OSMANLI DÖNEMİNDE .. ÇORUM . SEMPOZYUMU

(TEBLİÖLER-MÜZAKERELER)

ÇORUM 01-03 EKİM 2004

Çorum,2006

18. YÜZYıL OSMANLI ALİMLERİ'NDEN İSKİLİPLİ YUSUF EFENDi (ö.1199hJ1785m.)'NİN TEFSİR ANLA YIŞI ve

"el-l\1EVBİBETÜ'L-iLAH:iYYE ve'l-' A TIYYETÜ'S-SÜBHANiYYE" ADLI TEFSİRİ

Dr. İhsan Kahveci

Sayın Başkan, değerli katılırncılar ve sevgili dinleyiciler. Hepinizi en derin sevgi ve saygıyla selamlanm. '

Bana ayrılan bu zaman diliminde sizlere Çorum'abağlı İskilip'te doğmuş, an­cak İstanbul'da yetişmiş' bir Osmanlı alimi olan İskilipli Yusuf Efendi'den söz edeceğim.

I. HAYATI 1 •

Adı Yusuf, babasının adı Osman olup, doğduğu yere nisbetle Iskilibl rusbesini almıştır. Halimi rusbesiyle de anılan YusufEfendi'nin hem kendi eserlerinde' hem de onun hayatını konu edinen diğer kaynaklarda2 doğum yeri olarak İskilip belir­tilmesine rağmen, doğum tarihi hakkında her hangi bir bilgi verilmemiştir. İski­tip'te doğan Yusuf Efendi daha sonra İstanbul'a yerleşmiş, orada büyümüş ve ye­tişmiştir. Kaynaklarda iskitip'li vaiz, Hanefi mantıkçı olarak tanıtılan İskitibi'nin Süleymaniye ve Fatih camilerinde vaiz ve dersifun olarak görev yaptığı3, arkadaşla­n arasında da yine "dersiarn" olarak anıldığı4 kaydedilmektedir.

İskilip'te doğan ve hayatının önemli bir bölümünü İstanbul'da geçirdiği anla­. şılan Yusuf Efendi'nin h.l199/m.1785 yılında İstanbul'da vefat ettiği5 ve Topkapı'da defnedildiği6 bilinmektedir. Ne yazık ki bu bilgiler dışında onun hayatı hakkında başkaca bir bilgiye de sahip değiliz.

II. ESERLERİ . . YusufEfendi'nin bilinen eserleri içinde en hacimiisi bu tebliğin asıl konusunu

oluşttıran ve birazdan üzerinde durulacak olan el-Mevhibetü'l-ila.Iı.iyye ve'l-'atıy­yetü's-sübhaniyye adlı tefsiridir. Ayrıca yine tefsirle ilgili ve Bakara Suresi'nin 284. ayetini açıklayan Netaicü'l-efkar ve zevahirü'l-ezhar isimli bir eseri daha bu­lunmaktadır? İskitibi'nin diğer bir eseri de mantıkla ilgili olup Lisanü' l-ıriantık fi

1 İskilibi, Yusuf b. Osman el-Hali ml, el-Mevhibetii'l-iflilıi))'e ı•e'l- 'attyyetii's-siiblıliniyye fi tefsiri'f­Kur'lin, Ragıb Paşa, Nr. 198, s. 2a; Netfcetii'l-Fiker, Köprülü, Nr. 279, I a Bağdadi, İsmail Paşa, Hediyyetii'l-lirifiıı, Esnıliu'l-miiellifin ve lislirn'l-musannifiıı, İstanbul, 195 1, Il, 570; Kehhale, Ömer Rıza, Mu'cemu'/-müellifin, Dımaşk, 1961, Xlli, 317.

3 Bağdadi, i smail Paşa, age., IL 570; Kehba.le, Ömer Rıza, age., XIII, 317. 4 İskilibi, el-Mevlıibe, s. 2a 5 Bağdadi, İsmail Paşa, age., IL 570; Kehha.le, Ömer Rıza, age., XIII, 3 ı 7. ~ Abay, Muhammed, Osmanlı Dönemi Miifessirleri, (YUksek Lisans Tez.i, 1992) U.Ü. Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Bursa, 1992, s. 168. 1 Eserin Süleymaniye (Esad Efendi, nr. 3667, vr.95-104) ve Köprülü (Mehmed Asım, nr. 279)

J...iitüphanelerinde iki nüshası mevcut olup Köprü lU nüshasındaki adı Neticetü '1-jiker şeklindedir.

569

maarifi'n-nutk ismini taşımaktadır. İskilibl bu eserde meşhur Isagı1cl adlı kısa ama özlü maiıtık kitabını terceme ve şerh etİniştir8 • Bunlara ilaveten onun biri Tuhfetü'l-ihvan adlı Türkçe sarf kitabı9, diğeri de BirgiVı'nin el-Avfunilu'l-cedlde isimli nahiv kitabırun Türkçe tercemesini 10 içeren iki kitabı daha söz konusudur1 ı.

III. el-MEVHİBETÜ'l..rİLAHİYYE ve'l-'ATIYYETÜ'S-SÜBHANİYYE AD Ll TEFSİRİ

Yusuf Efendi'nin eserleri içerisinde hacim itibariyle en genişi olan bu tefsir henüz yazma halinde olup 637 varaktan oluşmaktadır. Eser Kur'an'ın Zilzal ile başlayıp Nas ile sona eren son on altı suresini ele alan bir tefsirdir. Bu itibarla Kur'an'ın bütün surelerini açıklayan tam bir tefsir değildir. Kitabın başında12 tefsi­rin adı: "el-Mevhibetü'l-ilaruyyetü ve'l-'atıyyetü's-sübhfuıiyyetü fi (ilmi) t-tefslri'l­Kur'fuıiyyeti mine't-teraslri'l-makbGieti (min)e'l-'ulumi'n-nakliyyeti ve'l-fünuni'l­'akliyyeti" şeklinde belirtilmiş, müellifi de ''Padişahlann hacası üstad Yusuf el­mantık!" olarak tarutılrruştır.

Esere, giriş kısrrundan sonra besınelenin tefsiri ile başlarırruŞ, daha sonra da söZÜ edilen sarelerin tefsirine geçilmiştir. Surelerio tefsiri zaman zaman birbirine yakın hacimde yer tutmuşsa da bazan da birbirine kıyaslanamayacak kadar farklı varak işgal edebilmiştir. Buna göre ele alınan surelerin tefsirleri aşağıdaki varak aralığı kadar yer kaplarruştır: Giriş (1-9vr.), Besınele (9-14vr.), Zilza! (14-22vr.), Adiyat (22-26vr.), Kari'a (26-30vr.), Tekasür (30-34vr.), Asr (34-83vr.), Hümeze (83-120vr.), Fıl (120-132vr.), Kureyş (132-134vr.), Ma'un (545-597vr.), Kevser (597-600vr.), Kafirı1n (600-603vr.), Nasr (603-609vr.), Tebbet (609-613vr.), İhlas (613-619vr.), Felak (619-628vr.), Nas (628-637vr.). Bu bilgilerden de görüleceği üzere tefsiri en fazla yer kaplayan sure Ma'un suresi (52vr.) ile Asr suresi (49vr.) ve Hümeze süresi (37vr.)dir.

Müellif, tefsirlerde görmeye pek alışık almadığımız bir tarzda Kureyş suresi ile Ma 'un suresi arasına çeşitli konuları işlediği tam on altı fasıl yerleştirrniş, tefsir ettiği on altı sı1reyi 217 varakta ele almasına karşın bu on altı fasılda incelediği konulara bu rakamın yaklaşık iki katı olan 41 1 varaklık yer ayınruştır. Müfessirin va'z maksadıyla tefsirine alıp incelediği söz konusu konular aşağıda belirtilmiştir:

l.Haccın sevabı (134-146vr.); 2.Hz. Peygamber (s.a.v.)'in doğumu ve ilgili hadiseler (146-175vr.); 3.Göğsünün yanlması (inşirah) olayı (175-197vr.); 4.Amcasırun yanında kalması ve amcasırun kendisini hirnayesi (197-199vr.);

8 Eserin Köpıülü Kütüphanesi'nde (Mehmed Asım, nr. 279, vr. 7-21) ve Milli Kütüphane'de (Mik-rofilm Arşivi (A), nr. 1629/1) nüshalan bulunmaktadır.

9 Bkz. Köpıülü Ktp., Mehmed Asım, nr. 279, vr. 24-38. w Bkz. Köpıülü Ktp., Mehmed Asım, nr. 279, vr. 21-24. 11 Eserlerin tarutınu için bkz. Erul, Bünyamin, "İlmiyye Sınıfına Mensup Bazı İskilipli Alimler ve

Eserleri", Tiirk Kiiltiiriinde iz Btrakan İski/ip/i Alimler (haz. Mevlüt Uyanık), Ankara 1998, s. 344-348; DİA, iskilibi md., XXII, 582.

