* Yrd.Doç.Dr.,BoğaziçiÜniversitesiFen-EdebiyatFakültesiTürkDiliveEdebiyatıBölümü,İstanbul/Türkiye,halim@boun.edu.tr

Otobiyografik Anlatılarda Bağıntısal Benlik:Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Hatıraları

HalimKara* Özet Bumakale,bağıntısalbireyselliktasavvuruçerçevesiiçindeYakupKadriKaraosma-noğlu’nunotobiyografikmetinlerini incelemektedir.Yazı, bireysel kimliğini bağıntısalolaraktasavvuredenYakupKadri’ninürettiğiotobiyografikanlatılarındabağıntısalol-duğunuilerisürmektedir.Bunugöstermekiçin,makale,ailesinin,neslininvediğerayrı-calıklıkişilerinyazarınkişiselkimliğinivekarakterinioluşturmadaanahtarrolüüstlendi-ğiniayrıntılıbirbiçimdeortayakoymaktadır. Anahtar Kelimeler: Otobiyografi,YakupKadriKaraosmanoğlu,modernTürkedebi-yatı,otobiyografivekimlik

Relational Self in Autobiographical Narratives: Yakup Kadri Karaosmanoğlu’s Memoirs

Abstract ThisstudyinvestigatestheautobiographicalwritingsofYakupKadriKaraosmanoğlubyemployingarelationalconceptofself-representationinautobiography.Itarguesthatinhisself-narratives,YakupKadriconceivesidentityasrelationalandtheautobiograp-hicalwritingsheproduces are also relational.This is because the storyofhis family,generationand,othersprovidesthekeytohisownindividualidentityandcharacter. Keywords:Autobiography,YakupKadriKaraosmanoğlu,modernTurkishliterature,autobiographyandnation

234

Giriş Bumakale,otobiyografimetinlerindebenlikinşasınınbağıntısalolmasıdüşün-cesindenhareketederek,YakupKadriKaraosmanoğlu’nun1hatıralarınıincelemeyiamaçlamaktadır.KendikuşağınınbirçokyazarveaydınıgibiYakupKadriOsmanlıİmparatorluğu’nunsonyıllarındakikültürel,sosyalvesiyasiolaylarafiilikatılımınyanındaTürkiyeCumhuriyeti’ninkurulmasısırasındaetkinbirroloynayanedebikişiliklerdenbiriolmuştur.BusüreçteMustafaKemalAtatürk’üntoplumsal,kültü-relvesiyasipolitikalarınınenateşlisavunucularındanbiriolarakdikkatiçeker.Do-layısıylaYakupKadri’ninhatıraları,onungeçmişyaşamını,ailesi,nesli,ülkesivetarihlebağıntılışekildehikâyeeder.BuincelemeYakupKadri’ninhatıralarındakibireyselleşmesürecininyadabireyininşasının-aslında-annesi,babası,arkadaşlarıvedöneminentelektüelleriylesiyasiliderlerinidekapsayan“ayrıcalıklı”ve“önem-libaşka”şahsiyetlerleolanilişkisiyoluylagerçekleştirildiğinigöstermektedir.Bubakımdan,buçalışma–bazıeleştirmenlercesavunulduğugibi–otobiyografikeser-lerdekibireyselleşmesürecininherzamanbaşkalarındanuzaktagerçekleşmekzo-rundaolmadığı;aksine,başkalarıylailişkiiçindeveonlarınkatkılarıylameydanageldiğigörüşünedayanmaktadır.Buyaklaşım,sosyalvetarihselolaraküretilmişkültürelbiryapıolanotobiyografikeserlerdekibenlikinşasınınbağlamsalvesöy-lemselolduğu;çünkü“otobiyografikanlatıcılar[ın]kimolduklarıbilincine,hangiaidiyetlereveayrılıklarabağlanacaklarınaveyahangikimlikleribenimseyecekleri-ne,onlarısaransöylemleryoluylaer[dikleri]”2düşüncesindenkaynaklanmaktadır. BumakaleözelliklePaulEakin,NancyK.Miller,SidonieSmithveJuliaWat-songibikuramcıveeleştirmenlerinotobiyografikbağıntısallıkkavramsallaştırma-sınınYakupKadri’ninhatıralarınıçözümleyipanlamadayararlıolduğundanyolaçıkmaktadır.1980’lerinbaşlarınakadarotobiyografikokumalarahâkimolan3ve

1 YakupKadri’ninhatırları,bazıaçılardanİnciEnginünveSemaUğurcantarafındanincelen-miştir.EnginünhatıralarıKurtuluşSavaşı anlatıları bağlamında tartışırken;Uğurcan,YakupKadri’ninkurmacadüzyazılarıylabağlantılıolarakelealmıştır.Bkz.İnciEnginün,“MilliMü-cadeleEdebiyatındaYakupKadriKaraosmanolu,”Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları içinde(İstanbul,DergâhYayınları,1991),s.109–119veSemaUğurcan“YakupKadriKaraosmanoğ-lu’nunRomanlarıveHatıralarıArasındakiMünasebet,”Doğumunun 100. Yılında Yakup Kadir Karaosmanoğluiçinde(İstanbul,MÜFen-EdebiyatFakültesiYayınları,1989),s.205–218.

2 SidonieSmithveJuliaWatson,Reading Autobiography: A Guide for Interpreting Life Narrati-ves(MinneapolisveLondra,2001),s.34.

3 1980’lerin başlarına kadar, GeorgesGusdorf ve Philippe Lejeune’nin otobiyografi kavram-ları, otobiyografikmetinler hakkındaki eleştirilerde egemenolmuştur.Her iki eleştirmenveonların takipçileri Aydınlanma bireyselliğine dönük modern otobiyografilerin yükselişiylebağlantılı olarak, otobiyografilerde tasvir edilen özerk ve biricik bir bireysellik düşüncesinivurgulamışlardır.Bkz.GeorgesGusdorf,“ConditionsandLimitsofAutobiography,”Autobi-ography: Essays Theoretical and Criticaliçinde,yay.haz.,JamesOlney(Princeton,PrincetonUniversityPress,1980,s.28-48vePhillippeLejeune,On Autobiography,çev.KatherineLeary(Minneapolis,UniversityofMinnesotaPress,1989).

235

gelenekselolarakkabulgörmüşbireysel,yekpareveözerkbirbenlikmerkezlivetarifli otobiyografik anlatı fikrinekarşı çıkarak, bukuramcılar toplumlardakivekültürlerdeki farklılıklara rağmen, hem kimliğin hem de bireyselliğin birbiriylebağıntısalolduğunuilerisürerler.Edebiyatincelemeveeleştirikuramlarıalanın-dasondönemdeortayaçıkanpostmodernizm,feminizm,sömürgeciliksonrasıveyapısalcılıksonrasıgibigelişmeler,bugünküözyaşamöyküsüçalışmalarınınsey-rinideğiştirmişlerdir.Feminist,postmodernveAydınlanma ideolojivedeğerlerieleştirisi,bağıntısalbirotobiyografikbenanlayışınınortayaçıkmasıyladüzenlenenbireyselleşmişözneyideiçinealır.Edebiyateleştirisindekicinsiyetodaklıtartış-malar,bugelişmelersırasında,özellikleedebiyatçalışmalarındakievrenselleşmişerillik tehlikesinekarşıuyararakönemlibir işlevüstlenmiştir.1998’deki incele-mesindeSusanS.Friedman,Gusdorfvebenzerdüşüncedekilerin,“benlik,kendinigerçekleştirmevebireyselbilinçlenmeninkadınlar,azınlıklarvediğerbirçokBa-tılıolmayantoplumiçinçokfarklıolduğunu”anlamakonusundabaşarısızolduk-larınınaltınıçizer.FriedmanBatıveerkekmerkezliolaraknitelediğibubakışınbaşarısızlığının,“bireycibenliğindeğerlerdizisinin,kadınlarınveazınlıklarınbi-reyselleşmesürecindekikolektifvebağıntısalkimliklerinrolünügörmezdengel-mesi”nden4kaynaklandığınıözelliklevurgular. Öncelikle kadınların ve azınlıkların otobiyografik metinlerine ait bir va-sıf olarak tasarlanmışbubağıntısalbireysellik anlayışı, zaman içindeetnikvecinsiyetçiçizgilerinötesinegeçerekbirbağıntısalkişisel temsil fikrininönünüaçmıştır.PaulJ.Eakin’indeifadeettiğigibi,“toplumsalcinsiyetlerinsınırları-nındışınıçıkanfarklılıklararağmen,”otobiyografikanlatılardakibütünbenliklerbağıntısalolarakdeğerlendirilmeyebaşlanmıştır.5Budahemerkekhemdeka-dınözyaşamöyküsüanlatılarınınbenzergörüngülerihtivaettiğinisavlar.NancyK.Millerbunu,erkekyazarlıotobiyografikmetinlerdekikişiselbetimlemelerin“ayrıcalıklı başkalarıyla”kurulan ilişkiyoluyla inşaedilmesininkadınyazarlıotobiyografileriçindegeçerliolduğunuilerisürerekaçıklar.6Buayrıcalıklıbaş-kalarıaileüyelerini(çoğunluklaannelervebabalar),arkadaşları,meslektaşlarıvesiyasi liderlergibikolektifgeçmişinayırtedilebilirsimalarını içerir.Otobi-yografiközneninsosyalvekolektifbiçimlenişininyadaalgılamasınınortayaçı-

4 Bkz.SuzanStandfordFriedman,“Women’sAutobiographicalSelves:TheoryandPractice,”Women, Autobiography, Theory: A Reader,yay.haz.,SidonieSmithveJuliaWatson(Madison,University ofWisconsin Press, 1998), s. 72-82 veNancyK.Miller, “RepresentingOthers:GenderandtheSubjectsofAutobiography,”differences: A Journal of Feminist Cultural Stu-dies6/1(Spring1994):1-27ve“TowardaDialecticsofDifference,”Women and Language in Literature and Societyiçinde,yay.haz.,RuthBroker,NellyFurmanveSallyMcConnell-Ginet(NewYork,Praeger,1980),s.258-273.

5 PaulJohnEakin,How Our Lives Become Stories: Making Selves(IthacaveLondra,CornellUniversityPress,1999),s.50.

6 Miller,RepresentingOthers,1994,3.

236

kışıbubaşkalarıüzerindendir;çünkü“otobiyografiköznelerkendilerini,sosyalkonumvekimliklerineeklenmişbelirlideneyimlerinöznesiolaraktanırlar.”Aynızamanda“kendilerinikimliklerinibelirleyecekeylemlerdebulunarakvedolaylıolarakiçindeyaşadıklarıdünyadafarklılaştıraraktanınırhalegetirirler.”7Başkabir ifadeyleotobiyografiközneaynıandahembaşkalarınabağlanarakhemdebaşkalarındanayrımlaştırarakkendinitanımlar.Herikidurumdadabireyselben-likbağıntısalyadailişkiselolarakkurulur. Yukarıdakısacabahsedildiğişekliylebağıntısalbireysellikkavramıçerçevesiiçindebumakale,otobiyografikmetinlerindeYakupKadri’ninkimliğibağıntısalolaraktasavvurettiğiniveyazdığıotobiyografikanlatılarındaaynışekildebağın-tısalolduğunu;çünküailesinin,neslininvediğerayrıcalıklıkişilerinonunkişiselkimliğinivekarakterinioluşturmadaanahtarrolüüstlendiğiniilerisürmektedir.İnceleme,YakupKadri’ninkişiselkimliğivekendibireyseltarihininailesi,nesliveTürkmilletinin tarihine bağlanarak tahayyül ettiğini göstermektedir.Bu dayazarınkişiselkimliğininşekillenişinde,benliğinisadeceailesinin,neslininvemodernTürkiyetarihininvakalarınınbirtanığıolarakdeğil,aynızamandaKur-tuluşSavaşıgibikendiniTürkmilletininyaşadığıkültürelvesiyasidönüşümle-rinönemlisimalarındanbiriolarakkonumlandırmasındankaynaklanır.Buyazı,ayrıca,YakupKadri’nin başkalarının tarihini anlatırken, özellikle de kendiylebaşkalarıarasındakikarakterveideolojikfarklılıklarıbenzervekarşıtyönleriylemukayeseederken,birtaraftandakendibireyselkişiliğivekarakterinidolaylıbirşekilhikâyeettiğiniortayakoymaktadır. Genelolarakotobiyografikbenlik tasavvurunda temelodakve farklılıklarıaçısından,YakupKadri’ninotobiyografikanılarıüçdönemeayırmakmümkün-dür:çocukluğu,OsmanlıTürktoplumununsosyal,siyasalvekültürelolaylarınıanlattığıII.MeşrutiyetveI.DünyaSavaşıdönemi(1908-1919)veMilliMüca-dele ve yeni cumhuriyetin kuruluşu sırasındaki anıları (1919-1923).Bu ayrımgörünürde,YakupKadri’ninhayatıylailgilianlatıları,Batılıotobiyografigelene-ğininbiryansımasıolacakşekilde,aldığıeğitim,okuduklarıvedöneminsosyalvesiyasaldurumunakarşıtutumlarıyoluylazamaniçindeşekillenenentelektüelve ideolojik biçimlenme ve olgunlaşmasının benlik anlayışını ima etmektedir.Ancakdahayakındanbakınca,YakupKadri’ninotobiyografikanlatıları,kişiselkimliğisoyutlanmayerine,buçalışmaboyuncadilegetirildiğigibibireyselleşmesürecininbağıntısallığındaısrarcıolmasındandolayıGusdorfveLejeune’ninça-lışmalarındakavramsallaştırdığıBatımerkezliotobiyografigeleneğindenayrılır.

