OSMANLI'DAN GÜNÜMÜZE

KUR'AN VE • • •

HUSN-IHAT ~

01-03 KASIM 201~

AMASYA

DİYANET İŞLERİ BAŞKANLICI YAYINLARI: 1330

İLMİ ESERLER: 209

Yayın Yönetmeni

Dr. Yüksel SALMAN

Yayın Koordinatörü

Yunus AKKAYA

Tashih

Sedat MEMİŞ

Grafik & Tasarım

Ali ÇINKI Baskı

Kalkan Matbaacılık (0312} 341 92 34

2. Baskı, Ankara 2017

ISBN 978-975-19- 6757-2 2017-06-Y- 0003-1330

Sertifika No: 12931

Eser inceleme Komisyon Kararı

16.03.2017110

© Diyanet İşleri Başkanlığı

hetişim

Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü

Basılı Yayınlar Daire Başkanlığı Tel: (0312} 295 72 93- 94 Faks: (0312) 284 72 88

e-posta: diniyayinlar@diyanet.gov.tr

Dağıtım ve Satış Döner Sermaye İşletme Müdürlüğü

Tel: (0312} 295 71 53-295 71 56 Faks: (0312} 285 18 54

e-posta: dosim@'.diyanet.gov.tr

MA'KİLİ YAZILARIN TASARIM ÖZELLİKLERİNE YAPISALCI YAKLAŞIM

İlham ENVEROGLU Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi,

Endüstri 'Ürünleri Tasarımı Bölümü

İSLAM YAZISININ KÖKENİ VE ÇEŞİTLERİ

Yazı birçok kültürde önemli yere sahip olmakla beraber, İslam'da yazının . yeri bizzat Kur'an-ı Kerim'in teşvikiyle müstesna bir konuma gelmiştir. Kalem sfrresi 1 ·ve 2. Ayet - "Nim. (Ey Muhammed) Andolsun kaleme ve satır satır yazdıklarına ki, sen Rabbinin nimeti sayesinde, bir deli değilsin" (Kalem,

68/1-2) hitabıyla kaleme ve yazıya kutsiyet atfedilmiştir.

Tarihçilerin üzerinde tam olarak anlaşamadığı bir husus da, Arap ya­zısının kökenidir. Bazı tarihçiler, bu yazının ilk defa, Arap Yarımadası'nın güneyindeki Himyerlilerin (Aramey alfabesi) dik ve köşeli yazısından ortaya

çıktığını, bir kısım tarihçi ise kuzeydeki Nabatlıların yuvarlak yazısından doğmuş olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bunun yanında bazı tarihçiler her iki

yazının kaynaşmasından doğmuş olduğunu, bazıları, başka bir kök yazıdan türeme olasılığının bulunduğunu, bazıları ise, Himyerlilerin Müsned veya Hatt-ı Satrancili denilen dik ve köşeli yazısından alınan, Hire Araplarının

kullandıkları Hatt-ı Hiri denilen dik ve köşeli yazıdan çıktığını, Enbar'da Mürre oğlu Meramir tarafından ilk olarak ortaya konulduğumu ve adına da İslam'dan önce Araplar arasında ma'kıli denildiğini söylemiştir.1 (Resim l}

Kökeni ne olursa olsun, değişmez olan gerçek şudur ki, önceleri basit bir yazı olan Arap alfabesi, İslam'la gelişerek şimdiki kıymet ve estetiğine

Bedrettin Yazır, Medeniyet Aleminde Yazı ve lslam Medeniyetinde Kalem Gıi.ı:eli, 1981, s. 53.

