osmanli belgelerine gore rus elcisi tolstoy un faaliyetleri the russian ambassador tostoys...

7/31/2019 Osmanli Belgelerine Gore Rus Elcisi Tolstoy Un Faaliyetleri the Russian Ambassador Tostoys Activities According to

1/112

T.C.

T.C.

BALIKESR NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALI

OSMANLI BELGELERNE GRE RUS ELSTOLSTOYUN FAALYETLER

YKSEK LSANS TEZ

smail BLBL

DANIMANYrd. Do. Dr. Zbeyde GNE YACI

Balkesir 2007


2/112


3/112

T.C.

BALIKESR NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH ANABLM DALI

OSMANLI BELGELERNE GRE RUS ELS

TOLSTOYUN FAALYETLER

YKSEK LSANS TEZ

smail BLBL

200312517006

Balkesir 2007


4/112


5/112

iii

ZET

Osmanl Belgelerine Gre Rus Elisi Tolstoyun Faaliyetleri

smail BLBL

Yksek Lisans Tezi, Tarih Ana Bilim Dal

Danman: Yrd. Do. Dr. Zbeyde GNE YACI

Haziran 2007, 100 sayfa

Bu almann amac XVIII. yzyln bandaki Osmanl-Rus ilikileri

balamnda dnemin Rus elisi olan Pyotr Andreyevich Tolstoyun bu ilikilerdeki

roln, Osmanl Devletindeki faaliyetlerini ve bu sre iersindeki faaliyetlerin Osmanl-Rus iliiklerine olan etkilerini ortaya koymaktr. Bu nedenle alma P. A. Tolstoyun

elilik maiyeti ile birlikte stanbulda bulunduu 17021714 yllar arasndaki zaman

kapsamaktadr.

Giri blmnde balangcndan XVIII. yzyla kadar Osmanl-Rus ilikileri ele

alnmakta olup birinci blmden itibaren Tolstoyun Osmanl Devleti ile Rusya

arasndaki siyasi ilikilerine dair faaliyetlerine geilmektedir. kinci blm,

Hristiyanlarn kutsal meknlarnn Osmanl topraklarnda olmas hasebiyle dini alandaki

faaliyetlerine ayrlmtr. nc blm bu dnemdeki Osmanl-Rus ticaretinin

mahiyetini ve Rus tccarlarn Osmanl topraklarnda karlatklar problemlere dair

verileri deerlendirmeye yneliktir. Son blm olan drdnc blmde ise Tolstoyun

elilii srasndaki gndelik yaantsna deinilmitir. Btn bu aratrmalar sonucunda

P. A. Tolstoyun Osmanl-Rus ilikilerinde siyasi alanda olduka etkili olduu, dini ve

ticari alanlarda ise ksmen baar salad sonucuna varlmtr. Bir eli olarak P. A.

Tolstoy, Osmanl topraklarnda grev yapt sre iinde dier elilerden farkl bir

muamele ile karlamam ve farkl bir uygulamaya tabi tutulmamtr.

almamz ortaya koyarken temel kaynamz Osmanl ariv belgeleridir.

Belgelerin yannda dnemin kronikleri de ayr bir yere sahiptir. Tabi ki Osmanl-Rus

ilikilerine dair telif eserler de almamzda kullanlmtr.

Anahtar Kelimeler: Tolstoy, eli, ar Petro, Osmanl-Rus ilikileri


6/112

iv

ABSTRACT

The Russian Ambassador Tostoys Activities According to Ottoman Documentssmail BLBL

Master Thesis, The History Department

Supervisor: Assist. Prof. Dr. Zbeyde GNE YACI

June 2007, 100 pages

The purpose of this study is to examine the role of Pyotr Andreyevich Tolstoy who

was the ambassador of Russia at that time in relation to the Ottoman Empire and Russia, his

activities in the Ottoman Empire and the effects of his activities to the relations of the

Ottoman Empire and Russia in this period in the context of relation of the Ottoman Empireand Russia in the early 18th century. For this reason, the study includes the years between

1702 and 1714 that Tolstoy was staying in Istanbul with the attendants of the embassy.

The relation of the Ottoman and Russia is examined from the begining of it until the

18th century in the introductory. As for the first chapter, Tolstoys activities about political

relations between the Ottoman Empire and Russia are focused on. The second chapter is

about his activities related to religious matters because of the existence of holly Christian

places in Ottoman country. The third chapter is aimed at realizing the true nature of the

trade between Ottoman Empire and Russia and data concerning problems that Russian

merchants encountered in Ottoman country in this period. Daily life of Tolstoy during his

embassy is touched upon in the fourth chapter which is the last chapter. Eventually of all,

this research concluded that P. A. Tolstoy was being rather effective in political relations of

the Ottoman Empire and Russia but providing achievemenet partly in religious and

merchant spaces. As a ambassador, Tolstoy didnt encounter any privileged procedure

during his time in Ottoman country and he wasnt subjected to any different

implementations.

While preparing this study, our main resource was the documentation of the

Ottoman Archives. Additionally, the chronicles of that period also have an important role.

Of course, compilation works regarding relations of the Ottoman Empire and Russia are

also used in our study.

Keywords: Tolstoy, ambassador, Tsar Petro, the relation of the Ottoman Empire

and Russia


7/112

v

NSZ

XV. yzyln sonlarnda balayan Osmanl-Rus ilikileri XVIII. yzylagelindiinde farkl bir boyut kazanmtr. Osmanl Devleti 1700 ylnda imzalanan

stanbul Antlamas ile Rus arlnn kendisine eit bir lke olduunu kabul etmitir.

Ayrca Osmanl Devleti bu Antlama ile Azak Kalesini Ruslara brakm ve stanbulda

bir daimi Rus elisinin bulunmasn kabul etmitir. Bu madde XVIII. yzyln

banda Osmanl-Rus ilikilerinin seyrine yn vermitir. Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi

ve Bar adl eserinde bu dneme deinmise de hem Rus hem de Trk tarihi asndan

nemli bir yere sahip olan P. A. Tolstoy hakknda pek fazla bilgi vermemitir.

Yakn bir tarihe kadar Osmanl-Rus ilikilerini konu alan alma says olduka

azd. Ancak 1990l yllarda Osmanl-Rus ilikilerini inceleyen aratrmac saysnda

ciddi bir art meydana geldi. Ne var ki bu aratrmaclar da yakn bir dneme eildiler.

XVIII. yzyl ncesi Osmanl-Rus ilikilerine deinen balca aratrmaclar Akdes

Nimet Kurat, Halil nalck ve Tlay Durandr. Yaplan almalarn azl Osmanl

Ariv ve kroniklerinin iki lke arasndaki ilikileri aydnlatacak zenginlikte

olmamasndan kaynaklanmaktadr. XVIII. yzyl itibariyle ilikilerin younlamasna

paralel olarak Osmanl arivindeki belge says da artmaya balamtr. Sonu olarak

yaplan aratrmac ve alma says da artmtr. Osmanl kaynaklarna gre XVIII.

yzyl Osmanl-Rus ilikileri konusunda aratrma yapanlarn balcalar Akdes Nimet

Kurat, lber Ortayl, dris Bostan, Osman Kse, Seyit Sertelik, Hayri apraz ve

Zbeyde Gne Yacdr. Ayn konuya deinen balca yabanc aratrmaclar ise M.

Nekrasov, A. P. Novoseltsev, Omeljan Pritsak; N. Mhajlovich, Rogozhn, Svetlana

Oreshkova, B. H. Sumner, V. E. utoy, Nikolay G. Kireevdir. Ad geen

aratrmaclarn almalar iki lke arasndaki ekonomik ve siyasal ilikileri

iermektedir.

Osmanl elileri hakknda pek ok alma yaplmtr. Ancak Osmanl

Devletinde bulunan yabanc eliler ile ilgili Karl Teplynin Dersaadette Avusturya

Elileri adl eseri dnda bir almaya tesadf edemedik. Emine nanrn Slav Dilleri

ve Edebiyatlar Bilim Dalnda Tolstoyun 16971699 yllarndaki Avrupa seyahatinde

tuttuu notlar temel alarak yapt doktora tezi Trkiyede Tolstoya hasredilmi tek


8/112

vi

alma idi. Emine nanr tezinde Rusya ile Bat dnyas arasndaki kltrel etkileimi

ve Tolstoyun seyahat notlarnn edebi ynn incelemitir.

Bu almada Osmanl-Rus ilikilerinin yeni bir srece girdii XVIII. yzyl

banda stanbula eli olarak gnderilen P. A. Tolstoyun Osmanl belgelerine gre

elilik faaliyetleri ve bu faaliyetlerin Osmanl-Rus ilikilerindeki etkisi ele alnmtr.

alma Osmanl arivinde bulunan 83/1 Numaral Rusya Ahidname Defterinde yer

alan hkmlere ve dnemin kroniklerinin verdii bilgilere dayanmaktadr. Ancak bu

veriler son derece yetersiz olduundan yabanc dille yazlm kaynaklar ile eksikliklerin

giderilmesine allmtr.

almann Giri blmnde XV-XVIII. yzyllarda Osmanl-Rus ilikilerine

deinilmitir. Tolstoyun Siyasi Faaliyetleri blmnde Osmanl-Rus ilikileri ve

Tolstoyun siyasi faaliyetleri, Tolstoy ve Dini Meseleler blmnde Rus haclar ile

stanbulda yaayan Hristiyanlarn durumlar, Tolstoyun Elilii Srasnda Osmanl

Rus Ticareti blmnde iki lke arasndaki ticari ilikiler ile Tolstoyun bu ticareti

gelitirmeye ynelik etkinlikleri, Tolstoyun stanbul Yaants blmnde

Tolstoyun gndelik yaants, karlat skntlar ve bir eli olarak kendisine tannan

haklar irdelenmitir. Sonuta XVIII. yzyln ilk eyreinde Osmanl-Rus

ilikilerinde Tolstoyun nemli bir yere sahip olduu ve ilikilerin seyrindeki rol

vurgulanmtr.

Rusa bilmediimiz iin Rus kaynaklarndan istifade edilememi olmas bir

eksikliktir.

alma boyunca yardmlarn esirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr.

Zbeyde GNE YACIya teekkr bir bor biliyorum.

Balkesir 2007 smail BLBL


9/112

vii

NDEKLER

ZET ......................................................................................................................... iiiABSTRACT ............................................................................................................... ivNSZ ........................................................................................................................vNDEKLER ........................................................................................................ viiKISALTMALAR..................................................................................................... viiiEKLER LSTES ........................................................................................................xGR ...........................................................................................................................1I. BLM..................................................................................................................14TOLSTOYUN SYAS FAALYETLER ..............................................................14

1.1 Karlofa Antlamas ve Rusya ...........................................................................141.2 Rusya ile stanbul Antlamas ............................................................................171.3 Ukraintsevin stanbula Gelii ve stanbul Antlamasnn mzalanmas ...........19

1.4 Tolstoyun Eli Olarak Atanmas.......................................................................221.5 Huzura Kabul...................................................................................................241.6 Tolstoy Greve Baladnda Siyasi Ortam........................................................271.7 stanbul Antlamasnn Uygulanmas .................................................................291.8 Prut Sava ncesi Tolstoyun Siyasi Faaliyetleri .......... .......... ......... .......... .......341.9 Prut Sava ve Sonrasnda Tolstoy .....................................................................46

II. BLM ................................................................................................................52TOLSTOY VE DN MESELELER ........................................................................52

2.1 Tolstoyun Elilii Srasnda Osmanl Devletinde Bulunan Rus Haclar veZiyaretghlar ..........................................................................................................532.2 Rus Haclarnn Karlat Sorunlar .................................................................582.3 Tolstoyun Osmanl Devletinde Yaayan Hristiyanlarla likileri......................59

III. BLM...............................................................................................................64TOLSTOYUN EL SIRASINDA OSMANLI-RUS TCARET .....................64IV. BLM ...............................................................................................................73BR ELNN GNDELK YAAMI .....................................................................73SONU ......................................................................................................................80KAYNAKA .............................................................................................................84EKLER ......................................................................................................................92ZGEM.............................................................................................................100


10/112

viii

KISALTMALAR

AE. Ali Emiria.g.e. Ad geen eser

a.g.m. Ad geen makale

a.g.t. Ad geen tez

Bk. Baknz

BOA. Babakanlk Osmanl Arivi

C. Cilt

CH. Cevdet Hariciye

ev. eviren

dn. Dipnot

Drl. Derleyen

Gs. Yer Gsterilen Yer

Haz. Hazrlayan

A. slam Ansiklopedisi

E. HR. bnlemin Hariciye

..E.F.T.E.D stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi

Kar. Karlatrnz

MEB. Milli Eitim Bakanl

Ner. Neriyat

No. Numero

Nr. Numara

pp. Sayfalar

S. Say

s. Sayfa

T.D.V..A Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

T.T.K. Trk Tarih Kurumu

t.y. Tarih yok

v.d. ve dierleri

Yay. Yaynlar


11/112

ix

y.y. Yayn yeri yok


12/112

x

EKLER LSTES

Ek: 1 XVIII. Yzyln Balarnda Karadenizin Kuzeyini Gsteren HaritaEk: 2 XVIII. Yzylda Osmanl Devleti le Rusya Arasndaki Ticaret Yollarn

Gsteren HaritaEk: 3 1701 Ylnda Baltk lkelerinin Snrlarn Gsteren Harita

Ek: 4 Bender ehrinin Bir Gravr

Ek: 5 Ukrayna Hetman van Mazeppa Adna Baslan Para

Ek: 6 Kudsde Bulunan Laura of The Reverend Saba The Blessed Kilisesi

Ek: 7 Kasm 1706da Tolstoy in Yaplan Bir Aylk Masraf Gsteren Makbuz

Ek: 8 Tolstoy Ailesinin nl simleri


13/112

GR

XV. yzyln banda Dou Avrupadaki en nemli devletler Litvanya-Lehistan,Moskova Knezlii ve Altn Orda Hanl idi. Bunlardan Moskova Knezlii bu yzylda

siyasi btnln salamay baarm, kltrel ve ekonomik adan byk bir gelime

gstermitir1. Moskova Knezliinin bu yzyla kadar bal olduuAltn Orda Hanl

ise Canibek Hann (13421357) lmnden sonra ortaya kantaht kavgalar nedeniyle

eski gcn kaybetmeye balamtr. Altn Orda Hanlnn zayflamasyla Hanln

gneyinde Krm Yarmadasnda, I. Hac Girayn2 nderliinde Krm Hanl

kurulmutur3. Eski Altn Orda topraklarnda ykselen Moskova Knezlii ve bu

topraklarda kurulmu olan Krm Hanl, Altn Orda Hanlna kar birlemitirler.