12 Bkz. İskili bi, age., s. 1 a

570

5.Ticaret için seferlere çıkışı (199-203vr.); 6.Nübüvvete mazhar oluşu (203-262vr.); 7.Receb ·ayının fazileti (262-289vr.); 8. Miraç gecesi ve fazileti (289-318vr.); 9.Berat gecesinin fazileti (218-33Ivr.); lO.Ramazanın farziyyeti ve fazileti (331-379vr.); ll.Şevval ayından altı gün oruç tutmanın fazileti (379-380vr.); 12.Kadir gecesini ihya etmenin fazileti 380-389vr.); 13.Ramazan Bayramı namazı, sadaka-i fıtır ve sevabı, Razaman Bayramında kurban kesrnek (389-425vr.); 14.Kurban kesmenin vacip oluşu, sevabı ve şekli (425-470vr.); 15.Zikir ve ilgili konular (470-531 vr.); 16.Hz. Peygamber sevgisi (531-545vr.).

~

Tefsirin sayfa kenarlanna gerek metinde yer alan kapalı bir noktayı izah et-mek, gerekse asıl me~nde eksik kalan bir ifadeyi tamamlamak üzere birtakım not­

. lar düşülmüş; yanısıra pratikte eserden daha rahat yarariandırmak amacıyla metin­de işlenen konu için altbaşlık konulmuştur.

Arapça ve nesih bir hatla yazılı olan tefsirin tamamı 6~1/ varak olup her sayfa­sı yirmi üç satırdan oluşmaktadır. Tam bir nüshası Süleymaniye'de Ragıb Paşa 198 nurnarada kayıtlı bulunan tefsirin başka bir nüshasının daha olup olmadığı tarafı­mızdan kesin olarak tespit edilememiştir.

IV. TEFSİR ANLATIŞI VE el-MEVHİBE'DE BENİMSEDİGİ METOD

Yusuf Efendi'nin tefsir anlayışı üzerinde etkili olan ve el-Mevhibe'sinde de gözlemlerren hususlan tefsirin giriş kısmından itibaren görrnek ve hissetmek müm.., kündür. Bunların başında onun naslann itikadl yorumu açısından Matüridlliğe, yine naslann fıkhl yorumu bakırnından Hanefi mezhebine bağlı oluşu gelmektedir. Ger­çi onun sık sık Ehl-i sünnet ve'l-cemaat vurgusu eserinin geneline hakim13 ise de bu gelenek içinde imam Matüridl ve imam Ebu Hanife'nin temsil ettiği Matüridi:lik ve Hanefilik müfessirimizin her zaman şahsi tercihi olmuş, bu iki mezhebi her zaman ve zeminde el üstünde tutmuş ve tercihe şayan bulmuştur. 14

·

Şüphesiz bundan önce onun islam' a bağlılık ve onun hizmetinde bulunma an­layışı ile sünnet karşısındaki benimseyici tavnna vurgu yapması 15 dikkat çekmek­tedir. Bu tavır naslan dikkate alınama veya onlara benimsenen görüş ve düşüncele­ri söyletme mantığı yerine naslan kendi içinde anlama ve kavrama mentalitesinin öncelendiği izlenimi vermektedir. Nitekim tefsirde ayet ve surelerio yorumlanma­sında diğer ayetlere referansta bulunulması, yanısıra gerek sahabe ve gerekse daha sonraki nesil tarafından aktanlan tefsir malzemesinin ilk planda müracaat kaynağı görülmesi İslam'ın temel kaynaklanndan sünnete bağWığın bir tezahürü olsa ge­rektir.

Bununla yakından ilgisi olan diğer bir konu da İslam ilim mirasını oluşturan ve illimler tarafından bir sonraki nesle bırakılan ilmi birikime karşı takınılan tavırla ilgilidir. Yusuf Efendi bu mirastan hep yararlanma cihetine gitmiştir. .Bu birikimi

13 İskilibl, age., s. 21b; 38b; 108a; 14 İskilibl, age.,s. 2b; 13a,b; 20b; 37a; 40a,b; 4la; 42b; &I b; 15 İskili bl, age.,s. 2b.

571

hep saygıyla anan müellif, asıl huzur ve mutluluğun bu ilimleri mütalaa etmekle kazanılacağını belirtrniştir. 16 Nitekim eserini derierken ve tanzim ederken yararlan­dığı kaynaklara. atıfta bulunması, bundan da öte onları eserinin başında özel olarak zikretmesi 17 müfessirimizin ulemadan intikal eden mirasa saygı duyduğunu ve onu daima dikkate aldığını göstermektedir.

Temel özelliklerine anahatlarıyla temas ettiğimiz müfessirimiz tefsirine Al­lah'a hamd ederek başlar. Harodele'de Allah (c.c.)'ın sıfatianna kısa fakat etkili cümlelerle vurgu yapması ve kendi ilmi gücünü dil üzerinden ihsas etmesi dikkat çekmektedir. Bu arada mantık ilmine dair "kadıyye", "suğra", kübra", "mahiyet" gibi terimleri kullanması 18 da onun mantıkçılığıru ve telif geleneğimizdeki bir özel­liği işaret etmektedir.

Hz. Peygamber (s.a.v.)'e ·aynı tarz cümlelerle salat ü selam getiren müfesserimiz, tefsir ilminde bir eser bırakınayı tefsirin Allah (c.c.)'ın ilmini ve sonsuz kudretini göstermesi; akli ve nakli ilimlerden nasibini almış Ehl-i sünnet ve'l-cemaat alimlerinin eserleri ile muteber altı hadis kitabına dayanması dolayısıy­la tercih ettiğini belirtir. 19 Ne var ki, tefsir için niçin kısa sfireleri seçtiğine dair tef­sirinde bir açıklamada bulunmamıştır.

Tefsir ilmine Allah'ın zat ve sıfatlarından bahseden, bütün ilim ve fenleri içi­ne alan bir ilim dalı gözüyle bakan Yusuf Efendi, tefsirin güzelliklerine erebilmek için onunla içli-dışlı olmak gerektiğine, tamarnını elde etmek mümkün olmasa da ulaşılan kısmın kaçınlmaması gerektiğine işaret eder.:10

Bütün bu düşüncelerden hareketle eserini oluşturan müfessir, eserini derierken yararlandığı eserleri de kaydeder. Hepsinin de makbul ve muteber eserler olmalan yanında aynca Ehl-i sünnet ve'l-cemaat alimleri tarafından onaylanmış olduğunu belirtir.2 ı

Müfessir Yusuf Efendi'nin eserini telif ederken yararlandığı tefsirler şunlar-dır:

l.Mealimu't-tenzil: Hüseyin b. Mes'ud b. Muhammed el-Beğavi (ö.516/ 1 122)'ye ait olan bu tefsir rivayet tefsiri kategorisinde değerlendirilir. Sahabe, tabi­in v~ etbau't-tabiinden aktanlan rivayetleri kullanan müellif, zaman zaman İsrailliyyat kabilinden tarihi malumat, isnadı zayıf rivayetler ve asılsız haberlere tefsirinde yer verdiği için eleştirilmiştir.22

2.Tefsiru'l-Kevilşi: Muvaffakuddin Ebu'I-Abbas Ahmed b. Yusuf el-Kevaşi

16 iskilibi, age.,s. 2b. 17 iskilibi, age.,s. 2b; 4a. 18 İskilibi, age., s. Jb. 19 iskili bi, age.,s. 3b. lll iskilibi, ase.,s. 3b, 4a. 21 lskilibi, age.,s. 4a. 22 Sofuoğlu, Mehmed, Tefsire Giriş, Ça~ Yayınlan, İstanbul 1981, s. 285.