__ ___, 641 ı--

OSMANLI'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN- 1 HAT

kavuşmuştur. İslam Kültür coğrafyasında yazı sıradan bir iletişim aracı olmaktan çıkarak bir sanat dalı halini almıştır. Nihat Boydaş yazııiın

plastik ve estetik yönüyle ilgili şunları söyler:

"İslam hat sanatının gelişmesine etki eden diğer önemli bir husus da, bu

yazıyı meydana getiren harflerin (müfredat) plastik imkanlar açısından zengin­

liğidir. Bu plastik imkanlar, çizilmeyip kalemin doğal hareketleriyle elde edildiği için, hattatlara geniş ve zengin ifade ortamı hazırlamıştır. Ayrıca, satır altına

ve üstüne uzanan keşideler, harflerin birbirleriyle birleşmelerinden elde edilen zenginlik bu yazının plastisitesine ayrı bir güç katmaktadır,"2

Konumuz gereği, Kur'an-ı Kerim'in yazıya geçirilmesinde neredeyse bir

kaç yüz yıl önemli rol oynamış köşeli yazılar, bir diğer adıyla Kılfi yazıyla

ilgili bilgiler üzerinde durmak istiyoruz. Çünkü bu yazı, kaynaklardan da anlaşıldığı üzere, sonradan gelişen diğer yazı çeşitlerine kaynaklık etmiştir.

Zamanla ortaya çıkan diğer yazı çeşitleri daha kullanışlı ve estetik buluna­

rak, köşeli yazıları sıkıştırmış, genellikle mimari alanların süslenmesinde ve tezyini sanatlarda onun yerini almıştır.

a. Kılfi Yazı çeşidi en eskilerden olmakla birlikte: Yazma kılfi, yapma kılfi, süslü kılfi, örgülü çiçekli kılfi, yuvarlaklı kılfi, dik köşeli kılfi, ma'kıli,

hendesi kılfi, geometrik kılfi, hatt-ı satrancili vb. adlarla anılan beş yüzü geçen çeşitlere ayrılmaktadır.

b. Aklam-ı Şitte (altı kalem): Buna şeş kalem de denir. Kılfiden sonra mevzun (ölçülü) yazıların kaynağı ve aslı sayılır: Sülüs, nesih, muhakkak, reyhani, tevki, rıkaa olarak kaydediliyor. Fakat, bu altı yazıya talik'.ı yedinci

olarak, ölçülü yazıların aslı yedi kalem olduğunu ve heft kalem denildiğini ileri sürenler olmuştur. Böylelikle Heft-yedi kalem şöyle sıralanır: Sülüs, Nesih, Muhakkak, Reyhani, Tevki, Rıkaa, Talik.

Bazılar bu aslı yazıların türev ve kollarının sayısını 12'ye ve hatta 46'ya çıkarmaktadır. Yukarıda adları geçen yazılara Si.keste, Sünbüli, Şeceri, Celiler, Hurdeler, Müsennalar, Mülasıklar, Müşakkalar, Rık'a, Kırmalar,

Gubariler de ilave edilirse, hakiki ve mecazi yazı çeşitlerinin sayısı birıe ya14aşmaktadır. Bu da, İslam'da yazıya verilen önemirı ve gelişmesi içirı gösterilen gayretirı belirtisidir.3 (Resim 2)

Nihat Boydaş, Ta'lik Yazıya Plastik De~er Açısından Bir Yaklaşım, 1999, s. 13. Yazır, Medeniyet Aleminde Yazı ve lslam Medeniyetinde Kalem Güzeli, s: 64-87.

- -----< 642

111. BÖLÜM: TÜRK İS LAM SANATLARI VE MEDENİYETi

KÜFİ YAZI HAKKINDA

Ma'kıli yazı kufi yazı ailesinin bir parçası kabul edildiğinden bu ya­zının çeşitleri ve karakteristik özelliklerine değinmekte yarar var. Kufi, Arap yazısının dik, sert çizgiler ihtiva eden ve köşeli olan biçimidir. Küfe, Ba~dat'ın kuruluşuna kadar bilim ve sanat merkezi olmuş, kufi yazı da

· bu şehirde gelişip şekillendiğine göre bu adı almıştır. Arapların kufi yazı­dan önce, Sina yarımadasında doğduğu sanılan Arami asıllı Nebati yazıyı kullandıklarına değinmiştik. Bu yazının V. ve VI. Yüzyıllarda kufi.ye dö­nüştüğü zannediliyor. Kufi yazı X. yüzyıla kadar bütün İslam ülkelerinde kullanılmış, sonra yerini sülüs ve nesih'e bırakmıştır. Ama süsleme aracı olarak bütün İslam ülkelerinde XVIII-XIX. yüzyıla kadar kullamlmaya devam etmiş, yaygın olarak da Ulu Türkistan ve İran abidelerinin, mimari yapılarının dış duvarlarını süslemiştir. (Metin Akar, Hoca Ahmet Yesevi Külliyesinin Ma'kıli Güzelleri, Yeni Avrasya Yayınları, Yayın No: 39, Araş­tırma-İnceleme: 29, Ankara 2004, s. 13)