Çocukluk Döneminin Derinliklerine İnmek: Anamın Kitabı YakupKadri’ninbenliğininerkendönemlerininderinliklerineinenAnamın

7 a.g.m.,s.27ve32.

237

Kitabı adlı anıları, temelolarakyazarınçocuklukyıllarınaodaklanır. 1957yı-lında yayımlanan kitabın önsözünde, yazar bu anıları çocukluğun bir insanınyaşamındakienmutludönemolduğugörüşünüsarsmakiçinyazdığınıvurgular.Kişininyaşlandıkçaçocuklukveilkgençlikçağınıyenidenyaşamaarzusunusonzamanlardaiçindeelliyıl,altmışyılötelerdekalançocuğungeriyedönüpiçindegevreksesiyle“gülüpağlamağa”başladığınıifadeeder.İhtiyarzihnindeyenidenkeşfettiğibuçocuksesionuhatıralarınıyazmayaiter:

İşte, kaç zaman vardır ki, ben, hep bu sesi dinler olmuşumdur. Başından geçenleri hiç bilmeyen, çektiğim mihnetlerle hiç ilgisi olmayan bu çocuk bana neler söylüyor? Hangi dünyanın yankılarını getiriyor? Anlamaya lüzum görmü-yorum. O, içime girdiği andan beri, kendimi ondan ayırt edemiyorum ve kendi derdimi, kendi dünyamı unutup onunla haşır neşir oluyorum. Hatta arada bir, bana öyle geliyor ki, çocuğun anlattıkları benim anlatabileceklerimden daha önemli, daha dokunaklıdır ve beş altı yılcağızlık macerasının bazı bölümleri be-nim altmış yıllık maceramdan daha ibret verici kıssalarla doludur.

Bende bu hatıraları yazmak ihtiyacı da işte böyle bir sesle uyanmıştır. Bun-ları, önce, kendim için yazıp saklamak istedim. Çünkü ne o çocuk, ne anasıyla babası, benim gibi ammenin malı değildir. Kim onların başlarından geçenlerle ilgilenebilir? diye düşündüm. Fakat yazdıklarımı okuyunca, farkına varmayarak, devlet düşünü bir aile çevresi içinde bir zavallı çocuğun romanına vücut verdiği-mi gördüm. Böyle bir roman, çoktan beri yapmasını arzuladığım bir şeydi. Böyle bir romanla,8 insanların şimdiye kadar besledikleri bir zannı – çocukluğun en mutlu çağ olduğu – kökünden sarsmak istiyordum.9

Yıllarsonrahafızasınınsüzgecindengeçirerek,yetişkinbirkişininbakışın-dançocukluğununönemligördüğüolaylarınıveyönlerinibellibirdüzenegöreseçerekadetabirkurmacametnigibi inşaetmesi,kendisinindillendirdiğigibiYakupKadri’ninmetnininkurgusallığını ima eder.Yazarınmutsuzgeçmişiyleyüzleşmesinianlatanbirromanolarakkurguladığınıifadeettiğibuhatırakitabı,birincitekilkişianlatıcıvasıtasıylaonunçocukluğu,aileçevresi,yetişmetarzı,kişiliğininşekillenmesininipuçlarıkadar,bireyselkişiliğininanahtarlarınıverir.Anamın Kitabında,YakupKadribenliğinibaşkalarındansoyutlayarakbağımsızdeğil,onlarla ilişkilendirerekkurgular.BudaYakupKadri’ninbenlikalgısınınyukarıdakavramsallaştırılanbağlantısalotobiyografikkendilikleyakınilişkisinigösterir. Bu çerçevede hatırasında çocukluğunu aile şeceresi, soyunun coğrafive kültürel kökenleri, eğitimi, anne-babası, kız kardeşi, genç bir çocukolarakokuduğuyadaüzerindeçalıştığıedebieserler,Mısır,Manisaveİzmir’dekisos-yalçevresiylehikâyeeder.Kendideyimiylebenliğinindolaşıkvekaranlıklabi-

8 İtalikleryazaraaittir.9 YakupKadriKaraosmanoğlu,Anamın Kitabı,İstanbul,İletişimYayınları,1999,s.13-14.

238

rentlerinedoğrudansokulmaimkânıverenbuhatıralar,onunhayatınıkronolojikbir şekilde sunmaz; çocukluğundaki olayları hafızasının yardımıyla hatırladığıkadarıyladağınıkbirşekildebetimler.Anılar,mutsuz,yalnız,içinekapanık,utan-gaç ve usluYakupKadri’yi, onun anne ve babasıyla olan ilişkisini, üst sınıfamensupailesini,Mısır’dakişaşaalıyaşamtarzlarınıvetecrübeedecekleritrajikekonomikvesosyalçöküşüyansıtır.Buyüzden,kendialınyazısınınçocukluğun-dayazıldığınıbetimleyenvedaimaçocukkaldığınıortayakoyanAnamın Kitabı, yazarınönemlibaşkalarıvebulunduğusosyalçevreyoluylaerkenkarakterbi-çimlenişiveotobiyografikkişiliğihakkındaaydınlatıcıfikirleriçerir. Yazarınaralarındaikilibirkarşıtlıkyaratmayaçalıştığıannevebabası,Ana-mın Kitabı’ndakianahtarönemdekibaşkalarıolaraktasviredilir.HatırakitabındaYakupKadri’ninbabası,şaşaalıailegeçmişinerağmen,çeşitlifizikselveruhsalsağlıkproblemleriolansıradanvedargörüşlübiriolaraksunulurken,annesi,onunadetataptığıgururlu,zarif,asilvemelekgibibirhanımefendiolaraktemsiledilir.BöyleceYakupKadriotobiyografikkimliğiniannesiveonunailesiylekendiniyakından ilişkilendirerek,mevcutekonomikvesosyalçöküntülerinbir sonucuolarakzorzamanlaryaşayanbabasıveailesiyleisearasınamesafekoyarakkurar.ÇocuklukhatıralarındaYakupKadri’ninotobiyografikhafızasıkişiselkimliğinitahayyületmedevekurmadabelirleyicibirroloynar.Yazarözyaşamöyküsüan-latısınımaziyeaitdeneyimler,duygular,olaylarzincirivesosyal ilişkilerindenbirseçkiyizihnininsüzgecindengeçiripeleştirelbirbakışlaokurasunar.YakupKadri’ninanıkitabındaotobiyografikbenlikuzatılmışbirbilincinvezihniürünüolaraktarihibirsüreceyayılarakkurulur. Her ne kadar anılarAnamın Kitabı adını taşısa da,YakupKadri ve baba-sıarasındaki ilişkininbirbetimlemesiylebaşlar.Aslında,“BabamlaAramHoşDeğildi”başlığınıtaşıyanilkbölüm,10özellikle,ölümünekadargeçensüredekifizikselveruhsaldurumunudaaktararakbabasıAbdülkadirBeyilenedenan-laşamadığını anlatmaya ayrılmıştır. Öncelikle, Yakup Kadri’nin babası hemfizikselözelliklerihemdekarakteriyleyazarınkafasındakiidealbabafigürününgereklerinikarşılayamaz.Babasınaaitçocuklukizlenimlerinihatırlarken,YakupKadribabasıylailgilihiçbirmutlulukvericiyadahoşagidecekbiryanolmadı-ğınıdüşünürveadı,görünüşü,mizacıvekonuşmaşeklidâhilolmaküzereonunhiçbirşeyindenhoşlanmaz:

Çocukluğunda babama ait hiçbir şey bana hoş ve munis gelmezdi. Ne adını, ne kalıbını kıyafetini, ne oturup kalkıştığını, ne yüzünü, ne huyunu, ne de konuş-

10 Karaosmanoğlu,Anamın Kitabı,s.17.Buhatıradadikkatedeğerbirnokta,YakupKadri’ninbabasınındışgörünüşüvekarakterihakkındaayrıntılıtasvirleryaparken,annesindençokfazlasözetmemesidir.Aslında,annesigenelliklebabası,ailesiyadayazarınkendisiylebağlantılıolarakbelirirveokuyucuneadınedenasılgöründüğühakkındabilgilendirilir.

239

ma tarzını beğenirdim. O, yuvarlak ve dazlak kafalı, top sakallı, tıknaz bir adam-dı. Bu üç fizik vasıf ise benim yakışıklı erkek tipinde aradığım vasıfların taban tabana zıddı idi.11

BuifadelerYakupKadri’ninçocukkengerektaşralıoluşu,gerekseyeterinceyakışıklıolmadığıiçinbabasınıkendisineveannesineyakıştıramadığınıgösterir.Tamdabuyüzdenbüyüyüncebabasındamevcutolmayanfizikselözellikleresa-hipolmayıarzueder:“Ben,büyüyünceuzunboylu,inceendamlı,kaytanbıyıklıbirdelikanlıolmakvehepöylekalmakemelindeydim.” 12Babasıbuözellikleriy-leçocukYakupKadri’ninKahire’deİsmailPaşasarayındasosyalleştiğierkekler-dendefarklılıkarzeder.İronikbirşekildeYakupKadribüyüyüncegerekküçükyapılı oluşu gerekse genç yaşta kel kalması itibariyle fiziksel olarak babasınabenzer. YakupKadriçocukkenAbdulkadirBey’insaltfizikselyöndenyetersizgör-mez;oözelliklebabasınınağırtaşralışivesindendehoşnutsuzdur.Zengin,eşraf-tanbiraileyemensupolmasınarağmen,taşradayetişmesindendolayıAbdülka-dirBey,anlatıcıyagöre,bazıTürkçekelimeleridoğruşekildetelaffuzedemezdi.Örneğin,ürüzgâr,hincikvegadınveyagarışeklindeşivelisöyleyişlerdebulu-nurken,sözcüklerindoğrukullanımlarıolanrüzgâr,şimdivekadındiyemezdi.YakupKadriçocukkenbundanutanmaktadır;çünkübuşivelisözcüklerinkulla-nımınınMısır’dakiValiİsmailPaşa’nınsarayındayetişmişolanannesiniküçükdüşürdüğünüdüşünmektedir.13YakupKadri,babasının,ailesiningeçmişine,özel-likledeannesininüstsınıftavırlarınavezarafetineuygundüşecekbircentilme-ninvasıflarındanuzakolduğununaltınıçizer.Hernekadardahasonrakiyıllardaİstanbul’ageldiğindekendisidetaşralışivesiilekonuşsada,14çocukkenbabası-nınonunüzerindenyarattığıhayalkırıklığıüzerindenkendikişiliğinitanıtmasıilginçtir.Yıllarsonrageçmişinevebabasıylailişkisinebakarken,özelliklebaba-sınınmenfivasıflarınıhatırlamasıveçocuklukhatıralarındabunumetinleştirmesionunhayalkırıklığınınderinliğineişareteder. Anamın Kitabı’nda,YakupKadribununyanında,babasıgibibunadeğmeye-cekbirinekarşıannesininduyduğukayıtsızşartsızbağlılık,boyuneğişveadan-makarşısındadahayretedüşmektedir.Bununsebebisadecebabasınınsıradanvebasitbiradamolmasıdeğil,aynızamandakarısınakarşıherzamanhoşnutsuzvesaygısızolmasıdır.YakupKadri’ninannesininzamanzamanaşırılığavaran

11 a.g.e.,s.17-18.12 a.g.e.,s.18.13 a.g.e., 18.14 İronikşekilde,Anadolu’dayetişmesivebunundahasonrakiyaşamındaizbırakanetkileriüze-

rindekonuşurken,YakupKadri,kendişivesiylebabasınınkiarasındaçokazfarkolduğunube-lirtir.Bkz.NiyaziAkı,Yakup Kadri Karaosmanoğlu: İnsan, Fikir, Eser, Üslup,İstanbul,İletişimYayınları,2001,s.16.

