osmanlı'dan bugüne kürtler ve devlet - ayşe hür

8/3/2019 Osmanl'dan Bugne Krtler Ve Devlet - Aye Hr

1/34

OSMANLIDAN BUGNEKRTLER VE DEVLET

Krt milliyetiliinin ge doumuTaraf / AYE HR

Milli Mcadelenin balarnda, Mustafa Kemal, Krt airet reislerine

ektii telgraflarda ordu komutanlar

na ve Sovyet Rusya D

ileriKomiseri ierine yazd mektupta, baz meclis konumalarndaKrdistan terimini kullanyordu

BALARKEN

PKKnn 1984 Eruh basknndan bugne dek, Avrupann en byk, dnyann altncbyk ordusuna sahip olan Trkiye, 20 bin civarndaki PKK yesini etkisiz halegetirmek iin 300 bin askerini ve 67 bin korucuyu seferber etti. 14 ilde 1987-2002arasnda Olaanst Hal (OHAL) ve skynetimler ilan edildi. Bunlar tam 57 kezuzatld. 24 kez snrtesi operasyon yapld. Resm rakamlara gre 14 ylda 96 milyar

dolar harcand

. Baz

lar

bu rakam

n asl

nda 400 milyar dolar olduunu syledi.Resm rakamlara gre Trk tarafndan asker-sivil 10 bini akn kii hayatn kaybetti,bir o kadar da yaraland, sakat kald. PKK mensubu ya da yanda 25 bini akn kiietkisiz hale getirildi.

AD KOYAMAMAK Yedi yl kulamzn stne yattktan sonra 2006dan itibarentekrar trmanan dk younluklu atma durumunun bilanosu hakikaten vahim.

Yrekleri dalayan lm haberleri, sadece ilan edilmemi bir savan srdblgede deil, tm lkede yaanan ama tam dkmn bilmediimiz ekonomik,sosyal, psikolojik ykmlar, Ayvalk rneinde rkerek izlediimiz trden Trk veKrt toplumlar arasnda ykselen dmanlk hali ve daha nicesi.

Damad gazeteci Metin Tokere baklrsa, smet nn Daha Cumhuriyetinkuruluuyla birlikte dnmeye balad bu Krtleri ne yapacaz diye? demiti.(Aktaran Hasan Cemal 26 Ekim 2007 Milliyet) Yani, sorun bazlarnn gstermekistedii, 1984te PKKnn emdinli ve Eruh basknlaryla balamad. AksineCumhuriyetle yat. Tam 85 yldr, ekavet, ekyalk, asayisizlik, feodalizm, gerikalmlk, modernleme kartl gibi balamlarda ele aldmz bu meseleye KrtMeselesi/Sorunu, Terr Meselesi ya da d mihraklarn ii ad takmann tarihesiolduka yeni. Yani PKK bir neden deil bir sonu.

Ad doru koyulamad iin, meselenin nasl bitirilebilecei konusunda da uzlamayok. Eskiden harekt, tedip, tenkil, srgn ve imha, asimilasyon gibi zorbalklazlmeye (!) allan sorun imdi de benzer yntemlerle ele alnyor. Kimi, PKKy

tepelemek, kimi yerel ynetimleri ele geirmek, kimi Dou ve Gneydou Anadolublgesine yatrm yapmak, kimi Kuzey Iraka girmek, kimi Batl lkelere ltimatomekmekten sz ediyor. Ama pek az kimse, bu lkenin drt bir yan nda Trklerle i ie


2/34

yaayan, onlarla birlikte a ve i peinde koan, onlarla birlikte glen alayan iddetebulamam Krtlerin ne istediini sormuyor. Sormak ne kelime Krtlerin en azndanbelli bir blmn temsil eden HEP, DEP, HADEP, DEHAP ve nihayet DTP gibipartiler devlet katnda, medyada ya da sivil toplumda srekli yok saylyor, tahkirediyor veya dlanyor. Benzer muamele, Trkiyeli Krtlerin akrabalar olan Irakl

Krtlere kar da yaplyor.

EMPAT EKSKL Bunun bir de teki yz var. Tarihi devletin izin verdiillerde renebilen Trk taraf, Krtlerin karda yrrken kart kurt sesi kardiin Krt adn alm bir Trk boyu olmadn yeni idrak etmeye balad ama,Krtler arasndaki farkllklar, Krtler ile PKK, PKK ile Krt milliyetilii, milliyetitaleplerle kltrel talepler, kltrel taleplerle insan haklar gibi olgular, kavramlararasndaki ilikileri kurmakta zorluk ekiyor. zetle, Krtlerin (ve onlara destek

veren uluslararas toplumun) kendilerinden ne istediini bir trl anlayamyor.Geri Krtler bu saptamaya ok kzyorlar ve 85 yldr sylyoruz, duymuyorsunuz,anlamyorsunuz, anlamak istemiyorsunuz diyorlar. Ama Aralk 2004de

International Herald Tribunen Avrupa basks ile Le Mondea verdikleri 200 imzalKrtler ne istiyor? balkl ilandan sonra kan tartmalardan hatrlyoruz ki, henzKrtlerin kafas da ne istedikleri konusunda berraklam deil. Federal haklarlaesnetilmi niter devletten ekolojik topluma, Kemalizmi referans alan demokratikkonfederalizmden bamsz ulus-devlete kadar pek ok projenin yanda var. stelik

bazen ayn kiiler, birden fazla projeyi ayn anda savunuyorlar. Yani her iki taraf dahakl. Ne Krtler taleplerini derli toplu, ak, net anlatabiliyor, ne Trkler onlaranlamak istiyor.Bunlara ek olarak, her iki taraf da Trkler ve Krtler gibi yaratlm kategorilerlekonumann mahzurlarn yayorlar. Halbuki ne yekpare bir Trklk ne de yekpare

bir Krtlk var. Ama en kts, her iki tarafn byk bir kesiminin, meseleye

milliyeti paradigma iinden bakmas. nk her milliyetilik gibi, Trk ve Krtmilliyetilii de dierini tekiletirerek kendini tanmlayabiliyor.Bu yaz dizisinde, iki halk arasnda modern alardaki ilikilerinin tarihesini,milliyeti paradigmalardan haberdar olarak ama onlarn esiri olmadan zetlemeyiamalyorum. nk konu, ciltler dolusu kitapla bile anlatlmayacak kadar karmak

ve derin. Bu zetten hareket ederek, merak ettiiniz balklar daha derinlemesineinceleyebileceinizi umuyorum. Elbette, gerek yer snrll yznden, gerekse benim

bilgisizliim ya da unutkanlm yznden atlanm nemli noktalar sizlerin eletirive katklaryla ilerde tamamlarm.

KEND VAR, ADI YOK BR LKE: KRDSTAN Krdistan terimi ilk kez,

son Byk Seluklu Sultan Sancar Beyin (. 1157) merkezi bugnk rannHemedan kentine yakn Bahar kenti olan Krdistan Eyaletinde kullanlmt.Krdistan ad, corafi bir terim olarak, Kanuni Sultan Sleyman 1525 ve 1553 tarihlifermanlarnda da vard. I. Ahmet 1604 tarihli fermannda Umum Krdistan teriminikullanmt. 17. yzyl yazar Evliya elebi nl seyahatnamesinde ayrntlarylaKrdistan blgesini ve ehirlerini anlatmt. Sadrazam Mustafa Reit Paa 1847

ylnda ynetim birimi olan Krdistan Eyaletini kurdu. 13 Aralk 1847 tarihliTakvim-i Vekayide yaynlanan dzenlemedeki eyaletin merkezi Ahlatt veDiyarbakr, Mu, Van, Hakkri, Cizre, Botan ve Mardini kapsyordu. Merkez sonrasrasyla Vana, Mua ve Diyarbakra tand. 1856da bu eyaletin snrlar yenidendzenlendi, 1864te ise Diyarbakr ve Van vilayetlerine blnerek son buldu. Dahiliye

Nazr Mehmed Ali Beyin Hariciye Nazr Ferid Paaya gnderdii 13-14 Nisan1335/1919 tarihli tezkirede baklrsa bu tarihte de Krdistan, Ermenistan, Krt gibiterimler hibir komplekse kaplmadan kullanlyordu. Milli Mcadelenin balarnda,


3/34

Mustafa Kemalin, Krt airet reislerine ektii telgraflarda, Sovyet Rusya DileriKomiseri ierine yazd mektuplarda, baz Meclis konumalarnda Krdistandediini, Birinci Meclisin Doudan gelen yelerine Krdistan milletvekili dendiini

biliyoruz. Ama 1923ten itibaren belgelerde blgeden Vilayat-arkya veya arkAnadolu olarak sz edilmeye balad. 1930larda ark, 1950lerde Dou ve Gneydou

Anadolu, 1960larda Kalknmada ncelikli Yreler, 1984ten 2002ye kadar OHALBlgesi dendi. Bugn ise belirgin bir ad yok ama Krdistan adn telaffuz etmekadeta tabu haline geldi. yle ki, Irakta resmi ad Krdistan Blge Ynetimi olanidari yap iin bile Kuzey Iraktaki oluum gibi garip bir terminoloji kullanlyor.randaki Krdistan blgesinden ise ok az kimsenin haberi var.

Osmanl Devletinde, 1839da Tanzimat ilanndan sonra yaanan ilk ciddi Krtayaklanmas Cizredeki son Botan Emiri Bedirhan Beyin 1847deki ayaklanmasydama bu brakn milliyetilii, Krtlk bilinciyle bile deil, merkez devlete kar yetkealann geniletmek iin yaplm bir bakaldryd. Yllarca merkezle ibirlii iinde

yredeki Krt airetlerine hkmeden Bedirhan Bey, bir sre sonra gcnn bysne

kaplm, nce devletin Hristiyan tebaasndan Nasturilere saldrm, arkasndan Vanblgesinde Tanzimat reformlarna kar kan Krt airetlerine arka kmt. Merkezdevlet de, Msr Valisi Kavalal Mehmet Paa tehlikesini savuturduktan sonraBedirhan Beye haddini bildirmeye karar vermiti. 1847de balayan atmalar, sekizaylk bir mcadeleden sonra merkezin galibiyeti ile sonuland. Bedirhan Bey ncestanbula sonra yabanc lkelerin ricasyla Girite srgne gnderildi. OradaMslman ve Hristiyanlar arasnda arabuluculuk yapmas zerine devlet tarafndanaffedildi ve Paa unvanyla dllendirildi.

EYH UBEYDULLAH SYANI Bedirhan Beyin yenilgisinden sonra blgededinsel, ekonomik ve siyasal anlamda en gl aktr Hakkrinin emdinli

blgesindeki Nehri kynde ikamet eden eyh Ubeydullah olmutu. Peygambersoyundan gelen ve Nakibendliin Halidiye koluna bal olan emdinanlar, 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra Osmanl Devleti ile ran arasndaki blgeninkontroln tamamen eline geirmilerdi. Ar vergileri ve 1879da kt geen hasad

bahane eden eyh, nce vergi sistemini deitirmek iin devletle pazarlk yapm,ama istekleri yerine gelmeyince Nasturilerin de desteini alarak 1880de hemOsmanl Devletine, hem de randaki Kaar Devletine isyan ettiini aklamt.Uzun bir pazarlktan sonra Medineye srgne gitmek zorunda kalan UbeydullahnBakaledeki ngiltere Konsolos Yardmcs Claytona yazd mektuptaki baz ifadeler,Krtlk bilincinin ekillenmeye baladn dndryordu, nk taleplerarasnda Krdistann bamsz bir blge olarak tannmas vard. (Ayaklanma

hakknda ayrntl bilgi iin: Waidieh Jwadiah, Krt Milliyetiliinin Tarihi veGeliimi, letiim, 1999, s.143-193)

TCNN KRT YELER Ama ortada henz Krt milliyetilii diye biroluumun olmad 1889da ilerde Trk milliyetiliinin ampiyonluunu yapacakolan ttihat ve Terakki Cemiyetinin (TC) kuruluu srasnda anlald. TCyi kuran

be kiiden ikisi, Arapkirli Abdullah Cevdet ve Diyarbakrlshak Sukuti Krtt.Cemiyetin nde gelenleri arasna bulunan Badat Mebusu ve Darlfnun HocasBabanzade smail Hakk, slamc evrelerde itibar gren Darlfnun HocasBabanzade Ahmet Naim, sosyolog Ziya Gkalp nemli Krt aydnlaryd. Ayrca1847de ayaklanan Botan Emirinin olu Bedirhan Bey, eyh Ubeydullahn olu

Nehri eyhi Seyit Abdlkadir Efendi ve Bitlisli Saidi Nursi de TC yesiydi. (Kutlay,ttihat Terakki ve Krtler, Koral-Frat Yaynlar, 1991, s.26)


4/34

KRDSTAN GAZETES stanbulda bunlar olurken, Bat ile iliki kurulan veondan etkilenilen dier corafyalardaki modern anlamda milliyetiliin ilk emarelerigrlmeye balamt, ama henz siyasal deil kltrel bir uyan sz konusuydu.1889da Bedirhan Beyin olu Midhat Mikdat Beyin Kahirede kard Krdistangazetesi bunun bir rneiydi. Gazete geni kitlelere ulaamyordu ancak, byk

kentlerdeki Krt aydn ve elitlerini etkiliyordu. Gazetede Krtlerin birlii, eitimenem vermeleri, sanayi ve bilime ynelmeleri, kklerine uzanmalar, gemilerindenonur duymalar gibi konular vurgulanyordu. Ahmed Xannin Mem u Zin adl nldestan ilk kez bu gazetede dizi halinde yaynlanmt. (Kutlay, ttihat Terakki, s. 23.)II. Abdlhamitin bask rejiminden Avrupaya kaan Jn Trklerle Krt aydnlarnnsk olmasa da temas srmt. Nitekim Mithad Beyin kardei AbdurrahmanBedirhan 1897de Cenevrede Krdistan gazetesini kartt. Gazetedeki yazlarnda

Abdurrahman Bey, Anadolu Krtlerini sersemletici uykudan uyanmaya davetediyordu ama bu arlarnda milliyeti tonlar yoktu. nk o dnemin pek okttihats gibi monari yanlsyd ve areyi Osmanl Devletinin restorasyondagryordu. (Celile Celil, Krt Aydnlanmas, Avesta Basn Yayn, 2000, s.30)