Kufi'nin başlıca dört çeşidi vardır:

1. Süslü kufi: Bu yazı, harfler, çiçek ve yaprak motifleri ile süslenerek yazılırdı.

2. Örgülü çiçekli kıifi: Elif ve lam gibi harflerin uçları birbirine geo­metrik güzellik sağlayacak şekilde yazılırdı.

3. Az çok yuvarlaklık gösteren kıifi: Kufinin bu türü daha çok Kur'an~ı Kerim'irı yazımında kullanılırdı. ·

4. Dik köşeli kufi: Bu türüne ma'kıli, hendesi kıifi, geometrik kufi, hatt-ı satrancili adları da verilirdi." (Akar, Hoca Ahmet Yesevi Külliyesinin Ma'kıli Güzelleri, s. 13)

Hendesi kı1fi ile diğer kılfilerirı farkı, hat boyunda ortaya çıkar. Bilin­diği gibi hat sanatında yazı boylarını ölçme birimi yazı kallemi ile çizilen bir noktadır. Nokta boyu birimleri yazıda birlik, güzellik ve denge sağlar. Kur'an-ı Kerim yazımında kullanılan kufi yazıda en kısa boy üç noktadan oluşur. Ma'kıli'de ise gözlü başlı harflerirı hareketleri dört nokta boyunda olur. Bu dört noktaya bağlı olarak da hendesi kılfide yahut diğer bir söy­leyişle ma'kıli yazıda şöyle bir aritmetik sistem ortaya çıkar:

----< 643

OSMANLl'OAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN-1 HAT

Aritmetik dizi:

4 7 ·ıo

al a2 a3

13

a4

16

a5

19

a6

Aritmetik dizi sistemi: a1=3+1, a2=3x2+1, a3=3x3+1, a4=3x4+1, a5=3x5+1,

a6=3x6+1" (Akar, Hoca Ahmet Yesevi Külliyesinin Ma'kıli Güzelleri, s.13-14).

Konumuz olan ma'kıli, Hendesi Küfi veya Geometrik Küfi, sayıları

beş yüzü geçen kufi çeşitlerinden en yaygın olanı ve günümüze kadar kullanılanıdır.4 (Resim 3)

MA:KILİ YAZININ KÖKENİ VE UYGULAMA ALANLARI

Ma'kıli yazının kökeniyle ilgili bilgiler bir hayli karışık ve tutarsızdır.

Ma'kıli yazı hakkında yukarıda zikredilen bilgiler hiç bir somut belgeye dayanmamaktadır. Bedreddin Yazır "Medeniyet Aleminde Yazı ve İslam

Medeniyetinde Kalem Güzeli" kitabında, somut olmayan kaynaklara da­

yanarak, bu yazının İslam'dan önce Araplarda abide yazısı olarak kulla­

nıldığını belirtmiş, düz köşeli ve sert olması bakımından da, Arapça'da

kale anlamına gelen ma'k.ıl sözünden türemiş olabileceğini ileri sürmüştür.

Yazar bu konuda düşüncelerini:

"Ma'lcıl, lugatte, "kal'a (kale) gibi sığınacak yere, yahud sarp yere" denir ... Yani harjlerinin hepsi düz, köşeli, hendesi ve donuktur. Bu sebepten sertlik ve katılık: ifade eder. Sarp, kübik: bir yazıdır ... He; harf değilse de, çoğu dört hareketle meydana gelir. Bu sebepten ma'k:ıli'ye hatt-ı satrancıli de denilmiştir" şeklirıde aktarmaktadır. Devamında ise.