572

(ö.680/1281)'e ait olan tefsir, orta hacimli bir dirayet tefsiri olup Keşfü'l-haka.ik olarak da·anılmaktadır3

3.el-Vasit ve el-Basit: Ebu'I-Hasen Ali b. Ahmed el-Vahidi en-Nisabün (ö.468/1075)'ye aittir. Dil (nahiv), edebiyat, tarih (siyer, megazi) ve tefsirde derin vuküfiyeti olan el-Vahidi daha ziyade rivayete dayalı tefsir yolunu takip etmiştir. Bu ikisine ilaveten bir de el-Veciz adlı bir tefsiri daha vardır ki üçüne birden el­Havi denmektedir. İbn Abbas'a isnad edilen bir kısım rivayetleri pek muteber sa­yılmayan Süddi' es-Sağir kanalıyla tahriç etmiş olması qikkat çekmektedir.24

4.Envaru't-tenzll ve esraru't-te'Vıl: Nasıruddi'n Abdullah b. Ömer el-Beydavt (ö.685/1286)'ye ait o!an tefsir, dirayete dayalı olup dil ağırlıklıdır. Alternatif yo­

, rumlan belli bir hiyerarşi içinde sunan müfessir, ibarelerinin zorluğu ve sure sania­nna ilave ettiği uydurma hadisler nedeniyle tenkit edilmiştir.25

5.Uyı1nu't-tefas1r li'l-fudalai's-semaslr: Şehabeddin Ahmed b. Mahmud es-Sivas! (ö.78011 278)'ye aittir.26

·

6.İrşadü'I-akli's-selim iHl mezaye'l-Kur'ani'l-Kenm: Ebussuı1d diye ünlü Muhammed b. Mustafa el-İmadi' (ö.98211574)'ye ait olan tefsirde edebi tahlil ağır­lıkta ve dirayet ön planda olmakla beraber Beydavi' tefsirine nisbetle hadisiere daha fazla yer verilmiştir. Beydavi''nin Şafii ve Eş'ari ekolüyle uyumlu yorum yapması karşısında Ebussuı1d Hanefi ve Matüridi' görüşlerini desteklemiştir. Aynca tefsir, BeydaVı'nin tefsirine ihtiyaç bırakmayacak nitelikleri haizdir.27

?.Kadı BeydaVı haşiyesi: Şeyhzade lakabıyla ünlü Şemseddin28 Muhammed b. Mustafael-Kocavi (ö.95011543)'ye ait olan haşiye, Beydavi başiyeleri içinde en fazla tutulanıdır. Kolayca anlaşılabilecek basit bir üslı1ba, asıl metnin aniaşılmasını sağlayan açıklayıcı bilgilere sahip oluşu bu "konuda etkili olmalıdır?9

8.Envaru'l-Kur:'an ve esraru'l-furkan30: Al.iyyulkfui'ye ait .bir tefsirdir.31

9.Tefsiru'l-Kur'an32: İmamü'l-hüda Ebu'l-leys Nasr b. Muhammed b. İbra-

23 Aynca bkz. Ata, Mehmet Mahfuz, Kevaşf (ö.680!1281) ve tefsirdeki metodu, (doktora tezi, 1998), M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1998, s. XI, 290; Öztürk, Mustafa, KevQşf ve tefsirdeki metodu, O.M.Ü.İ.F.Dergisi, sy. ll, s. 271- ·

2~ Sofuoğlu, Mehmed, age.,s. 284. 25 Sofuoğlu, Mehmed, age.,s. 320. 26 Aynca bkz. Güneş, Abdülbaki, Şilıabiiddin es-Sivasi ve Tefsirinde Takip Ettiği YöJ(tem,

Y.Y.İ.F.Dergisi, c. ı, sy. ı, s. 179-27 Bilmen, Ömer Nasuhi, Biiyük Tefsir Tarihi, Ankara 1 960·62, s. 479-480. 28 İskilibl'nin tefsiıinde Şemseddin yerine Şehabeddin ismi sehven yer almış olmalıdır. Bkz. el-

Mevlıibe, s. 4a 29 Adil Nüveyhid age .. s. 637-638. 30 İskitibi'nin tefsirinde bu eser "Envani't-tenzll" adıyla kaydedilmiştir. Bkz. el-Mevlıibe, 4a 31 Adil Nüveyhid, age .. s. 362. Jı Tefsir ''Tefslru ebi'l~Leys" olarak da anılmaktadır. Ancak bu eser "Bahru'l-uliim" adlı tefsirle

kanştınlmamalıdır (Sofuoğlu, Mehmed, age., 283). Zira "Bahru'I-uliim" adlı tefsir, İmamü'l-

573

him es-Semerkandi'ye ait tefsir, orta haciınli bir tefsir olup ri vayete dayalı tefsirler gurubundan sayılmıştır.33 · ·

1 O.et-Teysir fi't-tefsir: Ebu Hafs34 Necmeddin Ömer b. Muhammed en-Nesefi (ö.537/1142)'ye ait bir tefsirdir.35

11 .Medfuikü't-tenzil ve hakaiku't-te'vil: Ebu'I-Berekat Hafizuddin Ahmed b. Mahmud en-Nesefi (ö.710/1310)'ye ait orta hacimli bir eser olup Beydavi tefsirine nisbetle biraz daha detaylı ve açık ifadelidir. Ayrıca mevzu hadislerden ve asılsız tarihi bilgilerden de arındınlmıştır?6

1 2.İbnü't-tercan el-Erzincani tefsiri.37

İskilibi yararlandığı tefsirler içinde kaydetınese de bunların dışındaki bazı tef­sirlerden de yararlanmıştır. Razl', (ö.606/1209),38 Kurtubi (ö.671/1273),39 allame dediği İbn Kemal Paşa (ö.940/1534),4° K§şaru (ö.l091/1680)41 ve Kuteybi C?t2

bunlar arasındadır. İskilibi bazan tabiinden olanlara da tefsir izafe etınekte43 , ancak bu sözle onların müstakil tefsirleri bulunduğunu ifade etınekten ziyade sonraki dönem müfessirlerinin eserlerindeki onlara ait tefsir rivayetlerini kast etmiş oldu-ğunu düşünüyoruz. ·

Tefsir kaynakları yanında hadis eserlerinden de yararlanan İskilibi, hadis kay­nakları olarak Kütüb-ü sitte'yi44 zikreder. İskilibi'nin bu kaynaklardan yararlanma­sı hadisleri doğrudan kitaplardan okuyarak değil, aksine hacasından aldığı icazetle ve belli bir rivayet silsilesi takip ederek gerçekleşir. Altı hadis kitabıru okuduğu ve rivayet etınek ü:z.ere icazet aldığı hacası ise İskilibi'nin "hocaların hocası", "üsta­dım", "senedim", "huccetim", "sika", "rabbaru sır",45 "zamanın en üstün hadisçisi", "dirayet ve rivayette Ehl-i sünnet ve'l-cemaat'ın üstadı",46 "muhaddislerin hülasa­sı", "müfessirlerin kalesi", "dirayet usUlünde imam", "rivayete vusUlde hümam",

hüdft, Ebu'l-Jeys es-semerkandl'ye değil, Alaaddin Ali es-Semerkandi (Ö.860114S6)'ye ait bir tef­sirdir. Bkz. Adil Nüveyhid, age., s. 390; Sofuoğlu, Mehmed, age., s. 37S.

33 Sofuoğlu, Mehmed, age., s. 283; Adil Nüveyhid, age., s. 700-701. .ıı İskilibl'nin eserinde lakab .olarak "Ebu'l-mu'in" geçmektedir. Bkz. El-Mevhibe, s. 4a, 16a, 18b,

2lb. 36b. 35 Sofuoğlu, Mehmed, age., s. 374; Adil Nüveyhid, age., s. 399-400. 36 Sofuoğlu, Mehmed, age., s. 321. 37 Bu adla bir tefsir kaydına henüz ulaşamadım. 38 İskilibl, age.,s. ISa. ~9 İskilibl, age., s. 48a. ~o İskilibl, age., s. 16a. 41 İskilibl, age., s. 16a. . ~2 İskilibl, age., s. 18b. Kuteybl, Kutebi, Kubtiti' şeklinde de okunınası mürnh.-ün olan müfessirin kim

olduğu ve tefsirin adının ne olduğuna henüz muttali olamadık. 43 Dahhak., Ata, Mukatil, Kelbl onlardan birkaçıdır. Bkz. İskilibl, age., s. 22b. 44 Altı kitap sahiplerini sırasıyla Müslim. Ebfi Davud, Tirmizi, Nesa!, İbn-i Mace ve Buhaıi olarak

zikreder. Bkz. İskili bi, age., s. 4a,b, Sa,b, 6a. 45 İskilibl, age., s. 4a. .u. İskilibl, age., s. Sb.

S74

"rivayet ehlinin dayanağı",47 "veliliği ve kerameti zahir", "bedendeki ruh"48 gibi birçok sıfatla nitelediği ilimmetzade Muhammed b. Hasan eş-Şarru (ö. I 175/ 1761)'dir. İskilib1, altı hadis kitabının sahiplerine ulaşan her bir rivayet zincirini başta icazet aldığı hocası ilimmetzade olmak üzere ayrı ayn kaydeder. Kendisi bütün bu altı kitabı ayru hocadan okuyup icazet alrnışsa da hocasının altı hadis kitabını çoğıınlukla farklı kişilerden aldığı dikkat çekmektedir.49

Hadis kaynaklan olarak esas aldığı kitaplan Kütüb-ü sitte olarak belirtse de İskilibl'nin bu eserler dışında Ebı1 Ya'Ia (ö.276/889),50 Malik b. Enes (ö.179/795),51 Aluned b. Hanbel (ö.2411855),52 B€yhakl (ö.488/1066),53 İbn Hıbban (ö.354/965),54 Hakim (ö.405/1014),55 Taberaru (ö.360/971),56 Beziar

·(ö.292/905),57 İsbahan1,58 ve İbn-i Ebi'd-dünya (ö.281/894)59 gibi muhaddislerin eserlerinden de rivayetler aktardığını görmekteyiz. Yalnızca hadis kitapları değil, İskilibl bazan Hayatü'l-Kulı1b60 gibi tasavvufla ilgili eserlerden de rivayet nakletti-ği olmuştur.61