KRT TEAVN VE TERAKK CEMYET Seyit Abdlkadir, Saidi Nursi,Babanzade smail Hakk, Hac Tevfik (Piremerd) ve dier Krt aydnlar tarafndan1908de kurulan Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti (Krt Dayanma ve GelimeCemiyeti) o tarihe kadar aralarnda ekime olan Bedirhanlar, emdinanlar veBabanzadeleri ilk kez bir araya getiriyordu. Seyit Abdlkadire byk sayg duyanstanbullu hamallar da cemiyetin halk ayan oluturuyordu. Krtle, slama,Osmanlla, Anayasaya balln esas olduu bir dayanma rgtlenmesi olancemiyet, Krt airetleri arasndaki sorunlar zmek iin eitim, ticaret, zanaat teviketmeyi hedefleyen cemiyete sadece stanbulda oturan ve Trkeyi okuyup yazabilenKrtler ye yaplyordu. Krte bilmek ise zorunlu deil, sadece arzulanan bir

zellikti. Anlalan cemiyet kendini Krt olmaktan ziyade Osmanl olaraktanmlyordu. (Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, kinci MerutiyetDnemi, 1908-1918, Hrriyet Vakf Yaynlar, 1984, s. 405-407.) Cemiyetin ayn adtayan bir gazetesi, Merutiyet adl bir de okulu vard. (Kutlay, Bedirhan

Ayaklanmasndan 1920ye, s.30)

KRT TALEBE HEV CEMYET lk legal Krt renci dernei 1912de oksayda Krt rencinin okuduu Halkal Ziraat Mekteb-i lisinde kurulan KrtTalebe-i Hevi Cemiyetiydi. (Hevi mit demekti) Sava dolaysyla 1914te ara verdiifaaliyetlerine 1919da tekrar balayan ve hkmete kapatld 1922ye kadar devameden cemiyetin amac, stanbulda okuyan Krt renciler arasndaki dayanmay

salamakt. Hevinin yayn organ Krte ve Krt edebiyat ile ilgili yazlarnyaynland Roja Kurd, Osmanlca ve Kurmanci dilinde yaynlanyordu. Hevininamac Krtlerin cahilliine ve yoksulluuna are bulmakt. Roja Kurd hkmetekapatldktan sonra yerine Hetawe Kurd yaynlanmaya balad. KrdistandanMektuplar balkl kede Krtlerin yaad eitli blgelerden haberlere yer

veriliyordu. Her ne kadar Hevi siyasi meselelere ilgi duymadn ifade ediyorsa da,1919da Paris Bar Konferansnda Krtleri temsil ettiini iddia eden erif Paaya

byk sempati duyduklarn saklamyorlard. (Malmisanij, Krt Talebe-HeviCemiyeti, Avesta Basm Yayn, 2002)

TTHATILARIN NFUS MHENDSL 1913-1914te Bitlis-Hizanda

kan Mele Selim ve 1914te Barzanda kan eyh Abdselam ayaklanmalar, belirginolmasa bile milliyeti eler tayordu. rnein Barzan syanndaki temel talep, Krt

blgelerine afii mftlerin ve Krt kkenli memurlarn atanmasyd. Her iki


5/34

bakaldrnn nderleri ttihat yneticiler tarafndan idam edildiler. Bu KrtlerleTrklerin arasn amad, nk Krt feodalleri ve Snni din adamlar henz Sultankart milliyeti hareketlere souk bakyorlard. (Jwaideh, s. 211-219, 247)Krtlerle ttihatlarn ilikisini ilk bozan 1914te kurulan skan- Aair ve MuhacirinMdiriyetinin politikalar oldu. Kanun uyarnca nce 1916da Krte corafi ve

yerleim yerlerinin isimlerini Trkeye dntrmeye balad. Ardndan TalatPaann emriyle sava srasnda deiik yerlere g etmi Krt nfusun Trk nfusiinde yzde be orannda datlmasna baland. Ama, Krtleri daha medeniolduu dnlen Trk gruplarnn arasnda eriterek modernletirmekti. Dlamaiermeyen bu tutumun nedeni Krt asll sosyolog Ziya Gkalpin birbiri ardna

yaynlad raporlard. Ancak, Krt tehciri srasnda alk, souk, hastalk vejandarma iddeti sonucu byk can kayplar oldu. (Fuat Dndar, ModernTrkiyenin ifresi, ttihat ve Terakkinin Etnisite Mhendislii, 1913-1918, letiim

Yaynlar, s. 399-422) Nuri Dersimi, Trklerin o gnlerde her yerde Ne mutluTrkm diyene, Yaasn Trkler eklindeki sloganlarna Ne mutlu Krdm diyene,Yaasn Krtler diye cevap verdiklerini anlatr. (M. Nuri Dersimi, Hatratm, Doz

Basm Yayn, 1997, s.31) Trk milliyetilii uyuklayan Krt milliyetiliinikkrtmakta nemli rol oynad. Bu dnemlerde TC yesi pek ok Krt aydn rakipHrriyet ve tilaf Frkasna katldlar. erif Paa da TFye maddi destek salyordu.(Kutlay, ttihat ve Terakki, s.100, Tunaya, s.282)

KRDSTAN TEAL CEMYET 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesininimzaland ve ttihat nderlerin yurt dna kat gnlerde, Krdistan TealiCemiyeti kuruldu. Bakan yine Seyit Abdlkadirdi. Jin adl yayn organyla cemiyetKrt milliyetiliinin artk modern anlamda dile getirilmeye balad ilk platformoldu. Ancak, milliyeti ideolojiyi tayacak bir Krt burjuvazisi henz olumad iin,milliyeti projelerini byk devletlerin destei ile tepeden inme gerekletirmek

istiyorlard. Diyarbakrdaki Krt Kulpleri ise hl TCnin kontrol altndayd ama.Cemiyetin iin Seyit Abdlkadir gibi Osmanl Devletinin iinde kalarak otonomi ile

yetinmek isteyenler ile Bedirhanlar ve Cemilpaazadeler gibi bamsz Krdistan iinarasnda byk atma vard. Seyid Abdlkadir nderliindeki grup stanbuldaki

ABD, Britanya ve Fransz bykelilikleri ile temasa geerek zerklik (otonomi) iindestek beklerken, (Silopi, s.57) bamszlk yanls Bedirhanlar ve CemilpaazadelerTekilat-timaiye Cemiyetini kurdular. Blnme Krdistan Teali Cemiyetininaleyhine olmutu. 1920de Jin yayn hayatna son verdi ve Krdistan TealiCemiyetinin baz yeleri rgtten ayrld. Bir sre sonra da cemiyetin sonu geldi.

Ancak bunun ne zaman olduu belli deil. nk Suriyeye geen Seyid Abdlkadir,rgtn tm dokmanlarn yakm. (Ouz Aytepe, Yeni Belgeler Inda Krdistan

Teali Cemiyeti, Tarih ve Toplum, S.174, Haziran, 1998. s. 13-15.)

HAMDYE ALAYLARI VE ARET MEKTEPLER Birbiri pei sra gelentoprak kayplarnslamn toparlayc ve yenileyici gc ile nlemek, hatta snrlareski haline evirmek dncesi Halife unvanl II. Abdlhamitin i ve dpolitikalarnn temel motifiydi. Bu amala ierde devletin resm dini olan Snni slamdairesinde olduu iin doal mttefik kabul edilen Krtler, Hamidiye Alaylarndargtlenerek, hem imparatorluun kadim dman Rusyaya, hem rana kar birtampon blge oluturuldu, hem babozuk Krt unsurlar merkezin kontrolne alnd,hem de giderek glenen Ermeni milliyetiliinin n kesilmeye alld. (M.S.Lazarev, Krdistan ve Krt Sorunu, Jna N Yaynlar, s.151)

Balangta sadece Snni (Trkmen, Karapapak, Krt ve Arap) airetlerdenoluturulmas ngrlen alaylar, 1891de 100 kadar Snni Krt (Kurmanc)airetinden oluturulan 36 alayla balad, say 1895de 57ye, 1910da 66ya ulat. Bu


6/34

sre iinde, Snni Zaza airetleri de alaylara dahil edildi.Abdlhamit tahttan indirildikten (1909) sonra adlar Airet Hafif Svari Alaylarolarak deitirilen alaylar, Birinci Dnya Savann patlak vermesiyle zelliklenc Orduya bal olarak Dou Cephesinde grev aldlar. Snni Krt Cibran

Airetine bal alaylarn, Ermenilere ve Varto-Hns-Bingl havalisindeki Kzlba

(Alevi) Zaza airetlerine kar gerekletirdii eylemler Snni ve Alevi Krtlerinilikilerinde onulmaz yaralar at.Ancak Abdlhamitin 1886da Hicaz, Yemen, Trablusgarptan getirdii 48 renci ilebalatt Airet Mektebi uygulamas tam tersi bir sonu dourdu. HamidiyeAlaylarna asker veren Zilan airetinin Abdlhamite bir mektup yazarak kendiocuklarnn da okula kabul edilmesini istemesi zerine nce kaplar Krtlere (bakanedenlerle Arnavutlara) de alnca, okullar Arap, Arnavut ve Krt milliyetiliinintaycs olacak aydnlarn yetitii ocaklara dnd. (Ayrntl bilgi iin: Alian

Akpnar ve Eugene L. Rogan, Airet, Mektep, Devlet, Osmanl Devletinde AiretMektebi, Aram Yaynclk, 2001) Bylece Abdlhamit politikalar bir yandan Snni veKzlba Krt toplumlar ile Ermenileri, Sryanileri, Yezidileri ve Trkleri birbirine

drrken, bu memnuniyetsizlii milliyeti taleplerin temeli yapacak aydngruplarnn da yetimesinde pay sahibi olmutu. eyh Said syann rgtleyecekAzadi rgtnn lideri Cibranl Halit Bey de bu okullardan mezun olmutu. Ancak,Krt milliyetilii hl tabandan kopuk bir aydn hareketiydi. Tepedeki kadrolar isene istediklerine henz karar verememilerdi.

Erzurum Kongresine Alevi Krtlerin yurdu Dersimden delege davetedilmemiti. Arlkl olarak Krtlerin yaad Elazizden drt,Mardinden delegeyi Elaziz Valisi, Diyarbakrdan seilen yeleri iseDiyarbakr Valisi engellemiti.

Erzurum ve Sivas Kongrelerinde Krtler temsil edildimi?

Mustafa Kemal Vahdettin grevlendirmesiyle, 3. Ordu Mfettii ve Fahr yaver-ihazret-i ehriyari unvan ile 19 Mays 1919da Samsuna ktktan ksa sre sonraDou ve Gneydou Anadoludaki baz Krt airet reislerine telgraflar ekmiti.Telgraflarda kendisinin Sultan tarafndan atandn yakn bir zamanda Krdistanziyaret etmek istediini sylyor, ayn zamanda lkenin igalci glerden kurtuluuiin onlardan destek istiyordu. Osmanl Meclis-i Mebusan ve Diyarbakrdaki KrtKulbnn yesi Kamil Beye ve Diyarbakrl Cemil Paazadeye ektii telgraflarda,

ngilterenin bamsz Krdistan Ermeni karlarna kurban etmeye altn,halbuki Krtlerin ve Trklerin karde olduunu syledikten sonra Bizim varlmznKrtlerin,Trklerin ve btn Mslmanlarn yardmna ihtiyac var. Genel olarakhepimiz bamszlmz korumalyz ve lkemizin blnmesine izin vermemeliyiz.Ben Krtlere, Osmanl Devletinin paralanmamasart ile, onlarn gelimesine veilerlemesine vesile olacak btn hukuk ve imtiyazn verilmesinden yanndaymdiyordu. (Ghalib Sabah, The Kurds between Sevres and Laussanne: to what extenddoes the Treaty of Sevres justify the Kurds nationalism aspiration?, Londraniversitesi Tarih Blmnde kabul edilmi master tezinden, s.26)

KRT LAWRENCE FAKTR Mustafa Kemali bu vaatleri yapmaya gtren ennemli faktr ngilterenin 1919un yaznda, Krtlerin devlet kurma kapasitesinianlamak iin daha sonra Krt Lawrence olarak tannan istihbarat binbas E.W.C.


7/34

Noeli, Krdistana gndermesiydi. Bamsz Krdistan devletinin ateli taraftar olanNoel, Celadet Bedirhan ve Kamran Bedirhan bata olmak zere Bedirhanilerle ilikikurmutu. Bu haber Mustafa Kemale ulatnda Noel ve arkadalarnntutuklanmas iin emir kard. Bu ite baz Krt airet reisleri Mustafa Kemalerehberlik ve yardm ettii gibi Mustafa Kemale destek mesajlar gnderdiler. Halbuki

Noelin Nisan 1919da Musuldan karak bir ok merkeze uradktan sonra Haziranaynda Diyarbakrda sona eren gezisi Krtlerden ziyade Yunanllarn Egeye yaptkartmadan sonra hemen hepsi eski ttihat olan Krt Kulb yelerinin hakimolduu blgede, bir katliama uramaktan korkan gayrimslimlerin durumunu tespitetmeye ynelikti. Noel gezi srasnda baz nemli Krt airetlerinin ulusal bir yapytayacak gte ve gelimilikte olmadn da tespit etmiti. Nitekim bir sre sonra

baka gerekeler de araya girince ngilizler bamsz bir Krdistan projesindenvazgetiler. Bunun zerine Mustafa Kemal Krtleri, Vilayat-arkiye Mdafaa-iHukuk Cemiyetinin (VMHC) Erzurumda yaplacak genel kongresine davet etmeyekarar verdi. (Andrew Mango, Ataturk and Kurds,Middle Eastern Studies, Vol. 35,No.4, 1999, s. 1-10)

WILSON PRENSPLER VMHC, 1918de ttihatlar tarafndan stanbuldakurulmutu. Amac, Dou Anadolu blgesinde bir Pontus devleti ya da Ermenistankurulmasn nlemekti. Erzuruma giderken hem Trk tarafnn hem de Krttarafnn temel beklentisi, Mondros Mtarekesi ile her kesi yabanc igalineuram Anadoluda, ABD Bakan Wilsonun 14 lkesi uyarnca bir k yolu

bulmakt. nk Wilson ilkelerinin temelini sava sonrasnda kurulacak dnyadzeninin milliyet esasna gre olmas oluturuyordu. 14 lkenin 12. maddesi iseOsmanlmparatorluunun Trk olan ksmlarnn Osmanl egemenlii salanacakfakat Trk olmayan dier halklara otonom idareler verilecek, anakkale Boaznnmilletleraras garanti altnda her milletin gemilerine daimi suretle ak olacak

diyordu. Wilsonun Ermeni mandas konusunda isteksiz olmas da eklenince Krtlerve Trkler, ABDye iyice sempati duymaya balamlard.TTHATILARIN HAKMYET 23 Temmuz 1919da balayan kongreye,Trklerin arlkl olduu Erzurum Vilayetinden 24 (baz kaynaklara gre 26) kii,Sivas Vilayetinden 12 (baz kaynaklara gre 10) kii, Trabzon Vilayetinden 18 (bazkaynaklara gre 16) kii katlrken, Krtlerin arlkl olduu Bitlis Vilayeti'nden drtkii, Van Vilayetinden iki kii katlmt. Bunlardan 33 (baz kaynaklara gre 53)ttihat, ikisi Hrriyet ve tilaf idi. Delegelerin 22si Krt asllyd ama Krtleritemsil etmiyorlard. Aksine, ttihatlarn Trklk ideolojisini benimsemikimselerdi. (Dervi Klnkaya, Milli Mcadelede Kongreler ve ttihatlk Sorunu,http://www.ait.hacettepe.edu.tr/akademik/arsiv/kongr.htm.)

te yandan, kongreye Alevi (Kzlba) Krtlerin yurdu olan Dersim Vilayetindenkimse seilmemi ve katlmamt. Yine arlkl olarak Krtlerin yaad Elazizdenkatlacak drt kiiyle, Mardinden katlacak kiiyi Elaziz Valisi Ali Galipengellemiti. Diyarbakrdan seilen yeleri ise (ka kii bilinmiyor) Diyarbakr Valisiengellemiti. Krt milliyetiliinin nderlerinden olan Cibranl Miralay Halit Beykongreye davet edildii halde mazeret gsterip katlmamt. (Bunun nedeni 1925teanlalacakt.) Seyit Abdlkadirin ban ektii Krt Teali Cemiyeti ise, ErzurumKongresince gnderilen heyeti sessizce dinleyip, balarnn aresine bakmalarnsylemiti. Bamsz Krdistan peindeki Bedirhaniler ise yurt dna kmlard.