"Bu yazı, İslam'dan önce abide yazısı olarak kullanılırmış. Fakat, el ve kalemle yazarak: değil, hendese ve nakış aletleriyle çizerek:, hakkederek vücuda getirilirmiş. İslam'a geçtikten sonra da abide yazısı olarak k:ullamlmış ve hep çizerek yapılmıştır. Bunlarda, el ve kalemle yazmak: bulunmadığından; hakiki değil, mecazi yazılardan sayılırlar, estetikleri de ancak: resmedilme bakımından mütalaa olunur."5

Burada üzerinde durulması gereken husus, ma'kıli yazının İslam'dan

önce abide yazısı gibi kullanıldığını doğrulayan eski yazı örneklerinin olmayışıdır. Köşeli ve yarı köşeli yazıların eski zamanlardan beri mevcut

olduğu doğru olsa da, günümüzde algıladığımız haliyle benzeşen yazı

Akar, Hoca Ahmet Yesevi Külliyesinin Ma'kıli Güzelleri. s. 14. Yazu, Medeniyet Aleminde Yazı ve lslam Medeniyetinde Kalem Güzeli, s. 76.

644

iti. BÖLÜM: TÜR.K İSLAM SANATLAR.! VE MEDENiYETi

örneği Arap yarımadası ve komşu bölgelerde görülmemiştir. Nitekim Suudi Arabistan'ın Kültür Bakanlığınca basılan ve Arap Yarımadasında bulunmuş, içerisinde sahabe dönemini de kapsayan en eski yazıların yer aldığı kitapta bir tek makili örneği yoktur.6 (Resim 1)

~azarın, nakli bilgilere dayanarak aktardığı düşüncelerin aksine, İslam'ın doğuşundan Karahanlılar dönemine kadar geçen uzunca bir dönemde benzer yazı örneklerine kendi araştırmalarımızda rastlamadık. Eldeki veriler 12. yy. önce bu yazının hiç bir İslam ülkesinde kullanılmadığı yönündedir. İlk örnekler Karahanlı, Gazneli ve Selçuklulara aittir. En geliş~ örneklerse 13-16. yy. Azerbaycan, İran, Afganistan, Orta Asya ve Anadolu'ya ait mimari eserler üzerindedir. (Resim 8)

Ma'kıli ya da Hendesi Kufi'nin kökeniyle ilgili bizzat Arap kaynakları Uzak Doğuyu işaret etmekteler. "Kare Kfıji'nin kökeni iki kaynaktan besle­nebilir. İlki, bin yıl önce 1slam ve Çin arasındaki temas olabilir; Çin mühür yazısının kalıbına, Arapça küfi yazısının basit bir adaptasyonu. İkinci teori, mimari yüzeylere uyarlamalar için türetilmiş kare küfi olmasıdır; bu mimari alanında köklü bir gelenek:, bir kare ızgara veya binalara geometrik desenler uygulamanın uzun bir geçmişi vardı." 7 (Resim 6)

Burada verilen bilgiler doğrudur. Fakat ne yazık ki, İslam coğrafyasında Avrupa kıtasını anlatırken Frenk tabiri kullanıldığı gibi, Uzak Doğuda yerleşen bütün uygarlıklar da Çin genel adıyla genellenmektedir. Bundan dolayıdır ki, doğu Türklerine, özellikle de Uygurlara ait birçok kültür~! öğe Çin'e mal edilmektedir.

Ma'kıli yazı üslubu, Türklerin geleneksel süsleme sanatları ve tuğla mi­

marisiyle doğrudan ilişkilidir. Bunu kanıtlayan çok sayıda belge mevcuttur. Bu örnekler, özellikle· Avrasya steplerinde, Sibirya'nın bazı bölgelerinde, Orta Asya'mn çeşitli yörelerinde, Kafkaslarda ortaya çıkarılan Paleolitik, Neolitik ve Bronz çağı bulgularındaki süslemelerle benzer üslup özellikleri taşımaktadır. (Resim 4-5)

Ma'kıli yazı uygulama alanları çok geniştir: Eski yazı genellikle kamış kalem ve mürekkep kullanılarak kağıt veya işlenmiş deri üzerine yazılsa da, çelik kalemle mermer veya taş üzerine de yazılırdı. Fırça aracılığı ile