'

Müfessir İskilib1 Hz. Peygamber (s.a.v.)'in kendisine yalan isoadına karşı sarfettiği tehdit yüklü söze muhatap olmamak için titizlikle davrandığını ihsas et­miş, sözünü ettiği ve eserine kaynak teşkil eden kitapların dışında nakilde bulundu­ğıı durumlarda rivayere mesned teşkil eden kitap ya da kişinin ismini mutlaka ver­diğini ve eserini bu şekilde oluşturduğıınu belirtmiştir. Ancak çoğıı zaman İskilib1 gerçekten rivayetin kaynağına atıfta bulunmakla birlikte zaman zaman da sadece "ruviye=rivayet edilir ki" kalıbını kullanmış ve kaynak ismi vermemiştir. Kaynak ismi vermediği durumlarda ise kimi zaman ravi ismini zikretrniş, kimi zaman da etmemiştir. 62

Kitabını gizli bir hazine olarak niteleyen İskilib1, bu hazinedeki cevherlerden yararlanmanın şartırun kitabı başından sonuna kadar mütalaa etmek olduğıınu ha-

47 İskilibl, age., s. 6a 4& İskilibl, age., s. 4a

49 iskilibl, age., s. 4a,b, 5a,b, 6a 50 iskilibl, age., s. 44b, 45b, S la, 74a 51 İskili bl, age., s. 44b. 52 İskilibl, age., s. 44b, 45a,b, 47a,b, 48b, 49a, 59a, 66b, 67b, 72a, 85a. 53 İskilibl, age., s. 18a,b, 19b, 45a,b, 47b, 49b, 50a, S la, 59b, 61a, 62a, 63b, 66b, 67b, 69a, 70b, 75b,

78a 54 İskilibl, age., s. 24a, 28b, 52a, 59a, 63b, 68a, 75a, 78b. 55 İskilibl, age, s. 45a,b, 46a,b, 47b, 48b, 56a, 62a, 82b. 56 İskilibl, age., s. 45a, 46b, 48b, 51a, 55a, 57b, 59a,b, 62a, 67b, 68a, 69a, 70b, 73a, 74a, 75a, 85a 51 İskili bl, age., s. 44b, 49a, 59a, 66b, 68a, 70b, 74a, 82b. 58 İskilibl, age., s. 1 8a, 19a,b. 59 İskilihl, age., s. 19a, 46a,b, 48a, 56a, 57b, 60b, 6Ia, 63b, 66b, 67a,b, 68a,b, 69a, 70ci,b, 7lb, 72a ı;u Tam adı "Hayatü'J-KulGb fi keyfiyeti'l-vusGI ile'J-mahbfib" olan eser, İmiidüddin Muhammed b.

Hasan el-İsoevi'ye aittir. 61 İskilibl, age., s. 19b, 20a, 24a 51 a, 53b. 62 İskilibl. age., s. 50a, 54a, 66a, 71b, 76b, 8Ib, 85a

575

tırlatır. Müellif aynca kitabın tamamını okuyup gereği ile amel edenlere Kütüb-ü sine'yi rivayet izni vermektedir. Oncak o, buna mukabil senette isminin arnlmasını ve kendisine dua edilmesini rica etmekte, kendisi de bu kişilere hayır duada bu­lunrnaktadır.63

İskilibl harodele ile başladığı tefsirine besınelenin tefsiri ile devam eder. Bes­ınele'de geçen isim kelimesinden hareketle klasik literatürde de sıkça tartışılan isim-müsernma arasındaki ilişkiye, birbirinin aynı · mı gayn mı olduğu meselesine temas eder. Konuyla ilgili görüşleri ortaya koyduktan sonra kendi yorumunu öz bir biçimde ortaya koyar.64 Besınele'nin tefsirinde de görüleceği üzere İskilibl, harfle­rin anlamı, gramatİk yapısı ve fonksiyonuyla ilgili tahliller yaptığı gibi kelimenin diğer unsurlannı oluşturan isim ve fiillerle ilgili de etimalajik açıklamalar yapar. Nitekim Besrnele' deki "isim" kelimesini lügat ve iştikak yönünden incelerken, "Allah" ve "ilah" lafzını tahlil ederken bu durum bariz bir surette görülür.65

Gramatik tahlillerinde Arapça gramer yorumunda iki önemli darnan temsil eden Basra ve Küfe ekolünün görüşlerini ön plana çıkanr, görüşleri özetle verdik­ten sonra sonra tercihini Basra ekolünden yana kullanır. Burada da görüldüğü gibi mevcut görüşleri özetierne özelliği tefsirde daima dikkat çekrnektedir.66 Özetleme­nin daha ziyade Türk ilim rnuhitlerinde yaygın olan elçoller çerçevesinde cereyan ettiği gözlemlenrnektedir. Zira Arapça gramerinde Basra ve Kı1fe ekolleri yaronda Bağdat, Endülüs ve Mısır dil rriekteplerinden de bahsetmek rnümkündür.67

İskilibl, isim ve sıfatiann Allah'ın zatıyla olan ilişkisini de yorumlar, bu nok­tada yine tenzih düşüncesinin öne çıktığı göıiHür.68 Krraatlara atıfta bulunması da her zaman tefsirde görülebilecek türden bir faaliyetttir,~9 Gereken yerlerde fıkhl yorumlara giren rnüellif, öncelikle mezhep görüşlerini ortaya koyar, ancak ana ekseni bu coğrafyarun hakim mezhebi Hanefilik oluşturur. Bu nedenle ·sonuçta tercihini Hanefi mezhebinden yana yapar. Nitekim besınele'nin Fatiha'dan bir ayet mi, değil mi, tartışmalannda da bu durum açıkça görülebilir.70

· · ·

. Besınele tefsirinden sonra ZilzaJ. suresinden başlamak üzere kısa sürelerin tef­sirine geçer. Sürelerin başında belki de Beydavl tefsirinden mülhem olarak her bir sı1re ile ilgili teşvik edici bir rivayet zikreder.7 ı Bu noktada Beydavi'ye yöneltilen ve sı1relerin faziletine dair sı1re sonlannda rnevzu hadise yer verdiği şeklindeki eleştiri72 ayruyla İskilibl'ye de yöneltilebilir. Zira sürelerin faziletine dair Beyda-

63 İskilibl, age., s. 7b. M İskilibl, age., s. 8b, 9a 65 İskili bi, age., s. 9b, IOa.,b, 11 a.,b. 66 İskili bi, age., s. 9b, 1 Oa 67 Şevki Dayf, .el-Medarisii'n-nalıviyye, Dımaşk, s. 245, 288, 327. 68 İskilibl, age., s. 12a 69 İskilibi, age., s. 13a 70 İskilibl, age., s. 13a.,b. Aynca bkz. age. , s. 40a.,b, 4Ia-42b. 71 iskilibl, age. , s. I3b, 2Jb, 26b, 29b, 34a., 83a n İskilibi, age., s. 320.

576

vi'de ~kredilen rivayetlerin73 aynen İskitibi'de de yer aldığı74 görülür. 75 Aradaki fark, Beydavi'de rivayetler sure sonlannda ve doğrudan Hz. Peygamber'e isnad edilirken, İskili bl' de rivayetlerin tamamınin -kaynak zikredilmeden- surelerio ba­şında zikredilmesi ve Übey b. Ka'b'a dayandınlmasıdır.

iskilibl bunun yarunda her sure başında surenin Mekki ya da Medeni oluşu, ayet, kelime ve harf sayısına dair bilgi verir. Ayrıca tefsir ettiği surenin önceki sure ile olan ortak irtibat noktasına işaret ederek iki sure arasındaki münasebeti tespite çalışır.76 .,

Sureleri tefsir ederken ayetleri bir bütün olarak değil de parça parça ele alan fi'\Üfessir İskiliöı, her bir, ayeti oluşturan unsurlara hem dilsel yapı hem de anlam açısından yaklaşır. Dilsel yapıya dair açıklamalannda yapı ile mana arasındaki sıkı ilişki dolayısıyla gereken her türlü dilsel tahlile başvurur: Bu noktada kelimenin en küçük birimi harf ve edatlar ile diğer birimleri olan isim ve fiilierin gramatik yapısı araştınlır. Gramatİk yapıyla eş zamanlı olarak bu yapırun ifa ettiği fonksiyon ve anlama olan etkisi de pratik olarak gösterilir.77 Gramatİk tahlillerde genellikle tek görüşle yetinilmeyip diğer görüşlere de değinilir. Ancak alternatif görüşler içinde Basra ve KUfe dil ekallerine ismen atıfta bulunulması dikkat çekicidir.78 Biraz önce de belirtildiği gibi İskilibi bu iki ekol arasında tercih yaptığında bunun Basralılar lehinde olduğu dikkatlerden kaçmamaktadır.79 İskitibi gerekli gördüğü yerlerde kelimenin kökenine iner ve etimotojik tahlil yapar. Kıyameti ifade eden "kan 'a" kelimesinin "çok şiddetli bir vuruş" anlamına gelen "kar"' kökünden geldiğini ve "çok şiddetli bir sesin" vucuda geleceği kıyamet gününe de bu sebeple "kan 'a"

. dendiğini ifade etmişir.80 Etimolojik tahlilde bazan dilcilerle sahabe ya da tabiin müfessirlerinden aktanlan rivayetlere dayanan İskitibi, bu noktada nakledilen farklı görüşler arasında tercihte bulunur ve bu tercihini bağlarm öneeleyen akli izahlarla destekler. 81

Ayetlerin tefsirinde zaman zaman belağatın inceliklerine temas eden müfessir, bazan bu incelikleri ayetin manasırun tayininde kullanır, bazan da ayetteki edebi sanatı belağata özgü ıstılahlarla karşılar. İzmar gereken yerde izhfu-ın tefhlm ifade etmesi,82 başka bir ifadeyle zarnir yerine ism-i zahirin kullanılrnasırun V1Jrguyu

73 Beydavl, Envfmı't-tem;fl ve esriirıı't-te'v'il, Mısır ı968, ll, 572, 573,574,576, 577,578,579, 580, 58ı,582,583,584 . .

