Mula niversitesi SBE Dergisi Gz 2000 Cilt:1 Say:2

OSMANLI DEVLETNN SON YILLARINA BAKI

(1875-1914)*1

Jacques THOBIE **

eviren: brahim GLER***

GR:

Niin 1875-78 ? Bu, imparatorluk iin zellikle kayg verici bir andr: Balkanlarda i isyanlar, ihanetler, Rusyaya kar d zlmeler sz konusudur.

siyaset ve kurumlara dein meseleler de vardr: Parlmenter bir rejim.

Berlin Antlamas ile Balkanlarda ve Kafkaslarda kaybedilmi lke topraklar bulunmaktadr.

D bor meselesini nasl zmlemek gerekmektedir ?

Burada bir, az gelimiliin, belli sonular dahi grlmektedir. Bu noktaya nasl gelinmitir? Niin reform ve adalama teebbsleri k durduramamtr ?

I. BR KUKU GTRMEZ YENLK VE ADALAMA ARZUSU

Bu, ayaklanan, baarsz, disiplinsiz yenierilerden memnun olmayan III. Selimin, askeri reformlaryla balyor. Nizam- Cedid, Fransz eitimcilerin armdr (1798-1801 ayrac, Msrda Bonapartn sevkiyat). Eli Aubert DUBAYETin (1796) ve Sbastiani (1806)n tutumu. Yeni birlikler: 1806da 22.706 adam 1590 subay.

III. Selimin yenieriler tarafndan tahtan indirilii (1807), yeni dzenlemelere neden oldu. Yenierilerin ortadan kaldrlmas (1826) ve yeniliklerin yrrle konmas iin, II. Mahmutu beklemek gerekmektedir. Bu defa yeniliklerde Prusyal subaylar Moltke (1835) ve daha sonra Von der Goltz (1880) ve Liman Von Sanders (1913) yeralmaktadr.

* Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde 9 Mart 2000de Jacques THOBIE tarafndan verilen seminerin Trke evirisidir. ** Prof. Dr. 8. Paris niversitesi Emekli retim yesi ve Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits Eski Mdr.

*** Do. Dr., Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

brahim GLER

Byk Tanzimat Dnemi

Byk dzeltmeciler: Reit Paa, Ali Paa, Fuat Paa, Mithat Paa hepsi baty tandlar. Orada elilik veya grevlerde bulunmulard ve Franszca konumaktaydlar. ki byk icraat: Abdlmecid idaresinde gerekleen Glhane Hatt- Hmayunu (1839) ve 1856 fermandr.

Yeni Prensipler: Hayat, eref, mal konularnda gvenlik; hakkaniyetli ve hukuki yarglamalar; btn dinlerdeki ahslarn eitliidir. Yarg, idari, mali, sahalarda, eitimde, dikkat ekici dzenleme almalar yaplmtr.

Yeni yasalarn yerletirilmesi: Arazi yasas, ticaret ve denizcilik yasalar, askeri yasa, sivil yasa, hepsi batdan esinlenmiti. Fransz htilli fikirlerinin etkisi (zgrlk, eitlik, milliyet dncesi), stanbuldaki zellikle Fransann Byk Dou (Grand Orient) masonluk localarnn ilevi olmutur. Mithat Paa tarafndan hazrlanan 1876 anayasas, parlmenter bir rejimin yerletirilmesi, sadece yabanc gleri memnun etmek iin yaplmamtr.

II. Abdlhamidin toplam 5 aylk toplant dneminden sonra 1878de parlemantoyu kaldrmas sz konusu olmutur. Bu, dzeltme ve adalamalarn tamamlanmasnn durmasn gstermektedir, fakat sultan, dini eletirilere daha dikkatlidir. Abdlhamidin anlalmamas, iktidarlarn gasplarna tepkici, anayasal bir rejimin partizanlarna kar da basksndan kaynaklanmaktadr.