Altn Orda Hanl bu ittifaka kar Lehistan-Litvanya ile anlamtr4. Osmanl Devleti,

bu mcadeleye Krm Han I. Mengli Girayn (1469 ve 14781514) 1478de Osmanl

Devletinin hkimiyeti altna girmesiyle dhil olmutur. Fakat Osmanl Devleti,

Karadenizin kuzeyindeki gelimelere dorudan mdahil olmamtr. Vassal olan Krm

Hanl vastasyla nfuz mcadelesinin iersinde yer alm ve bylece Krm

Hanlnn mttefiki olan Moskova Knezlii ile o da mttefik olmutur5. Bu sebepten

dolay Osmanl Devleti, Moskova Knezlii ile ilikilerini ilk nce Krm Hanlnn

aracl ile yrtmtr.

1 A. Yu. Yakubovskiy, Altn Ordu ve k, T.T.K. Yay., Ankara: 2000, s. 206.2 Cengiz Han soyundan gelen Hac Giray Krm Hanlnn kurucusu saylr. Hac Giray KrmHanln kurduktan sonra Altn Orda Hanlna kar mcadele etmitir. Hac Giray, Lehistan Kral IV.Kazimire kar Moskova Knezi III. van desteklemitir. Sert bir karaktere sahip olan Hac Giray1466da lmtr. Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki TrkKavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara: 1992, s. 207-211; Yakubovskiy, a.g.e., s. 213-214.3 Krm Hanlnn kuruluuna ilikin farkl tarihler bulunmaktadr. Ycel ztrk Krm Hanl adlmakalesinde bu konuyu tartmtr. ztrk, tartma sonucunda Krm Hanlnn 1426 ylndakurulduu sonucuna varmtr. Ycel ztrk, Krm Hanl, Trkler, C. VIII, Yeni Trkiye Yay.,Ankara: 2002, s. 482-483; A. Yu. Yakubovskiy, Hanln kurulu tarihi olarak 1449 tarihini vermitir.Yakubovskiy, a.g.e., s. 213. Akdes Nimet Kurat ise Hac Girayn tahta gei ylnn kesin olarak

bilinmediini, ancak 1441-1442 yllarna ait sikkelerde Hac Girayn adnn zikredildiini yazmaktadr.Kurat, , IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz, s. 209.4 Akdes Nimet Kurat Trk Kavimleri ve Devletleri adl almasnda Altn Orda ile Lehistan-Litvanyaarasndaki yaknlamann Altn Orda Han Toktam (13771395) zamannda baladn yazmaktadr.Toktam, Moskova Knezliinin Altn Orda Hanln tehdit eden hzl ykselii karsnda Lehistan-Litvanya Devleti ile Ruslara kar bir cephe oluturmann yollarn aramtr. Kurat, IV-XVIII.Yzyllarda Karadeniz, s. 137.5 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, T.T.K. Yay., Ankara: 1999, s. 110, 112, 113; Halil nalck, Trk-Rus likileri 1492-1700, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, T.T.K., Ankara: 1999, s. 25; Yakubovskiy,a.g.e., s. 215-217; ztrk, a.g.m., s. 486.


14/112

2

Osmanl-Rus diplomatik ilikileri ise yine Krm Hanl vastasyla balamtr:

Moskova Knezi III. vann6 (14621505) Macar Kralna gnderdii Fedor Kuritsin adl

eli, Belgradda Osmanl yetkilileri tarafndan durdurulduunda Krm Han Mengli

Girayn arabuluculuu sayesinde serbest braklmtr. Hatta Kuritsin, Belgradda

bulunduu srada Osmanl yerel yneticileri Moskova Knezinin padiahla iliki

kurmasn tavsiye etmilerdir. Eli, Moskovaya dndnde bu durumu III. vana

iletmitir. Bunun zerine III. van Krm Hanna bir mektup yazarak Osmanl padiah

ile mnasebet kurmak istediini bildirmitir. Krm Han da bir mektupla stanbula

durumu arz etmitir. stanbuldan olumlu cevap gelmesi zerine III. van Azak ve

Kefedeki Rus tccarlarnn problemlerine deinen ve ilikilerin gelitirilmesini isteyen

bir mektubu7 II. Bayezide gndermitir. Bayezidin Rus tccarlarn karlat

sorunlarn bir an nce giderileceini bildiren mektubu III. vana ulanca Michael

Pleceyev isimli eli stanbula gitmek zere Moskovadan hareket etmitir8.

Michael Pleceyev Moskovadan ayrlmadan nce hkmeti tarafndan

kendisine baz talimatlar verilmitir. Buna gre stanbulda kimseyi kendi nne

geirtmeyecek ve padiahtan baka kimseye hitap etmeyecektir9. Ancak Pleceyev,

kendisine verilen bu talimatlarn tesinde hareket ederek, III. vann II. Bayezid (1481

1512) ile eit olduunu vurgulayacak ekilde davranmtr10. Bu durum stanbulda

6 arlarn isimlerinin yazl kaynaklara gre farkllk gstermektedir. Btnlk salamas asndanAkdes Nimet Kuratn Rusya Tarihi adl eserindeki yazl esas alnmtr.7 Plecevevin getirdii 31 Austos 1492 tarihli bu mektup zellikle Osmanl topraklarnda ticaretyapmaya alan Rus tccarlarnn problemleri ile ilgilidir. Buna gre baz Rus tccarlar angarya ilerdealtrlmakta, ellerindeki mallar zorla yar fiyatna satn alnmakta ve len tccarlarn mallarna elkonulmaktadr. Ancak Azak ve Kefede zorluk ekenler sadece Rus tccarlar deildir. M. Nekrasov,XVI. Yzylda Rus-Osmanl Ekonomik likileri adl almasnda bu konuya deinerek baz Rustccarlarn mallarn gmrkten karmak iin sakladklarndan ve bunun da Osmanl yetkilileri iinproblem oluturduundan bahsetmektedir. M. Nekrasov, XVI. Yzylda Rus-Osmanl Ekonomiklikileri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, T.T.K. Yay., Ankara: 1999, s. 93 dn. 7.8 Kurat, Rusya Tarihi, s. 117118.9 Kurat, Rusya Tarihi, s. 118. Osmanl Devletinde btn eliler sayg grmekle birlikte yaplanmuamele elinin rtbesine ve temsilcisi olduu lkeye gre deimekteydi. Eli huzura belirli kurallar

yerine getirilerek alnrd. Yine kabul esnasnda uymas gereken baz kurallar da vard. Bunlardan biri depadiah ile dorudan konumasnn yasak olmasdr. XVII. yzyln ortalarna kadar hibir eli dorudanpadiah ile konuamamtr. Yabanc bir elinin sarayda konuabilecei en yksek rtbeli kiisadrazamdr. Midhat Sertolu, Osmanl Padiahlarnn Eli Kabl Treni, Hayat Tarihi Mecmuas,2/7, 1974, s. 1317.10 Halil nalck, Trk-Rus likileri, s. 26. Ruslar III. van dneminde bamsz bir devlet olmaybaarmlardr. Bu nedenle stanbula gnderilen elinin bir tabiiyet alameti olarak alglanmamasnistemilerdir. Ancak yine de Osmanl Devleti Moskova Knezliini kendisine tabi Krm Hanlna denkgrmtr. Oysa Moskova Knezi 1514de Avusturya mparatoruna kendisini ar olarak kabul ettirmeyibaarmtr. Kezban Acar, Balangtan 1917den Bolevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, Nobel


15/112

3

Ruslar iin kt bir izlenim brakm olmasna ramen elinin getirdii mektuba olumlu

cevap verilmitir11.

Halil nalck ilk mektubun gnderildii 1492den 1512 ylna kadar geen sreyi

Osmanl-Krm-Rus ilikilerinde Dostluk Dnemi olarak deerlendirmektedir.

Gerekten de Ruslar ilk mektubun geliinden itibaren Osmanl Devleti ile ilikilerini

gelitirmeye almtrlar. Knezler Osmanl Devletini douda ve batda bulunan

dmanlarna kar gl bir mttefik olarak grmlerdir12. Ayrca Azak ve Kefe, Rus

tccarlar iin olduka nemli ehirlerdir. Bu ehirler Rusyadan gneye uzanan nemli

ehirlerin k noktalar ve Rus mallar ile dnyann eitli blgelerinden gelen mallarn

mbadelesinin yapld yerlerdendir.

Moskova Knezlii ile Krm Hanl arasndaki dostluk uzun srmemitir.1502de Mengli Giray Hann Altn Orda Devletini ykmasyla Moskova Knezlii

byk bir tehlikeden kurtulmutur. Altn Orda Devleti yklnca Kazan, Kasm ve

Astrahan Hanlklar kurulmutur. Ancak bu siyasi teekkller Altn Orda kadar gl

deildir. Bu yzden Moskova Knezlii ile Krm Hanl arasnda Altn Orda sahasna

hkim olmak iin bir mcadele balamtr. Mengli Giray 1505de Lehistan ile

anlatktan sonra Rusya ilerine akn dzenlemitir13. Krm Hanl ile Moskova

Knezlii arasnda yaanan mcadele Osmanl Devletinin kuzey siyasetinde bir

deiiklie neden olmamtr. Osmanl Devletinin Karadenizin kuzeyi iin takip ettii

politikann temeli Karadenizin gvenliini tehdit edebilecek bir gcn varln

engellemektir. Osmanl Devleti, bunu, kuvvetler arasnda denge politikas gderek

Yay., Ankara: 2004, s. 62. Buna karlk Knezlerin ar unvann kullanmas 1547den sonradr. IV. van1547de Uspenski Katedralinde Metropolit Makariinin elinden arlk Tacn giymitir. Acar, a.g.e., s.69; Kurat, Rusya Tarihi, s. 145; George Vernadsky, A History of Russia, Yale University Pres, NewHaven: 1968, s. 108-109.11 Kurat, Rusya Tarihi, s. 118.12

nalck, Trk-Rus likileri, s. 25.13 Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz, s. 222; ztrk, a.g.m., s. 487. Krm Han MengliGirayn Rusya ilerine dzenledii aknlar onun lmnden sonra yerine geen Mehmed Giray Han(1515-1513) dneminde de devam etmitir. Krm Hanlarnn Rusyaya aknlar 1700 ylnda Rusya ileOsmanl Devleti arasnda imzalanan stanbul Antlamasna kadar srmtr. Bu Antlama ile Krmaknlar yasaklanm, Osmanl Devleti bu durumu kabul etmitir. Caroline Finkel, Ryadanmparatorlua Osmanl, ev. Zlal Kl, Tima Yay., stanbul: 2007, s. 142. Finkel, Krm HannnAntlamaya bir tepki olarak Osmanl Devletine kar isyan ettiini yazmaktadr. Gs. Yer. Ancak DevletGiray Osmanl Devletine kar ayaklanmamtr. Bu ayaklanma Daltaban Mustafa Paann Rusyayakar gizlice planlad seferin bir sonucudur. Bk. I. Blm, s. 27, 29, 31.


16/112

4

salamaya almtr14. Bu politikann bir sonucu olarak Karadenizin kuzeyindeki

mcadelelerde bazen Krm Hanl, bazen de Moskova Knezlii desteklenmitir15.

Osmanl Devletinin Moskovaya gnderdii ilk eli Menkub Beyi Kemal

Beydir (1514). Kemal Beyin vazifesi padiahn mektubunu ve efendisinin dostne

hislerini Knez III. Vasiliye iletmektir16. Omeljan Pritsak, 14911532 Yllarnda

Osmanl-Moskova likileri isimli almasnda Kemal Beyin yannda skender Bey

adnda bir kiinin daha olduunu yazmaktadr. skender Bey 1521de bir kez daha

Rusyaya gitmitir. Onun vazifesi Don kysnda bir Trk ehri kurmak ve ticari iler

iin uygun yer aramaktr17.