74 İskilibl, age., s. ı29b, ı32b, 544b, 597a, 600a, 603a, 609b, 613a, 6!9a 75 Ancak ZilzaJ, Asr ve İhlas surelerini bunun dışında tutmak gerekir. Bkz. Beydavi, age., n, 571,

575,583. 76 Örnek olarak bkz. İskilibi, age., s. 13b, 2 ı b, 22a, 26b, 29b, 34b, 83a. 77 İskilibl, age., s. 13b, 22a, 27a, 76b, 86a, 105b, 106a 78 iskilibl, age., s. 22a, 27a, 83b. 79 İskiıibi, age., s. 83b. sn İskilibi, age., s. 26b. 81 İskilibi, age., s. 22a 82 İskilibi. age., s. ı 6b.

577

artınnası,83 müsnedün ileyh'in marife olm~ gereken yerde herkesçe bilindiği için marifeliğe ihtiyaç duymaması,84 zamret olmadıkça hakiki manadan medizi manaya gidilemeyeceği,85 istiare-i tahklkiyye-i terŞıhiyye86 ve tahyiliyye87

. gibi konu ve kavramlar müfessirin belağat inceliklerinden yararlandığı m göstennektedir.

Sureleri tefsir ederken nüzul sebebine de temas eden88 İskilibl', nüzUI sebebini bazan ayetin manasını açıklamak gayesiyle zikreder,89 bazan da ayetle ilgili görüş­lerden birini tercih sadedinde k:ullarur.90 Nüzıll rivayetlerini kimi zaman doğrudan zikreder, kimi zaman tabii'n müfessirlerinden naklederek kaydeder, kimi zaman da daha sonraki herhangi bir müfessirden aletararak verir.91 Nüzfil sebeplerinin genel anlamı daraltmayacağıru bildiren İskilibi', bu tespiti Mücahid'in "vürud sebebi hu­suS! de olsa hükmün genel olacağı"na dair vurgusu bağlamında yapar.92 Ancak tefsirde Mekke' de indirildi ği bildirilen Adiyat suresinin93 nüzıll sebebi olarak Me­di ne' de yaşanan bir olayın verilmesi94 telifi kabil görünmemektedir.

Ayetlerdeki faklı kıraatiere de işaret eden İskilibl, genellikle kıraatleri sahibi-ne isnad etmeden aktarır.95 .

İskilibl'nin tefsirinde ayetle yorum içiçedir. Bir ayetin parçalan arasına yorum iliştirilmiştir. Diğer klasik tefsirlerde sürdürülen bir gelenek burada da aynen görü­lür. İskilibi''nin yorumlannda ilgili diğer ayetlerden de yararlanma ve onları da yorum içerisinde kullanma söz konusudur.96 Yorumlannda ayetler yarunda sıkça sahabe ve tabunden müfessirlerin görüşlerine başvurur,97 ancak kimi zaman birbi­rinden farklı olan bu yorumlardan birini tercih eder.98

Yeri geldikçe mezheplerin görüşlerine de temas eden İskilibl, itikadi konular­da Matüridiliği, fıkıhta ise Hanefi mezhebini tercih etmiştir. Ancak genel itibariyle Ehl-i sünnet çizgisini savunan99 müfessir, Ehl-i sünnet dışı anlayışlan acımasızca eleştinniştir. Bu eleştirilerden en fazla nasibini alan akım ise tahmin edilebileceği gibi Mu'tezile olmuştur. O kadar ki İskitibi Mu'tezilenin ileri sürdüğü görüşlerin

83 iskili bl, age., s. 26b, 27a s.ı İskilibl, age., s. 83a 85 İskilibl, age., s. 22b. 86 ·iskilibl, age., s. 28a 87 iskilibl, age., s. 28b. ~8 lskilibl, age., s. ı 6a,b, 35a,b. ~9 İskilibl, age., s. 30a,b. 9Cl İskili bl, age., s. 22b. 91 iskili bl, age., s. 16a,b, 22b, 30a,b, 35a,b. 92 Iskili bl, age. , s. 106a 93 iskilibl, age. , s. 2 ı b. 94 1skilibl, age., s. 22b. 95 İskilibl, age., s. 13a, 19a, 25a, 26a. 96 İskilibl, age., s. 14a, 17a, 18b, ı9a 97 o

Iskilibl, age., s. 14a, 22b, 33b, 34b, 35a, 83b. ~~ İskilibl, age., s. ı4b, 22b. 99 lskilibl, age., s. 2Ib.

578

k:üfıü gerektirdiğine dahi krul olabilmiştir. 100 Bu hükme vanrken Mu'tezilenin de benimsediği bazı usUl kaidelerini onlann aleyhine delil olarak kullandığı görülmek­tedir.101 Bununla kalmayıp aynca onlara beddua da etmiştir. 102

İskilibl'nin sert eleştirilerinden nasibini alan bir başka mezhep ise Cebriyye olmuştur. Cebriyye'yi ehl-i dalalet kabul eden müfessir, onlann cüz'i iradeyi hiçe sayan görüşlerinin batıl ve "açık küfür" olduğunu belirtmektedir.103 Bu gibi mez­heplere yönelik geliştirdiği hassasiyet nedeniyledir ki İskilibi, eleştiri yönelttiği irikadi mezhepterin görüşleriyle paralel görüş ileri sürme}Tie noktasında aşın duyar­lılık sergilerniştir. 104

İskilibl ayetleri yorumlarken sadece Ehl-i sünnet ve Mu'tezile arasında değil, Ebi-i sünnetin iki kolunu temsil eden Eş'ari ve Matüridl ekolleri arasında farklı bakış açılannın görüldüğü ayetlerde her iki ekolün görüş ve yaklaşırnlannı da tartı­şır. Nitekim Asr suresin üçüncü ayetinde "iman edip salih amel işleyenler. .. " kıs­mında iman konusunu her iki ekol açısından ele alır. Burada uzun uzadıya iman konusunu işler. Mutlak imanın Mütekellimin'e göre tanımı, aklen ve naklen vacip oluşu ve Ebu Hanıre'nin iman konusundaki görüşünü aktanr. 105

İman konusunu ele alırken aynca akil ve mümeyyiz çocuğun Allah'ı bilmesi­nin vacib oluşu; aklın, imarun ve şükrün güzelliği ile küfrün çirkinliğini kavrama noktasında Mu'tezile ile Ehl-i sünnet arasındaki görüş aynlığına temas eder ve Mu' tezile'nin görüşünün şirk havası taşıdığıru belirtir. 106

İman konusunu incelerken önce blok olarak Ehl-i sünnetle diğerleri 107 arasın­daki görüş aynlığına, sonra da Matüridl ve Eş'ari''ler'in görüşlerine değinir. 108

İskilibl ayru yerde irnan-amel ilişkisini .işlerken bu konuda Hanefi ve Şafiller arasındaki görüş aynlıklanru "büyük/geniş bir rahmet" olarak niteler. Bunuilla birlikte Hanefi mezhebine tarafgirliğini saklamaz ve Şafiller'e konu ile ilgili sekiz noktadan cevap yetiştirir. 109

Müfessir İskilibl'rıin tefsirinde dikkat çeken bir yön de ayetlerin tefsiriyle doğrudan irtibatlı cimayan konulara girerek ayetin yorumu sadedinden uzaklaşmaşı ve tefsirin hacmini genişletmesi sayılabilir. Nitekim Asr suresinin tefsirinde Cennet

100 İskilibl, age., s. 23b. 101 iskilibl, age., s. 23b. 1112 İskili bl, age., s. 28b. 103 İskilibl, age., s. 15b, 97b. 104 İskilibl, age., s. ISa 105 İskiübl, age., s. 36b, 37a 106 İskilibl, age., s. 38b.