Saad bin Abdulaziz al-Rashid, Selecred lslamic lnscriplions From MaJclcah _al-Mulcarramah & al-Madinah al-Munawwarah, Kingdom of Saudi Arapia Ministry of Education.10-12 Dec. 2002. http://www.kufic.info/18.07.2013

645 ı--' --

OSMANLl'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN-1 HAT

kağıt, tahta veya duvar üzerine yazılan yazılar da vardır. Mimaride dış cephe kaplaması ve estetik unsur olarak sade tuğla ve renkli sırlı tuğlalar aracılığı ile de ma'kıli yazı yazılmıştu. Klasik· yazı araçları kullamlmadı­

ğından bazı hat nazariyecileri tuğla ile yazılan hendesi kı1fiyi gerçek yazı saymazlar ve onu itibari yazı diye nitelendirirler.8

En yaygın olarak mimari yüzeylerin tuğla ve çini kaplamalarında, ağaç kapı ve minberler üzerinde, bazı metal kaplar ve paralar üzerinde, minyatürlerde, halılarda, müstakil yazı olarak kağıt üzerinde çeşitleri

görülmüştür. (Resim 6-7)

MA'KILİ YAZIDA TASARIM VE KOMPOZİSYON

Ma'kıli yazıda nokta vb. işaretlere yer verilmediğinden tasarımların okunuşu zorlaşmaktadır. Yazının ilk önce modüler hale getirilmesi ve bir blok yazı halinde istiflenmesi gerekmektedir. Ma'kıli yazının diğer yazılardan farkı, harf kalınlığı ile arada kalan boşluğun aynı kalınlıkta olmasıdır. Bu hatt'a Hatt-ı Satrancili denmesinin asıl sebebi de budur. Satranç tahtasındaki karelerin negatif ve pozitif eşdeğerliği gibi bu yazıda da genellikle harf kalınlıkları ile boşluk eşittirler. Bu yazının az yapılan diğer bir türünde ise boşluklar aynı kalmakla beraber harfler arasındaki boşluklar daha ince yapılabilir. (Resim 9)

Yazu, ma'kıli çeşitlerini iki tür olarak nitelendirmektedir: " ... Ma'kıli Çeşitleri: Kalın ve ince olmak üzere başlıca ikidir. Kalınlarına celi ma'kıli de

denilebilir... Kalın ma'kıli'nin de kesirsiz ve kesirli iki şekli vardır. İkisi de

insicamlı ve insicamsız olabilir. Kesirsiz ma'kıli'de, noktası olan murabba'ın

kalem kalınlığı, harf ve kelime bünyelerinde ve aralıklarda daima mahfuz

tutulur; makbul olan budur. Kesirli ma'kıli'de kalem kalınlığı bünyede mahfuz

kalmakla beraber, harf aralıkları bundan az ve çok _olabilir." 9

Bu yapıldıktan sonra yazıların kompozisyon kurgusu devreye girer. Kompozisyon Çeşitleri'ne göre ma'kıli yazıları bir kaç başlık altında toplayabiliriz.

1. Şerit-Bordür yazılar

Bordür ma'kıli yazılar genellikle portal veya minareler üzerinde şe­rit halinde yazılır. Bu halinde bile kompozisyon mükemmel bir şekilde

Akar, Hoca Ahmeı Yesevi Külliyesinin Ma'kıli Güzelleri, s. 14. Yazır, Medeniyeı Aleminde Yazı ve fslam Medeniyetinde Kalem Güzeli, s. 68.

- ---< 646

111. BOLÜM: TÜRK ISLAM SANATLAR! VE MEDENiYETi

kurgulanmaktadır. Aksi takdirde satır halinde yazılan köşeli yazılar este­tilcten uzaklaşır. (Resim 10)

2. Kare veya dikdörtgen biçimli metin-yazılar

Bu tür yazılarda metin önce şerit haline getirilip dıştan içe doğru spiialvari hareketle istifleıiir. Dikkat edilmesi gereken husus metinle tasarim arasındaki matematik ve zarif hesaplamadır. Eğer seçili metnin kaplayacağı alan hesap edilmezse tasarım yarım kalır. Yukarıda da deği­nildiği üzere ma'kıli yazılar grafik tasarım ve hendese-geometri bilgisine dayanır. (Resim 11}