Bylece Krt milliyetiliinin temsilcileri olmadan toplanan Erzurum Kongresinin 7Austos 1335/1919 tarihli Beyannamenin 1. maddesinde Erzurum, Sivas, Diyarbakr,Mamuretlaziz, Van, Bitlis Vilayeti dahilindeki topraklarn ve zerlerinde


8/34

yaayanlarn ayrlamayaca ifade edilerek, Trk milliyetilerinin Misak- Millisylemi kada geiriliyordu. Beyannamenin 8. maddesinde ise Wilsonun milletlerinkendi kaderini tayin hakk prensibinin geerlilii vurgulanyor, konunun toplanacakmilli mecliste ele alnaca vaat edilerek, deyin yerindeyse, Krtlere havuuzatlyordu. (Kongre hakknda ayrntl bilgi iin: Cevat Dursunolu,Milli

Mcadelede Erzurum, Ankara 1946;Sleyman Necatinin Hatra Defteri, Yay. Haz.Ali Birinci, stanbul 1999)

SVAS KONGRESNDE NE OLDU? Peki, Mustafa Kemal'in asl kongre kabulettii Sivas Kongresi'nde Krtler temsil edildi mi? Maalesef hayr. Sivasa gitmekzere Erzurumda seilen 8 kiilik Heyet-i Temsiliye u yelerden olumutu:Mustafa Kemal (Eski nc Ordu Mfettii); Rauf Bey (Eski Bahriye nazr), HocaRaif Efendi (Eski Erzurum Milletvekili), zzet Bey (Eski Trabzon Milletvekili) , ServetBey (Eski Trabzon Milletvekili), eyh Fevzi Efendi (Erzincanda Nak eyhi),Sadullah Efendi (Eski Bitlis milletvekili), Hac Musa Bey (Mutki Airet Reisi.)

Bu sekiz kiiden son bei, Erzurum Kongresine delege olarak bile katlmamlard.Trabzonlu delegeler o gnlerde Milli Mcadeleye katlmak yerine zerk bir Trabzonoluumu peinde koan Trabzonlular ikna etmek iin seilmiti, Krt delegeler iseTrk-Krt ittifak grnmn pekitirmek iin listeye yazlmlard. MustafaKemalin Erzuruma zel olarak davet ettii Mutkili Hac Musa Bey, blgesindezorbalyla tannan bir airet reisiydi, korkusundan blgesinden kamad iinSivasa da gidememiti.

Sonuta, 4 Eyll 1919da alan Sivas Kongresinde Mustafa Kemal ve arkadalarylaberaber sadece 38 kii hazr bulundu. Kongreye Osmanl dnemi yneticilerindenttihat Mazhar Mfitin (Kansu) dnda herhangi bir Krt asll katlmad.

Diyarbakr temsilcisi olarak giden hsan Hamid, Sivasa yetitiinde kongre sonaermiti. Ancak, kongreye katlmayan hsan Hamid, Sadullah Efendi ve Hac MusaMutki adl Krt reisi, 12 yeden oluan bakanlk konseyine seilerek Trk-Krtittifak zahiren de olsa kuruldu. Kongreye damgasnttihatlk ve manda meseleleri

vurduu iin, Wilson Prensipleri uyarnca kendi kaderini tayin hakk gibi konular elealnmad. Kongrenin sonu bildirisinde sadece "Milli iradeyi temsil etmek zereMillet Meclisi'nin derhal toplanmas mecburidir" gibi mulak bir ifadeyle yetinildi ve

Ankaraya doru yola kld. (Uludemir,Sivas Kongresi Tutanaklar, 1999.)

BYK DEVLETLER KRTLERE HANET M ETT? 1916 tarihli mehurSykes-Picot Andlamas erevesinde Irak, ngiltere nfuz blgesi olarak

tanmlanmt. ngiliz Hkmeti ele geirilen topraklarda oluturulacak ynetimmodellerine karar vermek zere Lord Curzon bakanlnda bir komisyonugrevlendirmiti. Ama ngiltere Krtler iin belli bir politika gelitirmemi gibigrnyordu.

ngilizler uzun sre Krdistanl Lawrence Binba W. C. Noel araclyla politikagelitirmeye altlar. Binba Noelin nerisi, Kuzey Krdistan denilen Gneydou

Anadolu blgesinde ngilterenin gzetiminde zerk bir idare kurmakt. HalbukiBritanyann Irak Valisi Sir Arnold Wilson Krdistan terimi genel anlamda corafi birehemmiyeti olmayan, mphem (belirsiz) bir terimdir Bugn Suriye, Trk ve Iraksnrlarnn kesitii blgelerdeki byk dalar arasnda uzanan vadilerde yaayanKrtlerin ait olduklar airet dnda pek fazla birlik ya da ballk duygusu yoktur...diyordu.


9/34

Kemalist glerle ngiltere arasndaki ekimelerin Musulda yaratt boluktanyararlanmak isteyen eyh Mahmud Berzenci adl Krt beyi, 22 Mays 1919daSleymaniyedeki ngiliz birliklerini esir alp bamsz Krdistan hkmetini ilanedince ngilizlerin tepkisi sert oldu. Haziran ayna gelindiinde Berzenci Hindistanasrgne gnderilmiti bile. nk A. Wilsonun selefi Sir Percy Cox, Kerkk ve Musul

petrollerinin nemini fark etmiti ve blgede bamsz bir Krdistann kurulmasnnbu zenginlikten vazgeilmesi anlamna geldii konusunda merkezi ikna etmiti.Nitekim 1919 sonlarnda, Suriyeden Paris Bar Konferansna gitmeye alan Krtdelegeler, ngiliz ve Fransz yetkililer tarafndan eitli yntemler kullanlarak(havalar bozuk, gemi bozuldu, tamire alnd vs.) oyalandlar, engellendiler.

Austos 1921de, Irak manda ynetimi kuruldu. Faysal, Badatta krallk tacngiyerken, Milletler Cemiyeti (MC), Krtlere zerklik verilmesini tavsiye etmiti.

Ancak Britanya, Krtlerin taleplerine ve MCnin nerilerine hi olumlu karlkvermedi. Ancak Araplarla Krtler arasndaki atmalarn sertlemesi zerine Ekim1922de Berzenciyi Hindistandan getirip baz yetkilerle zerk Krdistann bana

koydular. 1923te ngiltere ile Irak arasnda anlama yaplarak zerk Krdistan yineIraka baland. ngiltere 1924 ve 1927de tekrar bakaldran Berzenciye son darbeyi1930da vurdu ve 1941e kadar Irakn gneyine srgne gnderdi. Berzenci 1956dasrgnde ld. (Paul C. Helmreich,Sevr Entrikalar, Sabah Kitaplar, 1996, ilgilisayfalar.)

SOVYET RUSYANIN TAVRI 26 Nisan 1920de BMM adna Lenine bir mektupyazan Mustafa Kemal Batl emperyalistlere kar Sovyet Rusyadan destek talebindebulunmutu. Sovyet Rusya Dileri Komiseri ierinin 3 Haziran tarihli cevabndaTrk Ermenistan, Krdistan, Lazistan, Batum ili, Dou Trakya ve ahalisi karkTrk ve Arap olan btn yerlerin, kendi kaderlerini belirlemesi gerektii

belirtiliyordu. Rusyann yardmna muhta olan Mustafa Kemal 20 Haziran 1920deLenine gnderdii ikinci mektubunda bu prensipler bizim de samimi ve ciddiprensiplerimizdir. Garp devletleriyle olan mcadelemizin esas amac da budur.Koullar olutuunda ve frsat bulunduunda bu kurallar uygulanacaktr demiti.

Ancak iki hafta sonra meclisin gizli oturumunda asl niyetini gsterdi Arabistan veSuriyenin hududu milli haricinde mstakil bir devlet olmasn ErivanCumhuriyetini tesis ve tekil eden Ermenierin mstakil olmalarn ve bapta arzlarher ne ise zaten kabul etmiizdir. Fakat Krdistan, Lazistan vesaire hakknda deil.(TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. I, TBMM Basmevi, 1980, s. 73.) Yani Mustafa Kemalo srada Franszlarn otorite alanna giren Suriyenin ya da Sovyet Rusyannkontrolndeki Ermenistann mstakil olmasna evet diyor ama kendi otorite

alanndaki Krtlerinkine hayr diyordu. Bu tavr elbette meclisteki Krt asllmilletvekilleri tarafndan eletirilmedi.

Ama Krtler iin asl anszlk, Mustafa Kemalin ordularnn I. nn Sava ileYunan ordularn pskrtmeye balamasyd. 16 Mart 1921de imzalanan MoskovaAnlamas ile Krtlerin kaderi iyice netlemiti. eyh Mahmut Berzencinin Krthalknn kendi kaderini Sovyet halknn kaderiyle birletirmeye hazr olduunu

bildirerek yardm talebinde bulunduu iki mektubuna Sovyet Rusya yant bilevermedi.1923 ylnda, Ermenistanla Yukar Karaba arasnda kalan Lain, Qelbejer,Kubatl, Zengilan gibi yrelerde kurulan Kzl Krdistan adl zerk blge ise ancak1928e kadar varln srdrebildi.

SEVRDE KRT-ERMENTTFAKI NASIL BOZULDU? Birinci DnyaSavann hesabn grmek zere Ocak 1919dan Ocak 1920ye kadar sren Paris


10/34

Bar Konferansnda neler oluyordu? ngiliz ve Franszlarn kendi kontrollerialtndaki blgelerden gidecek Krt delegelerine kardklar engeller yzndenKrtleri konferansta Krte bilmedii bile sylenen Osmanl Devletinin StockholmBykelisi erif Paa temsil etmiti. Krt halk ile organik bir ba olmayan erifPaa, meslekten gelen becerisi ve hrs ile muhayyel bir Krdistann pazarln

yapmaya balamt. Ne var ki erif Paann Sevrde Ermeni heyetinin Bakan BogosNubar Paayla imzalad muhtra, Krt lkesinin snrlarn Van Glnngneyinden geirdii ve fazlaca topraksal tavizler ierdii iin Bedirhanlar tarafndan;Ermeni gavuruyla uzlat iin de emdinanlar tarafndan reddedilmiti.(Bedirhanlarla Babanlarn temsil ettii devrimci gelenek ile emdinanlar ve Seyit

Abdlkadirin temsil ettii muhafazakar gelenek ileriki yllarda da srekliatacaklard.)

Sevrde Krtler ve Ermenilerin ortak bir devlet kurma yolunda admlar attnrenen Mustafa Kemal, derhal Doudaki baz Krt airetlerini rgtledi ve Sevreprotesto telgraflar gndertmeye balad. 22 ubat 1920de Erzincan havalisindeki

Baban, Basuranl, Bodmanl, Bal, Medarl, Gerli, Abbas, Rol, adi ve ianlairetlerinin reislerinden Fransz Yksek Komiserliine ekilen bar konferansnabildiririz ki Krtler, soy ve din olarak Trklerle ayn lke ierisinde birletikleri yasalkardelerdir. Osmanl hkmetinden baka hi kimsenin Krtler adna konumahakk yoktur () Ermenilerle i birlii yapma abalar sonusuz kalacaktr () BarKonferansnn dikkatine sunuyoruz ki bizi Osmanl imparatorluundan ayrmak iin

varlmzdan hibir ey brakmakszn yok etmeleri gerektiini kendilerinebildiririz deniyordu. Benzer telgraflar 19 ubat 1920de Vandan, 23 ubattaTercan ve Hasankaleden de gnderildi.

Telgraflarda kullanlan dil, bu airetlerin Mustafa Kemalin hedefleri konusunda en

ufak bir bilgisi olmadn gsteriyordu. Onu Padiahn temsilcisi sanyorlard veErmeni tehlikesi ile korkutulduklar anlalyordu. Osmanllarn masada yalnz

braklmamas yolunda bir telgraf da Seyit Abdlkadir ekti Ama sonuta telgraflarlayaplan bask en sonunda etkisini gsterdi ve erif Paa, 5 Mays 1920de Paris BarKonferans masasndan ekildiini aklamak zorunda kald. (Bu sre hakkndaayrntl bilgi iin: Hasan Yldz,Fransz Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul genindeKrdistan, Koral Yaynlar.)

Pariste Krt ve Ermeni ittifakn bozmay baaran Mustafa Kemalin 23 Nisan1920de Byk Millet Meclisinin al konumasndaki u szleri, Ermeni tehlikesihenz bertaraf edilmedii iin Trk-Krt ittifaknn hala nemli olduunun

kantyd: Efendiler bu hudut srf askeri mlahazalarla izilmi bir hudut deildir,hududu millidir Bu hudut dahilinde Trk vardr, erkes vardr ve anasr saire-islamiye vardr ve Efendiler burada maksut olan ve Meclisi alinizi tekil edenzevat yalnz Trk deildir, yalnz erkes deildir, yalnz Krt deildir, yalnz Lazdeildir. Fakat hepsinden mrekkep anasr- islamiyedir, samimi bir mecmuadr(Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I. 1997, s. 30 ve 74-75)KOGR AYAKLANMASI Resm tarihe gre, 1919 ile 1921 sonu arasnda,

Ankara Hkmeti'ne kar 23 isyan gerekletirildi. Bu isyanlardan sadece drdKrtlerin oturduu blgelerdeydi ve sadece ne Krt airetleri katlmt. DierleriSaltanata ve Halifeye bal Trkler ve erkezler tarafndan karlmt. Krtisyanlarndan en nemlisi Dersimde (bugnk Tunceli havalisi) meydana gelenKogiri Krt Ayaklanmas oldu.