ıın İlginçtir ki, müfessirimiz, Ehl-i süruıet karşısına konuşlandırdığı blok arasında Mu'tezile, Müşebbihe, Hiiriciler ve Ratizileri zikretmesine rağmen Şia'ya yer verrnemiştir. Bkz. age., 2lb, 38b, 39a,b, 97b.

108 İskilibi, age., s. 39b, 40a 1119 İskilibl, age., s. 40a,b, 41a, 42b.

579

ve Cehennemle ilgiU rivayet ve konulara gtrrnesi bunun çok açık örneğini oluştu­rur. Öncelikle diğer müfessirlerden aktanmda bulunmak suretiyle konuya yaklaşan İskili bl, onların konuyla ilgili gördükleri ayetleri yorumlanyla birlikte aktarır. I IO İki guruptan önce cehennemliklerin durumunu söz konusu eden İskilibi, bu meyanda Cehennem'de insamn uzuvlannın durumu, cehennemliklerin cezalannın farklı oluşu ve tamnmalan gibi konuları ilgili rivayetler ışığında ele alıp inceler. I I I Ardın­dan cennetlikleri, diğer bir ifadeyle mürninlerin ahiretteki durumunu tasvir etmeye başlar. Bir tefsire göre haylj uzunca bir yer tutan araştırmasında I I ı İskilibi, şu konu­lara temas etmiştir: Cennetin sayısı, kapı sayısı, cennetiikierin sınıfları, görevliler, görevli sayısının ve Cennet'in genişliğinin bildirilmeyişinin sebebi, Cennet'e ilk girenler, Cennet'teki kadınlarİn özellik ve güzellikleri, huriler, Cennet ehlinin şe­maili, yaşı vs., Cennet' e en son girenler, en son girenlere verilecek nimet ve imkan­lar, Sıratın nasıl geçileceği, hizmetçilerin sayısı, Cennet'in dereceleri ve odaları, Cennet'in yapısı, toprağı, taşı, Cennet'te otağlar, odalar, takvamn mertebeleri, Cennet'teki nehirler, ağaç ve meyveleri, yiyecek ve içecekleri, Cennet'teki kadınıa­nn özellikleri, şarkı söylemeleri, Cennet'in çarşı ve pazarı, ziyaretleşmeleri, binek­leri, Rablerini ziyaretleri, Cennet ve Cehennerİıliklerin orada ebedi kalışı.

İ ski U bl' nin eserinde bunca uzun konulan I 13 istitrad kabilinden incelemekle esasen ilgili ayetin çerçevesinden uzaklaştığı açıktır. Ancak tefsirin aynca va'z ve irşad için bir platform olarak düşünülmesi durumunda bu bilgilerin teşvik ve uyan amaçlı olarak kullamlması pekilla mümkündür. Kaldı ki müfessirimizin Fatih ve Süleymaniye camilerinde hitab edecek derecede iyi bir vaiz olduğunu ve tefsirinde vaizlik alışkanlığının etkisinden kurtulamadığını unutmamak gerekir. Nitekim ayet ve hadisleri zikrettikten sonra onlardan dersler çıkarması, kimi zaman sure içinde kimi zaman da sure SOnlannda Olmak üzere dua etmesi I 14 bu etkinin bir ürünü OlSa

... , gerektir. Buna ek olarak müfessir İsk.ilibl'nin tefsirinde Kureyş suresi ile Ma'un suresi arasına 411 varak tutan on altı fasıllık. uzun bir kısmı va'z maksadıyla dereettiğini burada tekrar hatıriatmakta yarar vardır.

İskilibi'nin tefsirinin genel itibariyle daha önce de işaret edilen hadis ve tefsir kitaplanndan aktanlan ve çoğu sahabe, tabiin ve etbau't-tabilne isnad edilen rivayet ve .yorumlar ile müfessirin gerek bu rivayet malzemesine ve gerekse dil ve ayet bilgisine dayalı kendi yorumlanndan oluştuğunu söylemek mümkündür. Bu nokta­da müfessirin -kullanılan malzemenin sıhhat durumundan sarf-ı nazar ederek- mut­lak surette bir dayanağı olmasına genellikle özen gösterdiğini hem kendi beyanla­nndan I IS hem de tefsirinden bizzat gözlemlemek mümkündür. Diğer taraftan

1111 İskili bl, age., s. 44a, 47a,b, 48a,b. 111 İskili bl, age., s. 49a, 53b, 49a,b. 11 ~ isk.ilibl, age., s. sı b-74b. 113 Diğer bazı örnekler için bkz. iskilibi, age., s. 32b, 33a, 83b-87a, 87a-9Ja, 9Ja-104a, 108a-ı IOa. 11~ Iskili bl, age., s. 21 b, 29b, 83a, 75b. 115 İskilibl, age., s. 6b.

580

İskilibl'nin her ne şekilde olursa olsun kullandığı rivayet malzemesine yönelik bir değerlendirme müstakil bir araştırınayı gerektirdiği için esasen bu çalışmanın smrr­larıru aşacak genişliktedir. Ancak bu konuda bazı genel tespitler yapılabilir. Nite­kim tefsirin ilk 85 varaklık kısmını esas alarak yaptığımız değerlendirmede aşağı-daki sonuçlara ulaşmış bulunuyoruz. ·

İskilibl tefsirlerini kaynakları arasında saydığı on iki müfessirden Beğavl'ye on yedi kez, 116 Vahidl' ye iki kez, 117 Be yda vi' ye dört kez, 118 Şehabeddin es­Sivas!' ye iki kez, 119 Ebu '1-Leys es-Semerkandi' ye bir kez, 120 Ebu Hafs Necmeddin Ömer en-Nesefi'ye dört kez121 atıfta bulunmuş, ancak müfessir Kevaşi'ye, Ebussuud el-İmadi'ye, Şemseddin el-Kocavi'ye, AJiyyulkan'ye, Ebu'I-Berekat Hafizuddin en-Nesefl'ye ve İbnü't-Tercan el-Erzincaru'ye bir kez bile atıfta bu­lunmamıştır. Bu on iki müfessir dışında bulunan Razi, 122 Kurtubi, 123 İbni Kemal Paşa, 124 Kuteybi125 ve Kaşaru' 126ye ise birer kez atıf yapmıştır.

Hadis kaynakları arasında saydığı eser sahiplerinden·'Buhan'ye yirmi beş kez, 127 Müslim'e yirmi yedi kez, 128 Tirmizi'ye otuz kez, 129 Ebu Davud'a üç kez, 130

İbn Mace'ye dokuz kez, 131 diğer hadisçilerden Ebu Ya'Ja'ya altı kez,132 Malik b. Enes'e bir kez, 133 Ahmed b. Hanbel'e on yedi kez,134 Beyhaki'ye yirmi kez,135 İbn Hıbban'a sekiz kez, 136 Hakim'e dokuz kez,137 Taberaru'ye yirmi dokuz kez, 138

116 Iskili bi, age., s. ı 8b, 20a, 27b, 28a, 30a, 32a,a, 34a,b, 38a, 43b, 47b, 53a, 76a, 77a, 84b,b. 117 İsk.ilibi, age., s. ı 8b, 28b. 118 İskiıibi, age., s. 2ı b, 47b, 62a, 76a. 119 İsk.iıibl, age., s. 34a, 47b. 120 İskili bl, age., s. ı 6b. 121 İskilibi, age., s. ı6b, ı sb. 2ıb, 36b. 122 İskilibl, age., s. ısa. 123 İskilibl, age., s. 48a. 124 iskili bl, age., s. 1 6a. 115 İskiıibi, age., s. ı 8b. 126 iskili bi, age., s. ı 6a. 127 iskiıibi, age., s. 24b, 25a,b, 34a, 44b, 45a, 48a, 49a, 53a,b,b, 59a,a, 60b, 63b,b, 67b, 72b, 74a,

75a,a, 79b, 8a,b, 82b. 128 İskilibi, age., s. 24b, 25a,b, 44b, 45a,b,b, 48a, 49a,a, 53b,b, 54a, 59a, 60b, 63b, 67a,b, 69b,b, 72b,

73a,b, 74a, 75a, 79b, 80a. 129 İskilibi, age., ı9a, 26a, 44b, 45b,b, 47a,b,b, 48b,b, 53a,b,b, 57b, 59a,a, 60b, 63b,b, 64a, 68a, 69a,

70a, 71a, 72a, 73a,b, 75a,a.a. ı>u İskilibi, age., 75a,a, 85a. 131 İskiıibi, age., s. I9b, 45a, 5 ı a,a, 63b, 73a, 74a, 75b, 80a. 132 İskili bl, age., s. 44b,b. 45b,b, 5 ı a, 74a. 03 İskili bi, age .• s. 44b. l:\4 İskili bi, age., s. 44b,b, 45a.b.b,b,b, 47a,b, 48b, 49a, 59a. 66b,b, 67b, 72a, 85a. m İskilibi, age., ısa. 19b, 45a,a,b, 47b, 49b, 50a, 5la, 59b, 6ıa, 62a, 63b, 66b, 67b, 69a,a, 70b, 75b,

78a. 136 İskili bi, age., s. 24a, 28b, 52a, 59a, 63b, 68a, 75a, 78b. 137 iskili bi, age, s. 45a,b, 46a,b, 47b, 48b, 56a, 62a, 82b.