3. Tek veya iki kelimelik tasarımlar

Bu tarz örneklerde seçilen yazı çok ustalıklı şekilde kompak.t-kapalı bir tasarım birimi oluşturmaktadır. Oluşan tasarımlar tek başına etkili olduğu gibi yeni kombinelerle daha girift sistemlerin parçası olabilme özelliği de taşımak.tadır. <Resim 12-13}

4. Simetrik yapılanmalar ve sonsuz yazılar

Bu tarz yazılar alışık olduğumuz müsenna-aynalı yazı çeşidinden farklı olarak daha bileşik-komplike sistemlere sahiptir. Simetri modern bilimde daha geniş kapsamlı bir kavramdır. Doğadaki atom ve moleküllerin ve cansızlar cilemindeki yapılanmada bu kavram sıklıkla ortaya çıkar. Ma'kıli yazıların ustaları simetri kavramını doğadaki yapılanmaya paralel olarak kullanmışlardır. Bundan bahis etmekteki amacımız saydığımız bütün ma'kİli çeşitlerinde bu veya diğer simetri kafesinin mutlaka kullanılmış olmasıdır. Aksi takdirde geniş mimari yüzeylerin ahe.nkli bir şekilde ma'kıli yazılarla bezenmesi çok zor olurdu.

Bu tip yazılar genellikle mimari yüzeyleri tam tekrarlı bir yapılanmayla kaplanmasında kullanılmak.tadır. En ilginç örneklerden biri Azerbaycan'da Berde ve Şeyh Safi Türbeleri üzerinde görülmektedir. Tek kelimeden oluşan birim basit atom gibi, moleküllere benzer bir üst birim oluşturur. Sonra bu üst birim yeni yapının elamanına dönüşerek sonsuz bir şekilde tekrarlanır. Yukarıdaki simetri örneklerinin birçoğuna uyan ma'kıli yazı örnekleriyle, Türkistan, Afganistan, İran, Azerbaycan ve Anadolu mimari eserlerinde sıklıkla karşılaşırız.10 (Resim 14-15- 16)

10 Hudu Memmedov, Nahışların Yaddaşı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1994, s. 17.

--~ 647

OSMAN Ll 'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN-1 HAT

5. Madalyon tipli yazılar

Bu tip yazılar da simetrik yazılar kısmına . girmekle beraber kendi iç­lerinde kapalı bir kompozisyona sahiptirler. Sınırları önceden belirlenmiş alanlarda çok etkili olmaktalar. Madalyon tipli ma'kıli yazıların en ilgi çekici olanları boyutlu yazılardır. (Resim 17)

6. Resim yazılar

Bu tip yazılar az kullanılmakla beraber, genellikle cami veya türbe görünümlüdürler. (Resim 18)

7. Yazı içirıde yazı-süsleme içirıde yazı

Daha önce zikredilen tek kelimelik blok yazıların içerisini daha küçük ma'kıli yazılarla yeniden kurgulanmasından doğan ma'kıli yazı çeşididir. Bundan farklı olarak birim tekrarı şeklindeki süslemeler içerisine ma'kıli tasarımların yapılması çok yaygın görülen bir ma'kıli türüdür. Burada da yukarıda değinildiği üzere, simetri yasalarının ve tasarım ilkelerinin bilinçli kullanımı ustaların dehasını göstermektedir. Usta önceden tasarladığı bir ma'kıli yazı içerisine farklı kelimeler veya bir ayet yerleştirmek zorunda­dır. Bu tasarım açısından çok zorlayıcı olmakla beraber, ustadan yüksek sanatsal ve hendesi kabiliyet talep etmektedir. <Resim 19-20)

8. Fonu yazı olan ender yazılar

Ma'kili yazıların en nadir görüleni ve çok zor üretilen bir çeşididir. Bu tip yazılar sınırlı sayıda üretilmiştir. Bunun nedeni, her yazının kendi ken­dine eşdeğer fon oluşturmasının mümkün olmamasıdır. Allah, Mllhammed, Ali, Nesimi gibi yazılar bu tarza müsaittir. (Resim 21-22)

Son olarak çok ender bir yazı üzerinde yürüttüğümüz yapı-kurgu analizini sunmak isterim. Kurgusu ender görülen renkli ma'kıli yazılardan olan bu örneğin ilginç tarafı, yazının katmanlı olarak sekiz ayrı tasarım­dan oluşmasıdır.