11/34

Dersimdeki Alevi Krt airetleri blgenin ulalmazl ile Osmanl Devletine vergive asker vermeyen zerk beyliklerdi. Hafik (Kohisar), Zara, mranl, Refahiye,Kemah, Divrii, Kangal, Kurucay ve Ovack corafyasndaki 135 ky, Kogirikonfederasyonunun kontrolndeydi. 1916da Ruslar yaklatnda Sivas merkezli birKrdistan iin grmelere balamlar, fakat Ruslar blgede bamsz bir

Ermenistan kurulmasn tercih ettii iin anlama salanamamt. Bu airetler dahasonra Krt Teali Cemiyeti ile ibirlii yaptlar ve Ankaradaki yeni meclise temsilcigndermediler. ubat 1920de, zerklik taleplerini yaama geirmek zere hareketegetiler.

MECLSE GREN AALAR Hareketin liderliini II. Abdlhamid tarafndanpaalk rtbesi verilen bolarn reisi Mustafa Paann oullar Alian ve Haydar

beyler ile bu beylerin maslahatgzar olan Alier (Aliir) yapyordu. Hareketin fikrinderi ise Veteriner Hekim Nuri Dersimiydi. Ankara nce blgeye bir Nasihat Heyetignderdi ve Diyap Aa, Meo Aa, Ahmet Ramiz, Mustafa Bey, Hasan Hayri gibiKogiri liderleri Dersim mebusu olarak meclise katlmaya ikna etti.Ayn gnlerde 72

Krt mebusu zerlerinde yerel giysileri ile Meclise getirilirler ve tilaf DevletlerineAnkara hkmeti ile beraber olduklarn bildiren bir telgraf ektiler.

Kogiri liderlerinden Nuri Dersimi, Dersimde zerklik kazanmak zere olduklar birdnemde, bu soysuzlarn indirdii darbeyi hkmsz brakmak iin Dersimliler adnamufassal bir rapor tanzim ederek, Krdistan Teali Cemiyeti vastas ile tilaf devletlerimmasillerine gnderdik. Bu raporda Ankara hkmetinin tazyiki ile ektirilen vemahiyeti yukarda yazl telgrafta bahis konusu olan iddiay red ve tekzip etmekle

beraber, bamsz bir Krdistan yaratlmasn istedik diye yaknacakt. (NuriDersimi,Krdistan Tarihinde Dersim, Zel Yaynclk, 1994. s.125.) Ama, ne ngilizlerne de Franszlar, yek vcut davranmaktan aciz Krtler uruna giderek konumu

gleen Kemalist hareketi karsna alacak kadar macerac deildi.

72 Krt beyinin ihanetini sindiremeyen Aliir ve adamlarn Ankarann gnderdiibirliklere saldrmaya balaynca, asileri tepelemek iin, nce Sivas, Erzincan veElazda skynetim ilan edilir, ardndan 14 Mart 1921de Zo [Ermeniler] diyenleritemizledik. Lo [Krtler] diyenlerin kklerini de ben temizleyeceim" diyen SakallNurettin Paa komutasndaki Merkez Ordusu blgeye gnderilir. Nurettin Paannkomutasnda Mustafa Kemalin Muhafz Alay Komutan Giresunlu Topal Osman'n47. Mfrezesi de vardr. 17 Haziran 1921de Alian ve Haydar Beyler sarld. 300civarnda isyanc lm dahil eitli cezalara arptrldlarsa da kamay baaran NuriDersimi ve Alier dnda kalanlar Ankara tarafndan affedilecektir, ancak isyan o

kadar sert yntemlerle bastrlmtr ki, Mecliste Sakall Nurettin Paann aleyhinebyk bir tartma balar. Nurettin Paay cezalandrlmaktan kurtaran ise MustafaKemal olacaktr. (Ayrntl bilgi iin:Kogiri halk hareketi: 1919-1921, Komal,1992.)

Yllardr baz Krt evreleri Mustafa Kemalin, Krtlere zerklikvaadettiini, ancak sonra bundan caydn iddia ediyor. Hatta, sonolarak insan haklarnn gzpek savunucusu avukat Eren Keskin, buiddiay tekrarlad iin yarglanyor. Peki, Krtler ve Eren Keskin haklm? Peinen syleyelim: Evet, hakldrlar!

Krtlere zerklik sz verildi mi?

Yllardr baz Krt evreleri, Mustafa Kemalin, Krtleri Milli Mcadeleye kazanmakiin zerklik vaadinde bulunduunu ancak daha sonra bundan caydn iddia


12/34

ederler. Son olarak insan haklarnn gzpek savunucusu avukat Eren Keskin buiddiay tekrarlad iin yarglanyor. stelik Keskini yarglayan mahkemenin atadbilirkii heyeti (ki konuyla ilikisi olan uzmanlar deiller) Mustafa Kemalin byle birvaadi olmadna dair rapor yazarak, Keskini mahkm etmenin ilk admn atmdurumdalar. Peki, Krtler ve Eren Keskin hakl mdr? Gelin birlikte karar verelim.

AMASYA PROTOKOL zerklik vaadine deinen belgelerden bildiimiz kadarylailki (nk henz gn na kmam pek ok belge var) Sivas Kongresindenhemen sonra hazrlanan Amasya Protokolleri (Bulumas, Mlakat) diye bilinensiyasi metindir. Sklkla 22 Haziran 1919 tarihli Amasya Tamimi (Genelgesi, Kararlar)ile kartrlan bu belge, stanbul ile Milli Mcadele kadrolarnn bir uzlama giriimininsonucu olarak 20-23 Ekim 1919 tarihlerinde hazrlanmt. 4-11 Eyll 1919 tarihleriarasnda toplanan Sivas Kongresinden hemen sonra Mustafa Kemal, stanbulhkmetinin Anadolu ile irtibatn kesmek iin, Milli Mcadeleyi destekleyen posta-telgraf mdrlerini rgtlemi, uygulanan haberleme ambargosu sonunda ibirlikiDamat Ferit Paa hkmeti drlm, Kuva-y Millicilere sempati ile bakan Ali Rza

Paa yeni kabineyi kurmakla grevlendirilmiti. likilerin normale dnmesini takibenstanbul adna Bahriye Nazr Salih Paa ve padiahn bayaveri Naci (Eldeniz) Paaile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adna Mustafa Kemal, Rauf (Orbay)ve Bekir Sami (Kunduh) paalar lke meselelerini, bu arada Krt meselesinikonumak iin Amasyada bulumulard. Nutuk'tan (TDK Yaynlar, 1965, s.176-181)rendiimize gre burada, kayt ve imzaaltna alnm, ikisi gizli sayld iinkayt altna alnmam be protokol hazrladlar. (Gizli protokollerde ne olduunu halabilmiyoruz.) Bunlardan Krt meselesine deinen 22 Ekim 1919 tarihli kinciProtokoldeki baz ifadeler, 1960l yllara kadar kamuoyundan zenle sakland.

IRK HUKUKU Gzlerden saklanan cmleler, aa koyu renkle (sadeletirerek)gsterdiimiz cmlelerdi: Beyannamenin [Sivas Kongresi sonu bildirisi] birincimaddesinde Osmanl Devletinin dnlen ve kabul edilen snrnn Trk veKrtlerin oturduu araziyi kapsad ve Krtlerin Osmanl toplumundanayrlmasnn imkanszl izah edildikten sonra bu snrn en asgari bir talepolarak kabul edilmesinin temini lzumu mtereken kabul edildi. Bununla birlikteKrtlerin gelime serbestliinisalayacak ekilde rk hukuku ve sosyalhaklarbakmndan daha iyi duruma getirilmelerine izin verilmesine veyabanclar tarafndan Krtlerin bamszln gerekletirme amacn gder gibigrnerek yaplmakta olunan kartrcln nne gemek iin buhususunimdiden Krtlerce bilinmesi hususu uygun grld..."

Protokoldeki bu ifadelerin en nemli yan Krtlerin rk hukuku denilerek, onlarn farklbir etnisiteden geldiklerinin Mustafa Kemal ve muhataplar tarafndan kabuledilmesidir. Bu szlerin Milli Mcadeleye Krtleri katmak iin verildii aktr.

Bu sansr gn na karan tarihi Faik Reit Unat Babakanlk Arivindekibelgenin asln 1961 ylnda Tarih Vesikalar Dergisinde (S.18, s. 359-365)yaynladnda Krtlerin bu tr tartmalara girecek cesaretleri yoktu, nk siyasiadan ok zayftlar. (Bu konuya ileriki blmlerde deineceim.) Ondan sonra dakonu unutuldu. Son yllarda Krt aydnlarsrarla u soruyu soruyor: kinci Protokolnbu blmleri neden gzlerden karlmak istendi? Cevab tahmin etmek zor olmasa

gerektir.


13/34

FRANSIZ ARVLERNDEK BR BELGE Krtlere zerklik sz verildiinedair bir dier iddia Fransz Arivlerinde alan Hasan Yldza ait. Yldza greKogiri Ayaklanmasn takip eden gnlerde, Van, Mardin, Bitlis, Diyarbakr

yresindeki Krtler 25 Kasm 1921de ortak bir bildiri ile TBMMden zerkliktalebinde bulunmulard. Halil Bey bakanlndaki Krt heyeti ile grmek zere,

Mustafa Kemal o sralarda Trkiyede bulunan Libyal dini lider eyh Senusibakanlnda bir heyeti grevlendirmi, ancak Krt heyetinin temsili niteliiolmad anlalnca, grme sonulanmamt. (Fransz Dileri Bakanl arivi,Krdistan Dosyas, Cilt 13, s. 12-14ten aktaran Hasan Yldz,Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul geninde Krdistan , Koral Yaynlar, 1991, s. 220-221.)

NGLZ ARVNDEK BELGELER kinci iddia, ngiliz Arivlerinde alanRobert Olsona ait. Olsona gre 24 Mart 1922 tarihinde, stanbuldaki BritanyaKomiseri Sir Horace Rumbold tarafndan Britanya Dileri Bakan Lord Curzonagnderilen bir raporun ekinde, 10 ubat 1922de, TBMMde yaplan bir celsedeKrtlere zerklik verecek 18 maddelik bir kanun hakknda ciddi tartmalar

yaplmt.

Horace Rumbolda gre Meclisteki Krt asll yeler ki saylarnn 70 civarnda olduusanlr, kanunda vaat edilenleri yeterli grmemilerdi. Krt yelerden 64 hayr oyuvereceini syleyince, mecliste byk kargaa kmt. Sonunda konu bakaoturuma ertelenmiti. Rumbold raporunu, bir daha bu konunun ele alndnduymadn belirterek bitiriyordu. Yaznn ekinde, 18 maddenin almn ieren biryaz vard. (The Public Record Office, Foreign Office, 371-778/Eastern E.3553/96/65, no. 308den aktaran Robert Olson, Robert Olson, Krt MilliyetiliininKaynaklar ve eyh Saidsyan, z-Ge Yaynlar, 1992.)

Kanun teklifinin maddeleri gerekten ok radikal unsurlar ieriyordu. Ancak byle birkanun teklifinden haberim yoktu. Hemen TBMMnin gizli ve ak celse zabtlarnabaktm. Her ikisinde de 10 ubat 1922 tarihli bir oturum yoktu. nk o gn Cumagnyd, yani tatildi. Tarih yanll olabilir diye bir yl ncesinin ve bir yl sonrasnnubat ay oturumlarn taradm. 1921 ylnda 10 ubat tarihinde oturum vard amaorada Krt zerklii tartlmamt. in ilgin yan bu iddiay ortaya atan RobertOlson tartmay sadece ngiliz Arivlerinde bulduu mektup ve eki zerindenyapyor, buna karlk meclis zabtlarna bakp bakmadna dair bilgi vermiyordu.Robert Olsondan alnt yapan baz Trk aratrmaclar ise, bu durumun farknavardklar iin olsa gerek, Trk arivlerinde hala aklanmayan pek ok belge varnotu dmlerdi. Gerekten de henz gn na kmam pek ok belgeolduunu biliyorum ancak, benim baktm zabtlarda itima tarihleri ve itimasaylar birbirini izledii iin, ok salam kantlar bulununcaya kadar Robert Olsonunszn ettii zerklik kanunu meselesini kukuyla karlamak gerektiinidnyorum. Krt evrelerinin de benim gibi kukucu olmasn tavsiye ediyorum.

EL CEZRE KOMUTANLIINA TALMAT zerklik konusunda TBMMzabtlarna gemi tek olay, 22 Temmuz 1922 tarihinde Mecliste okunan Krdistanhakknda Byk Millet Meclisi Heyetinin Elcezire (Irak) cephesi kumandanlna

yazlm 15 Temmuz 1922 tarihli talimatdr. Olduka uzun bu talimatn Krtlerezerklikle ilgili blmlerinde (sade Trke ile) yle denmektedir:

1- Aamal olarak, btn lkede ve geni lekte dorudan doruya halktabakalarnn ilgili ve etkili olduu bir biimde yerel ynetimlerin oluturulmas isiyasetimizin gereidir. Krtlerle meskn mntkalarda ise, hem i politikamz ve hem


14/34

de d siyasetimiz asndan aamal bir yerel ynetim kurulmasn savunmaktayz.

2-Milletlerin kendi kaderlerini bizzat idare etmeleri btn dnyada kabul edilmi birprensiptir. Biz de bu prensibi kabul etmiizdir. Tahmin olunduuna gre Krtlerin buzamana kadaryerel ynetime ilikin rgtlerini tamamlam ve bakanlarn ve

yetkililerini bu ama uruna bizim tarafmzdan kazanlm olmas ve oylar akettikleri zaman kendi kaderlerine zaten sahip olduklarn Trkiye Byk Millet Meclisiidaresinde yaamaya talip olduklarn ilan etmelidir. Krdistandaki btn almannbu gayeye dayanan siyasete yneltilmesi Elcezire kumandanlna aittir.Elcezirenin idaresi ile ilgili maddesi daha olan talimatMustafa Kemal imzalam.(TBMM.Gizli Celse Zabtlar, Cilt 3, TBMM Basmevi, 1980, s. 550-551.)

Bu talimatn neden verildiini soran milletvekillerine nce hkmet iidir denilerekcevap verilmek istenmemi ancak srarlar zerine Nihad Paann 35 sayfalkgerekesi okunmutur. (Gereke ve zerine tartmalar iin bkz. s. 552-574) Buradazetlememe imkan olmayan bu mektupta anlatlanlar zerklik kararn gerekesini

aklamaktan uzaktr. Arka planda o sralarngilizlere kar ikinci kez isyan edeneyh Mahmut Berzenciyi kontrol altna almak istei vardr. Nitekim, Berzenci buteklife gvenerek, ngilizlere meydan okumakta ly karm sonundauzlamazlnn cezasn Hindistana srlerek demitir.