581

Bezzar'a dokuz kez, 139 İsbaharu'ye dört kez,140 ve İbn-i Ebi'd-dünya'ya tam onız iki kez 141 atıfta bulunmuşnır. Dikkat edilirse mü fessir İskilibi, İbn-i Ebi' d-dünya gibi bir hadisçiden Altı hadis kitabı sahiplerine nisbetle daha fazla ve Taberaru gibi bir muhaddisten Buhari ve Müslim'e nisbetle daha çok hadis rivayet etmiştir. Yanısıra, Nesru'den hiç hadis rivayetinde bulunmazken Hakim ve Bezzar'dan do­kuz hadis rivayet etmesi müfessirimizin tefsirinde kullandığı rivayetler hakkında belli bir fikir verir niteliktedir.

Diğer taraftan İskilibl'nin tefsirinin sözü edilen kısmında rivayetleri yer alan sahabe ve tabline baktığımızda en çok ri vayetin Ebu Hureyre ( 42 kez), 142 Abdullah b. Abbas (29 kez), 143 Enes b. Malik (24 kez), 144 Ebu Sa'ld el-Hudrl (19 kez),145

Abdullah b. Ömer (12 kez),146 Abdullah b. Mes'iid (ll kez), 147 Hz. Ali (9 kez),148

Übey b. Ka'b (8 kez), 149 Hz. Aişe (6 kez), 150 Ebu Ümarne el-Baruli (6 kez), 151 Ab­dullah b. Amr b. As (4 kez),1

•52 Ebu Eyyı1b el-Ensari (3 kez),153 Hz. Ömer (3

kez), 154 Ebu Musa el-Eş'ari (3 kez), 155 Hasan Basri (ll kez), 156 Mücahid (lO kez), 157 Katade (9 kez), 158 Mukatil (5 kez), 159 Kelbi (4 kez),160 'Ata (3 kez),161 Mu-

138 İskilibi, age., s. 45a,a,a, 46b, 48b, 51a, 55a, 57b, 59a,a,a,b, 62a,a, 67b, 68a,a, 69a,a,a, 70b, 73a, 74a, 75a, 78a,a,a, 80a, 85a.

139 İskilibl, age., s. 44b, 49a, 59a,a, 66b, 68a, 70b, 74a, 82b. 1~0 İskilibl, age., s. 18a, 1 9a,b,b. 1~ 1 İskilibl, age., s. J9a, 46a,b, 48a, 56a, 57b, 60b, 6Ja, 63b, 66b, 67a,a,a,a,a,b,b, 68a,a,b,b,b, 69a,

70a,a,b,b, 7 ı b, 72a. 1~2 İskilibl, age., s. 13b, J6b, 18b, ı9a, 24a,b, 3 Jb, 32a, 33b, 34a, 43a, 44a,b,b,b, 45a,b, 47b, 48a,b,b,

sı b, 52b, 53a,b, 57b, 59a,a,a, 62a, 63b, 66b, 67a,b, 72a, 73b,b, 75a,b, 78a, 82b, 83b. 1 ~3 İskilibl, age., s. 13b, 14b, 20a,b, 22a, 23b, 28a,a,b, 33b,b, 34a, 45a, 49a,a, 5la, 57a, 59b, 60b, 65a,

66a, 67a, 68a,b, 73a, 76a, 78a, 80a, 82b. •~ İskilibl, age., s. 17a, 18a, 24a,b, 30a, 44b, 5la, 53a,a,b, 57b, 63b,b, 67b, 68b,b, 69a,b, 70a,a,b,

74a, 78a. ı.ıs İskilibi, age., s. 45a,b, 46b, 49a, 5lb, 52b, 53b, 57b, 58b, 59a, 63b, 66a, 67b, 68a, 73b, 78a, 82b,

83b,84a. 146 İskilibi, age., s. 15a, 18b, 44b, 45b, 48b,b, 62a, 63a, 72a, 74a, 75a, 79b. 1~7 İskilibl, age., s. 15a, 19b; 22a, 45a, 54b, 55a,a, 66b, 67a, 68a, 85a. 1~8 ts.kilibl, age., s. 22a, 34a, 45a, 52a, 53a, 70a,b, 76a. 149 İs!dlibl, age., s. 13b, ı6a, 2la,b, 26b, 77a, 82b, 83a. 1·50 İskilibi, age., s. 2la, 34a,a, 56b, 77b, 80a.

151 İskilibi, age., s. 47b, 66b, 67a, 68a, 69a, 82b. 152 İskilibl, age., s. 20a, 46a, 48a, 51 a. 153 iskilibl, age., s. 2 ı a, 34a, 70b. 1~ İskili bl, age., s. 1 5a, 2 ı a, 50a. 155 İskili bi, age., s. 21 b, 60b, 74b. 156 İskilibi, age., s. ı4b, 2 ı a,a, 23b, 34a,b, 45b, 50a, 66a, 76a, 79a. 157 İskilibi, age., s. 13b, 14a,a,b, 22b, 23b, 28b, 34b, 38a, 76a. 158 İskilibi, age .. s. 14b, 22b, 23b, 29a,a, 34a,b, 52b, 76a 159 İskilibi, age., s. 19a, 22b, 30a, 34a, 76a. ı ro İskilibl, age., s. 22b, 23b, 29a, 30a. 161 iskilibl, age., s. 22b, 23b, 82b.

582

hammed b. Ka'b (3 kez)162'dan geldiği görülmektedir.

Diğer taraftari sahabe, tabiln ve etbau't-tabiine isnad edilen bilgilerin bir kıs­ımnın ayetin yorumuna ilişkin, 163 bir ki sımnın ise ayeti ilgilendiren ve Hz. Pey­gamber (s.a.v.)'den rivayeti gerektiren bir özelliğe sahip164 olduğu görülmektedir. Her iki durumda da söz belli bir isme isnad edilmekle birlikte bu isnadın yer aldığı kaynak kimi zaman zikredilirken165 kimi zaman da es geçilmektedir.166 Kaynakları verilenlere baktığımızda ise bunların bir kısımnın daha önce belirtilen hadis kay­nakları olduğu, 167 bir kısmının yine yukarıda sözü edilen tefsir eserleri olduğu, 168

diğer bir kısmının ise bu iki tür kaynağin dışında olcfuğu 169 gözlemlenmektedir. Bunun yanında bazan rivayeti gerektiren bir olay herhangi bir isme isnad edilme­'den ve kaynak gösteriimeden "rivayet edilir ki" ifadesinin ardından, 170 bazan da rivayet ifadesi dahi kullanılmadan171 aktarılır. Bu durumun, İskilibl'nin, "aktardığı her sözün mutlak bir mesnedi olduğu" 172 yolundaki ifadesiyle çeliştiği söylenebilir.

Öte yandan İskilim'nin bu bilgi ve rivayetleri eserinin ·başında yararlandığını söylediği tefsirlerden almış ancak her defasında onlara atıfta bulunmamış olması da muhtemeldir. Buna rağmen İskilibi'nin, sözünü ettiği "mesned" için sadece güve­nilir hadis kaynaklarını değil, hadis, tefsir veya mev'ize173 konularındaki herhangi bir eseri yeterli görmesi, onun bu eserinin rivayet merkezli bir değerlendirme karşı­sında geçerli not alamayacağını ortaya koyacaktır.