240

gururuvekocasınaveailesineolanbağlılığı,sadeceeşininruhsalrahatsızlığınıbaşkalarındansaklamayaçalışmasınayolaçmaz,aynızamandakocasınınartıkkarşılayamadığıevgiderlerinegelirsağlayabilmekiçinaileyadigârlarınıvemü-cevherleri satmasına sebep olur.YakupKadri’nin annesine karşı duyduğu bü-yükhayranlığıvedüşkünlüğü,görülenodurki,bukayıtsızşartsızfedakârlıkvebağlılıkbaşlatmıştır:

Kadri Bey benim de bir kâbus gibi hatırladığım uzun, korkunç bir hastalıktan ancak sakat bir adam olarak kurtulabilmişti. Vücudunun bir yanını pekiyi kulla-namıyor ve ara sıra, şuuruyla ilgili bir takım buhranlara uğrayıp kendi üstündeki kontrolünü kaybettiği de oluyordu. Şu halde, zavallı anneciğim böyle bir adamı tek başına veya başka birinin eline nasıl bırakabilirdi? Hem bizim şimdiki gibi, eskiden olduğu gibi erkekli dişili bir alay hizmetçi de yoktu. Bütün personelimizi bir aşçı kadınla bir beslemeden ibaretti ve bu yüzden, o hanımefendi yalnız baba-ma bakmakla kalmıyor, sanki kırk yıldır yapmaya alıştığı şeylermiş gibi evin bir nice ağır işlerini de hiç yüksünmeden üstüne almış bulunuyordu.15

Yazarınyıllarsonradaolsababasınınhastalığınıhalabirkâbusolarakhatır-lamasıbiryandanbuhastalığınondayarattığıdramatiketkinin,diğeryandaniseçocukkenduyduğuutancınderinliğinigösterir.Bunakarşılık,annesiisefedakârolduğukadargüçlübirkadınolmasıdolayısıylaoğlununsaygıvehayranlığınıkazanır.YakupKadri’ninhayatıboyuncaonabağlıolmasınıntemelnedenlerin-denbirisi karakterolarakonabenzemesininyanında, çocukluğunda annesindegördüğüerkeğinesahiplenmeveailesiniidareetmekiçingösterdiğiolağanüstüçabadır.Bütünbunlararağmen,YakupKadri’yegöre,babasıannesineçoğuza-manevinemektardadıkalfasımuamelesietmektençekinmezdi.16Yazarınbaba-sıylaarasınıniyiolmamasıonufizikselolarakuygunbirbabaolarakgörmemesikadar,babasınınkadirbilmezvehattanankörbirkişiliğesahipolmasındankay-naklanır.Fedakâranneyekarşıvefasızbabaportresininyıllarsonrahafızasındatazeliğinikorumasınınnedenibudur. Bunlaraekolarak,YakupKadri,dahasonrababasınakarşısürekliveunutu-lamayanbirihanetduygusuhissetmesinesebepolacakşekilde,AbdülkadirBey’ibaşkabirkadınlabileyakalamıştır.Anamın Kitabı’ndaçocukluğununenderin“dram”larındanbiriolarakgördüğübuolayıayrıntılıbirşekildetasvireder.BirgünMısır’dababasıvekızkardeşiylegittikleribirparkgezisindebirgazinodadondurma yerkenKadriBey bir anda ortadan kaybolur.Çocukların şaşkınlığıveağlamaklıoluşundatelaşlanangarsonKadriBey’iaramayagider.ŞaşkınvemeraklıYakupKadrideonutakipeder:

15 Karaosmanoğlu,Anamın Kitabı,s.19.16 a.g.e.,s.18-19.

241

Deminki öksüzlük ve perişanlık halim, birden acayip bir merakla, dayanılmaz bir tecessüs hissine dönmüştü. Belli etmeksizin garsonun arkasına takıldım. O önde ben arkada, mağaranın ağzına vardığımız zaman kalbim yalnız bu iki duy-gunun helecanıyla çarpıyordu. Tepeden tırnağa dikkat kesilerek içeriye baktım. Ama bir şey göremiyordum. Çünkü burası hem pek loş, hem de pek girintili çıkın-tılı bir yerdi. Bereket versin ki, garsonun beyaz gölgesi bana kılavuzluk ediyordu. Yoksa, bu labirentte yolumu kaybedip gitmem işten değildi.17

Çokküçükyaşlardadeneyimlediğibuolayıyıllarsonraenküçükayrıntısınakadarhatırlamasıvehatıralarınaayrıntılıbirşekildetaşıması,YakupKadri’ninbabasıyla arasınınniçin iyi olmadığının içyüzüne ışık tutar. Islakbir kayanınarkasındababasınıbirkadınlaotururkengörenyazar,“hayretten,korkudan”do-nakalır.Babasınınonupataklayacağıdüşüncesiyleöncekaçmakister,ancakba-basınındaenazındanonunkadarşaşırdığınıfarkeder:

Meğer ne boş telaşmış bizimki. Babam, yerinden bile kımıldamadı. Hiç de öfkeli görünmüyordu. Hatta diyebilirim ki, onun da benden korkan, benden çeki-nen bir hali vardı. Evet, ne acayip şey! Babam tıpkı suçüstü yakalanmış bir çocuk gibi mahcup ve şaşkındı. Bir müddet ne yapacağını bilemedi. Sonra eğildi, yanın-daki kadına bir şeyler fısıldadı. Kalktı ve beni elimden tutarak dışarıya çıkardı.18

Bununüzerineyazarınbabasısuçüstüyakalanmayıunutturmakiçinçocukla-rınıbüyükbiroyuncakçımağazasınagötürürekpahalıoyuncaklarsatınalır.BudurumayrıcaozamanYakupKadri’ninevdekısabirsüre“saltanat”kurmasınısağlar.Ağzınısıkıtutmasıiçinherfedakârlığahazırbabasıtarafındanşımartılır.AncakolayıgerçekleştiğiakşamKadriBey’inevedönmemesininetkisiyleannevekızkardeşininmutsuzluğuvebuolayıyıllarsonraayrıntılıbirşekildehatırla-ması,babasınınihanetininyazarınzihnindecanlılığınıkorumayadevamettiğiniişareteder.19Yazarınyaşadığıbuçocukluktecrübesinibir“dram”olarakalgıla-masıvehatıralarındaayrıntılıbirşekildeanlatmasıolayınonunzihnindeyarattığıetkininderinliğinigösterir. Yinede,Anamın Kitabı’ndabugenelolumsuzbetimlenişinekarşın,YakupKadribirtaraftandakötüleşensağlığınedeniyleailesivearkadaşlarıtarafındanyalnızlaştırılması bakımından babasıyla arasında bir bağ kurmayı ve babasınakarşıbirşefkathissettiğinigöstermeyidener.Zamangeçtikçe,KadriBeydışdün-yaylaolanbağınıtümüylekaybedervebir“hayal”ve“düş”dünyasıiçindeya-şamayabaşlar.Yazarhuysuzluğuyüzündenyavaşyavaşarkadaşlarınıkaybedenve“yarıgündüzlükyarıgecelikhaliyleeviniçindebirsomnambülgibi”dolaşanbabasınınyalnızlaştığınıvekendininamazaverdiğinibelirtir:

17 a.g.e.,s.23.18 a.g.e.,s.24.19 a.g.e.,s.22-24.

242

Tanrının günü, başında fes, sırtında mevsimine göre, ya ince bir Şam hırkası, ya bir kürk, mindere bağdaş kurup gözleri yarı kapalı muttasıl tesbih çekiyor; daima kirişte olan kulaklarına Sultan Camii’nin minaresinden ilk ezan sesleri aksetmeye başlar başlamaz yerinden kalkarak bir mescitte gibi her vakit serili duran seccadesini başına geçiriyor ve en uzun namaz sureleriyle en ihtimamlı rükûlar, sücutlar, kuutlarla, el âlemin üç beş dakikada kılıp bitiriverdiği namaz-ları o, en az yarım saat sürdürmenin yolunu buluyordu. Sonra, ne yapacağını bilmez bir adam yahut da ettiği duaların neticesini bekleyen safderun bir zabit gibi seccadesinin üstünde, bir müddet daha, şaşkın ve dalgın oturup kalıyor.20

YakupKadribabasınınkendininamazveniyazavermesindençok,onavekızkardeşinebazı“mucizevi”dinimeselleranlatmasınaözellikleşaşırtıcıbulur.Biryandanbuhikâyeleri“çocuksu”ve“saçma”bulurken,babasınınkütüphanesininTürkçeveFransızcaedebiyatkitaplarıyladoluolduğunugörünce,onunbudenlicahilvedargörüşlübiradamadönüştüğüneyinedeinanmakistemez.Budurumonunbabasını yadırgamasınavehatta ondan irkilmesinenedenolur.ÖzelliklebabasınınonaağızdanKur’an-ıKerimöğretmeyekalkışması,YakupKadri’ninbunadirenmesibaba-oğularasındakiilişkiyiiyicezorlaştırır.BudönemdeYa-kupKadri özellikle, ölümündenhemenönce, fiziksel ve ruhsal sağlığı kötüyegittiğindebabasıylaolanilişkisinikesenlerekarşıeleştireldir.Babasınınkendininamazaniyazavermesiniarkadaşlarıtarafındanterkedilipyalnızlaşmasıylaaçık-lamayaçalışır. Babasıylakurmayaçalıştığıbubağ,onunölümündensonraYakupKadri’ninmaruzkaldığıtemelduygusalvekarakterdeğişimlerindedeaçıkçagörülür.Hernekadarkendisi,babasınınölümüylekarakteriarasındabirbağlantıkurmayıred-detsede,babasınınölümüsonrasındageçenzamanı,ikiayrıkişiliğesahipoldu-ğu,hayatındakiönemlidönümnoktalarındanbiriolarakdeğerlendirir:Utangaç,uysalveiçinekapanıkçocukla;yaramaz,sinsiveserseriçocuk.YakupKadribuikikişiliğinsürekliolarakbirbiriylemücadeleettiğinisöyler:

Eski usluluğum, eski nazlılığım yavaş yavaş sinsi bir yaramazlığa, sinsi bir haytalığa dönme emarelerini gösterecektir. Daha doğrusu, içerimde birbirine zıt iki hüviyet, iki benlik hâsıl olacak ve bir çatı altında, bir yatakta, yan yana, burun buruna yaşamaya mecbur aynı mizaçlı, aynı karakterli iki kardeş gibi birbirleriy-le durmadan çatışacak; kâh birinin ettiğinden öbürü, kâh öbürünün eylediğinden beriki sıkılacaktır.21

Bukarakterdeğişimininbirsonucuolarak,şehirdeçocuklarınsataştığıYa-kupKadri,bukezdiğerçocuklarasataşmayaveonlarıhırpalamayabaşlar.Hatta

20 a.g.e.,s.61-64ve74-77.21 a.g.e.,s.87-88.

243

yaşındakiherçocukgibisövüpsaymayıvetekmeatıpyumruksavurmayıöğre-nir.Ancakannesionunlauzunsürekonuşmayıncaveonugerçektenüzdüğünüanlayınca,YakupKadriannesiylearasınıyenidendüzeltebilmeyidenemekiçindavranışlarınıdeğiştirir.Arsızlıklarınınannesinimutsuzetmesininetkisiyledök-tüğügözyaşlarıonungeçicikötülüklerindenarınmasınayardımcıolur:“Birazsona iki yaşında bir sabimasumluğuyla annemin yanına gidecek ve dizlerinekapanarak ve bir elini bırakıp öbür elini öperek, ‘Bir daha yapmam, bir dahayapmam.Tıpkıistediğingibiolacağım’diyefiganedecektim.”22Dolayısıylaçoksevdiği annesini üzmeme kaygısı ve onun sevgisindenmahrumolma korkusuisteristemez“yaramaz”YakupKadri’ninhalvetavırlarınıdeğiştirmeyezorlar.BirbakımakendinianneveKaraosmanoğluailesinelayıkbirçocukolmakaygısıonunenazındangörünürdehareketlerinigözdengeçirmesinenedenolur.Bunarağmenikikarakterliçocukolmayıiçteniçehissetmeyeve“evde,okuldakidahadoğrusudışarıdakihüviyet”inden,“dışarıdaiseevdekihüviyet”inden,“yaniasılbenliği”ndenutanmayadevameder.23 YakupKadri’nin babasının ölümüyle karakterinin geçici olarak değişmesiarasındadoğrudanbirbağlantıyıreddetmesinekarşın,babasınınyalnızlaşmasınagösterdiğisempativeölümündensonratecrübeettiğiruhsaldeğişim,kendisinigeçmişiylebiruzlaştırmaveilişkilendirmedenemesiolarakgörülebilir.Ayrıca,YakupKadri’ninbabasıylailgiliyaptığıbudeğerlendirmelerböylebirbabanınoğluolmaktanduyulanutancın itirafıveaynızamandaböylebirutançduydu-ğuiçinhissedilensuçlulukolarakyorumlanabilir.BununiçinYakupKadri’ninbabasıyla ilgiliçocuklukhikâyeleriözellikleolumsuzanılaraodaklansada,buanılaryinedeolumluolarakdeğerlendirilebilir;çünküYakupKadrimevcutki-şiselkimliğiniçocukluğununanılarıylaveailesiningeçmişiyleilişkilendirmeyidenemektedir.DahasonrakiçabalarındaYakupKadribabasınıhayatındatümüyleolumsuzbirfigürolmaktanuzaklaştırmayaçalışmasıbunudesteklerniteliktedir. Anamın Kitabı’nda tıpkı annesiyle babasının arasında yaptığı gibi, YakupKadri ayrıcaManisa şehrininkirli, fakirvedüzensizyönleriyle, ailesiningeç-mişteyaşadığıMısır’dakitemiz,zengin,renkli, lüksiçindeki,aristokratyaşamtarzınıtasvirederek,ailesiyleManisa’dakigenelhalkarasındabirkarşıtlıkyarat-mayıdener.Budurum,anlatıcınınkişiselduygularınışehirdekidiğerçocuklarlakarşılaştırırkenkiifadelerinde,Manisahakkındakigenelizlenimlerindeveşehreilk geldiklerinde annesinin yaşadığı hikâyelerde açıkça görülür. Manisa’dakiöğretmenlerini, okulunu ve sınıf arkadaşlarını hatırlarken, Yakup Kadri midebulandırıcı ve sağlıksız yemekhane dâhil, okulun kir pas içindeki ortamınınkendisine öğretmeninin memnuniyetsiz yüzünden veya müdürün sopasından

22 a.g.e.,s.96.23 a.g.e.,s.89.