Abdlhamid, 1908 Temmuzunda, 1876 anayasasn yeniden yrrle koymaya mecbur oldu. 1909 Nisannda bir tepki teebbs, derhal ttihat ve Terakki Cemiyetinin galip (Selanikten gelmi) askeri bir saldrsn dourdu. Tahttan indirme ve Sultan deiiklii ile anayasa rejiminin dorulanmas sz konusu oldu. 1908 seimleri, memlekette byk bir cokunluk uyandrd: ok milletli bu imparatorlua sonunda bir zm bulunduuna inanlyordu. Trklk (Turquification) badamayan bir zalimlik getirdi; ve ok veya az yumuatlm dzen (rejim), 1913 ocanda bir devlet darbesiyle bitirildi. Merkezi kuvvetler tarafna imparatorluu srkleyecek Enver Paa, Talat Paa, Cemal Paadan oluan l erk tarafndan, ordunun desteiyle iktidar alnd. nemli bir yasama almas (1912nin arazi yasas dzeltmesi) iyi yaplmtr.

zellikle, slma mal edilmi kar koymalara ramen, adalamann tekrar glendirilmesine giriilmitir. Bununla birlikte beceriksizlikler, imparatorluun dalmas, seyrini arttrmtr. Niin?

II. EKONOMK, MAL VE KLTREL BASKILAR

Azgelimilik: Sermayenin oluturulmasnda ge kalmaya bal teknolojik gecikme sz konusudur. Zenginlik ve zenginler vardr, fakat yatrma ynelik sermaye yoktur. Sebeplerden biri, batda imal edilmi rnlerin memlekete giriidir.

Osmanl Devletinin Son Yllarna Bak (1875-1914)

3

Ticaret:

ngiltere ile 1838 antlamas ve dier memleketler, bunlar arasnda Fransa ile, e antlamalar yaplmtr. zellikle bir anlamda ileyen serbest mbadele antlamas nemlidir. 1861de, ithalat vergilerini ortadan kaldrmay telfi etmek iin, Gmrk vergileri % 5de sonra da %8de kararlatrlmtr. Her deiiklii, her ekonomik program engelleyen ey, kararlatrlm vergileri ifade eden ad valorem dir. Kapitlasyonlarn yanl yorumlanmas ile denizci gler, Osmanl Gmrkleri zerinde bir izleme hakk kurdular. rnein % 8den %11e gemek iin alt yl (1900-1906) beklemek gerekmitir. Ek vergilerin konulmas bu glerce Makedonyadaki dzenleme artna balanmtr.

Banka :

Bir taraftan sermaye istei, dier taraftan sermayedeki ar birikme, aralksz borlar veren antlamalara neden oldu. Fakat, dn veren taraf iin gven gerekiyordu. 1854 yl borlarn balangcdr. 1856 Osmanl Bankas, 1863 Osmanl mparatorluk Bankasnn kuruluudur.

Osmanl mparatorluk Bankas, Fransz-ngiliz sermayesidir. Gittike Fransz sermayesi hakim olmutur. O halde, bir devlet bankas szlemesi imzalayan zel banka, devlette, borlara ve acentelerin alna karlk, kat parann piyasaya karlmas imtiyazn ve Osmanl Hazinesinde nemli grevi elde etmektedir. Kararlar, Londra ve Paris kurullar ve stanbuldaki genel mdrlk tarafndan alnmaktadr. Ekonomik faaliyeti iinde, ticaret bankasnn basit ileri dnda byk faaliyeti: Yani Parann durumunu dzeltmeyi, devletin borlarnn alm iin araclk etme imtiyazn ve giriimcilerin yatrmlarn kendi iinde eritmeyi gerekletiriyordu. 1910-1911deki Gen Trklerin teebbs, dier Avrupallar da bu alana katp rekabet dourduundan, Osmanl mparatorluk Bankasnn elindeki imkanlarn elinden kamasna neden oldu. Fakat antlamalar, (rnein 1894deki Osmanl mparatorluk Bankas-Deutsche Bank), bu aldatc midi geri verdi. Yine 1803 sonras Fransz hariciyesi ve Osmanl mparatorluk Bankas arasnda yakn ilikiler canland.

Para leri :

1875 hileli iflsndan sonra, Osmanl Kamu Borcu (Osmanl Dyun- Umumiye) daresi, kendi kendine hizmet edecektir. Dyun- Umumiye daresinin kurulmas, Muharrem (1881 Aralk) Kararnamesinden domutur. Bu kurum, yedi yeli ( 1 ngiliz, 1 Fransz, 1 Alman, 1 talyan, 1 Osmanl, 1 Osmanl mparatorluk Bankas) bir konsey ile Fransz-ngiliz (Leon Bergerin zel grevi) seenekli bakanla sahip kozmopolit idareye sahiptir.