İskilibi, tefsirinde gramer ve dile dayalı izahlarında yine dil üstadiarına baş­vurmuştur. Başta Halil b. Ahmed (ö.l75/791),174 olmak üzere Ahfeş (ö.l77/ 793), 175 Sibeveyh (ö.l80/796), 176 Kisru (ö.l 89/804 ), 177 Ferra (ö.207 /822), 178

Müberred (ö.286/899), Zeccac (ö.311/923), 179 Ebu Ali el-Fansl (ö.377/987), 180 ve

162 İskilibl. age., s. 22a, 33b. 34b. 163 Örnek olarak bkz. İskilibl, age., s. 13b, 14a,b, 15a, 19a, 20a, 22a, 23b, 28a,b, 29a, 33b. IM Örnek olarak bkz. İskilibl, age., s. l3b, 14b, 16a,b, 17b, 18a, 18b. 19a,b, 20a,b, 2la,b, 24a, 25b,

26a,b. 165 Örnekleriçin bkz. İskilibl, age., s. l3b, 17b, 18a,b, 19a,b, 2lb, 24a, 25b, 26a, 31b, 34a 166 Örnekler için bkz. İskilibl, age., s. 13b, 14a,b, ISa, 16a,b, 19a, 20a,b, 21a,b, 23b, 26b, 28a,b, 29a,

30a, 33b, 66a, 7lb, 76b. 167 Örnekler için bkz. İskilibi, age., s. 17b, 18a, 19a,b, 24a, 25b, 26a, 31 b. 16

& örnekler için bkz. İskilibi, age., s. 18b, 20a, 21 b, 28b, 31 b, 34a 169 örnekleriçin bkz. İskilibi, age., s. 13b, 19b, 20a, 24a, 25b. 1711 İskili bl, age., s. 28a, 29a, 50a, 54a, 85a 171 İskili bl, age., s. 1 8a, 27b. 172 İskilibl. age., s. 6b. 173 İskilibi, age., s. 19b, 20a, 24a, 51a, 53b. 17~ İskilibi, age .• s. 10b, 27b. 175 İskilibl, age., s. 27b. 176 İskilibl, age., s. 27b. 177 İskilibl, age., s. 23a, 26b. 178 iski !ibi, age., s. 65a 179 iskilibl. age., s. 28b, 35a 1811 İskilibl, age., s. 23a

583

İbn Hacib (ö.646/1248)181 bunlar arasındadır. Satır aralannda delaşıldığında müfessir İskitibi'nin tasavvufçulann yorumla­

nndan yararlandığı,182 tasavvufi tefsiri ihtimal dahilinde gördüğü,183 tasavvufa sempatiyle bakıp misyonunu benimsediği 184 ancak batıniliğe sıcak bakmadığı,185

sı1fiyane tavsiyelerde bulunduğu, 186 takva yolunu benimsediği, 187 ayetlerle bir şe­kilde ilişkili gördüğü rivayet ve olaylara yer verdiği, 188 şefaatı kabul ettiği, 189 ayet sonlarında fasılalara uyum adına takdim te'hlrin olabildiğini benimsediği, 190 hadis­ler hakkında şanhl~rin yorumlarlarına yer verdiği ve rivayetler arasını te'lifte onla­ra katkJ yaptığı, 191 hadislerde anlaşılınayan kelimeleri izah edip, muhtemel çelişki­leri hertaraf ettiği, 192 rivayet ettiği bazı hadisiere dair sıhhat vurgusu yaptığı, 193

bazan hadisi kaynak eser sahibinin hadis hakkındaki değerlendirmesiyle aktardı­ğı, 194 kimi zaman rivayette bulunduğu ra vi hakkında tanıtıcı bilgiler verdiği, 195

farklı kaynaklarda gelen hadis üZerinde merfı1-mevkı1f tartışmasında tercih belirtti­ği, 196 isnadla ilgili sıhhat değerlendirmesi yaptığı, 197 hurı1f-.ı mukatta 'a ve yed gibi müteşabihleri Ebu Hanife ve Ahmed b. Hanbel'i takip ederek tev'il etmeme taraf­tan olduğu, 198 mu lıkemi e am el etmenin vücı1bu ve müteşabihi olduğu gibi kabul edip inanmanın lüzı1muna kail olduğu, ı99 ayet ve hadislerden dersler çıkardığı,200

bazan Arapça selikaya uymayan kipler kullandığı,201 kelimelerin manasını tespitte Türkçe kullanırnın etkisinde kalıp esas mana ve kullanımı göz ardı ettiği/02 bazan

181 İskilibl, age., s. 83b. 182 İskilibi, age., s. 20a 183 İskilibl, age., s. 23a 184 İskilibi, age., s. 77b, 78b, 79a. 185 İskilibl, age., s. 78b vd. 186 iskilibl, age., s. 77b-79a 187 İskilibl, age., s. 2b. 188 İskilibi, age., s. 21 a 189 İskilibi, age., s. 21 b. 190 İskilibl, age., s. 26a, 72b. 191 İskilibl, age., s. 48a,b, 58a, 74b, 80a. 192 iskilibl, age., s. 53a, 58a 193 İsikilibi, age., s. 51 a, 74a 194 İskilibl, age., s. 53b, 64a, 67b. 195 İskilibl, age., s. 94b. 196 İskilibl, age., s. 63b. 197 İskilibi, age., s. 67b, 74a 198 İskilibl, age., s. 73a,b. 199 İskilibl, age., s. 74b. 21111 İskilibi, age., s. 75a 2111 "et-tavsıyetü'l-münfeheme fi hazihi"s-sureti" cümlesinde olduğu gibi. Bkz. İskilibl, age., s. 74b.

Aslında cümlenin "et-tavsıyetü'l-methume" şeklinde .h.'Urulması gerekirdi. 202 Örnek için bkz. İskilibl, age., s. 74b. İskilibl, Hz. Peygamber (s.a v.)'in "ed-Dinü en-nasihatü"

hadisindeki "nasihat" kelimesini, Türkçe'ınizdeki gibi "nasihat, öğüt" anlamında yorumlarruştır. Kelimenin bugün de genellikle aynı şekilde anlaşıldığı görülme.h.'te ise de bu tür bir anlam, hadisin devarrundaki ifadelerle düşünüldüğünde pek tutarlı görünmemektedir. Oysa kelimenin Türk-

584

ayetlerden hüküm mahiyetinde sonuçlar çıkardığı,203 kendilerini alim yerine koyan zamanındaki bazı · cahil insanlardan ve içine düştükleri ahlaki zaaftan rahatsızlık duyduğu,204 ayetler]e kendi dönernindeki insan psikolojisi arasında paralellikler kurduğu,205 nadiren de olsa bazı kelimeleri daha iyi anlatabilmek adına Osmanhca ile açıkladığı,206 her iki kısmıyla neshi kabul ettiği207 görülecektir . .

V. SONUÇ

Mayası bu topraklann çamuroyla yağrolmuş nice ulem·adan biri olan İskilipli Yusuf Efendi, bu eserinde bilgileri kendine has bir üb]Gpla derlemiş, dinin pratik hayana yaşatılmasını sağlamak üzere insaniann hizmetine sunmuştur. Kullandığı her tefsir malzemesi özellikle de ak1en bilinmesi mümkün olmayan bilgileri ihtiva

·eden rivayetler hadisçilerio tenkit süzgecinden geçmiş, taroşmasız doğru bilgi yük­lü hadisler olmasa da, hatta bunlann bir Jasmının zayıf veya mevzu olduğu söyle­nebilirse de müfessir İskilibl'nin bu konuda bir kaynağa day~nma duyarlılığı içinde olduğu şüphesizdir. Ünlü bir vaiz olan İskilibl'nin eserini va:'z ve irşad için bir araç olarak kullandığı, efidin ulemarun hadislerin insanıann uyanlması ve teşvik edil­mesi noktasında kullanılmasına daha toleranslı davrandığı da müsellem olduğuna göre müfessir İskilibl'nin tefsir malzemesini bu duydgular içerisinde seçtiği ve tefsirin hacmini bu nedenlerle istitrad yaparak genişlettiği tahmin edilebilir.

Ayetlere dayanarak mezhep görüşünü savunma ve naslar üzerinden muhalif anlayışiara cevap yetiştirme noktasında mantık gücünü hissettiren İskilibi, EW-i sünnet ve'l-cemaat paradigmasını sahiplenrniş, ancak paradigma içi tercihini Matüridilik ve Hanefilik'ten yana yapmıştır. Ehl-i sünnet dışında kalanlan çok sert bir biçimde eleştirmesi ve onlara - tabir yerindeyse- acımasızca saidırmasını ise şahsen sahip olduğu mezhep taassubuna ve/ya çevresinde hakim olan olumsuz havaya bağlamak mümkündür. -

İskitibi'nin tefsiri, tefsir tarihi açısından önem arzeden bir konuda, bir 18. Yüzyıl Osmanlı müfessirinin tefsirde kullandığı kaynaklar konusunda bize fikir vermektedir. Buna göre İskilibi'nin özelde Hanefi, genelde ise EW-i sünnet çizgi­sindeki müfessirleri kaynak olarak kullandığı söylenebilir. Zemahşeıi'nin Keş­şafından yararlanma cihetine gitmemesi ise, Zemahşeıi'nin EW-i sünnet karşıtı bir bağlama yerleştirilen Mu'tezile mezhebine mensup olmasından ileri gelse gerektir.

çe'mizde olmayan eliğer anlamı (bkz. el-Müncid. s. 812) dikkate alındı~da haclisteki esas kastın "dürüst, samimi ve içten olmak'' olduğu, bu mananın hadisin siyakıyla da uyumlu olduğu görüle­cel..'ti.r.

20~ Ömeg;in Al-i İmran 31104 ayeti sadedinde İskilibi, müttaki bir mü'minin bizzat ilmiyle amil, ihlaslı bir alim olması ya da böyle birine ıdakat etmesi gerektiğini belirtir. iskilibi, age., s. 8Sb.

2114 İskili bi, age., s. 8Sb. 211~ lskilibi, age., s. J07a · 1

(1(> ı• kil'bA 41b - s ı ı, age., s. . 2117 İskilibl, age., s. 99b, 2a

585