244

dahafazlaacıçektirdiğinidillendirir.24Böyledostçaolmayanvekorkutucubirçevrede, bazı öğrenciler ona sataşıp beslenme çantasını elinden alırlar.YakupKadrikendisinesataşanöğrencilerdenkorkmadığınıamaonlarakafatutmakiçinçokutangaç,gururluvekibarolduğununaltınıçizer:

Gözüm yılıp korktuğumdan mı? Zannetmiyorum. Ben yalnız uslu ve çekingen değil aynı zamanda son derece utangaçtım da. Söğüşüp döğüşmek bana, her şey-den evvel, pek ayıp bir hareket gibi geliyordu ve bu ayıbı işleyenlerle birlik olma-yı bir türlü kibrime yediremiyordum. Bu yüzden maddi ve manevi nice zararlara uğramışımdır; üstüne titrediğim nice ufak tefeğimi elimden çekip almışlardır da ses çıkarmamışımdır. [...] Evet, o anda ve buna benzer durumlarda benim elimi ayağımı kesen şey hiç şüphesiz korkaklıktan, acizlikten büsbütün başka bir histi. Bunun adına ben şimdi, yalnız utangaçlık diyebiliyorum.25

Babasıyla olan ilişkisinde olduğu gibi, çevresindeki çocuklarla da YakupKadri’ninotobiyografikbenliğinibağıntısalolarakinşaettiğigörülür.Yukarıda-kialıntıdaçevresindekiçocuklardangerekyetişmetarzıgereksekarakterolarakfarklı olduğunun altını çizmesinin nedeni budur. Fakat tamda onunutangaç,kibirliveusluolmasındandolayıdiğerçocuklaronunyakasınıbir türlübırak-mazlar:

Ve benden ses çıkmayınca kolumu dürtmeye, yenimi çekmeye, fesimin püskü-lüyle oynamaya, (hepsinin fesi püskülsüzdü) sözün kısası, benim ilk işim, açılmış saçılmış sefer tasımı, bütün el sürülmemiş yiyecekleriyle, yaramaz arkadaşlarımın iştahına bırakıp soluğu avluda almak olurdu. Zaten, elimden başka ne gelebilirdi

24 a.g.e.,s.29-30.AncakYakupKadri’ninBehçetKemalÇağlar’averdiğibirmülakattaçocuklukdönemihakkındakigörüşleriburadaifadeettiklerindençokfarklıdır.NiyaziAkı’nınÇağlar’dannaklettiğinegöreyazar1935yılındakibumülakattaçocuklukdönemiveyaşadığıçevreyleuyum-lubirkişiizlenimiverir:“BenhalismuhlisAnadoluluyum.Anadolu’daköylekasaba,kasabaileşehirarasındaokadarbüyükbirfarkyoktur.BütünçocukluğumeskiAydınvilayetininbirliva-sındageçti…Şivembabamınşivesindenpekazfarklı…Benimilktahsilimyalınayak,şalvarlıköylüçocuklarıarasındageçmiştir.Birsinietrafındabağdaşkurupyemeğimiziyerdik…Ana-dolu’daköyünhavasıtavilayetmerkezinekadarhâkimdir.”Akı,Yakup Kadri Karaosmanoğlu, s.16).YazaryıllarsonrakalemealdığıAnamın Kitabı’ndaiseçocuklukdönemiveManisa’dayaşadığıçevrehakkındaherhangibiraçıklamayapmadançokdahamenfibirtavırsergiler.

25 Karaosmanoğlu,Anamın Kitabı,s.31ve33.YakupKadribuifadelerindevamındaihtiyarya-şındabileutangaçmizacasahipolduğunuözelliklebelirtir.Hattautangaçlığınıannesindenaldı-ğınınaltınıçizer:“Buhuybanaannemdengeçmiştir.Oyetmişbiryaşındaöldüvesonnefesiniverinceyedekbindertveelemleyüklühayatıboyuncahassasiyetininenmüdafaasız,enzayıfnoktası,hepayıptelakkiettiğikeyfiytlerindokunduğuyerolmuştu.Onunlehçesinde“felaket”kelimesi“ayıp”laeşmanadaidi.İmdi,gününbirindekocasınınborçlarıyüzündenMısır’dakikonağınınkıymetli eşyasınahacizmikoymayagelmişlerdi?Annem“Amanmalımelimdengidiyor!”diyetelaşadüşmemiş;“Eyvah,bunerezalet!”diyedizlerinidöğmüştür.Babamgençyaşındainmeliolupşuurunumukaybetmiştir?Anneminilkaldığıtedbirbuhastalığıherkestensaklamakolacaktır.”(s.33)

245

ki? Uslu ve çekingen huyum ne kendimi, he nafakamı herhangi bir sert hareketle savunmaya asla müsait değildi. Gerek mektepte, gerek bizim sokakta her gün bir çok sahnelerine şahit olduğum mahalle çocuğu kavgalarının uzaktan seyri bile bana eza verirdi.26

ÇocukluğundakendisinesataşanlarladövüşmekyerineYakupKadrigeriçe-kilirve sessizceağlar.Böylekirli,misafir sevmezveyabancıbirçevrede,ya-zarMısır’dakimutlugünlereveeskisaraytarzıyaşamahiçbitmeyenbirözlemduyanbirçocukportresiçizer.BöylecesürekliolarakMısır’dakimutlugünleriManisa’daki zor günlerle kıyaslayan, yalnız kalmış, utangaç ve içine kapanıkbirYakupKadrikarakteriortayaçıkar.Örneğin,bahçesindeşımartıldıklarıveelbebekgülbebekdavranıldıklarıgörkemlievlerinihatırlayarak,Manisa’dakizordurumlarından dolayı kız kardeşiyle birlikte nasıl sessizce ağladıklarını anım-sar.Kendilerinenasılhizmetedildiğinivegiydirildiklerini,güleryüzlüdadılarıtarafındanalınıpannelerinegötürüldüklerinivesonradakuşsütüeksikkahvaltı-larınıyediklerinihatırlar.YakupKadribunlardanbaşkabirdekendilerinepahalıoyuncaklaralanbabalarıylagittiklerieğlenceparkındageçirdiklerigüzelgünler-denbahseder:

Daha bir yıl, bir buçuk yıl evvel arkamızda bıraktığımız uzak uzak bir diyar-da, çeşit çeşit yemiş ağaçlı bahçesiyle ne büyük, ne güzel, ne süslü, ne ferah ve ne kadar kalabalık bir evimiz vardı! Bu evde ne kadar hoş tutulurduk; ne kadar şımartılırdık ve ne eğlenceli vakitler geçirirdik. Sabahları, güler yüzlü dadıları-mız bizi türlü şaklabanlıklarla uyandırıp kaldırışları, giydirip kuşatışları ve an-nemizin elini öpmeye götürdükten sonra elvan elvan reçel tabaklarıyla donanmış kahvaltı tepsisinin başına oturtuşları; geceleri incecik saz örgülerden kuru yemiş sepetleri etrafında birbirinden tuhaf masallarla avutup uyutuşları ve bu kalkış-larla bu yatışlar arasında geçen günlerin her biri bir başka şenlik, bir başka bayram havasıyla dolup taşan saatlerdi; hele bazı akşamüstleri babamız veya lalamızla birlikte kâh Nil boyunca, kâh Ehramlara doğru, kâh şehrin kalabalık caddelerinde yaptığımız araba gezintileri ne tadına doyulmaz saatlerdi. 27

Mısır’dakiyaşamıneredeysebirperimasalıymışgibitarifedenYakupKad-ri’ninannesi,katıldığıkraldavetlerini,balolarıveoperalarıvebudavetlerekatı-lırkengiydiğisüslükıyafetlerianlatır.Buhikâyelerin,YakupKadrisarayınçeşitliyerlerinihatırlamayadevamettiğindenüzerindeçokderinetkileribulunmakta-dır.YenihayatınaadapteolmayaçalıştığıManisa’dahayalindebumasalâleminicanlandıraraktesellibulur:“Hemöylebirmasalalemiki,anneminveyadadımın‘birvarmış,biryokmuş’labaşlayıphep‘mış,mış,mış,’larlatarifettiklerineben-

26 a.g.e.,s.31.27 a.g.e.,s.20.

246

zemiyordu.”28Ayrıca,onlaraMısır’danhâlâmektuplargönderenbusaraylıakra-balarıneviniçindeçeşitliresimleridevardır.29Böylece,yüzler,giysiler,seslervesoyluinsanlarınhareketleri,kaybettikleriihtişamlıverenklihayattarzlarınaolanözlemvehayranlıklarınıartırıp,geçmişvemevcutçocukluğununarasındakibir-birindençokfarklıikisosyalçevreyisürekliolarakgençdelikanlıyahatırlatmayadevamederek,YakupKadri’ninveailesininzihinlerindeyankılanmayadevametmektedir. YakupKadri’ninMısır’dakiaristokratyaşamlarınıyansıtışı,Manisa’ylakı-yaslanınca,aileninzorkoşullaraltındayaşamayadevametmesavaşınıvediğerinsanlarlabirbağlantıkurmayaçalışmalarınıgösterirniteliktedir.Buyansıtmaayrıca,sınıf farkınınYakupKadri’ninManisa’dakidiğerçocuklarlagerçekbirilişkikurmadakibaşarısızlığınanedenlibüyükbirkatkıyaptığınıdaaçıklar.Ai-lenin içinde olduğu gibi, ailenin dışında dabaşkalarıYakupKadri’nin kişiselkimliğinioluşturmasındaikilibirroloynarlar.YakupKadriçocukluğuboyuncaailesini,özellikleannetarafı,büyükölçüdeözdeşleşilecekbirbütünolarakgöre-rek,ailenindışındakalanbaşkalarınıisekendisiniuzaktutmasıgerekenbirşeyolarakalgılayarakbireyselkişiliğinitahayyüleder.

Gençlik Hatıraları YakupKadri, otobiyografik anlatılarında1908 ile1916yılları arasınıkap-sayanyaşamınınikincidönemini,bireysel,kozmopolit,yozlaşmışvebohembirzamandilimi olarak tarif eder.Kendi yaşamanlatısını kuşağının ve toplumunanlatılarıylailişkilendiripvehemkendihemdeçağdaşlarınındavranışlarınıeleş-tirerek,kişiselkimliğiylebaşkalarınınkileriyakındanbağlantılandırır.30Gençlikdönemineodaklananotobiyografikanlatılarında,YakupKadrikendinitoplumu-nunyüzyüzegeldiğisiyasi,sosyalvekültürelkonularakarşıkötümservekayıt-sız, dahaçokbireysel edebibaşarıları ve entelektüelgelişimihakkındaendişeedenbiriolarakkonumlandırır.ErgenekonadıaltındatopladığıMilliMücadeledönemiyazılarıhakkındakalemealdığısonsözdebudönemiadetabirgeçişdö-nemiolaraktanımlar:

On sekiz yaşımda iken asi bir anarşist idim. Yüksek bir makam sahibini veya her hangi bir kudretli adamı yere sermek en büyük emelimdi. Sonradan bir ihtila-lin başına geçmek ve halk kitlelerini bir rüzgârın bir ormanı dalgalandırışı gibi harekete getirmek istedim. Otuzumda bunların hepsinden vaz geçmiş, hiçbir şeye inanmaz olmuş ve kendimi cismani hazlara terk etmiştim. Fakat etin bu iltihabın-

28 a.g.e.,s.116-117.29 a.g.e.,s.117.30 YakupKadri’ninbenzerbireleştirel tavrı, I.DünyaSavaşı’ndansonraAnadolu’dabaşlayan

TürkMilliMücadelehareketinekarşıtgünlükköşeyazılarıyazanAliKemalveCenapŞaha-bettingibiçağdaşlarınayönelikolarakdasürdürmesiönemlidir.