ZMT BASIN KONFERANSI Krtlere zerklik verilmesi ile ilgili phesiz en akbelge Mustafa Kemalin smet Paa ve ekibi Lozanda ter dkerken, 14 Ocak 1923debalayan ve 20 ubata kadar 35 gn sren Bat Anadolu gezisi kapsamnda, 16Ocak akam balayp 17 Ocak sabahna kadar, zmit Kasrna davet ettii dneminnl gazetecileriyle yapt sohbet toplantsnn metinleridir. (Mustafa Kemalin annesibu gezi srasnda vefat etmi, Mustafa Kemal Latife Hanmla bu gezi srasndaevlenmitir.)

Vakitten Ahmet Emin (Yalman), Tevhid-i Efkardan Velit Ebuzziya, leriden SuphiNuri (leri), Taninden smail Mtak (Mayakon), Akamdan Falih Rfk (Atay),kdamdan Yakup Kadri (Karaosmanolu), zmit leriden Klzade smail Hakk veKzlay Dernei Bakan Dr. Adnan (Advar) ile Halide Edipin (Advar) zel olarakarld bu toplant TBMMnin yeminli drt katibi tarafndan zabt altna alnmancak konumalarn yaynlanmamas kararlatrlmt. Yine de 20 Ocak 1923teMustafa Kemalin kontrol ve tasvibinden getii anlalan bir haber-bildiri yaynland.Sohbette alkoll ikilerden Hilafet makamna, aznlklardan kadn mebuslara kadar

60

ak

n konu ele al

nd

halde, Nutukta sadece Hilafetle ilgili blmleri yer ald

,Krtlerle, Bat Trakya'yla ve Rusya Trkleriyle ilgili baz cmleleri neredeysebandan itibaren sansrlendi. Belgenin asln ise kasalarda sakland, aratrmaclaraalmad. Krtlerle ilgili olarak, aadaki cmleleri okumak iin tam 64 yl bekledik:

Ahmed Emin Bey - Krt sorununa temas buyurmutunuz. Krtlk sorunu nedir? Biri sorun olarak temas buyurursanz ok iyi olur.

Mustafa Kemal - Krt sorunu bizim yani Trklerin karna olarak da kesinlikle szkonusu olamaz. nk bildiiniz gibi bizim milli snrmz iinde var olan Krt unsurlaro ekilde yerlemilerdir ki pek az yerlerde youndur. Fakat younluklarn kaybede

kaybede ve Trk unsurunun iine gire gire yle bir snr domutur ki, Krtlk adnabir snr izmek istersek trl ve Trkiyeyi mahvetmek gerekir. Szgelimi,Erzuruma kadar giden Erzincana, Sivasa kadar giden Harputa kadar giden bir snr


15/34

aramak gerekir. Ve hatta Konya llerindeki Krt airetlerini de gzden uzaktutmamak gerekir. Dolaysyla bal bana bir Krtlk dnmektense, bizimTekilat- Esasiye Kanunu gereince zaten bir tr yerel zerklikle oluacaktr. Ohalde hangi livann halk Krt ise, onlar kendi kendilerini zerk olarak idareedeceklerdir. Bundan baka Trkiyenin halk sz konusu olurken onlar da beraber

ifade etmek gerekir. fade olunmadklar zaman bundan kendilerine ait sorunyaratmalar daima mmkndr. imdi Trkiye Byk Millet Meclisi, hem Krtlerinhem de Trklerin yetki sahibi vekillerinden olumutur ve bu iki unsur, btnkarlarn ve kaderlerini birletirmilerdir. Yani onlar bilirler ki, bu ortak bireydir. Ayrbir snr izmeye kalkmak doru olmaz.

Tahmin edilecei gibi sansrn nedeni, koyu renklerle gsterdiimiz cmleleriydi.Ancak, sansr yapanlarn hatrlamadklarey, 1921 Tekilat- Esasiye Kanunununuralar yoluyla yerel ynetimlere zerklik veren maddeleri 1924 Tekilat- EsasiyeKanunundan karlm olduuydu. Yani Mustafa Kemal vaadini tutmamak iin,gerekli nlemleri almt. Ama bizim sansrcler, her ihtimale kar bu satrlar gizli

tutmay tercih etmilerdi. imdi neredeyse tm Cumhuriyet tarihi boyunca zenleuygulanan sansrn ilgin hikyesine bakalm.

64 YILDIR KLTL KASALARDA Aslnda toplantnn tam metni, MustafaKemalin iznini aldn syleyen Siirt milletvekili Mahmut Soydan tarafndan, MilliyetGazetesinde (bugnk Milliyet deil) 26 Kasm 1929dan 7 ubat 1930a kadarsren 75 blmlk Gazi ve nklap dizisinde yaynlanmt. Eski devletbakanlarndan Kocaeli milletvekili smail Arar da bunlardan yararlanarak 1969da,Atatrkn zmit Basn Toplants (Burak Yaynevi) adl bir kitap yaynlamt. Arar,kitabnn nsznde [Bu nemli belge] yle unutuldu ki Trk Devrim Tarihi Enstitstarafndan yaynlananAtatrkn Sylev ve DemeleriveAtatrkn Tamim, Telgrafve Beyannameleriadl kitaba bile alnmad diyordu. Ancak o zaman bilmiyorduk amameerse Arar da Krtlerle ilgili blm kitabna almamt.

zmit Basn Konferansnn metinlerini bir kez de 1982de Trk Tarih Kurumu (TTK)bast. Gazi Mustafa Kemal Atatrkn 1923 Eskiehir-zmit Konumalar adylayaymlanan kitab, Afet nann kz Arnan yayma hazrlamt. nan, AntkabirArivinden aldn syledii asllar zerinden hazrlad kitabn nsznde, bukitabn smail Ararnki gibi olmadn, yani noksansz, tam olduunu zenlevurgulamt. Ama daha sonra anlayacamz zere bu bilgi de doru deildi. Arnann sansrn, kibine Dorudergisi 9-15 Austos 1987 tarihli saysnda

Gizlenen Belge bal

yla ifa etmiti. Dergi, bu haber yznden toplat

lm

ancak, 6Kasm 1988de DGMde beraat edince, Antkabir Arivini kaynak gsterip Konferansmetinlerini yaymlamt. Derginin muhabirleri bu sansrn nedeni Arnanasorduklarnda henz bu meseleler halledilmemiken zaman deil cevabnalmlard. Ayn soruyu, o srada TTK Bakan olan Ycel Tanaya (Tanay kitapbaslrken grevde deildi) sorduklarnda aldklar cevap da benzer nitelikteydi:Trkiyeye kar olanlara bu dokmanlar vermek istemedim nk ayrlklaneden olurdu!

Noksansz metin, 1993 ylnda Dou Perinekin Kaynak Yaynlar tarafndan MustafaKemal Atatrk, Eskiehir-zmit Konumalar, 1923 adl kitapta (s. 105) yaymlanabildi.

Yukardaki paragraf da ancak o zaman okuyabildik. Ancak gnmzde, Krtevreleri de kendilerine gre bir sansr uygulayarak Mustafa Kemalin konuya giritesyledii Krt meselesi, bizim yani Trklerin menfaatine olarak da katiyen


16/34

mevzubahis olamaz. nk bildiiniz gibi, bizim milli hudutlarmz dhilinde Krtunsurlar yle yaylmlardr ki, pek snrl yerlerde youndurlar. Fakat younluklarnkaybede ede ve Trk unsurlarn iine gire gire yle bir hudut ortaya kmtr ki,Krtlk namna bir hudut izmek istesek Trkl ve Trkiyeyi mahvetmek gerekircmlelerini yazlarnda kullanmyorlar.

Baa dnersek, 1923 Ocanda ima edilen bu zerkliin anlam nedir? MustafaKemal Krtlere bu vaadi, Lozanda Musulun ngilizlerden kopartlamayacannanlald, dolaysyla Meclisteki Krt milletvekillerinin kyameti koparmas ihtimalininolduu gnlerde yaplmtr. zerklik vaadiyle, Krt muhalefetinin yumuatlmashedeflenmi olmaldr. Peki ama hasl olmu mudur? Pek saylmaz, ama onun daaresi bulunmutur. Hikyesi aada

LOZANDA KRDSTAN MESELES 21 Kasm 1922 tarihinde, svireninLozan ehrinde balayan bar grmelerin en nemli konularndan biri Musuldu.Trkiyeyi, smet (nn), Dr. Rza Nur ve Hasan (Saka) bakanlndaki 27 kiilik

heyet temsil ediyordu. Peki Krtleri bu kadar yakndan ilgilendiren bir konuyutartan heyette Krt kadrosundan temsilci var myd? Grnte vard. Bu kiiMustafa Kemal tarafndan atanan Diyarbakr Milletvekili Zlf (Tigrel) Beydi. ZlfBey Krt TBMMnin, Osmanl Mebusan Meclisinden devraldttihatmebuslardand. 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesinden sonra arkada DiyarbakrMebusu Pirincizade Fevzi Beyle birlikte Ermeni krm sulusu olarak 15 Ocak1919da ngilizler tarafndan Msrdaki Seydibeir kampna gtrlm, srgndendndkten sonra dorudan Ankaraya gelerek TBMMye Diyarbakr Milletvekili olarakkatlmt. Yani, Zlf Bey Krt asllyd ama Krt toplumunu temsil eden biri deildi.(smail Glda, Lozan, Biz Trkler ve Krtler, Avesta Yaynlar, 2000, s. 36-37.)

ET LE TIRNAK GB Musul sorununu ele alan alt komisyonlarda, Trktemsilcisi smet Bey ile Britanya temsilcisi Lord Curzon gnler, aylar boyu birbirinetaban tabana zt grleri dile getirmilerdi. Aslnda her iki taraf da Musulda en

byk grubun Krtler olduunu kabul ediyordu ama, Trk delegelerinin temel tezi"Musul Vilayeti'nde ounluk Trk (147 bin) ve Krttr (264 bin). Trklerle Krtlerde etle trnak gibi ayrlmaz unsurlardr eklinde iken, ngilizlere gre 425 bin kiilikKrt topluluu Musulda ounluu oluturmakla birlikte, ayn zamanda 185 bin Arap

yayordu ve Musul tarihi olarak bir Arap ehriydi ve Trklerle Krtler de et iletrnak deildi!

12 Aralk 1922 tarihli oturumda, smet nn "Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti,Trklerin olduu kadar Krtlerin de hkmetidir. nk Krtlerin gerek ve merutemsilcileri Millet Meclisine girmitir. Trklerin temsilcileriyle ayn lde lkeninhkmetine ve ynetimine katlmaktadrlar. Krt halk ve meru temsilcileri, MusulVilayetinde oturan kardelerinin anayurttan ayrlmasna raz deillerdir" dediinde,Lord Curzon umarm yledir diye cevap vermiti. Curzon, Krtlerin Trklerden okfarkl bir halk olduunu, Musulda yaayan hibir etnik grubun Trklerle birlikteyaamak istemediini dnyordu. Bunun kant olarak da Britanya makamlarnayaplan bir dizi ikayeti ve TBMMde Musul blgesinden hi milletvekilibulunmamasn gsteriyordu. Curzon "Ankarann Krt milletvekillerine gelince,onlarn nasl seilmi olduklarn kendi kendime sormaktaym. Halkoyu ile seilmi tek

milletvekili var m

d

r? Btn bu insanlar

n dorudan doruya atanm

olduklar

vebunlar arasnda bir takmnn dil bilmedikleri iin Meclisin almalarna katlmadklarherkese bilinmektedir" demiti.


17/34

Curzon haklyd ama Ankarada manevra oktu. O zamana dek, Krtleri MilliMcadeleye katlmaya raz etmek iin hem zerklik hem de zerk blgenin kalbiolaca belli olan Musulu kurtarma hedefinin canl tutulmas gerekmiti. AmaMustafa Kemalin kafasndaki modernleme projelerine hz vermek iin, bir an nce

Lozann imzalanmasna ihtiyac vard. 6 Mart 1923 tarihinde yaplan ateli gizli celsegrmelerde 63 Krt asll milletvekili Musulsuz bir Lozana kar kacaklarnbelirtince (TBMM GCZ. s. 181-183) bir oldu bittiyle seimlerin yenilenmesine kararverilmi, 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Antlamasn Mustafa Kemalinelleriyle setii yeni milletvekilleri imzalamt. (18 Kasm 2007 tarihli Tarafta,Hayali Cihan Deer: Musulu Almak balkl yazmda daha ayrntl bilgi

bulunabilir.) Bu tarihten sonra zerklik laf son kez Austos 1924te, Musulunebediyen terk edilmesinin arifesinde aza alnd, buna da yeri gelince deineceim.

"Ar Da tepelerinde tayyarelerimiz akiler zerine okiddetlibombardman ediyorlar. Ar Da daimi olarak infilak ve ate iinde

inlemektedir. Trkn demir kartallar asilerin hesabntemizlemektedir. Zilan Deresi azna kadar ceset dolmutur (16Temmuz 1930, Cumhuriyet )

Devletin isyanlar nleme reetesi

kinci Adam smet nn yle demiti: Krtler Ermeni tehlikesini biliyorlard.Milli Mcadele'nin devamnca canla bala beraberlik gsterdiler. Lozan Muahedesi

yaplrken de Krtler vatansever olarak Trklerle beraber bulunmulardr. BizLozan'da milli davamz 'Biz Trkler ve Krtler' diye bir millet olarak mdafaa ettik vekabul ettirdik. eyh Sait syan Krtlerin bu umumi tutumundan ayrlan bir

sapmadr." ( Anlar, Ulus, 31 Mart 1969.)

Anlalan nn, Genelkurmay Harb Tarihi Bakanl tarafndan 1972 ylndayaymlanan Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) adl eserdekisaptamalar pek ciddiye almyordu. nk bu kitaba baklrsa sz konusu dnemde,Trkiyede 17si douda yaanan 18 ayaklanma yaanmt. Genelkurmayn buolaylar nitelerken kulland harekat, tedip (terbiye etme) ve tenkil(cezalandrma) gibi terimlere baklrsa, bunlarn bir ksm isyan ya da ayaklanmadeildi ama, hakikaten de, nnnn sz ettii isyan, Trkiyenin siyasi tarihindenemli bir dnm noktasna iaret ediyordu.