Dyun- Umumiye daresi, bahedilmi gelirler (ttn, ispirtolu iki, ipek..)in idaresi ve alacakl lkelere doru bunlarn nakledilmesini yapmtr.

brahim GLER

Bylece devlet gelirlerinin % 25ten % 30a kadar Maliye Nezaretinden ayrlmtr. Bu kurum, yeni bor almlar zerinde denetlemesini, geniletmitir. 1914te 5000 memurlu, Fransann egemen durumda olduu bu kurum (Dyun- Umumiye)un siyasi ilevi yadsnamaz. Ard arkas kesilmeyen para ihtiyac, 1886 ve 1914 arasnda (Fransann Almanya ve ngiltere yannda pay %56dr ) 34 bor alm ilemini getirdi. mparatorluun gnlk ihtiyalarna balanm bu tutarn, % 80den fazlas memurlara, savalara, isyan bastrmalarna, bor denmesine vs. masraflara deniyordu.

1914de, Osmanl ve Msr Fonlarnda Yabanc Yatrmlar Arasnda Fransann Pay (milyon Frank olarak)

Toplam Fransann Pay

Osm. mp.

Msr Osm.-mp+Ms

r.

Osm.mp

% Msr % Osm.-mp-Msr.

%

Tahsisat

Yatrm

3.689

1.787

2.355

2.385

6.044

4.173

2.196

893

595

50

1.257

1.199

53

50

3.453

2.093

56

50

Yekn 5.476 4.740 10.217 3.089 56.4 2.456 52 5546 54

Kaynak: Samir Savul, Les ntrts Franais en Egypte 1882-1914, ... , s.528-529 ve 569 ve Jacques Thobie, ntrt et mprialisme Franais dans lEmpire Ottoman (1895-1914), Paris 1977, s. 303-315 ve 476-482.

Dzenlemenin Balangc :

Yatrm Giriimleri :

En nemli sektrler, demiryolu ve ikinci derecede yol, banka, limanlar, devletin ve belediyelerin halk hizmetleri, maden yataklar, dier zellikle ticari kurumlar (kolayca daha fazla teferruat verilebilir) dr. Bu yatrmlar, ncelikle bor alnan lkelerin ilgilerine gre yaplyordu: rnein, ipek (Bursa, Yksek Lbnan) iplikilii (fabrikas), ama ada dokuma fabrikas deil. Madenler iin, dnm sanayi sorunu ile, yalnzca skp karmak.

Demiryolu hatlar konusunda ise, uzanan hatlarn memleket arkas zengin tarmn iyi donanm limanlara doru ynlenmesi ve milli bir pazara doru bir balant aratrmasnn olmamas sz konusuydu. rnein Fransz hatt (zmir, Kasaba ve onun uzantlar) ile Alman hatt (Anadolu demiryollar)nn Afyonda 200 metrelik bir rayla birletirilmesi iin 9 sene

Osmanl Devletinin Son Yllarna Bak (1875-1914)

5

beklemek gerekmiti. Dahas, bu sre iinde, paylamann balangc, etki blgesinin belirlenmesi, balanan demiryolunun tavizlerinin aratrlmas sz konusu olmutu.

mparatorlukta, yasak yaynlarn giriine ve arkeolojik buluntularn mzelere karlkl kaak olarak sevk edilmelerine msaade eden yabanc grevliler, imparatorluun egemenliinde zararlara neden oluyorlard.

Okullar :

mparatorluktaki yabanc okullar konusunda bir cmle: 1913te imparatorluun yabanclara, zellikle aznlklara ait % 20 yaptrlm okulu bulunmaktadr. Fransann kapitlasyonlar yanl yorumlayarak buralarda, dini (katolikleri) koruma ilevini yaptn belirtmeliyiz. 19. Yzyln 2. yarsnda, alk olarak, fermansz olarak okullar alm veya bytlmtr.

ki donanma gemisinin mdahalesi (1901-1905), sultana boyun edirecektir ve bu 1914 antlamalar ile dorulanacaktr.

Osmanl mparatorluunda ve Msrda 1912de Fransz Okullarna Devam Eden renci Says

lke Erkek Kz Toplam

Osmanl mparatorluu

49.389 38.354 87.743

Msr 13.114 7.255 20.369

Yekn 62.503 45.609 108.112

Kaynak: Maurice PERNOT, Rapport sur un voyage dtude Constantinople, en Egypte et en Turquie dAsie, janvier-aot, Firmin-Didot, 1913, 338 sahife.