Moskova Knezi Osmanl Devleti ile ilikilerini gelitirmeye alrken Krm

Hanl ile mcadeleye devam etmeyi ihmal etmemitir. Bu mcadelenin konusu AltnOrda mirasdr. Her iki devlet de Altn Orda Devletinin yklmas ile kurulan Kazan

Hanlna hkim olmak istemektedirler. Nitekim Krm Han Mehmed Giray Han,

1516da Kazan tahtna kardei Sahib Giray geirince, Knez III. Vasili (15051533)

buna tepki gstermitir. Bir grup Kazanlnn Knez Vasiliye bavurarak Sahip Giray

istemediklerini bildirmesi zerine o da kendi taraftar olan eyh Aliyi Kazan tahtna

oturtmutur. Bundan sonra Mehmed Giray Hann Moskova zerindeki basklarnn

artn gryoruz. III. Vasili bu baskdan kurtulmann aresini Osmanl Devletine

bavurmakta bulmutur. Mehmed Giray Han I. Selimden (15121520) ekindii iin

istedii gibi hareket edememitir. Ancak Han, Selimin lm zerine hemen

Moskovaya kar harekete gemi, 1521de mttefiki olduu Lehistan ile III. Vasiliyi

bar istemeye zorlamtr. Yaplan anlamaya gre Vasili, Krma her yl vergi

demeyi kabul etmek zorunda kalmtr18.

14nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569) Belleten, T.T.K.Yay., XII/46, (1948), s. 354.15

I. Sleyman (15201566), 1521de Mehmed Giray Rusyaya kar ll olmas konusundauyarmtr. ztrk, a.g.m., s. 488.16 Hammer, Osmanl Tarihi, C. II, dal Ner., stanbul: t.y., s. 409. Akdes Nimet Kurat Rusya Tarihiadl eserinde Rusyaya giden ilk Osmanl elisinin Kefeden hareket eden Alagz adnda biri oldu unayazmaktadr. Kurat, Rusya Tarihi, s. 119.17 Omeljan Pritsak, 1491-1532 yllarnda Osmanl-Moskova likileri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl,T.T.K., Ankara: 1999, s. 70.18 ztrk, a.g.m., s. 487, 488. Tatarlar bu vergiye T diyorlard. Ruslar iin bu vergi kendilerini Krmaknlarndan koruyan bir arat. Ruslar yzyln sonuna doru bu vergiyi aksatmaya baladlar. Dzenliolmasa da t Byk Petro dnemine kadar denmitir. Kurat, Rusya Tarihi, s. 157158.


17/112

5

Ancak XVI. yzyln ortalar, Moskova Knezlii ile Osmanl Devletinin

ilikilerinin bir daha geri dnlemeyecek bir ekilde bozulduu dnem olarak karmza

kar. Artk Moskova Knezleri kendilerini ar olarak grmenin haricinde yine Altn

Orda miras zerinde dorudan hak talep etmeye balamlardr. Bu durum Osmanl

Devleti ile Moskovann karlarnn atmas anlamna gelmektedir. Nitekim ar IV.

van (15331584) 1552de Kazan, 1554te de Astrahan ele geirmitir19. Bu

ilhaklara tepki dorudan Osmanl Devletinden deil vassal Krm Han Devlet

Giraydan gelmitir. Devlet Giray Han (15511577) Rusyaya 1556, 1557, 1558 ve

1559 yllarnda drt sefer dzenlemitir. Btn bu olaylar cereyan ederken Rus

Kazaklar olarak adlandrdmz Kazaklar,20 Dimitra liderliinde erkeslerle de

ibirlii yaparak Osmanl Devletine ait Don nehri aznda yer alan Azak Kalesini

kuatmtr. Dimitra, Kefe Beyinin yardma gelmesi zerine kuatmay kaldrmak

mecburiyetinde kalmtr. Azaktan sonra Kefeyi kuattysa da baarl olamamtr21.

Osmanl Devleti, Kazaklarn bu saldrlarndan Rus arn sorumlu tutmutur. Bu

tarihlerde Osmanl Devletini karsna almak istemeyen ar IV. van, stanbula iki eli

gndererek Dimitra ile hibir alakalarnn olmadn bildirmitir22.

Karadenizin kuzeyinde yaanan gelimeler Osmanl Devletinin dikkatini

ekmitir. Kazan ve Astrahann Ruslarn eline gemesi zerine Don ile Volga arasnda

bir kanaln almas planlanm ve Astrahan zerine sefere klmas gndeme gelmitir.Aslnda bu projenin gndeme gelmesinde ran ile yaplan mcadelelerde kesin bir sonu

elde edilememesi birincil etkendir. Kanal projesi hayata getii takdirde Osmanl

Devleti kanal vastasyla Hazar Denizine kolaylkla asker gnderebilecek ve ran

bask altnda tutabilecekti. Bu sefer ile Astrahan Osmanl hkimiyetine katlacak, Rus

ilerleyii durdurulacak, Orta Asyadan Osmanl topraklarna gelen nemli bir ticaret

yolu denetim altna alnacakt. Bunun yannda Orta Asyal haclarn hac yolculuklarn

gven ierisinde yapmalar salanacakt23.

19 Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz, s. 237.20 Kazaklar, Karadenizin kuzeyinde yaayan, etnik kkenleri tartma konusu olan ve yaadklar yer ileisimlendirilen (Don Kazaklar, Terek Kazaklar gibi.) Hristiyan bir millettir.21 ztrk, a.g.m., s. 490.22 Ahmet Refik, Ak Deniz Meselesi ve Azak Muhasaras, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas,XVI/17 (94), stanbul: 1333, s. 263, 264, 265, 274.23nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei, s. 359; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.III, Ksm I, T.T.K., stanbul: 2003, s. 35.


18/112

6

Astrahan Seferine kar kanlarn en banda Krm Han Devlet Giray

gelmektedir. Devlet Giray, seferin baarya ulamas halinde Osmanl Devletinin Don-

Volga Havzasna hkim olacana ve Krmn bir Osmanl eyaleti olabileceini, yani

Krm Hanlnn zerk statsnn kaldrlabileceini dnmektedir. Bu yzden

Devlet Giray sefere scak bakmam ve 1562, 1563, 1564, 1565 yllarnda ard ardna

Rusyaya sefer dzenlemitir. Devlet Giray, Ruslarn Don-Volga Havzasnda

ilerleyiinin durdurulmas halinde Osmanl Devletinin bu seferden vazgeeceini

dnmtr24. Fakat Osmanl Devleti 1569 ylnda harekete gemi ve Don ile Volga

nehirleri arasnda kanal almas almalarn balatmtr. Krm Hannn isteksiz

tutumu bata olmak zere dier nedenlerden dolay Astrahan Seferi olarak da

adlandrlan Don-Volga Kanal Projesi baarszlkla sonulanmtr25. Tabiidir ki

Astrahan Seferi Ruslar telaa drmtr. Hatta ar IV. van stanbula bir eli

gndermek suretiyle seferin yapl gerekesini renmek istemitir. Osmanl ynetimi

stanbula gelen Rus elisine kabul esnasnda olduka souk davranmtr. Eli kabul

terifat kurallar ierisinde yer alan yemek ziyafeti Rus elisine verilmemitir26.

Devlet Giray 1571de Rusya ilerine bir sefer dzenlemitir. Krm atllar

Moskova nlerine kadar gelerek ehrin d mahallelerini yakmlardr. 120.000 kiinin

katld bu seferde Moskovaya kadar olan saha yamalanmtr27. Lamartin, Osmanl

Tarihi adl eserinde Moskovann hretini bu yangna borlu olduunu yazmaktadr.nk bu yangndan sonra ehir yeniden ina edilmitir28. IV. van stanbula

gnderdii bir eli Krm Hanndan ikyeti olmutur ve Osmanl Devletinin Krm

Hanna mdahale etmesini istemitir. Ancak Osmanl Devleti mdahalede

bulunmamtr. Dahas 1591de yaplan seferde Krm kuvvetleri Osmanl topu

birlikleri ile glendirilmitir29.

24 ztrk, a.g.m., s. 490.25 Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. III, ev. Nilfer Epeli, Yeditepe Yay., stanbul:2005, s. 219. Hammer, kanal ama ii srasnda iilerin 15.000 Rus askeri tarafndan saldrya uradnve ganimet elde ettiklerini yazyor. Hammer, Osmanl Tarihi, C. III, dal Ner., stanbul: t.y., s. 558dn. 81.26 Hammer, a.g.e., s. 559, 560.27 ztrk, a.g.m., s. 491.28 Lamartin, Osmanl Tarihi, C. II, ev. Serhat Bayram, y.y.: 1991, s. 529.29 ztrk, a.g.m., s. 491, 493.


19/112

7

Rus elileri stanbula sadece Lehistan karsnda bir ittifak aramak, ticareti

gelitirmek veya Krm Hanlarnn yaptklar aknlardan ikyeti olmak amacyla

gelmemilerdir. Baz Rus elileri diplomatik ve ticari ilerin yan sra Osmanl

tebaasndan olan Ortodokslarla da ilgilenmilerdir. Daha 1534de IV. vann Osmanl

Devletine gnderdii eliden Osmanl ynetimindeki Hristiyan tebaa ile iliki

kurmasn istemitir. 1571de gelen bir dier Rus elisi Ortodokslar iin sadaka

getirmitir30. 1584de gelen Boris Blagov adl eli, Rusyadan Kudse gnderilen

paralarn nasl harcandn kontrol etmek iin Osmanl yetkililerinden izin istemitir31.

Hatta 1593de gelen eli camiye evrilen kiliselere karlk Hristiyanlara bir kilise

yaplmas iin ricada bulunmutur32.

arlarn Hristiyanlara ynelik talepleri kendilerini Ortodokslarn koruyucusu veefendisi olarak grmelerinden kaynaklanmaktadr. Bu durum Moskova Knezi III.

vann Bizans prensesi Sofya ile evlenmesinden sonra ortaya km ve bundan sonra

Knezler kendilerini Bizans imparatorlarnn halefi saymlardr. Sofya ile birlikte

Moskovaya giden Rahip Filoleyin ileyip gelitirdii ve III. Vasiliye sunduu fikre

gre Roma ve stanbul dmtr. Ayakta kalan son mukaddes yer Moskovadr.

Hristiyanlk inancna gre bir drdnc Roma olamaz. Bundan dolay dnya

hkimiyetinin yeni merkezi Moskovadr.33. Bu fikir ile Rus Knezleri hem Bizansn

varisi hem de btn Ortodokslarn koruyucusu olmulardr. Ruslarn Osmanlhakimiyetindeki Ortodokslara ynelik talepleri bu fikir zerine ina edilmitir.

Kazaklar, XVII. yzylda Osmanl Devletinin Karadenizin kuzeyindeki

devletlerle, bilhassa Lehistan ile olan ilikilerinde eitli sorunlara neden olmulardr.

Nitekim Lehistan hkimiyetindeki Kazaklar 1620lerde stanbul kylarna kadar gelerek

baz kasabalar yamalamlardr. Bunun zerine II. Osman Lehistana sava ilan etmi

ve Osmanl kaynaklarnda Hotin seferi olarak bilinen 1622 ylndaki seferi

gerekletirmitir. Ancak Kazak sorunu bu seferle zlememitir Yzyln ortalarna

doru Rus hkimiyetine gemeye balayan Kazaklar, Osmanl Devleti iin sorun

olmaya devam etmitir. Nihayetinde Kazaklar 1637de Azak ele geirmiler ve

30nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei, s. 396.31 Hammer, Osmanl Tarihi, C. IV, dal Ner., stanbul: t.y., s. 43. Ruslar ve II. Philipp, Sinadabulunan din grevlileri iin ylda 500 altn yardmda bulunuyorlard. Jorga, a.g.e., C. III, s. 235.32 Hammer, a.g.e., C. IV, s. 204.33 Kurat, Rusya Tarihi, s. 140; Acar, a.g.e., s. 89-90.


20/112

8

Moskovadan kaleyi elde tutmak iin yardm istemilerdir34. Bu srada Moskovaya

gitmek zere yola kan Osmanl Devleti elisi Foma Kantakuzen Kazaklar tarafndan

yakalanarak ldrlmtr35. Osmanl Devletinin Azaka birlikler gndermesi zerine

ar Michaelin (16131645) stanbula gelen elisi Kantakuzenin lmnden

duyduklar znty dile getirmi ve Krm Hanlarnn aknlarna son verilmesi

durumunda Azakn geri verileceini sylemitir. Ayn yl boyarlar yaptklar bir

toplantda Azak meselesini tartmlardr. Sonuta Kazaklar desteklenmekle beraber

lke ekonomisinin Osmanl Devleti ile savaamayacak bir durumda olmamas dikkate

alnarak Kazaklardan Azakn boaltlmas istenmitir36. Kazaklar Ruslardan yardm

alamaynca kaleyi bolatmak zorunda kalmlardr. 1642de Azaka gelen Osmanl

askeri buray terk edilmi olarak bulmutur37.