247

dan ruhun başka türlü bir iltihabıyla uyandım. Mistik bir sevda can evimi bir yan-gının alevi gibi sarmıştı. Bu alevle tutuştukça hayat buluyordum ve ılık uzletimi, yüzleri berrak kaynak sularını andıran hayaletlerle dolduruyordum.31

BuotobiyografikalıntıdahaylişiirselveedebibirdilleYakupKadriçoğukişigibikendisinindegençlikyıllarındahızlıvekeskindönüşümlerleyaşadığınıifadeeder.Birbakımayazarhergencintecrübeedebileceğianivesertdeğişimleryaşar.İlkgençlikyıllarındaöncekendinitoplumukökündendeğiştirecekbirdevrimcibiranarşistgörür.Otuzundaiseyineanivekeskindeğişimleryaşayarakbirsürekendini tenselhazlaravebir süre isemistik sevdayakaptırır. İlginçbir şekildeYakupKadriyaşadığıdeneyimlerikendikuşağınınvesosyalçevreningenelbirtemayülüolarakdeğerlendirerekbudönemeodaklananotobiyografikanlatıların-dabireyselkişiliğiniyinebağıntısalolaraktahayyüleder. Yirminci yüzyılın başlarına tekabül eden bu yıllarda gençliğin “artık hiç-bir şeye ve hiç kimseye inanmadığını” düşünenYakup Kadri, kuşağının Türktoplumunahâkimsiyasivesosyalkutuplaşma,karışıklık,inançsızlıkvehayalkı-rıklıklarıylatuzağadüşürüldüğünüilerisürer.Atatürk hakkındakibiyografikdene-mesininönsözündekuşağınıniçindeyaşadığıhavanıngenelbirpanoramasınıtas-virederken,özelliklesiyasiliderlerledevletadamlarıkendiçıkarlarıyadakişiselşöhretleriiçingüçkazanmakuğruna,toplumasosyalvesiyasideğişimgetirmekyerine birbiriyle çekiştiklerini iddia eder.YakupKadri, on dokuzuncu yüzyılınsonuAvrupa’sındagençneslinkendilerinizamanınsosyalvesiyasikrizlerindentecritetmelerineyolaçanbüyükinançsızlıkların,şüpheciliğinveayrışmanınTür-kiyegençliğinideetkisialtınaaldığınıbelirtir:

Yirmi yaşımıza girdiğimiz zaman, artık hiçbir kimseye hiçbir şeye inanmıyor-duk. Meşrutiyet inkılabının şarkıları bize bir takım herzeler gibi geliyordu. Hele sokak destancıların ‘yaşasın!’ çığlıklarıyla ortaya attıkları, salaştan tiyatroların şanolarına çıkardıkları ‘hürriyet kahramanları’na başımızı çevirip bakamıyorduk bile. Panayır mızıkacılarının yardımıyla yapılan halk nümayişleri bizi tiksindiri-yor, evlerimize kaçıyorduk. Bir gün evde aileden yaşlı bir adam bana şunu demiş-ti: ‘Canım; böyle incesaz takımıyla inkılap mı olur.? Lakin biz, top ve tüfekle de olsa zaten inkılap ve ihtilal denilen şeye inanmıyorduk. Şahsi hayatımızda olduğu kadar millet ve memleket meselelerinde de tamamıyla reybileşmiştik [kuşkucu ol-muştuk] ve birçok Frenkçe kitapların yardımıyla bu ruh ve iman iflasını bir nevi ilmi fikir sistemi haline sokmaya çabalıyorduk. Bunda da, doğrusu, çok güçlük çekiyorduk. On dokuzuncu asrın sonu Avrupa’da bir büyük inkâr ve ‘dissociation’ devridir. Bütün kıymet hükümlerinin batıl ve bütün ölçülerin bozuk olduğunu ispat yolunda birbiriyle müsabaka eden muharrir ve mütefekkirlerin adedi, o devirde,

31 YakupKadriKaraosmanoğlu,Ergenekon: Milli Mücadele Yazıları,Ankara,KültürBakanlığı,1981,s.242.

248

sayılmayacak kadar çoktu. Bunlar, bir takım kötü gençlik arkadaşları gibi bizi baştan çıkarır, bizi maceradan maceraya sürüklerken kafamızda yükseklerde do-laşan kimselerin sarhoşluğunu hissederdik. O Frenk üstatlarından ödünç aldığı-mız inkâr ve istihza kanatlarıyla, sanki muhitimizin üstüne çıkmış, sanki mensup bulunduğumuz cemiyetin perişanlıklarına, adiliklerine, ‘yalanlarına’ ve şarlatan-lıklarına’ yukarıdan, bir hakaretli yabancı gözüyle bakmış gibi oluyorduk. 32

AlıntıdaAnamın Kitabı’nabenzerşekildeYakupKadri’ninbireyselliğiniba-ğıntısalolarakkurmayadevamettiğigözlemlenir.YazarbireyselkimliğiniaynıandamensupolduğutoplumvekuşağahâkimzihniyetleveAvrupa’nınaitolduğunesilüzerindekitahripedicietkisiyleilişkilendirerekkurar.Herikidurumdadaotobiyografik benliğini bağıntısal olarak tasvir eder.Kendi kuşağı adına konu-şarakodönemdegençlerindeneyimlediğikuşkuculuk, inkârcılık,bireysellikveyabancılaşmagibidüşünselbuhranlarıkendisinindeyaşadığınaişareteder.Döne-mintoplumsalvesiyasiolaylarakayıtsızkalmalarınıAvrupa’nınnesliüzerindekitahripedicietkisinebağlayarakaynıandakendikimliğiveaitolduğutoplumunötekisinidetanımlar.KuşağınınvekendisinintoplumayabancılaşmasınıbirtakımAvrupalıdüşünürlerininkâredicifikirleriyleaçıklamayaçalışmasıbuyüzdendir. BuçerçevedeYakupKadrieleştirisini,özellikle,ondokuzuncuyüzyılınso-nununveyirminciyüzyılınbaşınınikiedebiakımıolanServet-i Fünun veFecr-i Ati’yeyönlendirir.Buedebiakımlarınşairveyazarları“sanatiçinsanat”ve“sanatşahsivemuhteremdir”fikirleriyleeserlerüretiyorlar;edebiyatıvesanatı,birey-lerinentelektüelveduygusalhazaldıklarıvebuyüzdenbilhassazamanınsiyasivesosyalkrizlerinekayıtsızkalmasıgereken,insanyaratıcılığınınvezekâsınındoğasıgereğihayranlıkuyandıran,güzelvedeğerlitezahürleriolarakdeğerlen-diriyorlardı.BudönemdeYakupKadrideFecr-i Atiedebiyattopluluğununbirüyesivebuedebiakımlarınöndegelenisimlerininsadıkbirseverivetakipçisidir.1933’teyazdığıeserinde,YakupKadrizamanınenünlüyazarlarındanbazılarıylabirlikteFecr-i AtitopluluğunakatılmaküzerearkadaşıŞahabettinSüleymanta-rafındandavetedildiğinihatırlar.DavettenheyecanveşaşkınlıkduyarakYakupKadributeklifikabuleder.Uzunmünakaşalarsonundatopluluğunadının(Fecr-i Ati)vesloganının(“Sanatşahsivemuhteremdir”)kararabağlanacağıküçükbirodadabirarayagelirler.Bu toplantıdakonuşulanlarınheyecanıylagençYakupKadrieve“Sanatşahsivemuhteremdir”sloganınızihnindedefalarcatekrarlaya-rakdöner.Kendinebukutsalvebüyükanlayışıondanhaberiolmayanlarakarşısavunmayasözverir.33Hertürlükarşısaldırıyarağmenodönemsanatveedebi-yathakkındakigörüşleriniısrarlasürdürdüklerinive“Sanatşahsivemuhterem-dir” dövizini eldenbırakmak istemediklerini ifade eder: “Yani kalemimizi her

32 YakupKadriKaraosmanoğlu,Atatürk,İstanbul,İletişimYayınları,2002,s.16-17.33 YakupKadriKaraosmanoğlu,“BirKıssa,BirHisse”Kadro2/13,1933,s.25.

249

hangibirfikircereyanının,herhangibirideolojininemrinevermektenkaçınıyor;yalnızkendihislerimize,kendizevkimizegöre‘güzellik’yaratmaçabasıiçindeçırpınıyorduk.”34YakupKadriiçinsanatveedebiyattakibu“coşku”ve“cesaret”yenibirideolojiye,Türkvatanseverliğivemilliyetçiliğinedönüşünekadardevameder.Yazaragöre,takipedenyıllarda,hernekadarsanatıveedebiyatıbeğenile-cekvekişiselbirşeyolarakanlamayadevametsede,biryandandadahaönemlibazı şeylerinolabileceğinivebazı şeylerindeokadar“şahsi”ve“muhterem”olmayabileceğinidüşünmeyebaşlar.35

GençlikdöneminitasviredenotobiyografikanlatılarındaYakupKadri,zihin-seldünyasıgibikendibireyselkarakterivemizacınıdabağıntısalolaraktahayyüleder.Buçerçevedeyakınarkadaşlarıüzerinden,onlarlakendimizacıarasındakifarklarvebenzerlikleraracılığıylabireyselkişiliğinitasvireder.Gençlik ve Ede-biyat Hatıraları(1969)kitabındaŞahabettinSüleyman,RefikHalitveAhmetHa-şimgibikendikuşağındangençyazarlarhakkındakianılarında,buyazarlarlailgilianıvedüşünceleriniokurlarpaylaşırken,sıksıkkendisiyleonlararasındakibirey-selvezihinselfarklılıklaradadeğinir.Örneğinbirseferinde,kendipsikolojikveruhsalyaratılışınıiyibirarkadaşıolanRefikHalitKaray’lakarşılaştırır:

Refik Halit doğuştan iyimserdi ve her iyimser tabiatlı insan gibi realist bir hayat adamı olmuştu. Ben ise kötümser ve karamsar mizaçlı idim ve bu mizaç arkasından gördüğüm dünyada bana yaşamak zevki verecek hiçbir şey bulamıyor-du. […] Demek oluyor ki, edebi zevklerimiz ve anlayışlarımızda dahi uyuşmazlık vardı ve bunu Hamdullah Suphi (Tanrıöver) bize dair yazdığı bir eleştirmede, ha-tırımda kaldığına göre, şu formülle ifade etmiştir: ‘Refik Halit dış âlemin, Yakup Kadri iç âlemin ressamıdır.’36

Buna göre kendisini bir kâğıt kalem adamı, içsel, çoğunlukla kötümser vekaramsarbirkişilikolaraktanımlarken,RefikHalit’iisedahaiyimser,gerçekçivedünyevibirinsanolarakportreeder.Hattadahadailerigiderek,YakupKadriRefikHalit’i“hayatadamı”kendisiniise“kitapadamı”olaraktarifeder.BunuiseyazarolarakherikisinindeetkilendiğiGuydeMaupassantüzerindenaçıklar:

Evet, pekiyi hatırlıyorum, o zamanlar en örnek realist hikâyeci telakki edilen Guy de Maupassant’ın eserleri elimizden düşmezdi. Ama şu var ki, benim Mau-passant’ı sevişim onun hayat sahnelerini bir fotoğraf objektifiyle aksettiren sanatı değil, bunun ardında çarpan insan kalbinin sesi ve onu günün birinde akıl has-talığına uğratan karamsar dünya görüşüydü. Refik Halit’in ise onu bu yönünden

34 Yakup Kadri Karaosmanoğlu,Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, İstanbul, İletişim Yayınları,2000,s.35.

35 Karaosmanoğlu,“BirKıssa,BirHisse”,s.26.36 Karaosmanoğlu,Gençlik ve Edebiyat Hatıraları,s.55-56.

250

sevip değerlendirdiğini sanmıyorum.37

Anamın Kitabı’ndaolduğugibiburadadaYakupKadrikendikişiliğihakkındadoğrudankonuşmakyerine,eniyiarkadaşlarındanRefikHalitaracılığıyla,onunlakendisinikarşılaştırarakkonuşur.İlginçbirşekildeRefikHalit’inMaupassant’tanetkilenmesinisomutbirşekildeaçıklamakyerinebazıtahminlervegenellemelerlegeçiştirir. Yinedeotobiyografikbenliğinienyakınarkadaşıylaikisiarasındakimizaç,duyuşveedebizevkayrımıüzerinden,yanibağıntısalolarakkurmasıdik-katedeğerdir.Dolayısıyladahasonrakiyıllardamuhalifiolacaksada,ilkgençlikyıllarınaodaklananotobiyografikanlatılarındaYakupKadrikendini içedönük,yalnız,bireyselvekötümserbirkişiolaraktasvireder.Bunukişiliğinibazenkendikuşağınıngeneltemayülleriylebazenseyakınarkadaşlarıylaarasındakikaraktervegörüşfarklarınıvebenzerlikleriniöneçıkaracakşekilde,yanibağıntısalolaraktasvireder.