Birirıci aşamada yazının zemini sayılan Kelime-i Şehadet yazısı dört kez döndürülerek oluşturulmuştur. 2., 3., 4., 5., 6., 7. aşamalarda farklı renklerde, farklı istiflerle, hepsi de dörtlü döngü şeklinde olniakla "Ali" sözünden oluşan toplam 7 farklı tasarım, zemin yazı üzerine eklenıİı.iŞtir. Bunu yaparken usta yazıların bir birini kesmemesi için. yazıların kesişme yerlerini çapraz kare haline getirerek olağanüstü bir tasarım meydana getirmiştir. (Resim 23)

·----l 648 }----

İli. BÖLÜM: TÜRK İSLAM SANATLARI VE MEDENiYETi

Sonuç Üzerinde yeterli durulmamış, gereken bilimsel hassasiyetle incelen­

memiş bir konuyu, kısa bir bildiride tüm yönleriyle ele almak zordur. Bu yüzden ana hatlarİyla sunmaya çalıştığımız konudan çıkan sonuçları şöyle sıralayabiliriz:

- Ma'kıli yazı Arap harflerinin eski Türk sanatında yaygın olan bir sanat diline uyarlanmasından ortaya çıkmış, özelliklede tuğla malzemeden yapılan mimari eserlerin bezemesinde çok yaygın olarak kullanılmıştır.

· - Ma'kıli veya Hendesi kıifi adını alan bu yazı türü sanatçıdan, el melekelerini geliştirmekten daha ziyade düşünce ve tasarım yeteneği talep etmektedir.

- Özellikle çloğa kanunlarının esaslarından biri olan simetri yasaları ve yapılannia .s~~t~ıİıleri ma'kıli yazılarda mükemmel bir şekilde kullanılmıştır.

- Sonuç. olarak bu eski sanat dilimiz, bugün bile ister plastik ve estetik değerler açısından, isterse işlevsellik açısından değerlendirilip kullanılması gereken, ôzellikle sanat eğitimi veren kuruınlarda yeniden ele alınarak çağdaş arayjŞların sürdürülmesi gereken eşsiz bir kültürel mirastır.

Kaynaklar · Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, 1-II, Kervan Yayınları, Sanat tarihi Dizisi:t. İstanbul 1984.

Gürbüz Azak, Tür.k Motifleri, Polat Ofset, İstanbtil 1984.

Metin Akar, ~o'ciı Ahmet Yesevi Külliyesinin Ma'kıli Güzelleri, Yeni Avrasya Yayınları, Yay~ No: 39, Araştırma-İnceleme:29, Ankara 2004.

Nihat Boydaş; Ta'lik Yazıya Plastik Değer Açısından Bir Yaklaşım, M.E.B. Yayınları, An­kara 1999.

Saad bin Abdula'.?iz al-Rashid, Selected İslamic İnscriptions From Makkah al- Mu­kariamah & al:-Madinah al-Munawwarah, Kingdom ofSaudi Arapia Ministry of Education,I0'-12 Dec. 2002.

" . Savaş Çevik, Prof: Emin Barın, İstanbul, Grafik Tasarım Dergisi, Sayı 7, Nisan 2007.

Hudu Me~~dov. ~ahışların Yaddaşı, Türk Düny~sı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1994.

Mahmud.Bedreddin Yazır, Medeniyet Aleminde Yazı ve İslam Medeniyetinde Kalem Güzeli, Ankara_; Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1981.

http://www.sakkal.com/instrctn/18.07.2013

htt;p://~.kuflc:info/default.htm/18.07.2013 http://~.hatdergisi.com/index.htm1118.07.2013

-1 649 >---,- -

OSMANLJ'OAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE H ÜSN-İ HAT

Resimler

Resim 1. İslam öncesi yazı örneği, Suudi Arabistan.