EYH SAD SYANI 13 ubat 1925de varlkl ve eitimli Nakibendi (Zaza) eyhiSaidin, Bingl'n (o zamanki adyla apakur'un) Ergani ilesinin Eil bucana

bal Piran kyndeki evine snan bir grup asker kaan almak zere gelenjandarma birliine ate almasyla balayan isyan, gerek isyanclarn halktanbekledikleri destei alamamas, gerekse devletin 20 bin kiilik orduyla, isyanclarnzerine gitmesi sayesinde iki ay gibi ksa srede bastrlmt. eyh Said ve

yanndakiler, 14 nisanda, Ankarann isyann planlaycs Azadi rgtndeki casusuolan Cibranl Binba Kasm Bey tarafndan yakalanarak hkmete teslim edilmi,

Azadi (zgrlk) rgt liderleri Cibranl Halit Bey, Yusuf Ziya Bey ve akrabas 14Nisan 1925te Bitliste kuruna dizilirken, eyh Said ve 47 adam, 29 Haziran 1925te,Diyarbakrda halkn da katlm ile idam edilmiti. (Yusuf Ziya Bey 1924 Ekim ayndaBeytebap Ayaklanmas ile ilgisi bulunduu gerekesi ile tutuklanmt.)

ARES SRGN Trk Hkmeti, Musul sorunun Milletler Cemiyeti


18/34

gndeminde olduu bir srada kan ayaklanma, Musulu almak iin Trk-Krt etletrnak gibidir tezine zarar verecei iin, ayaklanmay dar kar olduundan kk,ieri kar olduundan byk gsterecekti.

Hkmetin olay i muhalefeti bastrmak iin kulland akt. nk 13 ilde

skynetim ilan edilmi, ardndan 1920 tarihli Hiyanet-i Vataniye Kanunundadeiiklik yaplarak dini esasl cemiyet kurmak ve dini siyasete alet etmek vatanaihanet kapsamna alnmt. Pasif bulunan Ali Fethi (Okyar) Bey hkmetidrlm ve yerine ahin smet Paa hkmeti kurulmutu. 4 Mart 1925te,lkedeki tm zgrlkleri rafa kaldrmaya olanak veren Takrir-i Skun Kanunukarldktan sonra isyanclar yarglayacakarkstikll Mahkemeleri kurulmustanbul ve Anadoludaki slamc, muhafazakr ve solcu gazeteler de kapatldktansonra 20 bin askerin katld tenkil harekat balamt. Tenkil harekat srasnda15-20 bin isyanc ldrlm, yzlerce ky yaklmt. syan blgesindeki stiklalMahkemelerinin grev yapt Mart 1927ye kadar 5.110 kii yarglanm, 420 idam,1911 hapis cezas verilmiti. 17 Kasm 1924te Mustafa Kemalin muhaliflerinin

kurduu Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, isyanla ilikilendirilerek 3 Haziran1925te kapatlmt. (Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetimi,Tarih Vakf Yaynlar, 2005, s. 134-155 ve Ergun Aybars, stikll Mahkemeleri 1923-1927, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1982, s. 125.)

ARININ TEDAVS ZLAN DERES syann ardndan ilan edilen 1925 arkIslahat Plan uyarnca Cemilpaazadeler, Bedirhaniler gibi blgenin aristokratlar,Saidi Nursi gibi dinsel liderleri srgne gnderildi. 1927de Bazahslarn arkMntkalarndan Garp Vilayetlerine Nakline Dair Kanunla srgnn ap daha dageniletildi. Ayn yl, eski Krdistan Teali Cemiyetinin yeleri, eyh Saitin, BedirhanBey ve Cemil Paann ocuklar, Ermeni Tanak Komitesinin yeleri, birbiriyle

didien airet reisleri gibi kark bir grup, Lbnanda Xoybun (Bamszlk) adl birrgt kurdular. Bylece ehirli ve krsal kkenli gruplarn veya bir zamanlar fail vemadur olarak kar karya gelen Krtlerin ve Ermenilerin zoraki evlilii ortaya kt.Xoybun (Hoybun) 1926-1930 arasnda Yezidi, Snni ve Alevi Krt airetlerindenoluan Celali Konfederasyonunun Ar Dana snmasyla balayan olaylaradamgasn vuracakt. eitli dnemlerde ran, Irak ve Suriyeye kam olan Krtaydnlar, aristokratlar, airet beyleri Arya gelmiler, bunlara randaki ikanaireti de katlm, eski bir Osmanl askeri olan hsan Nurinin ynetiminde dadaAr Cumhuriyeti diye bir ynetim kurup, Milletler Cemiyetine bile bavurmulard.Cumhuriyetin yeil, sar krmz bantlarn stnde Ar Da motifli bir bayra bile

vard. (Naci Kutlay, Cumhuriyet ve Krtler, Toplumsal Tarih, S. 160, Nisan 2007, s.

27-28)

Hkmet, isyanclar vazgeirmek iin 1928 ylnda bir af kard. lgintir, ErzurumKongresini dzenleyen VMHCnin kurucularndan Krt kkenli Sleyman Nazif affakar kt gibi vaaz ve nasihat veya refet ve efkat zaman oktan geti, eline silahalm olan her asinin eli bayla birlikte kesilmelidir demiti. (Mehmet Bayrak,Krdoloji Belgeleri II, z-Ge Yaynlar, 2004, s. 291-292.) Bir sre sonra Nazifin

yntemleri uyguland, nk isyanclar dadan inmiler ama randa yenidenrgtlenmeye balamlard.

Alnan tedbirler hakknda bir fikir vermesi iin 16 Temmuz 1930 tarihli Cumhuriyet

gazetesinden okuyalm: "Ar Da tepelerinde kovuklara iltica eden 1500 kadar akikalmtr. Tayyarelerimiz akiler zerine okiddetli bombardman ediyorlar. ArDa daimi olarak infilak ve ate iinde inlemektedir. Trkn demir kartallar asilerin


19/34

hesabn temizlemektedir. Ekyaya iltica eden kyler tamamen yaklmaktadr. Zilanharekatnda imha edilenlerin says 15 bin kadardr. Zilan Deresi azna kadar cesetdolmutur (.) Bu hafta iinde Ar Da tenkil harekatna balanacaktr. KumandanSalih Paa bizzat Ar'da tarama harekatna balayacaktr. Bundan kurtulma imkantasavvur edilemez."

Zilan Deresi cesetlerle dolunca smet Paa noktay koydu: Bu lkede sadece Trkulusu etnik ve rksal haklar talep etme hakkna sahiptir. Baka hi kimsenin byle birhakk yoktur (Milliyet, 31 Austos 1930) demi'te bir konuma yapan AdaletBakan Mahmut Esat (Bozkurt) ise laf gevelemeyecekti: Biz Trkiye denen dnyannen hr lkesinde yayoruz. Mebusunuz inanlarndan samimiyetle bahsetmek iin

buradan daha msait bir ortam bulamazd. Onun iin hislerimi saklamayacam.Trk bu lkenin yegne efendisi, yegne sahibidir. Saf Trk soyundan olmayanlarn

bu memlekette tek haklar vardr; hizmeti olma hakk, kle olma hakk. Dost vedman, hatta dalar bu hakikati byle bilsinler! (Milliyet, 19 Eyll 1930)

1933te, Cumhuriyetin 10. Ylerefine karlan genel aftan, 1923te Lozan BarAntlamas kapsamnda yurt dna srlen 150likler affedilip Trkiyeyednmelerine izin verilirken, srgndeki Krtlere bu hak tannmamt. (Bayrak, s.294)

DERSMN TERBYES ZOR Mlkiye Mfettii Hamdi Bey, ubat 1926dahkmete sunduu raporda, Dersim, Cumhuriyet hkmeti iin bir ban badr.Bu ban zerinde kesin bir ameliye yapmak ve elim ihtimalleri nlemek, memleketselameti iin mutlaka lazmdr demiti. 1931de Birinci Umumi Mfettii brahimTali (ngren) yntemi aklad: A. Btn Dersimin harile mnasebetini katederek (keserek) bu yzden taarruzlarna ve ticaretlerine mani olmak, a kalacak

halk zamanla kendiliinden ilticaya icbar etmek (zorlamak) ve u suretle Dersimifenalardan tahliye. B. Her taraf esasl surette kapadktan sonra ihata enberinitedricen darlatrmak ve fenalklardan dolay yakalananlar derhal Dersimden karakGarba atmak ve serpitirmek.

Erkan Harbiye Reisine verilen raporda ise ak konuulmutu: Dersimliokanmakla kazanlmaz. Msellah kuvvenin (silahl kuvvetlerin) mdahalesiDersimliye daha ok tesir yapar ve slahn esasn tekil eder. Dersim evvela kolonigibi nazar itibara alnmal. Trk camias iinde Krtlk eritilmeli, ondan sonra vetedricen z Trk hukukuna mazhar klnmaldr. (Dersim, Jandarma GenelKomutanlnn Raporu, Kaynak Yaynlar, 1998, s. 174 ve 184.)

Gemi tecrbelere bakarak devletin bu tavsiyeleri dinleyip dinlemediini tahminetmek zor deil ancak bu konuya, nmzdeki haftalarda, 3 Austos 2008 tarihliKrtleri imha etmek fikri kime aitti? balkl yazm tekzip eden Sayn Nilfer BayarGrsoyun mektubuna cevap verirken deineceim.

eyh Said syannn mahiyeti neydi?

13 ubat 1925te jandarma kkrtmas ile patlak veren isyana adn veren varlkl veeitimli Nakibendi Zaza eyhi Said Hilafetin kaldrlmasna tepki gsteriyor, II.

Abdlhamid'in en byk olu olan ve o sralar Beyrut'ta yaayan Mehmed Selim

Efendi'yi baa geirerek Saltanat ve Hilafet'i yeniden kurmak istediini sylyordu.Ancak isyann arkasndaki Azadi rgt Abdlhamitin Hamidiye Alaylarnda grevyapm milliyeti subaylarn kurduu sekler bir rgtt. te yandan, olaya irticai


20/34

damgasnn hkmetin ii olduu Bakanlar Kurulunun 3 Mays 1341/1925 tarihlikararnamesindeki u ifadeler gsteriyor:

"Yce Genel Kurmay Bakanlndan gelen 30 Nisan 1341 tarih ve 1835/2270numaral tezkerede, son isyan ve irtic olaynn basnmzda ve zellikle stanbul

basnnn byk bir ksmnda genel bir Krt ayaklanmaseklinde gsterilmesi, i ved dmanlarca propaganda zemini ittihaz edilmekte olduundan ve esasen snrlbir sahada eitli emeller ve ifalt (aldatmalar) neticesi oluan olayn bytlmesiuygun olmadndan, isyann ayrmclktan ziyade irtic cehalet ve aldatma neticesizemininde yayn yaplmas iin gereinin yerine getirilmesi teklif olunmutur...irticigrnm olduu tespit ve malum olan hadisenin, basnda Krt meselesi eklindeinhisar ettirilmesi geree mutabk olmad kadar siyaseten de sakncalolduundan, keyfiyetin bu adan yaynlanmas iin Dileri Bakanlna tevdimnasib grlmtr."

YABANCI PARMAI VAR MIYDI? Resmi tarihin daha sonraki yllarda olaya

katt ikinci sos, bu irticai kalkmann i dinamiklerle deil d mihraklarlailikisi olduudur. Peki bu doru mudur? nce, smet nny dinleyelim: eyhSaid syann dorudan doruya ngilizlerin hazrlad veya meydana kardhakknda kesin deliller bulunamamtr. Fakat, bundan phe edilmi ve gereklitahkikat yaplmtr. nk, ngilizlerin Musul Hareketi esnasnda ve daha sonraNesturi ayaklanmasnda olduu gibi, hudutlarda ve darda propagandayla,mnasebetlerle eyh Sait syannn patlamasna zahiren yardmc olduklar intibamevcuttu. (nn, Hatralar, Cilt I, I, s. 202)

Gerekten de, Azadi rgt, Ermenilerden ngilizlere, Ruslardan Franszlara kadarherkesten yardm almaya almtr. Dnemin tanklarndan Hesen Hiyar Serd'nin

anlarnda d destek aray ile ilgili abalardan yle anlatlr:

" baz yeler, 'Suriye zerinde Fransa ile ilikiler kurmak gerektiini,' nerdi.Bazlar ise, 'Biz Irak zerinden ngilizlerle iliki kuralm,' dedi. lerinden iki ye de,'Sovyetler bize komu lkedir, onunla ilikiye geelim,' grn ileri srd. Buneriyi ezici bir ounluk, 'Sovyetler dinsiz bir lkedir. Bizim onlardan hibir

beklentimiz olamaz,' diye bararak tepki ile karlad. Toplantda eyh Sait badakurup oturmu vaziyette sessizce dinliyordu. Tepkiler karsnda sessizliini bozarak,'Kimisi Fransa kimisi ngiltere dedi, hi kimse de kzmad. Ne zaman ki Rusya'nn

bahsi geti ounluk yerinden tepki ile srad. Biz siyasi bir dost ve bizi destekleyecekbirini aryoruz. Sizin devletlerin dini ile ne alakanz olacak ki?" (Hesen Hiyar Serd,

Gr ve Anlarm, Med Yaynlar, stanbul 1994, s. 194.)

EMNYETN TUZAI MI? Metin Toker eyh Said ve syan adl kitabndastanbul Emniyetinin, Nizamettin Bey adl bir zabta grevlisine ngiltere HariciyeNezareti grevlisi Mr. Templeton ss vererek, 1924ten 1925 Mart ayna kadarKrdistan Teali Cemiyeti Bakan Seyit Abdlkadirin yakn Palulu Kr Saidledefalarca grtrdkleri, ancak Seyit Abdlkadir Beyin, Mr. Templetonun getirdii80 bin liralkahsi eki kabul etmedii, ayrca nceden kararlatrlan anlamametnini imzalamadn anlatr. (s. 131)

ngiliz arivlerine dayanarak doktora almas yapan hsan erif Kaymaza gre ise

ngiliz rolne ilikin somut kant yoktur ancak Britanya Hkmetinin parma yoksabile, Britanyann blgedeki istihbarat grevlisi Dobbsun iin iinde olmasmuhtemeldir. nk Dobbs, isyan gnlerinde allmadk bir suskunluk ierisindedir.


21/34

Kaymaz hakl olarak, her zaman belgelerin deil, bazen suskunluklarn da aklaycolabileceini dnmektedir. (. erif Kaymaz, Musul Sorunu, Otopsi Yaynlar, 2003,s. 468-495)

Peki, isyan Musul sorununda kendisine yaram olsa da, byk bir Mslman nfusa

sahip Britanya mparatorluunun Halifelii geri getirmek isteyen bir mrteciyedestek vermesi mantkl mdr? Musul petrollerini kontrolne almak isteyenBritanyann Sovyet yaylmaclna kar tampon olarak gl bir Trkiyeden yanaolmas gerekmez miydi sorular ortadadr. Dolaysyla isyanclarn ngiliz desteiniaram olmas, ngilizlerin destek verdiinin kant olamaz diyenler de hakldr.