1645 ylnda Osmanl tahtnda bulunan I. brahim (16401648) ar Alekseye

(164576) gnderdii mektupta ondan Kazaklarn faaliyetlerini kontrol altna almasn

istemi ve eskiden olduu gibi Krm Hanlna gnderilen verginin demesini talep

etmitir38. Alekseyin Kazaklar konusundaki istekleri yerine getirdii pek sylenemez.

nk Kazaklar 1652de ile ve Terkosu yamalamlardr39. Rusya zaten Kazak

problemi ortaya ktnda Osmanl Devletine Kazaklarn kendi kontrolnde olmad

iddiasn ileri srm ve Kazaklarn yaptklarndan sorumlu olmadn bildirmitir.

Bunun zerine Osmanl Devleti 1660da Don nehri zerinde bir dizi kale inaatnabalamtr40.

Sultan brahim dneminin Osmanl-Rus ilikileri asndan en dikkate deer

zellii ticarette yaanan canllktr. Bunun sebebi Sultan brahimin kendisi yani

1647den itibaren ortaya kan krk merakdr. Bu dnemde Sibirya sincab, vaak ve

34 Hammer, a.g.e., C. IV, s. 484; Ycel ztrk, Kazaklar, Yeditepe Yay., stanbul: 2004, s. 415; ztrk,a.g.m., s. 495.35

Nikolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. IV, ev: Nilfer Epeli, Yeditepe Yay., stanbul:2005, s. 26, 27; Kurat, Rusya Tarihi, s. 217, 218. Bu srada Osmanl Devleti ran ile savamaktayd.Bundan dolay Azaka byk bir kuvvet gnderilemedi. Ahmet Cvid Bey, Osmanl Rus likileriTarihi, Haz: Adnan Baycar, Yeditepe Yay., stanbul: 2004, s. 125.36 Acar, a.g.e., s. 108; George Vernadsky, A History of Russia adl al masnda ar MichaelinKazaklara askeri yardmda bulunduunu yazmaktadr. Vernadsky, a.g.e., s. 125.37 Jorga, a.g.e., C. IV, s. 28; ztrk, a.g.e., s. 408-409.38 Hammer, a.g.e., C. V, s. 352, 353.39 Mehmet Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, M.E.B. Yay., stanbul: 1998, s. 38, 39.40 M. Cavid Baysun, Azak, .A., C. II, stanbul: 1949, s. 88.


21/112

9

kakm krk en ok aranan lks eyalar arasnda yer almlardr. stanbulda ba

gsteren bu krk merak en ok Rus tccarlarn iine yaramtr41.

Krm Han Mehmed Giray, 1659da dzenledii sefer ile Ruslar kesin bir

yenilgiye uratmtr. Kroniklere gre Ruslarn bu savata esir olarak kayb 50.000

kiidir42. Hayatn kaybedenler ise esirlerin saysnn iki katn gemitir43. Saylardaki

mbalaa pay bir kenara brakldnda bile Krm Hannn byk bir ganimet ile geri

dnd yadsnamaz.

ar Aleksey kendisine muhalif olan Patrik Nikonu azletmek iin 1655te bir

meclis toplamtr44. Bu meclise stanbul Patrii Denis de davet edilmitir. Ancak

patrik, kendisinden nce patrik olan Partheniusun45 IV. Mehmed (16481687)

tarafndan idam edilmesinden dolay padiahtan ekinmi ve Moskovaya gitmemitir.Yerine Antakya ve skenderiye patrii ile Tur-u Sina metropolitini gndermeyi tercih

etmitir. Durumdan haberdar olan Sadrazam iki patrii ve metropoliti azletmitir. Fakat

1666 ylnda stanbula gnderilen Rus elisi bu din adamlarnn grevlerine iade

edilmesini salamtr46.

XVII. yzyln ikinci yarsnda Ukraynada yaanan olaylar Osmanl Devleti ile

Moskova Knezliini kar karya getirmitir. Kazaklarn yaad Ukrayna bu

tarihlerde Lehistan-Rusya savana sahne olmaktadr. 1665 ylnda Ukraynann

dousunda bulunan Kazaklarn bana geen Doroenkonun Osmanl Devletine

mracaat etmesi bu sava sona erdirmitir. Rusya ile Lehistan arasnda Andrusovo

Bar imzalanmtr. Bu anlamann Trk-Rus ilikileri asndan en nemli maddesi

41 Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 232; Hammer, a.g.e., C. IV, s. 418. Osmanl Devletinde krkticareti iin ayrca Bk. Zeki Tekin, Osmanl Devletinde Krk Ticareti, Trkler, C. X, Yeni TrkiyeYay., Ankara: 2002.42 Ahmed Cvid Bey, a.g.e., s. 137, 138.43

Hammer, Osmanl Tarihi, C. VI, dal Ner., stanbul: t.y., s. 73-79. Ahmed Cavid Beyde bu olayyle tasvir edilir: bir saat mkdr ceng olmadan kffr firra yz tuttular. Kimi esr-i der-zencr, kimitume-i imr olup bir ferd hals olmad.. Ahmed Cavid Bey, a.g.e., s. 137, 138.44 Jorga, a.g.e., C. IV, s. 156.45 Patrik Parthenius, Eflak ve Bodan Voyvodalarn Osmanl Devletine kar isyana tevik edenmektuplar gndermitir. Kprl Mehmed Paa (16561661), Patriin Voyvodalara gndermi olduumektuplar elde etmitir. Kprl Mehmed Paa, Partheniusu yanna artm ve mektuplarn yazlmagerekesini sormutur. Patriin verdii cevaptan tatmin olmam ve Patrii Parmakkapda idamettirmitir. Hammer, a.g.e., C. VI, s. 22-24; Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, 374.46 Hammer, a.g.e., C. VI, s. 164, 165.


22/112

10

Osmanl Devletinin Lehistan zerine sefer dzenlemesi durumunda Ruslarn yardm

edeceine dair vaatte bulunduklar hkmdr47.

Krm Han Adil Girayn (16661671) Potkal Kazaklarna tayin ettii

Hanenko, Hetman Doroenko zerine harekete geince Lehistan durumdan istifade

ederek Doroenkonun baz palangalarn ele geirmitir48. Osmanl Devleti Adil

Giray azletmi ve Lehistan uyarmtr. Ancak Leh Kral uyarlara kulak asmamtr.

Bunun zerine 1671 de Lehistan zerine sefer dzenlenmitir. Lehistan-Osmanl

mcadelesi Buca anlamas ile sona ermitir. Leh kral bu anlama ile Osmanl

devletine vergi demeyi taahht etmitir. Fakat Lehistan ricali bunu onaylamamtr.

Leh ordular tekrar harekete gemitir49. Tam bu srada Moskova Knezi Fyodorun

(16761682) Osmanl Devletini Lehistana kar sefer amamas iin gnderdiitehditkr mektubu stanbula ulamtr. Osmanl Devleti Lehistan zerine tekrar sefer

dzenlemitir. Lehliler bu sava srasnda bir ara Hotini ele geirmilerse de Osmanl

kuvvetleri 1674te kaleyi geri almtr. Bu arada Doroenkonun baz palangalarnn

Lehlilerce ele geirildii haberi Osmanl ordughna ulanca ordu Ukrayna ilerine

hareket etmitir. Lehistan ise bar istemek zorunda kalmtr. Buca Anlamas vergi

konusundaki maddesi kaldrlmak suretiyle aynen kabul edilmitir50.

Osmanl-Lehistan sava sona ermesine ramen Ruslarla mcadele devam

ediyordu. Ruslar ehrin Kalesini kuattklarnda, Doroenko, Rus kuvvetleri karsnda

dayanamam ve kaleyi teslim etmitir51. 1677de ehrini kuatan Osmanl ordusu bir

baar salayamamtr. Osmanl Devleti iin baarszln bilnosu ar olmutur.

Serasker brahim Paa hapse atlmtr. IV. Mehmet ilk defa kendi hazinesinden sava

iin para almtr. Fakat daha ilginci Ruslarn Ukrayna ve Azak istemeleridir52.

47 Kurat, Rusya Tarihi, s. 231233, 236.48 Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, Haz. Abdlkadir zcan, TTK., Yay., Ankara: 1995,

s. 19.49 Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I, E Yay., stanbul 2004, s. 264.50 Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 427.51 C. Bickford OBrien, Russia and Turkey, 16771681: The Treaty of Bakhchisarais, Russian Rewiev,Vol. 12, No. 4, (Oct., 1953), s. 263-265; Jorga, a.g.e., C. IV, s. 139; Dimitri Kantemir Osmanlmparatorluunun Ykselii ve k adl eserinde Kazaklarn Rusya tarafna gemesinin ana sebebiolarak Doroenkonun Leh seferine katlma isteinin reddedilmesi yazmaktadr. Dimitri Kantemir,Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. II, ev. zdemir obanolu, CumhuriyetKitaplar, stanbul: 2002, s. 588, 589.52 Jorga, a.g.e., C. IV, s. 159, 160.


23/112

11

Osmanl Devleti 1678de Rusyaya sava ilan etmitir. Osmanl kuvvetleri

ehrini tekrar kuatm ve 12 Austos 1678de kaleyi ele geirmilerdir. Ruslar

kendilerini savunmaya gemilerdir. Baz ufak apl arpmalar yaanmsa da

Osmanl ordusundaki yiyecek sknts Ruslarla daha fazla mcadeleye izin vermemitir.

ehrin merkeze uzakl ve elde tutulmasnn glnden dolay yklmtr53. 1679da

Krm-Rus ve Osmanl temsilcileri Bahesarayda bir araya gelmilerdir. Bahesarayda

yaplan grmeler iki yl srmtr. mzalanan Bahesaray Antlamasnn en nemli

sonularndan biri phesiz Osmanl Devletinin ilk defa Ruslara Kudsteki Ortodoks

Kilisesini himaye etme hakkn tanmasdr54.

Sadrazam Kara Mustafa Paann Viyana zerine dzenledii seferin

baarszlkla sonulanmas Avrupadaki gl ve yenilmez Osmanl imajndadeiiklie neden olmutur. Bu yenilgi Trklerin Avrupadan atlabilecei kanaatini

dourmu ve 1681de Papa XI. Innocentin desteiyle bir araya gelen Venedik, Lehistan

ve Avusturya, temelinde bu dncenin yer ald Kutsal ttifak kurmulardr55. Daha

sonra bu ittifaka Rus arlnn da katlmas kararlatrlmtr. Bu amala Lehistan,

1686da Moskovaya eli gndererek Rusyay ittifaka katlmaya ikna etmitir56.

Avusturya Budine, Venedik Dalmaya boylarna ve Bosnaya, Lehistan

Kamanieye saldrmtr. 1686da Uyvar Osmanl hkimiyetinden kmtr. 1687de

Venedik Moray ve Avusturya Macar topraklarnn tamamn ele geirmitir57. Ayn yl

Ruslar Krma bir sefer dzenlemilerdir. Avusturya cephesinde bulunan Selim Giray

(16701777 / 16841691 / 16921698 / 17021704) Ruslarn Krma sefer

dzenlediklerini renince Ruslar zerine harekete gemitir58. Krm Han ile Rus

53 Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 432.54 Jorga, a.g.e., C. IV, s. 162; OBrian, a.g.m., s. 264-266.55 Alan Palmer, Osmanl mparatorluu Bir kn Yeni Tarihi, stanbul: 2000, s. 19-20;Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 460. Jorga bu birlikteliin hal zihniyeti ile deil lkelerin kendi

karlarn koruma maksadyla oluturulduunu yazmaktadr. Jorga, a.g.e., C. IV, s. 177.56 Kurat, Rusya Tarihi, 237; Uzunarl, a.g.e., C. III, Ksm I, s. 580. Ruslar, Osmanl Devletine kar 1677de Avusturya ve Lehistann desteini aramlar, ancak bir sonu elde edememilerdir. Rus ar III.Feodor, 1681 ylnda Osmanl Devleti ile bar yapmak zorunda kalmtr. Acar, a.g.e., s. 120. OsmanlDevleti, Kutsal ttifak yeleri ile savamaya baladnda Ruslar bu ittifakn dnda tutabilmek iinRusyaya kar lml bir politika takip etmitir. Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 580. OsmanlDevletinin takip ettii lml politika ve 1681de imzalanan stanbul Antlamas, Ruslarn ittifaka giriinigeciktiren etkenler arasnda nemli bir yere sahip olmaldr.57 Shaw, a.g.e., s. 268-271.58 ztrk, a.g.m., s. 499.


24/112

12

kuvvetleri arasndaki mcadelenin kesin bir galibi olmamakla beraber Ruslar uzun sre

Krma saldrmaya cesaret edememilerdir59.

Osmanl Devleti Balkanlardaki topraklarnn bir ksmn kaybetmitir. Bu

yzden II. Sleyman (16871691) ve devlet ricali, Hollanda elisinin araclyla

Avusturya mparatoru Leopold ile bar arayna girimitirler. II. Sleyman tahta

geiini bildirmek amacyla Zlfikar Efendiyi Temmuz 1688de Viyanaya

gndermitir. Zlfikar Efendinin asli grevi Avusturya ile bar iin uygun bir zemin

hazrlamaktr. Ne yazk ki Zlfikar Efendinin abalar Fransann giriimiyle

engellenmitir60.