Otobiyografik Anlatı ve Milli Kimlik Balkan SavaşlarıYakupKadri’nin bireysel odaklı dünya görüşü ve sanatlabağlarınıkoparmasınınveOsmanlıTürktoplumununyüzyüzekaldığısosyalvesiyasimeselelerle ilgilenmeye başlamasının işaretlerini verir.Yazar özellikle I.DünyaSavaşı’dankısabirsüresonra,kendinikozmopolitdüşüncedenkopararakMustafaKemal’inliderliğialtındakiTürkİstiklalHarbiylebağdaştırmayabaşlar.İlkolarak,İstanbul’daoldukçaetkilibirgazeteolanİkdam’daAnadoluhareke-tinidestekleyengünlükköşeyazılarıyazar.Dahasonra,savaşıntrajikyönleriniveAnadoluhalkıüzerindekietkilerinihaberverebilmekiçin,birgazeteciolarakHalideEdipAdıvar’aeşlikederekAnadolu’yagider.AnılarıbuyıllardaYakupKadri’ninferdivebağımsızodaklısanatanlayışındanmillisanatanlayışınadoğrubirevrimtecrübeettiğiniyansıtır.BusüreçteBalkanHarbi,I.DünyaSavaşıveİstiklalHarbigibimevcutsiyasiolaylar,yazarınifadesiylemillifelaketlerdahaöncekendisinindedestekverdiğisanatın“şahsi”ve“muhterem”olduğudüşünce-siniderindensarsar.YazarferdiyetçivekozmopolitdünyagörüşündenTürkmil-liyetçiliğinedoğruevrilenideolojikdeğişimyaşar.1933yılındaKadrodergisineyazdığıotobiyografiköğelerinhâkimolduğubiryazıdabudeğişimisanatınferdivemüstakilolmayacağıteziüzerindenaçıklar:

Bu coşkunluğum, sanat perisi yolunda bu serdengeçtiliğim, ilk milli felake-timiz olan Balkan harbine kadar, bütün ateşiyle devam etti. Fakat ne vakit ki, Çatalca önüne dayanan düşman toplarının sesini ta yatağımın içinden işitmeye başladım, hisseder gibi oldum ki, hayatta benim yaptığım mücadeleden daha mü-himleri vardır.

Balkan harbini daha bir sürü milli felaketler takip etti. Ben gene “Sana şah-

37 a.g.e.,s.56.

251

si ve muhteremdir” diyordum. Fakat onun yanı başında, hiç değilse onun kadar şahsi ve muhterem şeyler olabileceğini de düşünmeye başlamıştım. Nihayet, 1914, 1918 geldi. Garp imperialismasının kandan ve yağmadan gözü dönmüş kurt sürü-leri, bütün vahşetiyle bizim zavallı ağıllarımızın üstüne de saldırdı ve ortada, ne edebi cemiyetlerden, ne mukaddes sanat davalarından eser kaldı. O zaman, artık, bütün acı sarahatiyle anladım ki, istiklali uğrunda o derece ter döktüğüm sanat, evvela, bir cemiyetin, bir milletin malıdır. Sonra da nihayet bir devrin ifadesidir. Bunlardan tecrit edilmiş bir sanatın ne manası, ne kıymeti vardır. Müstakil sanat müstakil vatanda olabilir.38

YakupKadribualıntıdabirtaraftanbirbireyolarakdüşünselolarakmillileş-mesüreciniözetlerken,diğertaraftansanatıntoplumsalvemilliolmasıgerekti-ğininaltınıçizer.Yeni sanatanlayışını isedoğrudanöncekiyıllardasavunduğubireyodaklı ve “sanat sanat içindir”fikrinekarşı konumlandırır.Yazınındeva-mındaGoetheveShakespeare’ineserlerininüretildikleridönemiveiçindençık-tıklarıtoplumunbiryansımasıolmasıylaaçıklamasıbuyüzdendir.Benzerşekildeotobiyografikmetinlerinde,YakupKadrikişiseltemsiliniTürkmilletinintarihiyleyakındanilişkilendirerek,buyıllarıöncekiyıllarakarşıtbirşekildeinşaeder.Türkmillimücadelesineduyduğubuyenigelişenbağlılığındandolayı,öncekiyaşamı-nıideolojikhatalarınınvesafahatadüşkünlüğününkronolojikbiranlatısıolarakgörmeyebaşlar. Genelolarakelealınırsa,YakupKadri’ninbudönemikapsayanotobiyografikmetinlerininikiönemliişlevivardır:Birincisi,İstiklalHarbiçerçevesindemodernTürkkimliğininortayaçıkışının tarihini anlatarak,YakupKadrikendisiniTürkmillimücadele hareketinin temel figür ve faillerinde biri olarak tahayyül eder.Onagöreİstanbul’dakigünlükgazetelerdeAnadoluhareketinidestekleyenyazılaryazmasıbunuenbariztezahürüdür.Kendisini,entelektüelbiryenilikçi,milliyet-çi,milletininhaklarınınmüdafisivemodernTürk tarihininyazarıolaraksunar.İkincisi, kendiniTürkiye’ninyakıngeçmişindekibubüyük siyasive toplumsalolaylarınanlatıcısıolarakkonumlandırarak,YakupKadrikendinibutarihiolaylarıilerikizamanlardadahatırlanabilirvecanlıbirotobiyografiköznehalinedönüştü-rür.Böylece,hernekadaronunözelyaşamıarkaplandaveeksikgörünsede,ya-zarınotobiyografikanlatılarımillimücadeledönemisırasındakişiseltecrübelerinitasvirettikleriiçinaslındakendikimliğininaltınıçizer.BudaTürkmilliyetçiliği-ninonunbireyselkişiliğininayrılmazbirparçasıhalinegelmesindenkaynaklanır.YakupKadri’ninbuotobiyografikanlatılarındakendibireyselhikâyesiileulusunmacerasıöyleiçiçegeçerki,birinindiğerindenayırmakoldukçagüçleşir.Ant-honyCohen’inotobiyografivemilletilişkisiniirdelediğimakalesindekiifadesiyle

38 Karaosmanoğlu,“BirKıssa,BirHisse”,s.26.

252

buözyaşamöykülerindeYakupKadriTürkulusunugördüğünde kendini görür.39 YakupKadri’nin bireysel kimliği ilemodernTürk ulusunun inşa sürecininiç içegeçtiğinikapsayanotobiyografikanlatıları, temelolarak I.DünyaSavaşısonrasındaAnadolu’daortayaçıkanvegelişenTürkmillidirenişinive1919ile1923yıllarıarasındaİstiklalHarbietrafındayaşananolaylarıresmeder.Onunbudönemboyuncayazdığıotobiyografikmetinleriningenelyapısıöncekidönemekıyaslabüyükfarklılıklargösterir:sosyalvesiyasizorluklararağmenkötümserlikyeriniiyimserliğebırakır;bireysellikvekozmopolitliğireddeder;önderevehalkakayıtsızşartsızbirinançvesadakatduyar,anti-emperyalistduygularıderinleşir.YakupKadri yalnızlık hissinin ve bireyselliğin üstesinden gelmek için kendinihalklabirleştirir.Buçerçevedeilkolarak1958’deyayımlananYakupKadri’ninVatan Yolunda: Milli Mücadele Hatıralarıadlıanıkitabıçokkritikbiryerişgaleder.Okuyucuhatıraboyunca,İstiklalHarbi’ninvehareketinönderivemodernTürkiye’ninkurucusuMustafaKemal’inşahsiyetindesimgeleştirilen liderinro-mantikleştirilipidealleştirilmesiylekarşıkarşıyadır. Vatan Yolunda’nınönsözünde, kitabınyayımlanmasınınnedenlerini tartışır-ken,YakupKadrimillimücadeledeyaşananolaylarhakkındaanılarınıyazanla-rınçoğunluklaçeşitlisiyasiyadakişiselhedeflerininolduğunuvurgular.BazılarıbumücadeleyebüyükkatkılarınıgösterebilmekvekendileriniMustafaKemal’leyakındanilişkilendirerekhalkıngözündekikredileriniartırmakiçinkişiselkah-ramanlık hikâyelerini anlatmayı amaçlarken, diğerleri “AtatürkSamsun’a ayakbasmadanönceAnadolu’nunşurasındaburasındailkvatanmüdafaasıhareketleri-negiriştiğinihikâyeetmeksuretiylemillimücadeleninkronolojisinideğiştirmekcüretinde”bulunur.40YakupKadri’ninbakışaçısınagöre,millimücadeleyebirey-selbirmücadeleolarakbakmak,onukolektifmillibirhareketolaraktartışmayızorlaştırır. İstiklalmücadelesihalkıngözündekiönemveanlamınıkaybetmekteveonubirotobiyografikyadamonografikmetinlertoplamınaçevirir.41Buifa-delerleayrıcayazarbireyselendişelerinTürkmillimücadelesininardındayatanruhu,heyecanıvegayretigölgelediğininaltınıçizer. Vatan Yolunda’damillimücadeleyekolektifbirdeneyimolarakbakanYa-

39 AnthonyP.Cohen,“PersonalNationalism:AScottishViewofSomeRites,RightsandWron-gs,”American Ethnologist23/4,1996,s.805.

40 YakupKadriKaraosmanoğlu,Vatan Yolunda: Milli Mücadele Hatıraları, İstanbul, İletişim,1999,s.13.YakupKadri,MustafaKemal’inAnadolu’yagitmesindenöncebölgeseldirenişhareketlerininvarlığınıkabuletmesinerağmen,bunlarınbirçoğunundisiplinveorganizasyoneksikliklerinin yanı sıra, potansiyel olarak başıbozuk çeteci liderlere sahip olmalarından,düzenlidirenişhareketinegiderekyararlıolmaktançokyıkıcıolmayabaşladıklarınısöyleyerek,buhareketlereoldukçaeleştirelbiryaklaşımgeliştirir.Busebeple,Atatürk’ündüzenliordununkurulmasındanhemensonrabuhareketleridağıttığınıifadeeder.

41 a.g.e.,s.14.

253

kupKadri,KurtuluşSavaşı’ndaTürkhalkınınveönderleriMustafaKemalAta-türk’ünkahramanlıklarınıtasvireder.Buyüzdenbudönemhakkındakitespitle-rindetarafsızlıkiddiasındaolmasınarağmen,anılarınınsayfalarınamilliyetçilik,idealizmveduygusallıkegemendir.MillimücadelehatıralarıYakupKadri,Ata-türk’ünbağımsızlıkyolundahalkınakarşıyürüttüğübaşarılıbirsiyasiveaskeriliderlikleimkânsızıbaşardığıveOsmanlıİmparatorluğu’nun“küllerinden”yeni,modernbirmilletyaratarakkahramanıolduğunuanlatanmodernbirepikgibisu-nar.Millimücadeleylekişiselbenlikhikâyesininiyiceiçiçegeçtiğibuotobiyog-rafikanlatıdaYakupKadri,istiklaluğrunaTürkhalkınınsahipolduğumücadeleruhunuveidealizminiyenidenuyandırmayıveunuttuklarıanılarınıcanlandırma-yıgayeedinir. Mustafa Kemal’in askeri dehası ve siyasi liderliğinde Türk milli hareke-tibaşladığızamanlar,YakupKadri sağlıksorunları sebebiyle İsviçre’de tedavigörmektedir. Bu yüzdenVatan Yolunda’ya onun gibiAvrupa’da yaşayan bazıOsmanlıdevletadamlarınınveentelektüellerininAnadolu’dakimillimücadelehareketininasılalgıladıklarınadairgenelbirbakışlabaşlar.YakupKadriilkönceAnadolu’dakihareketininateşlisavunucularınıveonaşüpheyleyaklaşanlarınge-nelbirpanoramasını resmeder.MillimücadelebaşladığınaAvrupa’dabulunanTürklerinhararetlemillimücadeleyidestekler.

Bahusus ki, hepimizin kalbinde dünyanın yeni efendilerine karşı bir kızıl isyan bayrağı açılmış bulunuyordu. Bahusus ki, her birimiz kendimize göre muvazaa kabul etmez bir Kuvvayı Milliyeci idik. İstilacıların kanunlarına velev muvakkat bir zaman için olsa da boyun eğemezdik, velev zahiri de olsa Fransız subayına, bir İngiliz polisine, bir Yunan güler yüz gösteremezdik. Yani eski atalar sözüne uyarak ‘köprüyü geçinceye kadar ayıya dayı’ diyemezdik. Çünkü bizde daha o zamandan beri Atatürk gençliği şuuru, bir Atatürk gençliği gururu uyanmıştı.42

Anakronik bir biçimde dahamillimücadelenin başladığı günlerdeAtatürkgençliğişuuruuyanışınagöndermeyapanYakupKadri,hatıralarının ilksayfa-larındakendisiveakranlarınınbuülküyeinançlarınınsağlamlığınınaltınıçizer.AyrıcaTürkiye’denkilometrelerceuzakAvrupa’dabulunanbirgencinMustafaKemal’inaskerivesiyasidehasınındahaozamanfarkındaolduğunubelirterekkendisezgiliveöngörülükişiliğineişareteder.Birayrıcalıkolaraksunulanbuerkenfarkındalıkaracılığıylayazar,otobiyografikbenliğinidoğrudanmillimü-cadeleninlideriyleilişkilendirir:

O[Atatürk], dünyanın en ileri, en modern savaş vasıtalarıyla teçhizatlı iki büyük devletin ordularını yalnız cesareti, cüreti ve enerjisiyle yenmiş bir Ortaçağ kahramanı değildi. Harp fenninin bütün inceliklerini bilen mahir bir kumandan-

42 a.g.e.,s.20-21.