~~».~;;;ıı.~~~ ~!Ji~.~.;:.;.~~ J(.l!J,\I

--~~~~~~~~~a'IT'-~~~~~~~~

Resim 2. İslam ya;ı:ısının çeşitlerL

~ 650

İıı. BÖLÜM: TÜRK ISLAM SANATLAR! VE MEDENİYETi

Resim 3. Ma'kıli ve kufi yazı çeşitleri.

---<651 ~

OSMANLl'DAN GÜNÜMÜZE KUR.'AN VE HÜSN· I HAT

Resim 4. M.Ô. 1-5. binyıllara ait süsleme örnekleri, Avrasya Stepleri ve Sibirya .

• '

.

Resim 5. M.ô. 1. binyıla ait kil mühürler (Azerbaycan, Kuzey Kafkasya) ve benzer "Dört kere Ali" ma'kıli yazısı. 13. yüzyıl.

--1 652

111. BÖLÜM: TÜRK İSLAM SANATLARI VE MEDENİYETİ

Resim 6. Çeşitli malzemelerle yapılmış ma'kıli örnekleri. 13-16 yüzyıllar.

Resim 7. Ma'kıli yazılı halı ve minyatür örnekleri. 16. yüzyıl, Tebriz.

-i 653

OSMANLl'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN-İ HAT

Resim 8. Yüzeyi ma'kıli yazıyla kaplanmış mimari örnekler. Buhara Namazgah Cami mihrabı. 12. yüzyıl. Azerbaycan Karabağlar 1ürbesi. 14 yüzyıl.

Resim 9. Ma'kıli veya hatt-ı satranciliyazınm örgüsü. Topkapı Tomarı'nda bulunan ma'kıli örnekleri, 15. yüzyıl.

~ 654

ili. BÖLÜM: TÜRK İSLAM SANATLAR! VE MEDENiYETi

ııı-u--ıilmll:suı-m

R-;j~fi' ır~ }iil!ffi~d~HG.!.C-'lö!I 511r:1E1 lill ilr.:E! n,,, U :!m,.,,,,.:; l liiil .... ~ i~!l!I

~~~w~-~ RHr:lif Resim 10. Bordür-şerit ma'kı.li yazı örnekleri

Resim 11. Ma'kı.li yazıdan kare kompozisyon aşamaları, Ahmed Karahisari.

----1 655 ı:-----

OSMANL!'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN- İ HAT

Ya kader Muhammed Allah Muhammed

Resim 12-13. Tek ve iki kelimelik tasarımlar.

Resim 14. İnorganik doğada atom ve moleküllerin yapılanmasında ortaya Çıkan · 17 çeşit simetri örneği. ·

Resim 15. Abdullah Ansari Külliyesi, Herat, Afganistan, 1425.

---1 656 !-----

. 111. BÖLÜM: TÜRK İSLAM SANATLAR! VE MEDENiYETİ

- . . ·~ ,., l ' '":"'"" .-..-: :

-~

-

Resim 16. Berde 1ürbesi, Berde, Azerbaycan, 1322.

Resim 17. Madalyon tipli ma'k:ıliyazı örneği.

-~ 657 >----

• GÜNÜMÜZE KUR'AN VE OSMANLI DAN HÜSN-1 HAT

. - - üm1. ma'kıli örnekleri. Resim 18. Camı gorun u

. 19 Yazı içinde yazı örneği Resıın ·

658 ..-- -

111. BÖLÜM: TORK ISLAM SANATLAR! VE MEDENiYETi

Resim 20. Süsleme içerisinde yazı örneği. Topkapı Tomarı, 15. yüzyıl

Resim 21. Allah yazılı iki farklı tasarım. 13-20. yüzyıl.

-----1 659 >---

OSMANLl'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN- 1 HAT

Resim 22.· Ali isminin altı kere tekrarından oluşan örnek. Azerbaycan, 15. yüzyıl. Allah, Muhaİnmed, Ali isimlerinden oluşan ma'kıli tasarım. İran. 16. yüzyıl. ·

Resim 23. Topkapı Tomarı, Topkapı Sarayı, İstanbul. 15. yüzyıl.

660