II. Sleyman 25 Ekim 1689da Sadrazamlk makamna Fazl Mustafa Paay61

getirmitir. Fazl Mustafa Paa, elden kan topraklarn bir ksmn ksa srede gerialmay baarmtr. Ancak 19 Austos 1691de Slankamende yaplan savata Fazl

Mustafa Paa hayatn kaybedince Osmanl Devletinin ilerleyii de durmutur. Osmanl

Devleti tekrar bar aray ierisine girmitir. II Ahmed (16911695) dneminde sren

bu bar aray ve yenilgiler, II. Mustafann (16951703) tahta geiiyle son

bulmutur62. Osmanl Devleti, II. Mustafann saltanatnn ilk iki ylnda Kutsal ttifak

yeleri karsnda stnlk salamsa da 1697de Zenta yaknlarnda Osmanl ordusu

Avusturya kuvvetleri tarafndan yenilgiye uratlmtr. II. Mustafa Zenta malubiyeti

karsnda bar istemek zorunda kalmtr63.

Osmanl Devleti, 16951697 yllarnda Avusturya, Venedik ve Lehistana kar

tartlmaz bir stnlk salamtr. Savaa en son katlan Rusya ise mttefiklerinin

59 Uzunarl, a.g.e., s. 581.60 Finkel, a.g.e, s. 269, 270, 272; Jorga, a.g.e., C. IV, s. 200, 203, 204. Fransa, Avusturya ile mcadelehalinde olduu iin Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda savan devam etmesi taraftaryd. Hollandave ngiltere ise Fransaya kar Avusturyay mttefik olarak gryor ve Osmanl Devletinin Avusturyaile savan sona erdirmeye alyorlard. Finkel, a.g.e., s. 270, 272.61 Fazl Mustafa Paa 1637 domutur. Kprl Mehmed Paann kk oludur. smail HakkUzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, Ksm II, T.T.K., Ankara: 1995, s. 431 v.d.62

Finkel, a.g.e., s. 274-284.63 II. Mustafa tahta geer gemez Kutsal ttifak yeleri ile savaacan ilan etmitir. O, 1697 ylna kadarKutsal ttifak yelerini defalarca yenilgiye uratmtr. Avusturya 27 Austos 1696da Osmanl ordusutarafndan ar bir yenilgiye uratlnca bar teklifinde bulunmutur. II. Mustafa bu bar teklifini kabuletmemi 1697de Avusturya zerine tekrar sefere kmtr. Osmanl ordusu Zenta yaknlarnda Tiszanehrini gemeye alrken 13 Eyll 1697de Avusturya kuvvetleri tarafndan baskna uram ve oksayda kayp vermitir. Bundan sonra Bosna ilerine giren Avusturyallar Daltaban Mustafa Paatarafndan geri pskrtlmse de Zentadaki ar kayp, Osmanl Devletini bar istemeye zorlamtr.Cengiz Orhonlu, II. Mustafa, A. MEB, C. VIII, stanbul: 1979, s. 695-697; Mcteba lgrel,Zenta,A, C. XIII, MEB., stanbul 1986, s. 537.


25/112

13

aksine 1696da Osmanl Devleti iin son derece nemli olan Azak Kalesini ele

geirmeyi baarmtr. Azak Kalesi 1695te ar Petro tarafndan kuatlm, ancak deniz

kuvvetlerinden yoksun Rus ordusu baarl olamamtr. Buna karlk kalede nemli bir

tahribat yapmtr. ar Petro (16961725), Voronejde ina ettirdii donanmas ile

1696da Azak Kalesini tekrar kuatmtr. Kaledeki Osmanl yetkilileri ikinci bir

kuatma ihtimali zerinde durmadklar iin gerekli nlemleri almamlardr. Bu

ihmalkrlk Ruslarn kaleyi ele geirmesine neden olmutur64.

64 Defterdar Sar Mehmed Paa, a.g.e., s. 602-603; Kantemir, a.g.e., s. 790, 796, 798; Jorga, a.g.e., C. IV,s. 229-230; Kurat, Rusya Tarihi, s. 252-253; Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 583.


26/112

14

I. BLM

TOLSTOYUN SYAS FAALYETLER

1.1 Karlofa Antlamas ve Rusya

Sadrazam Kara Mustafa Paann Viyanadaki baarszl Osmanl Devleti iin

sonun balangc olmutur. Bu baarszlk Venedik, Avusturya, Lehistan ve Rusyay

ayn cephede birletirmitir. Osmanl Devletinin mttefik devletlerle sava on alt yl

srmtr. Sava ngiltere ve Hollanda elilerinin aracl ile balayan ve uzun bir

tartma srecinin sonunda imzalanan Karlofa Antlamas ile sona ermitir65.

Karlofa Antlamas Osmanl Devletinin dnm noktalarndan biri olmutur.

Bu tarihe kadar yaplan grmeleri seyfiyeden66 kiiler yrtmtr. Karlofada bir

ilk yaanm, grmelere kalemiye snfndan Reislkttab67 Rami Mehmed Paa68

memur edilmitir. Karlofa Antlamasn nemli klan bir dier neden Osmanl

65 Osmanl Devleti Karlofa Antlamas ile Temevar dndaki btn Macaristan ve ErdeliAvusturyaya; Ukrayna ve Podolyay Lehistana; Mora ve Dalmaya kylarn Venediklilere brakmtr.

Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 585-595; Rifaat A. Abou-El-Haj, Otoman Diplomacy Karlowitz,Journal of American Oriental Society, Vol. 87, No. 4. (Oct-Dec., 1967); Abdlkadir zcan,Karlofa, T.D.V..A, stanbul: 2001; Defterdar Sar Mehmed Paa, a.g.e., s. 653-673.66 Osmanl Devletinde askeri zmreye verilen addr.67 Reislkttaplk messesesi II. Bayezid dneminde var olan bir yapyd. Reislkttap, XVI. yzyldaNiancya bal bir grup ktibin yneticisi iken XVII. yzylda Babalinin kurulmas ile nem kazanmve brokrasinin merkezi olmutur. Mali konular dnda devletin btn yazmalar Reislkttap ve onabal katipler tarafndan yrtlmtr. Reislkttaplar gizlilik arz eden belgeleri bizzat kalemealmlardr. Bu durum reislkttaplk makamnn nemini bir kat daha arttrmtr. Reislkttaplar,gayrimslimlerin ve Osmanl Devletinde bulunan yabanclarn (Mstemin) hukuki meseleleriyleilgilenmesinden dolay eliler ile sk bir temas halinde olmutur. Bu yzden Avrupa diplomasisiniyakndan tanma frsatn elde etmilerdir. Recep Ahshal, Osmanl Devlet TekilatndaReislkttblk, Tarih ve Tabiat Vakf Yay., stanbul: 2001, s. 2-4, 9-11, 24-25, 70, 180, 181, 191, 204;Halil nalck, Reis-l-kttb, A., C. IX, MEB., stanbul: 1964, s. 675-676. Osmanl Devletinde

sorunlarn savala deil diplomasi ile halledilebilecei dncesi hakim olmaya baladktan sonradiplomasi bilen birisi olarak grmeleri yrtmek zere reislkttaplar grev almaya balamlardr.Finkel, a.g.e., s. 296. Bu konuda bir ilk olan Rami Mehmed Paann Karlofa grmelerini yrtmekzere tayin edilmesi, grevi gerei Avrupa diplomasisini ok iyi bildiinin dnlmesindenkaynaklanm olmaldr.68 Rami Mehmed Paa zeki, bilgili, ikna kabiliyeti kuvvetli ve hazr cevapll ile tannm bir kiidir.1694te Reislkttaplk makamna getirilmi, iki yl bu makamda kaldktan sonra 1696da azledilmitir.1697de tekrar reislkttap olarak atanmtr. O, 24 Ocak 1703te sadrazamlk makamna getirilmiyaklak yedi ay bu grevde kaldktan sonra 22 Austos 1703te azledilmitir.smail HakkUzunarl,Osmanl Tarihi, C. IV, II. Ksm, TTK., Yay., Ankara: 1995, s 263, 264.


27/112

15

Devletinin bu antlama ile Avrupa diplomasisini benimsemesidir69. Osmanl resmi

ideolojisinde Hristiyan dnyasna darl harb yani sava lkesi denilmektedir. Osmanl

Devletinin gayrimslimler ile srekli sava halinde olmas resmi ideolojinin bir

gereidir. Ancak Karlofada Venedik ve Lehistan ile imzalanan antlamalara sre

tahdidi konulmamtr. Resmi ideoloji ile atan bu durum Osmanl Devletinin yeni

olumaya balayan uluslararas hukukun ilkelerini benimsediini gstermektedir70.

Osmanl Devleti ve Kutsal ttifak yeleri arasndaki grmeler ngiltere ve

Hollanda elilerinin araclyla balamtr. Mttefik devletlerin temsilcileri, ngiltere

ve Hollanda devletlerinin elileri ve Osmanl Devleti adna skerletzade Alexander

Mavrokordato ile Krm Hannn katld bir toplant yaplmtr. Toplantda al hlihi

(iki tarafn ele geirdikleri yerlerin kendilerinde kalmas) prensibi kabul edilmitir. Bun grmede Avusturya Erdelin kendisine verilmesi konusunda srar etmitir.

Sadrazam Amcazade Hseyin Paa71 baz artlarn yerine getirilmesi halinde Erdelin

Avusturyaya braklmasn kabul etmitir. 17 Ocak 1698de Edirne Mukavelenamesi

olarak bilinen bir protokole imzalanmtr. Bundan sonra en ok tartlan konu

grmelerin yaplaca yer olmutur. Avusturya, grmelerin Viyana veya

Debreczinde, Osmanl Devleti ise Slankamende yaplmasn istemitir. Uzun sren

tartmalar sonucu Osmanl-Avusturya snrnda bulunan Karlofa kasabasnda

yaplmasna karar verilmitir72

.

Grmelerde Avusturyay C. dOettingen, C. de Schick, C. Marsigli ile Til,

Talman; Lehistan P. de Posnanie Kojeskie Malacowsky; Venediki Ch. Carlo Ruzzini;

Osmanl Devletini Reislkttap Rami Mehmed Paa ile Divan Tercman skerletzade

Alexander Mavrokordato temsil etmitir. Karlofa grmeleri birok devletin

69 Virginia Aksan, Ahmed Resmi Efendi (17001783), ev. zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yay.,stanbul: 1997, s. 7; Oral Sander, Ankann Ykselii ve D, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yay.,Ankara: 1987, s. 79.70

Finkel, a.g.e., s. 287.71 Amcazade Hzeyin Paa, Kprl Mehmed Paann kardei Hasan Aann oludur. AmcazadeHseyin Paa 17 Eyll 1697de sadrazamlk makamna getirilmitir. Karlofa grmeleri onunzamannda yaplmtr. Karlofa Antlamasnn imzalanmasndan sonra her alanda slahat yapmtr.Feyzullah Efendinin devlet ilerine mdahalesinden bkm ve 8 Austos 1702de sadrazamlkmakamndan kendi istei ile ayrlmtr. On be gn sonra yani 23 Austos 1702de Silivridekiiftliinde lmtr. Uzunarl, a.g.e., C. III, II. Ksm, s. 444-448. Sleyman Hilmi zkan AmcazadeHseyin Paann Hayat ve Faaliyetleri (1644-1702) (Isparta: 2006) adl doktora tezi ile AmcazadeHseyin Paann Osmanl tarihindeki yeri ve nemini ortaya koymaya almtr.72smet Parmakszolu, Karlofa, A., C. VI, MEB., stanbul: 1977, s. 346-347; Finkel, a.g.e., s. 285.


28/112

16

katlmyla gereklemitir. Ancak Osmanl Devleti her devlet ile ayr ayr grm ve

antlama imzalamtr73.