Son olarak, yabanclarn korunmas problemi etrafnda, btn tartmalar belirtmeliyiz. zellikle, Franszlara, Osmanl mahkemelerinde yarglanan aznlklarn (Osmanllarn) kurtarlmasna msaade eden eyi.

III. ACIKLI BR STRATEJK DURUM

XVIII. Yzyldan beri imparatorluun d:

Rus basks (Balkanlar, Krm, Kafkasya) ile , smrgecilik ve milliyetin uyanmas (ferdiyeti dzenleyen insan haklar) gibi iki byk tarihi olay, Osmanl mparatorluu iin, XIX. yzyl arlatrd.

brahim GLER

Osmanl mparatorluunda milliyet meselesi, 1875 olaynn aslna (Bosna Hersek) ve Karada, Srp savann ilnna, sonra da Rusyann Yeilky galibiyetiyle bitmi 1877-78 Trk-Rus savana dayanr.

mparatorluk iin yeni ar darbeler unlardr:

Tuna Eyaletleri (Moldovya-Romanya), XVIII. yzyldan beri yar muhtar, sonra da 1859da Romanyann muhtar hale gelmesi.

1804te Srb isyan ve 1815de Srb muhtariyeti;

1821de Yunan isyan ve 1822de bamszlk bildirgesi, yenilgi ve Srb, Tuna eyaletlerinin statsn belirleyen Edirne Antlamas (1829)n takiben 1830da gerek bamszl;

Berlin Kongresi (1878), Yeilky dzeltiyor: Srp ve Karadallarn kltlm kazanlar ile muhtar bir Bulgar Prenslie ve Hristiyan valili bir Rumeliye blnm Byk Bulgaristan sz konusudur. Avusturya-Macaristan, Bosna-Herseki ynetmektedir. 1885de Bulgaristan birlemesi olmutur. 1881de Yunanistan, Fransann teklifi zerine Teselyann bir blmn bytmtr.

1897 de Girit hristiyanlarnn isyan, zaferlerini iyiye kullanamayan Trkler tarafndan kazanlm Osmanl-Yunan Sava, Hristiyan vali idaresinde Giritin Muhtariyeti (1898)ni getirmitir.

1908-1909 da, stanbuldaki ihtillci olaylar, Osmanl Hkmetini Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristan tarafndan ilhakn, Bulgaristann ve Giritin bamszln kabul etmeye mecbur etti.

Osmanllara kar, 1870den beri devam eden mam Yahya syan, 1911-1913de yeniden patlak vermitir. Gnderilmi bir Osmanl sevkyat kuvveti yenilmi; sonuta hemen hemen Yemen bamsz hale gelmitir.

1912-1913teki Balkan savalar, Trkiyenin yaklak Avrupa topraklarnn tamamen kaybyla sona ermitir. Bkre Antlamas (19 Austos 1913) ve stanbul antlamas (29 aralk 1913), Yunanistann (Selanik, Girit...), Srbistann ( Mekadonya ), Bulgaristann (Ege Denizi zerinde mahrec) bymesini getirdi. Arnavutlukun zahmetli snr belirtmesi gerekleti. Trkiye, Yunanistann kuzeyindeki Dou Trakya ile Edirneyi korudu.

Bu zaman zarfnda, sanayi glerinin smrgeletirmeleri dahi, Osmanl mparatorluunu budad. Krm savann sonunu getiren 1856daki Paris Antlamasnda, mttefikler (Fransa, ngiltere, Osmanl mparatorluu ortakl), Rusyaya kar, ciddiyetle Osmanl mparatorluunun btnl prensibini iln ettiler. Bu, henz bir ikiyzllkt. nk;

1830da Fransa, Cezayirdedir. Sonra:

Osmanl Devletinin Son Yllarna Bak (1875-1914)

7

Mays 1878de ngiltere, Berlindeki iyi hizmetlerinin karl olarak, Kbrs Sultandan ayrmtr.

1881de Fransa bu kez, (Berlin Kongresinde hazrlanm) Tunustadr.