254

dı. Yani her şeyden evvel bir akıl ve hesap adamıydı ve kafasının bu teşekkülü itibariyle, Avrupa gazetelerinin iddia ettiği gibi bir maceracı çete reisi olmasına ihtimal verilmezdi.43

YakupKadri’ninAvrupakamuoyununtersineAtatürk’ünbiliminvemoderni-tenindeğerlerinibenimsemişmodernbiraskerivesiyasiliderolduğunuöneçıkar-masıdikkatedeğerdir.Maceraperestliktenuzak,sağduyulu,soğukkanlıveakılcıyanimodernbirkahramanAtatürkimgesiyaratmaaracılığıylaonunhâkimaskerivesiyasidâhiliğisöyleminiyenidenüretippekiştirir.BunuyaparkenayrıcaAta-türk’ünayrıcalıklıerdemleresahipolduğununfarkındaolanbirotobiyografiközneolarakkendibireyselkişiliğininayrıcalıklığınaişareteder.OkuyucuburadagençyaştaveüstelikçokuzaklardaAtatürk’ünayrıcalıklıkişiliğininfarkınavaran,sezgiveöngörülerisonderecesağlambirotobiyografiközneylekarşıkarşıyadır. AncakYakupKadriveakranlarınınbirkısmınınbuheyecanveşuurubazıOsmanlıilerigelenlerindegörmemesiYakupKadri’debüyükbirhayalkırıklığıyaratır.Kendi ifadesiylebu“kozmopolit”OsmanlılarınözelliklehalaBatı’danmedetummayadevametmesiyazarınonlarasuçlayıcıeleştirileryapmasınane-denolur.YazarbudönemdeAvrupa’nınveözellikledeİtilafDevletleri’ninTürkdüşmanıolduklarınıdüşünür.“Hakikatin”birmilliyetiolduğuna inananYakupKadriartık,Avrupatefekkürüne,Avrupalınıninsafveadaletduygularınainanma-maktadır.44Avrupa’nınzulümveintikamsiyasetiözelliklesonzamanlardakendi-niiyicehissettirmektedir:

Galip devletler, şimdi de Osmanlı saltanatının idam hükmünü vermek ve ye-rine getirmekle meşguldürler. Osmanlı saltanatı, onlar nazarında öbürlerinden daha ağır bir cezaya layık görülüyordu. Çünkü, yüzyıllardan beri yarım sömürge durumunda geri bir Şark memleketi olduğunu unutup “Düveli Muazzama” ile boy ölçüşmeye kalkışmıştı. Çünkü, o büyük devletlerin siyasi ve iktisadi boyun-duruğundan kurtulmak teşebbüsünde bulunmuştu ve nihayet çünkü, Osmanlı sal-tanatında hâkim unsuru teşkil eden Türkler Müslümandılar. Ta Ortaçağ’dan beri nice Haçlı akınlarına ön safta hep bu unsur karşı koymuştu. Şu halde, her şeyden önce Türk milletini kökünden kazımak yahut onu artık bir kere daha kımıldana-mayacak kadar ezmek lazımdı. Garp devletleri böylesine büyük ve tarihi misyonu ancak uzun vadeli bir imha sistemiyle başarabilirlerdi. İşte, bunun içindir ki, Al-manya’nın, Avusturya’nın, Bulgaristan’ın hemen hiçbir bölgesini askeri işgalleri altına almadıkları halde Türkiye’de silahla zapt edilip yerleştikleri hayati nokta bırakmamışlardı ve memleketimizi ateşten, demirden bir Engizisyon çemberi içi-ne almışlardı.45

43 a.g.e.,s.23.44 a.g.e.,s.27.45 a.g.e.,s.28.

255

Bu alıntıYakup Kadri’nin otobiyografik anlatısındaAvrupa’ya karşı men-fi tavrınıgöstermeninyanındadöneminaydınlarınınOsmanlı’yabakışlarındakiikirciklikonumlarıkonusundadaipuçlarıverir.Vatan Yolundaotobiyografikanla-tısınınbirçokyerinde,yazarözellikleOsmanlı’yakarşıoldukçamesafelivemenfibiryaklaşımsergiler.HattayeniulusuyeryerOsmanlı’yakarşıkonumlandırır.Bu tavırözelliklemodernOsmanlısaltanaterbabınınkayıtsızlığıvekurumları-nıniflasettiğiveOsmanlı’nındevletininmoderndünyadaişleviniyitirdiğisöyle-miüzerindensunulur.NitekimmillimücadelehatıralarındakozmopolitOsmanlıbürokratlarıveaydınlarıyazarınserteleştirilerinemaruzkalır.AncakyukarıdakialıntıdaolduğugibiözellikleAvrupa’nınikiyüzlülüğüvedüşmanlığısözkonusuolduğundabirdenbireyazarıntavırdeğiştirdiğiveonasahiplendiği,hattaonunadınakonuştuğugörülür.BunuyukarıdakialıntıdaOsmanlı’daegemenunsurunTürkolduğusöylemiaracılığıylayapar.Avrupa’nınOsmanlı’yakarşıdüşmancamuamelesinionunegemenunsuruTürklerleveHaçlıseferleriyleilişkilendirerekaçıklamasıbuyüzdendir.YeniTürkkimliğiniOsmanlı’nınbirçoksiyasivekültü-reldeğeriniyadsıyanbirsöylemüzerinekuranYakupKadride,Osmanlıkültürelgeçmişiyle sürekliliğideğildekopuşudillendirenbirçokCumhuriyetaydınınınikileminedüşer.Osmanlıkültürelvesiyasimirasınıntaşıyıcısıolarak,herneka-daronunlatahayyülettiğiyeniTürkkimliğiarasınamesafekoymayaçalışsada,bundantamolarakkurtulamaz.NitekimAnkara-İstanbulkarşıtlığıüzerineoturt-mayaçalıştığımillimücadeleyeodaklananbuotobiyografikanlatısında,Osman-lı’yıinkârveonaaidiyetsöyleminiaynıandakurar. TamdabuyüzdenVatan YolundaotobiyografikanlatısındaYakupKadri’ninAvrupalıların ikiyüzlüvedüşmancapolitikalarına rağmen,bazıOsmanlıdevletadamıveaydınlarınınAvrupa’danhalamedetummasıkarşısındakitavrıönemli-dir.ÖnceliklekendisiylebirlikteAvrupa’dayaşayanbirkısımOsmanlıaydınlarıarasındakibutavırYakupKadri’yihayalkırıklığınauğratır.

Bunlar İtilaf Devletleri tarafından bizimle beraber aynı baskı altında bulun-dukları ve –kimi öteden beri İngiliz taraftarlığı, kimi Fransız dostluğu ile tanınmış olmalarına rağmen- tıpkı bizim gibi Heimatioss şartları içinde süründükleri halde gene bu devletlerin adaletine inanmak gafletinden kurtulamıyorlardı. Düşmanla-rımıza karşı mukavemet ve dik kafalılık zihniyetinden vazgeçip de itaat ve pişman-lık gösterdiğimiz takdirde af ve insaflarına mazhar olacağımızı umuyorlardı.46

YakupKadriAvrupa’nındüşünsel,siyasivekültürününmutlaküstünlüğünükabuledenbuaydınlarıngözlerininBatıhayranlığıylatamamenkörleştiğinidü-şünür.ÖylekiTürklerekarşıhaksızveadaletsizdavranışlarıylakendimedeniyet-lerininbütünprensipleriniihmaletmelerikarşısındabilebuOsmanlıaydınlarınıntavırlarınıdeğiştirmez.Yazar,özellikleAnadolu’dakimillihareketekarşıenufak

46 a.g.e.,s.29.

256

bir kuşkuyumillimücadelenin altını oymayadönükbir çabaolarakdeğerlen-dirip, Padişah’a karşı hâlâ sadakat gösterenleri ve Osmanlı İmparatorluğu’nukurtarmakiçinBüyükBritanya’nınyadaAmerika’nınkorumacılığınınpeşindekoşanlarışiddetleeleştirir.Buyoldaişi,muhalifleribumillidavanındüşmanlarıvevatanhainleriolarakgörmeyebilevardırır. Bugruptaninsanlarakarşıgörüşleriniaçıklamakiçin,1922yılındakamuoyuiçinde gelişen milli davayı desteklediği bir köşe yazısından alıntı yapar. Buyazıda,okuyucunundikkatinisavaşsırasındaentelektüelleriniçindebulunduklarıkötümser ve umutsuz ruh haline çeker. “Bedbinliği” ve umutsuzluğu halkınesenliği için tehlikeli addeder, özellikle kriz zamanlarında bedbinliğin, “hezi-metçiliğin”ve“mızıkçılığın”yada“şuursuzhainliğin”birgöstergesiolduğunuvurgular.YakupKadri’ye göre, bu yüzden, bu davranışlarda bulunan insanla-rıntoplumaverdiklerizarar,herhangibirdışdüşmanınvereceğindençokdahafazladır.Yazar için bu kişiler, bilmeden kaleyi içeriden teslim eden ve “akıllıdüşmanlar”ıneldenkaçırılmasınasebepolan“akılsızdostlar”dır.47Yazaragöre,toplumuniçindebulunduğumevcutdurumakarşıkötümserlikveümitsizliklerineekolarak,buentelektüellervedevletadamları,asılamaçlarıTürkhalkınıdünyatarihindensilmekveherşeyihesabakatarakTürkleredüşmanolmakolanitilafdevletlerinin“ahlaksız”isteklerinive“ikiyüzlülüklerini”anlamaktadabaşarısızolmuşlardır.48YakupKadri özellikleAnadolu’daki harekete şüpheyle yaklaşanbuOsmanlıaydınlarınınimparatorluğunvarlığınıGarplıbirmandaaltındako-ruyabilmekiçin,hâlâBatılılarlamüzakereedilmesigerektiğinisavunmalarındandarahatsızlıkduyar.49BudaYakupKadri’ninhayathikâyesindekendibenliğinibusözümonakozmopolitdevletadamlarıveentelektüellerekarşıkonumlandırır.KendisiniAnadolu’damillimücadeleyibaşlatanlarlayakındanilişkilendirirken,bu şahısları isebumücadeleyekarşı tutumlarındandolayı ağır eleştirilere tabitutar.Vatan Yolunda’dayazarbilinçlibirşekildebenlikanlatısınımodernTürkulusununmillimücadeletarihininiçineyerleştirir. Bunlarındışında,YakupKadriVatan Yolunda’daAvrupalılarınTürk toplu-munavemillidirenişhareketinekarşıtutumlarındandabahseder.Avrupabası-nı,örneğin,sadeceTürklerinI.DünyaSavaşı’ndamuzafferolanAvrupalıdev-letlercemaruzkaldığıadaletsizliğivebaskıyıhafifealmaklakalmamakta,aynızamandaAvrupakamuoyunusürgündekiTürklerekarşıkışkırtarakhayatıonlar

47 a.g.e.,s.53-54.48 a.g.e.,s.23-28.49 Dahaöncedebelirtildiğigibi,benzerbirgörüş,YakupKadri’ninkendisineAnadolu’dakimilli

mücadelealeyhindeyazdığınıilerisürdüğüedebiyatçıçağdaşlarıylaolanilişkisindedemevcut-tur.BugörüşlerYakupKadri’ninGençlik ve Edebiyat Hatıralarıkitabındakiilgilisayfalardadilegetirilmiştir.