Grmeler sresince daha nce kabul edilen al hlihi prensibi zaman zaman

karlar dorultusunda ihlal edilmitir. Osmanl Devleti, Lehistan ile yaplan

grmelerde bu prensibe aykr olarak Lehlilerin Eflka mdahale etmemesi

koulunda Podolyadan vazgemitir74. Avusturya ile imzalanan antlama da ise baz

stratejik noktalar Osmanl Devletinin elinde kalmtr75. Rusya ise savata elde

edemedii Ker Kalesinin kendisine verilmesini istemitir. Bu yzden Osmanl Devleti

ile Rusya arasnda bir antlamaya varlamamtr. Sadece be maddeden oluan bir

mtareke imzalanarak grmeler daha sonraya braklmtr76.

ar Petro Ker Kalesini elde edemedii iin Osmanl Devleti ile bar yapmataraftar deildir. Ancak mttefiklerinin savamak istemeyii Petroyu Osmanl Devleti

ile bar yapmaya zorlamtr. Petro, Rusyann tek bana Osmanl Devleti ile mcadele

edemeyeceini bildii iin 1697 baharnda Avrupaya, kendisine mttefik aramaya

gitmitir. Petro ngiltere, Hollanda ve Avusturyaya mracaat etmi, fakat bir sonu

alamamtr77. nk Avrupa yeni bir sava ile kar karya kalmtr. spanya tahtnda

ba gsteren veraset sorunu spanya Kral ile akraba olan Avusturya ve Fransay

meselenin iine dhil etmitir. Avrupann dier devletleri bu iki devletin etrafnda

toplanmlardr. Sonuta Fransaya kar Avusturya, Hollanda, ngiltere ve Venedik

blou olumutur78.

spanyada veraset sorunu olmasayd Petro yine Avrupadan yardm

gremeyecekti. nk ngiltere ve Hollanda doudaki ticari karlar dorultusunda

73 Parmakszolu, a.g.m., s. 347, 348.74 Finkel, a.g.e., s. 285.75 Parmakszolu, a.g.m., s. 34876 Abou-El-Haj, a.g.m., s. 508-509; Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Bar, TTK. Yay., Ankara:1951,s. 38, 39.77

Kurat, Rusya Tarihi, s. 253.78 Avusturya ve Venedikin Osmanl Devleti ile bir an nce uzlamaya varmak istemesinin sebebi osralar spanya tahtnda ba gsteren veraset sorunudur. spanya Kral II. Carlosun erkek evlad olmadiin tahta, akrabas olan Fransa Kral XIV. Louisin torunu Philipin gemesine karar verilmi tir.Avusturya, ngiltere ve Hollanda buna kar kmtr. Dnyann en byk smrge devletlerinden biriolan spanyaya hkmetme sevdas Avrupay spanya Veraset Savalar olarak bilinen (17021714) birsavan eiine getirmitir. Elif Hatun Klbeyli Avrupada mparatorluklar ve Paylam Sorunlar-XIV.Yzyl ile XX. Yzyl Aral,www.stm.unipi.it/programmasocrates/cliohnet/Meeting/turkish/AVRUPAcenk.doc.


29/112

17

Osmanl Devletini savalardan uzak tutmaya alyordu. Fransa, Osmanl Devletinin

doal mttefikiydi. Dolaysyla Rusyaya yardm edemezdi. Avusturya ise Osmanl

Devleti ile savamaktan yorgun dmt. Avusturya, Zentada Osmanl ordusunu ar

bir yenilgiye uratmt, ancak gcnn nemli bir ksmn de tketmiti79.

Osmanl Devleti Karlofa Antlamas ile Balkanlardaki topraklarnn bir ksmn

kaybetmitir. Buna ramen Osmanl Devleti, grmelerde Rami Mehmed Paa

sayesinde en az zararla kmay baarmtr. Rami Mehmed Paann bu baars bundan

sonraki grmelerde Reislkttaplarn temsilci olarak seilmesinin yolunu aacaktr80.

1.2 Rusya ile stanbul Antlamas

Karlofada Rusya ile Osmanl Devleti arasnda bir antlama imzalanamam,

be maddeden oluan iki yllk bir mtareke yaplmtr81.

Petro, Karlofada daha sonraya braklan bar grmelerini yrtmesi iin

Ukraintsevi stanbula gndermitir. Ukraintsev, stanbula Voronejde ina edilen

Kryepost (Kale) adl bir sava gemisiyle gelmitir. 46 topu bulunan Kryepost stanbul

nlerinde grldnde halk, aknlk ierisinde kalmtr. nk bu gemi Rusyann

s sularnda yaplabilecek byklkte bir gemi deildir82.

ar Petro, Osmanl Devleti ile tek bana savamay gze alamam olmasna

ramen Osmanl Devletine Rusyann bykln gstermeyi de ihmal etmemitir.

Kryepost gibi bir sava gemisi bu ama iin stanbula gnderilmitir. Bu vesile ile Rus

bayra tayan bir sava gemisi Osmanl Devletinin haremi olan Karadeniz sularnda

ilerlemi ve Padiahn saraynn nnde demirleyerek toplarn saraya doru

79 Jorga, a.g.e., C. IV, s. 225, 226.80 Ahshal, a.g.e., s. 215; Bekir Stk Baykal, Rami Mehmed Paa, A., C. IX, stanbul: 1964, s. 623;nalck, Reis-l-kttb, s. 682.81 Raid, Tarih-i Raidde senelik bir mtareke imzalandn yazmaktadr. Raid, Tarih-i Raid, C. II,

stanbul: 1282, s. 449. Cemal Tukin Boazlar Meselesi adl almasnda Raidin ifadesinin arivbelgeleri ile elitiini sylemektedir. Cemal Tukin, Boazlar Meselesi, stanbul niversitesi EdebiyatFakltesi Yay., stanbul: 1947, s. 22 dn. 2.82 Silahdar Fndkll Mehmet Aa, Nusretname, C. II, Sadeletiren: smet Parmakszolu, MEB. Yay.,stanbul: 1966, s. 25; Robert K. Massie, Peter The Great His Life and World, London: 1990, s. 283,284. Krypost, Ker Boaznda grldnde aknla neden olmutu. Bir mddet burada bekletilmive daha sonra geiine izin verilmitir. Osmanl Devleti Karadenizdeki hkimiyetine glge drebilecekbir davrana neden izin vermitir? Bizce bu sorunun iki farkl yant olabilir. Birincisi Osmanl Devletieliyi getiren geminin sava gemisi olabilecei ihtimalini gz ard etmesi olmaldr. Bir dier ihtimal,Osmanl Devleti bar iin bu konuda esnek davranm olabilir.


30/112

18

evirmitir. Tabii ki, Ruslarn Karadeniz zerindeki emelleri bilindii iin bu konu

stanbulda tedirginlie neden olmutur. Dimitri Kantemir83 Osmanl

mparatorluunun Ykselii ve k Tarihi adl eserinde II. Mustafann u

szleriyle yaanan tedirginlii gzler nne sermektedir: 84

Bu dman acayip planlarna gem vuramyor; zira bundan nceki eylemlerine

bakarak, kendisini bir Bykskender gibi grerek, btn dnyaya egemen olmak

istediini grmekteyim. Bundan dolay bu kafir, bize zarar verecek duruma gelmeden

nce cezalandrlmaldr. Zira giriimlerini nemsemeyecek olursak, baka uluslarla

sava halinde olduumuz zaman, bize byk glkler karabilir.

Padiahn szlerine karlk Sadrazam Numan Paa Gerekten bize tehlike

yaratacak kadar glendiini, fakat onunla bir bar anlamas aktetmi olduumuzdan,hakl bir sebep olmadan bar bozamayacamz, fakat arn byk elisini

artacan ve efendisinin amacnn ne olduunu soracan; bununla beraber Ruslar,

mtarekenin sona ermesinden nce Trklere saldrdklar takdirde, o zaman Allahn

kukusuz Mslmanlarn hakl davalarna yardm edecei yantn verir85.

ncelikle Kantemirin ifadelerini teyit eden bir baka kaynan olmadn ve o

dnemde Numan Paann86 Sadrazamlk makamnda bulunmadn sylemek gerekir.

Eli Ukraintsev, stanbula geldiinde sadrazam Amcazade Hseyin Paadr ve Eyll

1702 ylna kadar bu grevde kalmtr87. Numan Paa ise ok daha sonraki tarihlerde,

83 Dimitri Kantemir 1673 ylnda Yaehrinde dodu. Babas Bodan Voyvodas Konstantindir. 1687destanbula gelmitir. 1693te Konstantinin lm zerine Bodan Voyvodalna getirilmitir. AncakBrankovann faaliyetleri sonucunda bu makamda yirmi gn kalabilmitir. 1697de Srbistan Seferinekatlmtr. Prut Sava ncesinde Bodan Voyvodalna atanmtr. 1711 Prut Seferinde Rusyanntarafna gemitir. ar Petronun yenilgiye uramas zerine Rusyaya iltica etmitir. Bir mddetMoskovada oturduktan sonra Ukraynadaki Harkova yerlemitir. 1722de arn emriyle ran Seferinekatlmtr. 21 Austos 1723te Harkovda lmtr. Kantemir, stanbulda kald sre ierisinde hemPatrikhanedeki akademiye hem de Enderuna devam etmitir. Yunanca, Latince, Slavca, Arapa veFarsay renmi, mzik eitimi almtr. Alim, sanatkar, tarihi, ilahiyat, mimar, corafyac ve dilbilgini olarak tanna Kantemir, Bat kltr ile Dou kltrn uzlatrmay baaran ender kiilerdendir.

Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. I, ev. zdemirobanolu, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul: 2002, s. 1922, 24; Mihai Maxim, Dimitri Kantemir ,http://www.ottomanhistorians.com/database/pdf/cantemir.pdf, s. 1, 2; Victor Tvircun, DimitriKantemir, Trk Dnyas Tarih, S. 203, stanbul: 2003, s. 5053.84 Dimitri Kantemir, a.g.e., C. II, s. 858.85 Kantemir, a.g.e., C. II, s. 858.86 Numan Paa Sadrazamlk makamna 15 Haziran 1710da getirilmitir. smail Hakk Uzunarl,Osmanl Tarihi, C. IV, I. Ksm, TTK. Yay., Ankara: 1995, s. 70; Ukzde es-Seyyid brhm HasbEfendi, Ukzde Trihi, C. II, Haz. Raid Gndodu, amlca Basm Yayn, stanbul: 2005, s. 1019.87 Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 16.


31/112

19

1710 ylnda Sadrazamla getirilmitir. Genliini stanbulda geiren ve hatta

Enderunda eitim alm olan Kantemirin evine stanbulda bulunduu sre zarfnda

Osmanl st dzey yneticilerinden pek ou gidip gelmektedir. Bunlar arasnda Rami

Mehmed Paa, Baltac Mehmed Paa, Krm Han Devlet Giray, Firari Hasan Paa ve

Levni gibi isimleri sayabiliriz. Osmanl yneticileri ile bu kadar ili dl olan birisinin

sadrazamlk makamnda hangi ahsn bulunduunu bilmemesi olduka ilgintir.

Romanyal tarihi Mihai Maxim, Dimitri Kantemiradl makalesinde Kantemirin Prut

Savandan sonra aceleyle Rusyaya gittiini ve bu yzden yazmaya balad tarih

kitabnn asl metnini yanna almadn, dolaysyla eserini hafzasna ve notlarna

dayanarak yeniden yazm olabileceini dnmektedir88. Mihai Maximin bu gr

dikkate alnmaldr. Nitekim Kantemir, Rusya Prut savanda yenildikten sonra ar

Petro ile yapt anlama gerei ailesi ve maiyeti ile birlikte Rusyaya snmtr89.

Rusyaya iltica ettikten sonra ilimle itigal etmeye balam ve Osmanl Tarihini burada

yazmtr.

Kantemirin tarihinde geen bu ifadeler, stanbulda Rusyaya kar derhal sava

ilan edilmesini isteyen bir grup ile barn devam ettirilmesinin daha iyi olacan

savunan bir grubun varln ortaya koymaktadr90. Gerekten de 1711 ylnda yaplan

Prut Savana kadar geen sre ierisinde bu iki grubun mevcudiyetini grmek

mmkndr.

1.3 Ukraintsevin stanbula Gelii ve stanbul Antlamasnn mzalanmas

Rus elisi Ukraintsev Azaktan gemi ile yola km ve 1700 ylnn ilk aylarnda

stanbula gelmitir. Ukraintsev, stanbulda Kumkapdaki Maktul Knc Ali Paa

konana91 yerletirilmitir. Eli, birka gn dinlendikten sonra iki lkenin temsilcileri

arasnda grmeler balamtr. Grmelerde Rusyay Ukraintsev ve katibi

erodeyev, Osmanl Devletini ise Karlofada olduu gibi Rami Mehmed Efendi ve

Divan Tercman skerletzade Alexander (Aleksandros Mavrokordatos) temsil

88 Maxim, a.g.m. s. 3-5; Tvircun, a.g.m., s. 50-56.89 Dimitri Kantemir Prut Seferi ncesi ar Petro ile yapt antlamann (Yaroslav Antlamas)ondrdnc maddesine gre Petro yenilgiye urarsa Kantemir Rusyaya iltica edecek ve masraflar arnhazinesinden karlanacakt. Kurat, Prut Seferi, s. 335336.90 Kar. Ukzde Tarihi, s. 610.91 Tarih-i Raid, C. II, s. 486; Ahmed Cavid Bey, a.g.e., s. 164, 165; Nusretname, s. 25; AnonimOsmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), Haz. Abdlkadir zcan, TTK. Yay.., Ankara: 2000, s. 144.


32/112

20

etmitir92. Ukraintsev Osmanl Devletinden balangta Gazi ve ahin Kermann terk

edilmesini, esirlerin hapisten karlmasn, Rus vatandalar iin ibadet serbestlii ve

Rus haclarnn gvenliinin salanmasn talep etmitir. Rami Mehmed Efendi ise

Rusya tarafndan ele geirilen kalelerin Osmanl Devletine iadesinde srar etmitir. Bu

yzden grmeler bir hayli uzun srmtr93. V. E. utoy, Osmanl Devletinin 1700

1709 Kuzey Sava Yllarndaki Tutumu adl makalesinde bar grmelerinin

uzamasnda ngiltere ve Hollandann pay olduunu yazmaktadr. Tabi ki bu iki devlet,

doudaki ticari karlarna herhangi bir zarar gelmesini nlemek istemektedirler.

