 został zaakceptowany przez Wojewodę Poznańskiego 22 VIII 1975 r., był integralną częścią Planu zagospodarowania przestrzennego województwa poznańskiego: Uchwała nr VII/25/77 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z 21 XI 1977 r. Dziennik Urzędo-wy Wojewódzkiej Rady Narodowej nr 14 poz. 110.

5 Uchwała nr X/58/II/94 Rady Miasta Poznania z 6 XII 1994 r. Plan został opracowa-ny w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej Miasta Poznania pod kierunkiem dra inż. arch. Tadeusza Gałeckiego.

6 Inwestorem dla tej części os. Bajkowego było Spółdzielcze Zrzeszenie Budowy Domów Jednorodzinnych „Ławica”, autorem projektu był mgr inż. arch. Stanisław Jaszkowiak.

7 Powierzchnia zabudowy 68,2 m2, liczba kondygnacji 2, wysokość budynku 6,40 m, kubatura 364 m3. Ściany nośne z siporeksu, ściany działowe z cegły dziurawki, stropy-płyty wielootworowe. Schody zewnętrzne betonowe, wewnętrzne stalowo-drewniane.

8 Inwestorem dla tej części os. Bajkowego była Spółdzielnia Budowy Domów Jedno-rodzinnych „Ławica”.

9 Inwestorem dla trzeciej części os. Bajkowego była Spółdzielnia Mieszkaniowa Grunwald w Poznaniu. Spółdzielnia podzieliła teren na 255 działek budowlanych.