ULUSAL MI? Peki, isyann gerek mahiyeti neydi? O yllarda ne retim biimi veilikileri ne de bunlarn zerinde ykselen st yap kurumlar ulusal nitelikte birayaklanmaya msait deildi. Ancak ayaklanmay planlayanlar ulusal uyan iindeolan kimselerdi. Buna karlk halk harekete geiren sylemler dinseldi. Yine deayaklanmaya katlm snrl kald nk, Zaza olmayan Krtler, Zaza olup Alevi

mezhebine dahil olanlar, Snni olup Nakibendi olmayanlar ayaklanmaydesteklememiti. Yani, ortada ulusal bir bilin yoktu. eyh Said syan davasngren arkstiklal Mahkemesi reisi Mazhar Mfit Bey ise yle demiti: Kiminizhasis ahsi menfaatlerinize bir zmreyi let, kiminiz ecnebi kkrtmas ve siyashrslarn rehber ederek, hepiniz bir noktaya, yani Mstakil Krdistan tekiline doru

yrdnz. (B. Cemal, eyh Said syan, s. 113ten aktaran Mete Tunay, TrkiyeCumhuriyetinde Tek Parti Ynetimi, Tarih Vakf Yaynlar, 2005, s. 137.)

RIZA NURLE ZYA GKALP NE KONUTU 1921 Mays'nn son gnleriydi.Samsun'dan yola kan yayl bir arabada, iki nemli adam, Ankara'ya doruilerliyordu. Birisi, Rza Nur'du, dieri ise Malta'daki bir buuk yllk srgn

hayatndan henz yeni dnm olan Ziya Gkalp. Rza Nur, yllar sonra, yolarkadann vasflarn verken suskunluundan yle yaknacakt: Ziya,ttihatlar'n iinde yegane bir dnr kafa ve lim adamd. Memleket ondanistifade etmeli. Vaka on yl muhasm (kart) saflarda bulunduk. Ama vatan ii baka.Kymetli adamlar i bana koymal. Yalnz pek az konuuyor. Siz sormazsanz, hepsomurtuyor. Laf azndan damla damla kyor. Yayllarla beraber Ankara'yagidiyoruz.

LM TETKKLER Gkalp'in szn ettii konulardan biri, yeni Trkiye'ninsosyolojik yapsyd. Gkalp, sava sonrasnda Krtler hakknda nasl bir politikaizlenmesi gerektii sorusunu imdiden aratrmak gerektiini dnyordu. Rza

Nur'a bu amala bir "lmi Aratrma Enstits" kurmak gerektiinden sz etti. Azama z konuuyordu. Ankara'ya varmalarndan bir sre sonra, Rza Nur, Shhat vetimai Muavenet Vekili (yani Salk Bakan) oldu. Ziya Gkalp'e ise, Maarif Vekaleti(Milli Eitim Bakanl) iinde alt dzey bir grev verildi. Bu grevde fazlakalmayarak, sonbaharda memleketi olan Diyarbakr'a gitti. Ksa bir sre sonra RzaNur, "memleket ondan istifade etmeli" dncesiyle, Gkalp'e bir mektup yazd vedoudaki Krt airetleri hakknda bir aratrma yapmasn rica etti. Rza Nur,sonradan bunu yle anlatacakt: "Shhiye vekili iken, isyann da o vakit bu vekaleteait olmasndan istifade ederek, Ziya Gkalp'e Krtler'i tetkik ettirdim. Maksadm, bugibi malumat toplayp vaziyeti ilmi, iktisadi bir surette rendikten sonra, KrtlereTrk olduklarn anlatmak iin tekilat yapp faaliyete geecektim. Bugn Krt

denilen bu adamlarn ounun Trk olduunu bilirim. Yalnz onlara bunu bildirmek,retmek lazmd."


22/34

Gkalp Krt Airetleri Hakknda Tetkikler balkl aratrmasn yapt ve AnkaraHkmetine sundu. Bir sosyolog olarak konunun neminin bilincinde olan Gkalp,1924'teki erken lmne dek eitli dergilerde Krtler'i ele alan, Trklerle Krtlerinkaynamln ve ayrlmazln anlatan nemli makaleler kaleme ald.

MODERNLEME FARKI Gkalp, Trklerle Krtler arasndaki temel farkyletarif ediyordu: "Trkler ehir medeniyetine daha istidatl olduklarndan ehirlerTrklk merkezi halini almakla beraber, oralara gelen Krtleri de Trkletirmektedir.Kylerde ve adrlarda yaayan Trkmenler ise, sahra medeniyetinde daha kuvvetli

bulunan Krtle temessl etmektedirler."

Bu durumda, Krtleri hem Trklerle kaynatrmak hem de modernletirmek iinyaplmas gereken, onlar gebe ve dalk yaamdan yerleikehir yaamnageirmekti. Bu nedenle Gkalp, raporunda dalk blgelerde yaayan Krtlerinovalara indirilmesini ve orada arazi sahibi klnmalarn savunmutu. Ancak bunlar

yaplrken Krtler ve Trkler arasnda kardelik korunmal, bunun iin de ortak

inanlar, deerler ve tarihsel birliktelik vurgulanmalyd.

OKUNMAYAN RAPORLAR Gkalp'in almas, drt kopya olarak oaltld.Birisi dorudan Mustafa Kemal Paa'ya gnderildi. Paa raporu ok takdir etti.Hkmet, Gkalp'ten, aratrmay geniletmesini istedi. Ancak hastayd ve kendisine

yardm edecek kimse de yoktu. Bu nedenle alma bar zamanna ertelendi. Fakatbartan sonra da fazla yaayamad. Krt konusundaki aratrmalarna devamedemedi, ok istedii Trkiye itimaiyat incelemelerini yapamad, yoksulluk iinde

vefat etti.

leriki yllarda, Ziya Gkalpin deil Rza Nurun izgisi egemen oldu. Zaten, evket

Sreyya Aydemir'e gre Mustafa Kemal de, genel olarak, Ziya Gkalpe fazla birmeyil gstermemiti!(Mustafa Akyol, Krt sorunun yeniden dnmek: Yanl gidenneydi? Bundan sonra nereye?, Doan Kitap, 2006dan ksaltlarak aktarlmtr.)

Ziya Gkalp'in raporunu, Mlkiye Mfettii Hamdi Bey'in ileri Bakanl'na raporu(1926), Diyarbakr Valisi Cemal Bardak'nn raporu (1926), Umumi Mfettibrahim Tali ngren'in raporu (1931), Dahiliye Vekili kr Kayann raporu (1931),Korgeneral mer Halis Byktay'n raporu (1931), ileri Bakankr Kaya'nnraporu (1931), Babakan smet nn'nn raporu (1935), Umumi mfetti Abidinzmen'in ark Meselesi raporu (1936), ktisat Vekili Celal Bayar'n ark Raporu(1936), eski Vali ve Mlkiye Mfettii Ahmet Hasip Koylann raporu (1939 ?), Maliye

mfettii Burhan Ulutan'n raporu (1947), 27 Mayslarn raporu (1961) izledi.

1961 darbecilerinin Krt meselesini zmek iin oluturduklar DouGrubunun gizli raporundaki asimilasyon nerileri deta 1925 tarihliark Islahat Planndaki nerilerin kopyasyd. Ancak, 1925 raporundakiKrt teriminin yerini 1961de kendini Krt sananlar terimi almt

Parti ok ama zihniyet tek

Talepleri ister kltrel olsun, ister siyasi, ister idari olsun ister dinsel olsun, devlettentek tip tepki gren, bu tepki de bask, zulm, yldrma, silah, bomba, hatta zehirli gazgibi sert yntemler olan Krtler, 1946da ok Partili yaama geildiinde sindirilmi


23/34

durumdaydlar. 14 Mays 1950de yaplan tarih seimlerde baz Krt toplum liderleriDemokrat Parti (DP) listelerinden aday olurken, Krtlerin byk bir blm oylar nilk kez CHPye deil, DPye verdiler. Bunun altnda yatan en nemli neden CHPnin1945te uygulamaya alt ancak baarsz olduu Toprak Reformu idi. Ancak CHPile Krt feodalleri arasndaki ittifak 1957ye kadar srd.

DCLE RENC YURDU Trkiyenin modernlemesiyle uyumlu olarak Krterafnn da giderek burjuvalamas srecinde, bu ailelerin ocuklar eitim iinstanbul, Ankara gibi bykehirlere gelmeye baladlar. Bu genler iin Dou veGneydou illerinin zel idare ve belediyelerinin yardmlaryla kurulan Dicle Talebe

Yurdu, Krtlk bilincinin yeniden tanmlanmasnda nemli rol oynad. 15 gnde birkan Dicle Kayna adl yaynda Dou Sorunu terimi kullanp, jandarma ve vergitoplayan tahsildarlardan ikyet ediliyor, basklar ve yasa d uygulamalara karklyordu ama eski isyankrlk yoktu. Nitekim dergi uzun sre yaayamad. Bunakarlk Suriye, Lbnan ve Irak Krtleri arasnda solcu ve Krt milliyetisi airleriniirleri ki bunlarn banda Cigerxwin geliyordu, snrlar ap Trkiye Krtlerinden

aydn ve din hocalar arasnda elden ele dolayordu. Krt tarihi, uygarl veedebiyat dnyaya, komu halklara ve Krtlerin daha ok kentli kitlelerine ulatrld.zetle etnik kimlik bilinci artk bir avu Krt milliyetisinin zel alan olmaktankmt.

BARZANNN DN Bu dnemde yaanan ve Krt milliyetiliiniradikalletiren iki nemli olay, 13 Temmuz 2007 tarihli Kml olayndan 49lardavasna balkl yazmda uzunca anlatmtm ancak okumayanlar iin ksacazetlemek istiyorum. 14 Temmuz 1958de Irak Kral Faysal, General AbdlkerimKasm tarafndan kanl bir darbeyle tahttan indirildikten sonra cumhuriyet ilan edengeneralin ilk ii, randa kurulan Mahabad Cumhuriyetinin nderlerinden olup

1947den beri srgnde olan Molla Mustafa Barzaniyi Badata davet etmek veKrtlere Kerkkn de iinde olduu bir otonom blge sz vermek olmutu. 1961daMolla Mustafa Barzaninin Irak ynetimiyle savaa girmesi ve Irak ordusunun

yenilgisi ran, Irak, Suriye ve Trkiye Krtlerinde yeni umutlarn yeermesine nedenoldu.

49LAR OLAYI Bu durum Menderes Hkmetini tedirgin etmiti. 14 Temmuz1959da Kerkkte bir grup Trkmenin Irak ordusunca katledilmesine misillimeolarak, MTin (o zaman MAH) nerisiyle bin ila iki bin 500 kiilik bir Krt grubununtenkil edilmesi fikriyle balayan beyin frtnas sonucu 49 Krt aydn idam cezas ilemahkemeye verildi. 49larn davas srerken 27 Mays 1960 darbesi gerekleti.

Sanklar demokratikleme vaadiyle iktidara gelen darbecilerin kendilerinisalvereceini umarken yanldklarn ksa srede anladlar. Geri tutukluluklar birsre sonra kaldrld ama, 49lar ancak 1965te zaman amndan paaykurtarabildiler.

SVAS KAMPI 27 Mayslarn Krt meselesine bulduklar are ise 1 Haziran1960ta blgelerinde etkili olan toprak aalarndan, airet reislerinden, eyhlerinden

ve Krt milliyetisi olduundan phelenilen 485 kiinin Sivas-Kabakyazda akarazide kurulan bir kampa kapatlmasyd. Aralk aynda Sivas Kamp sakinlerinden55 kii, Antalya, zmir, Burdur, Mula, Afyon, Isparta, Manisa, orum ve Denizlidezorunlu ikamete tabi tutuldular.

ddialara gre bu 55 kiinin babalar 1919da Erzurum ve Sivas kongrelerine davetedildikleri halde katlmay nazike (!) reddeden kiilerdi. Yine iddiaya gre, bu


24/34

kiilerin cezalandrlmasn ihtilalin kudretli albay Alparslan Trke istemi, Krtasll Cemal Grsel ise daha yksek olabilecek sayy 55te tutmutu. Ekim 1963tekarlan genel afla olay kapanmt ama, devletle Krtlerin aras bir kez dahaalmt. (Bu dnemde corafi ve yerleim yeri isimlerinin Trkeletirilmesi de tydikmiti.)

23LER DAVASI 22 ubat 1962 ve 21 Mays 1963 tarihlerinde Talat Aydemir vearkadalarnn baarsz darbe giriimlerinden sonra lkedeki tm ar ularntrplenmesi politikas uyarnca, 1963 ylnda, Krt milliyetileriyle kiisel ilikisiolan Hamewendi adl Arap emlakinin zerinde ad bulunan Musa Anterle ilikideolan 23 Krt, Mstakil bir Krdistan Devleti kurma yolunda faaliyette bulunmaksuuyla tutuklanmlard. Tutuklular 1964te salnd, dava ok sonra sonulandancak ar cezalandrma olmad. Bu 23 kii, Talat Aydemir ve ekibiyle aynhapishaneye konulmutu. ddialara gre darbeci subaylarn ou iyi eitimli olduuhalde Krt sorunu ile ilgili bilgili deillerdi, ancak Talat Aydemir, Krtlerin Ey Raqipadl milli marlarn sylerken koua girmi, mar duyunca hazr ola gemiti.

SOL VE KRTLER Musa Anter, Yaar Kaya, Medet Serhat, Naci Kutlay, KemalBurkay, Methi Zena, Tark Ziya Ekinci ve Canip Yldrmn ban ektii bir grupKrt aydn ise 13 ubat 1961 tarihinde 12 sendikac tarafndan kurulan Trkiye iPartisine (TP) katldlar. Bu grubun oluturduu Doulular kanadnn etkisiyle, TPliteratrndeki adyla Dou Meselesi Trkiyenin gndemine tand. lk kez GenelBakan Mehmet Ali Aybarn, 1963te Gaziantepte yaplan Genel YnetimKurulundaki a konumas ile getirilen Dou Meselesi 1966da MalatyaKongresinde parti kararlarna girdi.

Buna paralel olarak yayn hayatnda da Krtlerin sesi duyulmaya balamt. Ancak

Medet Serhatn 1963te kard Deng dergisi ancak say yaymlanabildi. 1966dayaymlanan Roja Newe (Yeni Ak) ve Dicle-Frat gibi dergiler de ok dayanamad.Halbuki bunlar Krte iirlere ve radikal olmayan fikir yazlarna yer veriyorlard. TPizgisine yakn Sosyal Adalet ve Ant, Milli Demokratik Devrim (MDD) izgisindekiTrk Solu gibi dergilerde Krt aydnlar seslerini duyurmaya balamlard.Msrdaki Cemal Abdlnassr hareketinden esinlenen devrimci izgideki Yndergisinde Krt Meselesi Dou Sorunu olarak dile getiriliyordu ama bu sorununhallini devrimin arkasna koyuyordu. Atatrk dnemi aydnlarndan Ahmet HamdiBaarn liberal eilimli Bar Dnyasnda da Krtlerin kltrel haklarna yer

veriliyordu. Ynde yazan Dr. Sait Krmztoprakla Bar Dnyasnda yazan MusaAnter arasndaki polemikler Krtleri ok heyecanlandryordu. Krt edebiyatnn ba

eseri Mem Zinin Mehmet Emin Bozarslan tarafndan Latin alfabesiyle yenidenyaymlanmas da bu dnemde oldu.