Osmanl Devletinin bir lke ile savamas, Hollanda ve ngilterenin ticari faaliyetlerini

sekteye uratacandan bu iki devlet Osmanl Devletini savatan uzak tutmaya

almtr94. Bar grmelerinde Osmanl Devletinin tatmin edici bir sonu

alamamas durumunda sava tehlikesi ba gstereceinden ngiltere ve Hollanda

Rusyann karlarna ters decek davranlarda bulunmu olabilir. Bu ihtimal gz

nne alndnda utoyun yargsna bir aklama getirilebilir.

Ukraintsev, misafir olduu konakta gz hapsinde bulunmasna ramen95 Srpl

tccar Sava Raguzinski ile iliki kurmay baarmtr. O, Osmanl Devletinin i

durumunu ve diplomatik faaliyetlerini, stanbulda bulunan dier elilerin asl

maksatlarn hep bu Srpl tccarn sayesinde renebilmitir. Hatta Ukraintseve,

Lehistann Rusya aleyhine oluturduu ittifak da Raguzinskinin olu bildirmitir96

.

Uzun sren grmeler sonucunda 14 Temmuz tarihinde on drt maddeden

oluan bir antlama -stanbul Antlamas- imzalanabilmitir. Prut Savana kadar

Osmanl-Rus ilikileri bu antlamaya gre dzenlenmitir. Ancak antlamada ticari

konulara ve snr tespitine yer verilmemitir. Bu konularn grlmesi daha sonraya

braklmtr. Yani stanbul Antlamas ile sadece dini ve siyasi konular dzenlenmitir.

Azak Kalesinin hukuki durumuna dair verilen karar antlamann en nemli

maddesini oluturmaktadr. nk bu madde ile Osmanl Devleti Azak Rusyaya

brakmak zorunda kalmtr. Azak, canl bir ticaret merkezi olmasnn yan sra stratejik

92Tarih-i Raid, C. II, s. 494.93 Hammer, Osmanl Tarihi, C. VII, ev. Vecdi Brn, dal Ner., stanbul: 1994, s. 30.94 V. E. utoy, Osmanl Devletinin 17001709 Kuzey Sava Yllarndaki Tutumu, ev. . CenapEren, Belleten, LIII/207208, TTK. Yay., Ankara: 1989, s. 903, 904; Kurat, Prut Seferi, s. 58.95 Hammer, a.g.e., C. VII, s. 30.96utoy, a.g.m., s. 904, 905.


33/112

21

bir neme de sahiptir. Yani Azak, Osmanl Devletinin kolay kolay vazgeebilecei bir

kale deildir. Ancak uzun sren savalarn getirmi olduu siyasi, sosyal ve ekonomik

sebepler Osmanl Devletinin ihtiya duyduu bar ortam iin Azaktan vazgemesine

neden olmutur97. Hlbuki o sralarda Petro, elde ettii kazanmlarnn biroundan

vazgemeye hazrdr. nk o sralarda Danimarka ve Lehistan, sve ile

savamaktadr. Rusya ise Danimarka ve Lehistann mttefikidir. Fakat Petro, Osmanl

Devleti ile uzlamaya varlamad iin svee sava ilan edememitir98.

Osmanl Devleti stanbul Antlamas ile Rus Knezini ar olarak tanmay

kabul etmitir. Unvanlar uluslar aras diplomaside o lkenin yerini gstermesi asndan

ok nemli bir yere sahiptir. Hatta iki lkenin birbirlerine stnlk salamak iin

kullandklar bir aratr. Mesela Krm Hanlar ve Moskova Knezleri Altn Ordatopraklar iin yaptklar mcadelelerde bu devletin yneticilerinin kullandklar

unvanlar almlardr99. ar kelimesinin nemi ise Kaiser unvan gibi mparatora eit

bir staty vurgulamasndan ileri gelmektedir100. Bylece Osmanl Devleti Rusyay

Avrupa devletleri muvazenesinde kendisine eit bir devlet olarak kabul ettiini

Rusyann yneticilerini ar olarak tanmakla da gstermitir.

Eli Ukraintsev, bar grmeleri bittikten sonra 11 Austos 1700de geldii

gibi deniz yoluyla deil kara yoluyla Moskovaya dnmtr101. Ksa bir sre sonra

Dk Golicyn adnda bir baka Rus elisi bu defa kara yoluyla nce Edirneye daha

sonra stanbula gelmitir. Golicyn stanbul Antlamasnn ar tarafndan tasdik edilen

suretini getirmitir. Osmanl Devleti eli kabul merasimi gerei Golicyn de bir

97 Hammere gre Osmanl Devleti, Krm Hannn Azakn etrafnda yz bin kiilik bir Rus ordusununtopland haberini vermesi zerine bar imzalamtr. Hammer, a.g.e., C. VII, s. 30.98 Kurat, Prut Seferi , s. 45; B. H. Sumner, Byk Petro ve Osmanl mparatorluu, ev. ErefBengi zbilen, Trk Dnyas Aratrma Vakf Yay., stanbul: 1993, s. 15.99 Mesela Ulu Han nvan hem Krm Hanlar hem de Moskova arlar tarafndan kullanlmtr. Halilnalck, Power Relationships Between Russia, The Crimea and The Otoman Empire as Reflected in

Titulature, Pass Turco-Tatar, Prisent Sovietique, tudes Offertes Alexandre S. Veinstein and S.E.Wimbush, Paris and Leuven: Pecters, 1986, s. 382, 384, 386.100 Ali brahim Sava, Genel Hatlaryla Osmanl Diplomasisi, Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yay.,Ankara: 1999, s. 645. Kanuni Sultan Sleyman 1557 ylnda Rusyaya gnderdii bir mektubunda RusKnezine ar unvan ile hitap edilmitir. smet Binark, Babakanlk Osmanl Arivinde Mevcut Nme-iHmyun Defterlerine Gre Osmanl-Rus Mnasebetleri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, TTK. Yay.,Ankara: 1999, s. 198. Halil nalck, Power Relationships Between Russia adl almasnda arunvannn Kanuni dneminde mparatora eit bir anlamda kullanlmad dncesindedir. nalck,Power Relationships Between Russia, s. 383.101Zbde-i Vekayit, s. 683; Anonim Osmanl Tarihi, s. 144.


34/112

22

merasimle huzura kabul edilmi ve bata padiah olmak zere saray ileri gelenlerine

getirmi olduu hediyeleri sunmutur102. Golicyn, bir mddet stanbulda kaldktan

sonra Kkekmece-Bykekmece-Silivri-Saray-Vize-Pnarhisar-Krkkilise-Aydos-

Nadir Derbendi-Prevadi zerinden Rusyaya geri dnmtr103.

1.4 Tolstoyun Eli Olarak Atanmas

stanbulda ilk daimi elilik, ehrin II. Mehmet tarafndan fethinden ksa bir sre

sonra Venedik tarafndan kurulmutur104. Venediki dier Avrupa lkeleri takip etmitir.

Rusyann Osmanl Devletinde daimi eli bulundurmas ise ok sonralar gerekleen

bir olaydr. Esas itibariyle Rusya da tpk Osmanl Devleti gibi yabanc bir lkede eli

bulundurma gereini hissetmemitir105. Bu konu Ruslarn kapal bir toplumsal yapya

sahip olmasyla ve Rusyann corafi konumuyla ilgili olmaldr. Rusya, corafi

konumundan dolay Bat ile sk bir temas ierisine girememitir. Siyasi durumu da

byle bir temasn gereklemesini engellemitir. Hatta arlar ne zaman Bat ile temas

etmek isteseler, politik oyunlarla bu teebbsler engellenmitir106. Petro btn bu

oyunlar bertaraf ederek Rusyann hem Bat hem de slam dnyas ile olan ilikilerini

gelitirmi, Rusyay her alanda adalar seviyesine getirmeye almtr107. Onun

102Nusretname, s. 80, 83.103

BOA., CH., Nr: 7220, Hicri 1112 (1700-1701).104 Ercmend Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin SiyasiFaliyetleri (1793-1821), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara: 1968, s. 10 dn. 5.105 Rogozhn N. Mhajlovich, Rus Diplomatlarnn Raporlarnda Osmanl Devleti (XVI-XIX Yzyllar),Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yay. Ankara: 1999, s. 527.106 Rusyada Batllama III. van ile balayan bir olgudur. 1553 ylnda ngiliz gemisi Rusyayagelmitir. 1555, 1556 ve 1575 yllarnda balantlar srmtr. Joh. Keuning, Jenkinsons Map ofRussia, mago Mundi, Vol. 13. (1956), s. 172. Ancak baz tutucu boyarlar ve din adamlar Batllamayolunda atlan admlara engel olmulardr. Tatiana V. Chumakova, Britain and Russian Culture in theMiddle Ages, Almanac 15, Scotland and Russia in the Enlghtenment, St. Petersburg: 2001, s. 3846.Mehmet Halil Leylak, I. Petro Dneminde Rusyada Yaplan Yenilikler, Yaymlanmam YksekLisans almas, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara: 1990, s. 13, 14, 15; Denis J.B. Shaw, Mapmaking, Science and State Building in Russia Before Peter The Great, Journal ofHistorical Geopraphy (31) (2005), s. 423. Batllama yolundaki bir dier engel ise Avrupann Ruslara

yaklamdr. Avrupada Ruslar, uzun sre korkun varlklar olarak grlmlerdir. lber Ortayl, 18. yyTrk-Rus likileri, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim- Makaleler I, TurhanKitabevi, Ankara: 2004, s. 378. Ayrca bunda bir baka faktr Ruslarn yaam tarzlardr. Petro bilereformlarn gerekletirirken milleti iin bir alay hayvan srs demekten ekinmemitir; SamihaAyverdi, Trk-Rus Mnsebetleri ve Muharebeleri, tken Yay., stanbul: 2004, s.194. AvrupannRuslara yaklamn yine en iyi Petronun szleri ile zetleyebiliriz. O, Avrupa seyahatinde Avusturyadagrd muamele iin kpek kadar bile deer vermemilerdi demitir. Sumner, a.g.e., s. 15.107 Petronun uygulamaya koyduu yenilikler askeri, idari, sosyal ve ekonomik alanda olmak zereolduka geni bir sahay kapsamaktadr. Reformlar uygulamaya konulurken bir sistem ierisinde hareketedilmemitir. Dolaysyla toplum ve devlet nazarnda kalc bir etki yapmamtr. Buna ramen Petronun


35/112

23

uygulamaya koyduu yeniliklerden birisi de daimi eliliin tesisi olmutur. Petro bu

anlamda Avrupann baz lkelerine ve Osmanl Devletinin bakenti stanbula daimi

eli gndermitir108.

stanbul birok daimi elinin ve farkl milletlerin yaad, yabanc diplomatlarn

sk sk ziyaret ettii, neredeyse dnya siyasetinin merkezi konumunda olan bir ehirdir.

Ancak Petro iin stanbulu nemli klan sebep tamamen farkldr. Onun iin stanbul,

Rusyann en gl snr komularndan biri olan Osmanl Devletinin bakentidir ve

Rusya iin ele geirilmesi gereken hedeftir. Bu yzden Osmanl Devletinin takip ettii

siyasetin yakndan izlenmesi, Rusya aleyhine olan faaliyetlerin engellenmesi ve hatta

mmknse Osmanl ynetiminde yaayan Ortodoks Hristiyanlarla bir ekilde

mnasebet tesis edilmesi gerekmektedir. Bunun da ancak bir daimi eli ilegerekletirilmesi mmkndr.

Sonuta Osmanl Devleti, stanbul Antlamas ile daimi bir Rus elisinin

stanbulda bulunmasn kabul etmitir. Mzakere srecinde Rusyann eli bulundurma

istei uzun uzadya tartlmam olmasna ramen Osmanl yneticileri stanbulda

daimi bir Rus elisinin bulunmasna kar kmlardr. nk Osmanl yneticilerine

gre stanbulda elinin haklarn savunabilecei ne bir Rus tebaas109 vardr, ne de iki

lke arasndaki ticari ilerin dzenlenmesini gerektirecek bir younluk bulunmaktadr.

Bu yzden Osmanl yneticileri ilk Rus elisine hep kuku ile bakmlardr110.

Petro, elilik grevi iin soylu, ancak varlkl olmayan Pyotr Andreyevich

Tolstoyu semitir. Tolstoy bir zamanlar Petroya kar Sofyay desteklemi, Sofya

iktidardan uzaklatrlnca da Archangel yaknlarndaki Ustige srgne gnderilmitir.