1911-1912de talya, Sirenaik (Libyann kuzeydou blm) ve Trablusgarp (Libyann bat blgesi)tadr. 12 Adalar da igal etmitir.

1899da, sonra da 1913de ngiltere bu kez, Kuveyttedir.

yle grnyor ki, merutiyet hkmeti, bu durumda, az soluk alabilmeyi, Yemen, Libya, ve Balkanlardaki kaybedilmi sava ynetmeyi salayabilmitir. Her halkrda btnlk, kelimesi, yaplan bu icraatlara uygun deildir, tamamyla Osmanl mparatorluunun durumundan daha ok bahsetmektedir. Bu, deri cildi gibi daralmaktadr. XVII. yzylda 7.173.000 km2 olan lke topraklar, 1875de 5.550.000 km2 dir; 1914de ise 2.171.000 km2 ye inmitir. ki asr iinde % 22,6 toprak kayb olmutur, fakat sadece 35 ylda lkenin % 65i kaybedilmitir. zetle kaybediler, nfus, kaynaklar, gelirler ve dnya ilerinde zayflama ile kendini gstermektedir.

Fakat bu, tamamyla olumsuz deildir, ylesine olumlu sosyo-etnik ve stratejik elverililiin iyiletirilmesi anlamalarn da birlikte getirmitir. Bu durumda, bu iki nokta zerinde daha ok negatiflik vardr. Sosyo-etnik uyuma, tamamyla iyiletirilmemitir: Farkl Arap Blgeleri (Suriye, Mezopotamya), Ermeni bunalm, Krt Meselesinde tartma ve davranlar devam etmitir.

Stratejik elverililik, az iletilebilir. mparatorluun dikkat ekici jeo-stratejisi, Hkmetin alamad sorumluluu, iine almaktadr. Hkmet, bu alanlara hkmetmeyi baaramamaktadr. zellikle en u noktalara ulaamamaktadr.

Bu durumda, Donanma, Navarinde yataktan karlmamtr. Donanmann sadece Haliten karlmasnn yaplmasna cesaret edilmitir. Btnyle topu siyasetine bal olan imparatorluk, en az iki alm gerekletirmitir: 1901de Midillide (Midilli-Lesbos) Fransz darbesini; 1905de yine Midillide ve Limni (Lemnos)de uluslararas bir teebbs. Gen-Trklerin geici baarszlklar sahip olmak istedikleri (7 zrhl, 6 kruvazr, 6 denizalt ve 60 dier birimler) destek konusunda sadece (1910da kumanda edilmi 1 zrhl, 1 kruvazr, 6 topekeri)ni bulmalarndan kaynaklanmtr. Bir donanmann, bu eksiklii, ksmen Yemen ve Trablusgarp-Sirenaikdeki baarszl anlatyor.

Belki de baarszln daha belirgini, Balkan kuvvetleri karsnda, Almanyannki biiminde ekillendirilmi bir kuvvetin bozgunudur. Bakent, uluslararas filo tarafndan kurtarlmtr. Edirne, Balkan lkeleri arasndaki sava sayesinde, geri alnmtr.

brahim GLER

O zamanda, imparatorluun yazgs, kuvvetlerin arzusuna baldr: mparatorluun ihtiyac olan para, 1914 bahar antlamalar ile, btn alanlarda gereklidir. 1914 Maysnda Paristen ok miktarda bor alnmtr.

SONU

O zaman, 1914 Austosundan sonra, merkezi gler ile balama niin? Osmanl kabinesinin gerek karar veya Almanyann antaj (Breslau ve Goeben zrhl gemilerinin faaliyeti) neden?

Varsaym: Bu, ekonomik-mali yap (% 70 bor)nn, siyaset (kapitlasyonlar, komularn etkisi, Ermeni blgelerinin denetimi hususu)ten o denli daha ar yk (1914 Bahar antlamas)n silkmeye ve ezeli dman Rusyadan intikam almaya yarayacaktr. Almanya emperyalizmi, Osmanl akitlerinde daha saygl ve sevecen bir ekil almtr; rnein, hepsi gstermektedir ki, tek yanl kapitlasyonlarn ortadan kaldrlmasyla atmamaktadr. Kuskusuz Osmanl tarafnn yanlmasdr.

Dnce : Osmanl mparatorluu, tabi lmle lmemitir, katledilmemitir de, ama bu, daha ziyade etki altnda bir intihardr.