DOU MTNGLER Dou meselesini kamuoyuna mal etmek iin, T-KDPlimuhafazakrlarla ve TPli solcular elbirlii yaptlar ve 1967de eitli il ve ilelerdeDou Mitingleri dzenlendiler. Mitinglerde, Dounun ihmal edilmilii, jandarma

ve polis basks, frsat eitliinin olmay gibi konular ileniyordu. TPi pasif bularakayrlan Krt genlerinin kurduu Dou Devrimci Kltr Ocaklar (DDKO), ile Dev-Gen ve Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) gibi Marksist rgtlerde sol sylemlerleKrt milliyetisi sylemler el ele gidiyordu. Bu oluumlara, Krt feodallerinin,aalarnn, Cumhuriyet dneminin srgnlerinin ocuklar da katlnca rejimin

muhafzlarnda alarm zilleri almaya balad.

TRKYE KDPS DP ve 27 Mayslarn dlayc politikalarnn yaratt hayal


25/34

krkl iinde yeni araylara giren dinsel-muhafazakr eilimli Krtler ve kk biraydn grubu ise 1965te Barzaninin etkisiyle illegal olarak Trkiye KrdistanDemokrat Partisini (T-KDP) kurdular. Partiyi kuranlar 1925te eyh Saidin

yardmcs olan Liceli Fehmiye Bilaln etkisindeki kiilerdi. lk bakan Faik BucaknUrfada bir ekya tarafndan ldrlmesi zerine yerini Sait Eli ald. (Krtler bu

olayn arkasnda Trk istihbaratnn olduunu dndler.) Partinin Krt kimliininkabullenmesi ve kltrel haklarla yetinen lml yaps baz Krt airet reislerinietkilemiti. T-KDP legal siyasette, Krt asll Yusuf Azizolunun iinde bulunduu

Yeni Trkiye Partisini (YTP) destekliyordu.

BALYOZ HAREKATI 12 Mart 1971de askerlerimizin adet olduu zere siyasetemdahalesi gerekletiinde T-KDP illegal olduu iin sadece yelerinin yarglanmasile cezalandrld ama Dou Meselesi TPin sonunu getirdi. Mahkemenin TPioybirlii ile kapatan 20 Temmuz 1971 tarihli gerekeli kararnda, okuryazar olan

belki de olmayan fakat evresinde geen olaylar zerinde ortalama bilgisi bulunankiilerce, anayasal vatandalk haklarndan anlayaca, anayasada Krt vatandalara

tannan haklarn dnda kalan konulara ilikin bir takm zlem ve isteklerolabilecei gibi ilgin bir endie yer alyordu. Kapatma kararndan sonra TPliderleri 15 yla kadar deien hapis cezalarna arptrldlar. Bir kez daha anlalmtki, devletin en mutedil biime de olsa Krt meselesinin dile getirilmesine tahamml

yoktu!

KRTLER RADKALLEYOR TPin ve ardndan DDKOnun kapatlmasylasiyasi taleplerini dile getirecek platformlar kalmayan solcu Krtler, ister istemez,muhafazakrlar gibi gzlerini Kuzey Iraka evirdiler. Zaten iki taraf arasndakiilikiler, kaaklk ve akraba ziyareti gibi nedenlerle aralksz srmt. TrkiyeliKrtler 1971-1972de Mustafa Barzani nderliindeki Krtlere eker, lastik ayakkab,

ay ve elbise gibi eya yardmnda bulunuyorlar, karlnda da ideolojik takviyealyorlard. Bu durum devletin gznden kamad ve rnak ve Silopi yresindekiDDKOlu genler Diyarbakr ve Siirt lleri Sk Ynetim Mahkemelerinde, IrakKDPsinin (I-KDP) uzants T-KDP sanklar olarak ar cezalara arptrldlar.(erafettin Eli de bunlardan biriydi.)

1973te iktidara gelen CHPli Blent Ecevit seim kampanyasnda Doununsorunlarn zme sz vermiti ama bir sre sonra bundan vazgeti. Hem legalsiyasi partilerden, hem Trk solundan umudunu kesen Krtler, 1974te I-KDPnin veBarzaninin Iraktaki ayrcalkl konumunu kaybetmesi zerine sol ile milliyetiliinkarm radikal bir syleme kaydlar. Cezaevinden kan Mmtaz Kotan ve

arkadalar Rzgari dergisini Kemal Burkay ve arkadalar zgrlk Yolu dergisinikardlar. Ayrca DDKD, KAWA, KIP, KUK gibi ona yakn rgt ortaya kt. leridelkeye byk bir fatura karacak olan Partiya Karkern Krdistan (PKK) ise 1978

ylnda kuruldu.

Bu kesimler, 11 Eyll 1980 askeri darbesinde ilk tutuklananlar arasndayd. Birblm ok ar cezalara arptrld, bir blm atmalarda, faili mehullerdeldrld. Diyarbakr Cezaevinde en ar ikencelerle geen yllardan sonra artk,solculuk, saclk gibi siyasi kavramlar deil, Krtlk gibi etnik kavram arlkkazanmaya balamt. Bunun ne anlama geldiini 1984ten itibaren lkeceanlayacaktk...

Ek Kaynaka: Naci Kutlay, 21. Yzyla Girerken Krtler, Peri Yaynlar, 2002; TarkZiya Ekinci, Vatandalk Asndan Krt Sorunu Ve Bir zm nerisi, Kuyerel


26/34

Yaynlar, 1997; Kemal Kirii&Gareth M. Winrow, Krt Sorunu, Kkeni ve Geliimi,Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1997.

DOU GRUBUNUN YAPILACAKLAR LSTES Rdvan Akar ve CanDndar, Karaolan belgeselini hazrlarken, Blent Ecevitin kiisel arivinde 27

Mayslarn Krt raporunu bulmutu. DPT bnyesinde kurulan Dou GrubununMAH (MT) Genelkurmay, Emniyet gibi kurumlardan, blgede alm ve almaktaolan idareci ve siyasetilerden elde ettii bilgilerden oluan bir raporda, blgenin,kendilerini Krt sananlar lehindeki nfus yapsn Trk lehine evirmek iin kendiniKrt sananlarn Trklerin youn olduu blgelere iskan, blgede kz ve erkekmisyonerlerin yetitirilmesi, mahalli radyolarda Trke gfteli mahalli havalarnalnmas ve propaganda uzmanlarnn hazrlad blgesel programlarn

yaynlanmas, kendini Krt sananlara rk bakmndan, Trk siyasi dzeninin kendimenfaatleri bakmndan en elverili, en emin ve en ok imkn salayan dzenolduunun telkin edilmesi, dnya entelektel muhitine Trkiyede bir Krtmeselesinin mevcut olmadnn anlatlmas, bir Trkoloji Enstits kurularak

kendini Krt sananlarn menelerinin Trk olduunun ispat olunarak yaynlanmas,slam Ansiklopedisi ile Rus alim ve politikacs Minorskinin kendini Krt sananlarnran kkenli olduu yazs ile Lozanda delegelere kabul ettirilen, kendilerini Krtsananlarn dal Trkler olup, Turan kkenli olduklar tezlerinin derhal tashihedilmesi gibi her biri bir fars konusu olacak neriler vard. (Ayrntl bilgi iin: CanDndar, Tarihi bir arivin kaplar ilk kez alyor,http://www.candundar.com.tr/index.php?Did=5968)

KRT CEMAL NASIL KEANLI AL OLDU Yazmz edebiyattakiatraksiyonlarla bitirelim. Dersim Krt isyanlarn anlatan Memo ve Cemonun yazarKemal Bilbaar bu romanlarda olan biteni bir gzel anlatr ama yle rahata Krt

diyemez. Fakat edebiyattaki gizli sansrn en ilgin rnei 1960l yllarn klt tiyatroeseri Keanl Ali Destandr. Hem yazar Haldun Taner tiyatro yazarlnda hem deTrk epik tiyatrosunda ok nemli bir yere sahip olan bu eser, mekn , konusu,karakterleri ve diliyle tam bir Krt hikyesi olduu halde, gizli bir Trkletirmeoperasyonuna uram ve seyircilerin karsna Trakyann gzel kasabas Keanndestan olarak kmtr.

Gazeteci Mehmed Kemal (Kurunlu), Mays 1982de Cumhuriyette yaymlananTrkiyenin Kalbi Ankara konulu yaz dizisinin bir blmnde Krt balantsnyle anlatr: Krt Cemali, Altnda ve Atfbeyde ok sevildiinden tutuluyor, atlar

yaklyor. O gnlerin akam gazeteleri Cemalinin ldrln ballandra ballandra

yazyorlar. yle ki Haldun Tanerin dikkatini ekiyor. Bir gn Haldun Taner banakageldi. u Krt Cemali nerelerde geti, asl ne renmek istiyorum dedi. Haldunu

Altnda ve Atfbeyin ocuu Avukat efik Gnder ve Atfbeyli Tahsin Yamanlatantrdk. rendi, inceledi, bu olaydan Keanl Ali Destan dodu. MehmedKemalin aklamalarndan sonra gerei aklamak zorunda kalan Haldun Taner ise1984te eserinin 4. basmna yazd nszde hikyenin Altnda ksmndoruladktan sonra yle diyor: Konu ne kadar bizdense, oyunu slubu da o kadar

bizden olsun istiyordum.

Bylece Trkletirme operasyonunun nedeni reniyoruz: Yazar hikyenin bizdenolmasn istemitir. Bizden olmas iin de krk yllk Altndal Krt Cemalinin

Keanl Aliye dndrlmesi gerekmitir!

KRT EVRELERN YAKLAIK 40 YILDIR MEGUL EDEN K SAT


27/34

OLAYI NEDR 3-10 Eyll 1962 tarihinde, CHPnin Trk kanadndan AvniDoan, Dnya Gazetesinde Barzanl Olaynn Altndaki Byk Tehlike adl yazdizisinde dikkatleri Krtlere ekiyor, Irak, ran, Trkiye topraklar zerinde Krthkmeti kurmak artk bir dnce olmaktan km, tehlike halini alm diyordu.

Avni Doann bu yazlarna Dersim-Nazimiyeli Dr. Sait Krmztoprak 14 Eyll

1962de Yn dergisinde anlar Kimin in alyor? balkl yazyla cevap verdi.49lar Davas sanklarndan olan ve tbbiyeyi tutuklu iken bitiren Dr. Sait yazda,Krt-Trk kardeliinin asimilasyon yoluyla deil, uluslarn eitlii temelindegereklemesini savunuyordu.

O yllarda CHPyi Atatrk-ilerici, DPyi gerici-ibirliki olarak niteleyen Dr Sait,daha sonra TPin iinde, Milli Demokratik Devrimci (MDD) muhalefeti rgtlemiancak bir sre sonra, bir grup genle birlikte Krt (Kurmanci) dilini yerinderenmek (Dersimli olduu iin Zazaca konuuyordu) ve mcadeleye katlmak iinEkim 1969da Iraka gemiti. Alt ay kadar sonra Krtler otonomiye kavutular,

blgenin lideri Molla Mustafa Barzani Dr. Saitin solcu olduunu renince souk

davrand, ama kendisine Zaho blgesinde bir kamp yeri verdi. Oradaki bir barakayhastaneye evirerek ksa srede halkn sevgisini kazanan Sait Krmztoprak, Dr.ivan adn ve doktor olarak poplaritesinin verdii cesaretle Tde-KDP adyla kendipartisini kurdu. Dr. ivann ana tezi, Krt milliyetiliinin esas enerjisini ABDemperyalizmine deil, Trk milliyetiliine mcadeleye hasretmesi gerekliliiydi.

Yani sol sylemden radikal bir kopu ve pragmatik bir yneli sz konusuydu. Partibir sre sonra I-KDP tabanna yneldi. Ayn zamanda Barzaninin adn kullanarakTrkiyede de rgtlenme almasna balad. Bu cretkr tutum, hem T-KDPyi hemde Barzaniyi rahatsz etti.

SAT EL IRAKA GDYOR Hal byleyken, Trkiyede 12 Mart 1971 darbesi

oldu, kovuturmadan kaan T-KDP lideri Sait Eli, Iraka gitti. Bir sre sonra Elinincesedi bulundu. ldrenin Dr. ivan olduu sylendi. Olaydan iki ay sonra, T-KDPnin isteiyle Molla Barzaninin adamlar Dr. ivan ve iki adamn tutukladlar

ve zindana koydular. ddialara gre burada zincire balekilde drt ay tutulan Dr.ivann, yarglanma, Barzaniyle grme ve ailesiyle grme talepleri reddedildi ve26 Kasm 1971de iki adamyla kuruna dizilerek ldrld.

O gnden beri, ki Sait Olay ya da Saitler Olay adyla anlan bu olay Krtevrelerini ok megul etti. Herkesin bir fikri vard ama olayn stndeki sr perdesihl kalkmad. Baz kiiler Sait Eliyi Trk istihbaratnn ldrdn sylediler.nk Sait Eli nemli bir Krt lideriydi ve Elinin ldrlmesinin T-KDP ve

Barzani tarafndan Dr. ivana yklmas sonucu her iki Saitten de kurtulmakmmkn olmutu. Bunun bir versiyonu da, Kerkk meselesi yznden birbirineihtiyac olan Irak istihbarat (banda lyas Barzani vard) ile Trk istihbaratnnkarlkl olarak birbirine jest yaptyd. Saitlerin ldrlmesi Trkiyeyi, bununkarlnda Kerkk olaylarnda elinin serbest braklmas Barzaninin iine gelmiti.Baz kiilere gre, olay tamamen Barzaninin siyasi komplosuydu, nk iki Sait deilerde Barzaninin rakibi olabilirdi.

Baz evrelere gre ise cinayeti hrsl ve pragmatik bir kiilii olan Dr. ivan ilemiti.nk Barzani Mardin, Hakkari, Siirtte rgtlenme iini Elinin T-KDPsine

brakmt. Bu da Dr. ivan kzdrmt. Siyasi idam hkm anlamna gelen bu

karara boyun emek yerine Sait Eliyi ldrmt (veya bu ii yapmas iin Barzanitarafndan kkrtlmt), sonun

osmanlı'dan bugüne kürtler ve devlet - ayşe hür

Documents