Petro ile de burada tanm111 ve dinamik ve kvrak zekasyla onu etkilemeyi

baarmtr. Petronun emriyle nce Azak seferine (169596) katlm, sonra gemicilik

reformlar Rusyay olduka ileri bir seviyeye gtrmtr. Stephen J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler

14941789, ev. Ertrk Demirel, Dost Kitabevi, Ankara: 2004, s. 208216.108 G. F. Dolgorukiy Polonyaya, A. A. Matveev Hollandaya, P. Golicyn Viyanaya ve A. IzmaylovDanimarkaya eli olarak gnderilmitir. utoy, a.g.m., s. 906, 908; Kurat, Prut Seferi, s. 58.109 Lady Montaqunun 1718 tarihli bir mektubunda Beyolunda hizmetini gren Rus kzlarndan ve Russtannelerinden bahsedilmektedir. Lady Montaqu, Trkiye Mektuplar, ev. Aysel Kurutluolu,Tercman 1001 Eser, t.y., s. 121; Ayrca Akdeniz dnyasnda pek ok gemide Rus krekilererastlanmaktayd. Massie, a.g.e., s. 85. Bu adan bakldnda Osmanl Devletinde az da olsa bir Ruszmresinden bahsedilebilir. Ancak bunlarn kle statsnde olduunu da sylemek gerekir.110 Massie, a.g.e., s. 541.111 Massie, a.g.e., s. 541.


36/112

24

eitimi almak iin Venedike gitmitir (169798)112. Bu seyahat Tolstoyun bilgi ve

deneyimlerini arttrrken Latinceyi eviri yapabilecek derecede renmesini salamtr.

Ayrca bu seyahat sayesinde bat kltrn tanma imknna sahip olmutur113.

Rus tarihileri Tolstoyu ok ynl, gerektiinde sokulgan ve pein fikirli

davranan, gerektiinde kibar ve sakin, ayn zamanda sert ve iradeli, azimli ve

acmasz bir kii olarak tanmlamaktadr114. Onun bu karakteri stanbulda btn

olumsuzluklara ramen baarl bir diplomat olmasnn srrn da aa kartmaktadr.

Tolstoy, Moskovadan ayrlmadan nce ar tarafndan hazrlanm bir

talimatname almtr: Tolstoydan Osmanl Devletinin genel durumu, idare ekli,

yabanc devletlerle ilikileri, ordu ve donanmas, ticari faaliyetleri, Karadenizdeki

kaleleri ve limanlar hakknda bilgi toplamas istenmitir. Buna ilaveten Tolstoy Rusyayararna alabilecek kiilerle balant kuracaktr115. Kendisine verilen emirler

dorultusunda faaliyetlerine balayan Tolstoy on iki yllk elilik grevi sona erdiinde

Kuds Patrii Dositheus aracl ile kurduu bir casusluk a, binlerce sayfadan oluan

ayrntl raporlar ve Karadeniz liman ve tersanelerini anlatan bir almas

bulunuyordu116.

1.5 Huzura Kabul

Osmanl Devletinde daimi elilerin grevi padiaha itimat mektubunusunmasyla balard. Eli greve balayaca ana kadar misafir addedilir, itimat

mektubunu sunduktan sonra misafirlii biterdi. Misafirlii boyunca elinin btn

masraflar devlet tarafndan karlanr ve yaplan masraflar defterlere kaydedilirdi117.

112 Petro denizcilik eitimi almalar iin pek ok soyluyu Avrupaya gndermitir. Bunlardan biri deTolstoydur. Tolstoy seyahate ktnda elli iki yandadr. Seyahati boyunca masraflarn kendigelirleriyle karlamtr. Avrupaya giden bu soylular Rusyada en ok merak edenler eleri olmutur.Zira onlar Bat kltrnn kocalarn yozlatracana ve batl kadnlarnn elerinin ayartacadncesindedirler. Massie, a.g.e., s. 150.113

Emine nanr, P.A. Tolstoyun Avrupa Gezi Notlarnda (16971699) Ben ve teki Konusu,Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul: 2001, s. 53-56.114nanr, a.g.t., s. 57.115 Kurat, Prut Seferi, s. 81, 82.116 nanr, a.g.t., s. 10; Svetlana Oreshkova, Osmanl mparatorluunun Tarihi zerine Olan OnSekizinci Asr Ba Rus Diplomatik Kayna, XIII. Trk Tarih Kongresi, C. III, Ksm III, TTK. Yay.,Ankara: 4-8 Ekim 1999.117 Eliler iin yaplan harcamalar defterlere kaydedilirdi. Bu defterler ou zaman bir varaktanolumaktadr. Defterlerin (a) ksmnda ihtiya duyulan besin maddeleri ve dier malzemeler ile bunlarnfiyatlar yer almaktadr. (b) ksmnda ise elinin snra kadar gtrlp burada protokol kurallarna gre


37/112

25

Nitekim Tolstoyun 8 Nisan 1702 tarihinde yola ktn bildiren bir mektupta

masraflarnn karlanmas iin ricada bulunulmaktayd118. Tolstoy iin yaplan

harcamalara dair Osmanl arivinde bir belgeye rastlayamam olsak da kronikler onun

masraflarnn devlete karlandn kaydetmektedir119.

stanbula gelen bir eli daha ehre girmeden karlanr ve kendisi ile maiyetine

yemek verilirdi. Nitekim Tolstoy da Edirneye yakn bir yerde karlanm, nceden

tespit edilen bir yerde kendisine yemek ziyafeti verilmitir. Daha sonra Tolstoy, yannda

silahdar aalar, avuba aa ve divanavular ile birlikte Edirneye doru hareket

etmitir120.

Bir eli, padiahn bulunduu ehre girerken resmi tren balard. Bu tren tabi

ki Osmanl Devletinin geleneklerine gre yaplrd. Bazen eliler, trende kendigeleneklerinin de uygulanmasn isterlerdi. Tolstoy, II. Mustafann bulunduu Edirne

ehrine yaklatnda byle bir talepte bulunmutu. Osmanl Vakanvislerinden

Fndkll Mehmed Aa Nusretname adl eserinde olay u szlerle anlatmaktadr:

Rusya elisi ehre yaklamsa da uydurma trenlerini yerine getirmek iin o gn

Edirneye girmemi121. Mehmed Aa, Tolstoyun talebi iin neden uydurma

kelimesini kullanmtr? Bu kelimeyi, Rusyann, Osmanl Devleti karsnda nemli

baarlar elde etmesinden doan bir kzgnln ifadesi olarak alglamak mmkn

mdr? Ya da bu kelimeyi Osmanl Devlet adamlarnn tekine bak olarak

deerlendirebilir miyiz? Mehmed Aa dier elilerin taleplerine bu ekilde mi

yaklamtr? Bu sorulara kesin bir cevap vermek imdilik mmkn grnmese de

varlacak hkm, uydurma kelimesinin cmle ierisinde Rusyay aalayan bir sfat

olarak kullanlm olmasdr.

grevli kiilere teslim edildii anlatlmakta ve yaplan harcamalarn toplam verilmektedir. Golicyne aitolmas muhtemel iki masraf defteri elimizde mevcuttur. Bu defterlerden birinde Rus elisinin Tekfur

Ky (Bodan) snrnda teslim edildii yazmaktadr. Bu deftere gre eli iin yaplan toplam masraf12832 akedir. BOA, E. HR., Nr: 650, 8 Cemazeyilevvel 1114 (30 Eyll 1702). Dier masraf defterindeise Rus elisinin Silistreye bal Hacolupazar denilen kasabada konaklayaca bildirilmektedir. Budefterde eli iin yaplan toplam masraf 19576 ake olarak belirtilmitir. BOA, CH., Nr: 4810, 17Rebilahir 1114 (10 Eyll 1702).118 BOA, Name-i Hmayun Defteri, Nr: 5, s. 68588, Rus ar Petro tarafndan Sadrazama (AmcazadeHseyin Paa) yazlan mektup, Evst Zi-l-kade 1113 (Nisan 1702) .119Nusretname, s. 118.120Anonim Osmanl Tarihi, s. 145.121Nusretname, s. 118.


38/112

26

Tolstoy, Edirneye akam ile yats arasnda girmitir. Daha sonra ehir iinden

geerek kalaca Sultan Bayezit Camii yaknndaki konana gelmitir122. Burada birka

gn bekledikten sonra 26 Ekim 1702 Perembe gn Vezir-i azam Daltaban Mustafa

Paa tarafndan kabul edilmitir. Kabul u ekilde gereklemitir: nce avular emini

yirmi kadar adamyla Tolstoyu kald yerden alarak kabuln yaplaca yere getirdiler.

Bu srada sadrazam kethdas, reis efendi, avuba ve dier divan grevlileri orada

hazr bulunmaktayd. Tolstoyun geliinden sonra Sadrazam Daltaban Mustafa Paa

kafesli odadan karak kabul odasna girdi. Mustafa Paann odaya giriini avular

alk tutarak ieride bulunanlara bildirdi. Tolstoy Sadrazam iin yazlan mektubu

sunduktan sonra kahve ve erbet iildi, Tolstoy ile birlikte yirmi adamna da hilatler

giydirildi123. Bu kabul ekli Osmanl Devletine gelen elilerin tamam iin geerlidir.

Ancak elinin temsil ettii lke, mensup olduu din, rtbesi kabuln eklinde baz

deiikliklere neden olmaktadr. Mesela gelen eli Mslman bir lkeyi temsil ediyorsa

daha fazla sayg grrd. Mslman eli huzura kabul edildiinde Sadrazam dhil

btn devlet ileri gelenleri ayaa kalkard. Eli Hristiyan ise ayaa kalklmazd124.

Tolstoyun II. Mustafa tarafndan kabul ise 21 Kasm 1702 Sal gn

gereklemitir. Tolstoy ve adamlarna nce yemek verilmi ve ardndan hilatler

giydirilmitir. Daha sonra Tolstoy, alt adam ile birlikte II. Mustafann huzuruna kabul

edilmitir125

. O dnemde elilerin padiaha hediye sunmalar gelenekti126

. AnonimOsmanl Tarihinde Haziran-Temmuz 1703 ylnda stanbulda bulunan Rus elisi

tarafndan yirmi deste semmr, destesi krk taneden olmak zere on drt deste tahta

122Nusretname, 118.123Zbde-i Vekayit, s. 744, 745; Anonim Osmanl Tarihi, s. 178179.124 Osmanl Devletinde eliler (fevkalade eli, daimi eli, name getiren eli v.b.) iin kabul edilmi birprotokol olmasna ramen en fazla Avusturya ve ran elilerine sayg gsterilirdi. Daha sonra Fransa,ngiltere, Venedik gibi devletler gelirdi. Bu silsile ierisinde en az deer verilen eliler Rus ve Lehistanelileri idi. Mesela Karlofa Antlamasnn imzalanmasndan sonra stanbula gelen eliler iin yaplantrenler bu farkll ortaya koyabilir. Avusturya elisi kabul esnasnda Divan ile ayn seviyedekisandalyeye, Lehistan elisi ise daha aa seviyede arkal olmayan bir iskemleye oturtulmutur.

Hammer, a.g.e., C. VII,s. 30; Zarif Ongun, Osmanl mparatorluunda Nme ve Hediye Getiren ElilereYaplan Merasim, Tarih Vesikalar, 1/6 (1942), s. 407, 408; Sertolu, a.g.m., s. 13 v.d.; MbahatKtkolu, XVIII. Yzylda Osmanl Devletinde Fevkalde Elilerin Arlanmas, Trk KltrAratrmalar Dergisi, Prof. . Ercment Kurana Armaan, Ankara: 1989, s. 199-231.125Nusretname, s. 121.126 1700 ylnda stanbula gelen Avusturya elisi Kont OEttingen, soutucular, amdanlar, vazolar,kahve fincanlar, gm seyyar bir frn, yapma bir eme ve kymetli madenlerden oluan taklar hediyeolarak sunmutur. Kont OEttingene karlk olarak gnderilen brahim Paa ise deerli madenlerle sslkoum takmlar ve silahlar, kumalar, hallar, mcevherler ve iki leopar Avusturya mparatoruna takdimetmitir. Hammer, a.g.e., C. VII, s. 22, 25.


39/112

27

kakm krk, otuz adet balk dii ve on adet sungurun hediye olarakpadiaha sunulduu

yazmaktadr127. Silahtar Fndkll Mehmed Aa Nusretname adl eserinde bu

hediyelerin Golicyn tarafndan 1701 ylnda verildiini ifade etmitir128.

1.6 Tolstoy Greve Baladnda Siyasi Ortam

Tolstoy, eliliinin ilk ylnda olduka hareketli gnler geirmitir. Sadrazam

Daltaban Mustafa Paa ve Krm Han Devlet Girayn Rusya aleyhtar tutumlar,

spanya Veraset Savalar, Kuzey Sava, Edirne Vakas bu hareketliliin temel

nedenleridir.

Bu srada sadaret makamnda deiiklik olmu ve Daltaban Mustafa Paa129,

sadaret makamna getirilmitir. Bu deiiklik Tolstoy iin byk bir talihsizliktir.

nk Mustafa Paa, Rusyaya kar sava almas taraftardr. Osmanl ricalinde bu

fikre en yakn ikinci kii ise Krm Han Devlet Giraydr. Krm Hanlnn Rusyaya

yakn bir corafyada bulunmas Devlet Girayn Petronun faaliyetlerini yakndan

grmesini salamaktadr. stelik Krm Hannn stanbul Antlamas ile Rusya ilerine

akn dzen