257

içindahadazorbirhalegetirmiştir.50Bu,YakupKadri’ninanılarındaelealdığıinsanlık,adaletvemedeniyetgibiAvrupa ideallerini sorgulamasındaçok işineyaramıştır.51Avrupalılarımedeniveteknolojikbakımdanilerlemiş,amaaynıza-manda“ahlaksız”ve“ikiyüzlü”olarakresmedenYakupKadri,Türkmilletininvarlığınıntarihtensilinmesiniamaçladıklarınıdüşündüğübuülkelerinsaldırganvesömürgecipolitikalarınakarşıderinbirnefretgeliştirir.İstanbulveİzmir’inFransızve İngilizkuvvetlerince işgal edilmesiYakupKadri’nin anti-emperya-listvemilliyetçiduyguvedüşüncelerinikörükler.Mesela,İsviçre’denİstanbul’adöndüktensonraTürkhalkınınyabancıişgalcilerinelindeuğradığıkıyımı,ancakBritanya’nınmüstemlekeci yönetimi altındakiHindistan’ınDokunulmazları’y-lakıyaslanabilirolaraktanımlar.YakupKadriburada,temeldehariciolaylardanbahsetsede,yinedekişiselkimliğinialgılarkenkiradikaldeğişiminigözlemle-yebiliriz.Kendi kişisel yaşamını yabancıların tahakkümündeki halkının acı veboyuneğdirilmesiylebağdaştırır. YakupKadri’ninAvrupalıları vemilli direniş hareketinin yerel unsurlarınıÖtekiolarakyapılandırılması,ulusalkimlikleotobiyografikmetinleriarasındakiilişkiyielealışıhakkındaönemli ipuçlarıbarındırır.Dahabelirginbirbiçimdesöylemek gerekirse,Avrupalıları “emperyalist,” yerel unsurları da “işbirlikçi”olarak resmetmesi, yazar adınaTürkmilli kimliğiniAvrupalımilletler veOs-manlıkimliğiylekarşılaştırdığıönemlibirsöylemselaletolarakokunabilir.BuyüzdenYakupKadriotobiyografikmetinlerini,Türkhalkıvehalkınliderliğinedoğrugiderken,OsmanlıveAvrupalılardanfarklıbirkimlikiddiasıiçinbiraraçolarakgörür.Türkiye’deyaşayanlararasındaayırtedicibirtarihitecrübeyedaya-nanbirdayanışmaveortaközfarkındalıkoluşturarak,AvrupalılarveTürkmillihareketininyerelunsurları,buhatıralarda,büyükkararlılıklarıvedirençlerimo-dernTürkmilletinindoğmasınasebepolanmillihareketveönderdışındakalanÖtekiolarakkurgulanmıştır.Bukurgu,farklıtopluluklardaninsanların,ayırtedi-cibütünlükler,kültürlervetarihlerüzerindeyükselenkendivaroluşlarıhakkındaanlatılaryarattıklarınısöyleyenönemliçağdaşmilliyetçilikkuramlarıyladabağ-lantılıdır.52Benzerbiryolizleyerek,YakupKadri,kendihalkınıAvrupalıveOs-manlılarlatabantabanazıtbirkonumaoturtup,Türkmillikimliğinikorumakiçinotobiyografikmetinlerinisöylemselbirstratejiolarakkullanarakötekisöylemiüzerinekurulmuşmillianlatılarüretmiştir. BazıOsmanlıentelektüelvedevletadamlarıylaAvrupalılarakarşıolumsuznitelemelerininaksine,YakupKadrikendikişiselkimliğiniMustafaKemal’in-

50 a.g.e.,s.23.51 a.g.e.,s.27.52 Örneğinbkz.BenedictAnderson,Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread

of Nationalism,London,VersoAnderson,1991veAnthonyD.Smith,National Identity,Reno,UniversityofNevadaPressSmith,1991.

258

kiyle yakından ilişkilendirerekVatan Yolunda’daMustafa Kemal’in askeri vesiyasiönderliğini idealleştirir.Millimücadeleninbaşlangıcındansonunakadar,I.DünyaSavaşıveKurtuluşSavaşıboyuncaaskerikahramanlıklarınınvesiya-sidehasınınçeşitliaçılardanbetimlenmesiyoluylaMustafaKemal,Türkhalkı-nınvedevletininmeşrulideriolmasınısağlayacakbütünniteliklere,karizmaya,entelektüelliğevekarakteresahipbiriolarakgösterilir.Ankara’dakiilkkarşılaş-malarınıanlatırken,YakupKadriMustafaKemal’inyüzünüeskibirmadalyonabenzetir.Dahasonra,yüzündençokçalışmış,çokdüşüncelivezorzamanlargör-müşbirinsanizlenimiedinilsebile,gözlerindeyorgunluğadairhiçbirişaretol-madığınıaçıklar.Yazaragöre,MustafaKemalhalkınneistediğiniveneyeihtiyaçduyduğunuanlamıştır.53OnunlaAnkara’dakarşılaşmasıhayatıboyuncaduygusalveideolojikolarakbağlıkalacağıMustafaKemal’eolansaygısınıvehayranlığınıartırmıştır. MustafaKemal’ihalkını zafereveçokzorlu sosyalve siyasikoşullardatambağımsızlığabaşarıylaulaştırmışbirliderolaraksunarken,YakupKadrikendianlatısını,muhaliflerininMustafaKemal’inCumhuriyetHalkPartisi’nin1927’deki kongresinden önce yazdığıNutuk’a tepki olarak ürettikleri karşıtgörüşlü otobiyografik anlatılarının karşısında konumlandırır. Bu dönemdekihemen hemen tümTürk tarih yazıcılığının birincil kaynağı haline gelen vekendiaskerivesiyasiönderliğialtındagelişen1919ile1922yıllarıarasındakiKurtuluşSavaşı’nınolaylarınıanlattığıNutuk’ta,MustafaKemal,savaşsıra-sındavemodernTürkiye’ninkurulmasındadiğerliderlerinrollerinigözardıederveCumhuriyet’inilkyıllarındakikendireformvepolitikalarınısavunur.Nutuk’unortayaçıkmasındansonra,geçmişsavaşyıllarındaaynıyoldayürü-düğü,dahasonraysaMustafaKemal’inmuhalifleriolanarkadaşlarıysa,kendi-leriniMustafaKemal’innutkundadilegetirdiğiiddialarakarşısavunabilmekiçinaynıdöneminaskerivesiyasiolaylarınıanlatanbaşkaözyaşamöykülerikalemealdılar.54

BilhassaresmiTürkideolojisivetarihyazımısınırlarıiçindeyazanYakupKad-ri,kendikişiselkimliğiniNutuk’unyazarıyladoğrudanbirbağlantıiçindeoluştu-rur;nitekimher ikimetindedöneminolaylarınıbetimlerkençokbüyüktematikveyapısalbenzerliklergöstermektedir.HernekadarYakupKadri’ninanıları1922Eylül’ündeİzmir’inYunanişgalindenkurtulmasıylasonlansada,Nutukbutarihinilerisineulaşırve1927’yekadarkisüreçteCumhuriyet’inilkyıllarındakiyöneti-cileriniçsiyasettekiçekişmelerinikısacaresmeder;bunakarşın,herikimetinde1919ilâ1922yıllarıarasındakiTürkmillihareketininaskerivesiyasiolaylarını

53 Karaosmanoğlu,Vatan Yolunda,s.120.54 HülyaAdak,“NationalMythsandSelf-Na(rra)tions:MustafaKemal’sNutukandHalideEd-

ib’sMemoirandTheTurkishOrdeal”.The South Atlantic Quarterly102/2,Spring,2003,s.509-527.

259

hemenhemenaynıyaklaşımlaelealır.55Gerçektende,Vatan Yolundamillidire-niş hareketinin doğmasını ve kongreler yoluylaAnadolu’da gelişmesini anlatışıveMustafaKemal’ibaşlangıcındansonunakadarbuhareketintekönderiolaraksunuşuaçısındanNutuk’lapekçokaçıdankoşuttur.BukoşutluközellikleYakupKadri’ninanlatısınıdesteklemekvebudönemleilgiliiddialarınısağlamlaştırmakiçin sık sıkbaşvurduğuNutuk alıntılarındagörünmektedir.MustafaKemalAta-türk’ün veNutuk’un otoritesini bu şekilde kullanarak,YakupKadri okuyucuyuTürkmillimücadelesinedairanlatılanbuhikâyelerdenkendianlattığıversiyonungerçekleriyansıttığınaiknaetmeyidenemektedir.Buyüzden,YakupKadribirta-raftanMustafaKemal’inbuharekettekiönderliğinionaylarveNutuk’tadilegetir-diğiiddialarınsavunuculuğunuyaparken,diğertaraftankendinihalkıngözündebuortaktarihinhemyorumlayıcısıhemdeoyuncusuolanbirözneşeklindekonum-landırarakAtatürk’ünönemlibirmüttefikiveTürkmillimücadelesininbirunsuruolarakTürk tarihindekiyerini korumayıdenemektedir.Buamaçla, kişisel duru-munu, kendi tarihinimodernTürkiye tarihinin arasına ekleyerek,Atatürk’ündedahilolduğudönemindiğerönemlifigürleriyleolanilişkisiüzerindenmüzakereyeaçar.Yazdığıotobiyografikmetinleryoluyla,modernTürkiye’ninsiyasi,sosyalvekültürelkoşullarınınaçıkveunutulmazolacağınıngayetfarkındagörünür.Kısa-cası,bubağlamda,YakupKadri’ninotobiyografikanlatısıVatan Yolundabirçoksöylemselişleveişareteder:Biryaşamanlatıcısıolarak,hernekadarkendiyaşamanlatıları belli bir dönemhakkında öznel yargılar önerse de,YakupKadri aynızamandatoplumukutsalbiralanayükselterekvemodernTürktarihyazımınakat-kıdabulunarakbirbakıma“tarih”deyapmaktadır.YakupKadribunlarındışındakendialgılamaşeklinihaklıgösterir,saygınlığınıkorur,başkalarınınyorumlarınaitirazeder,kültürelbilgiyinakledervebuulusiçinarzuedilirbirgelecekresmiçizer.56BunuisekendibireyselbenliğinimodernTürkulusununölümkalımsava-şıolarakgördüğümillimücadeleyledoğrudanbağlaştırarakyapar.Vatan Yolunda otobiyografikanlatısında,birbireyolarakYakupKadrikendimillileşmesüreciniTürkhalkınınmillileşme sürecininmerkezineyerleştirir.Buyönüylebir ulusunüreticisivebireyinolgunlaşmasıolarakkurgulananhatıralar,birneviyurtseverlikbiyografisikaynağıişlevigörür.HatıralardakimilliyetçiliksöylemibirbireyolarakYakupKadri’ninkendini tanımladığıreferansnoktasıdır.DolayısıylaTürkulusuhakkındayazdığındaaslındakendibenliğihakkındayazarYakupKadri.

Sonuç Yazıboyuncagösterilmeyeçalışıldığıgibi,YakupKadrikişiselkimliğinibu

55 Politikada 45 Yıladlıdiğerbiranıkitabında,YakupKadriCumhuriyet’inilkyıllarındakisiyasiolaylardanbahseder.BuradadakendiniMustafaKemalAtatürk’ünreformvepolitikalarıylayakındanözdeşleştirir.Bkz.YakupKadriKaraosmanoğlu,Politikada 45 Yıl, Ankara,BilgiYa-yınevi,1968,s.29-143.

56 SmithveWatson,Reading Autobiography,s.10.

260

kişileristeraileüyeleri,istermeslektaşlarıisterseliderlerolsun,sürekliyabaş-kalarıyla ilişki kurarak ya da onlarla bağdaşmayarak konumlandırır. Smith veWatsontarafındantartışıldığıgibi:

Otobiyografiler genellikle, bir dizi gelişmeye ait bir hikâye anlatabilmek için birbirini izleyen ya da birbirinin yerine geçen çeşitli kimlik modellerini birleşti-rir. Bazen bu kimlik modelleri birbiriyle çatışır. Bazen anlatıcılar belli kimliklere direnirler. Bazen de saplantılı şekilde kişisel temsillerini belirli kimlik çerçevele-rine uydurmaya çalışırlar.57

Otobiyografikmetinlerinde,YakupKadri’ninkişiselkimliğifarklıdönemveçevrelerdekisosyalvesiyasidurumlaragöredeğişkenlikgösterir.Gençbirde-likanlıolarak,kişiselbiçimlenmesinibabasıylaveailenindışındakalanşehrinyerelhalkıylabağdaştırmayakarşıdirenir,öteyandankendiniannesiyleveonunsaraylıailesiyleyakındanözdeşleştirir.Bunakarşın,bazendekaramsarvebirey-selci ikinci dönemdeolduğugibi, kendi kişisel kimliğini önceki özelliklerininkarşısındayapılandırırveiyimservemilliyetçiçizgiyegeçer.BuyalnızcaYakupKadri’nin karakterinin çoklu ve dinamik doğasını göstermekle kalmaz, aynızamandakişiselbiçimlenmesininbağıntısalyanınıdaaçığaçıkarır.Buyüzden,belirlibirzamanvemekânınüretimiolarak,YakupKadri’nin“ben”ikimliğibi-çimlendirençeşitlisosyal,siyasivekültürelçevrelerceşekillenir. YakupKadri’ninotobiyografikmetinlerinebağıntısalbirperspektifleyaklaşı-lırken,onunbaşkalarıyoluylakonuşarak,aslındayalnızcabirailenin,birneslinvebirulusunparçasıolanbirbireyinhikâyesinianlatmadığı,aynızamandaonlardanayrıbir“ben” inşaettiğigörülebilir.YakupKadri’ninotobiyografikmetinleriniyazmasınahangisebepyolaçmışolursaolsun,buanlatılarınmerkezinde,bellibirkişinindeneyimlerininöyküsüyeralır.Buyüzden,YakupKadri’ninısrarlaüze-rindedurduğugibibumetinlerinonunbireyselyaşamınınhikâyesideğil,ulusuntarihiolduğunusöylemekçokzordur.Ayrıca,kendibireyseldeneyimlerininede-biyatürünüolarakyaratılmışvesunulmuşolması,ona,kendinikimiyleözdeşleş-tiğikimiylebağdaşamadığıbaşkalarıylakonumlandırırken,halktan,ailesindenvekuşağındanbellibirölçüdeözerkkalmaşansıtanımaktadır.Çocuklukvegençlikdönemine ait anılarında, ailesinin tarihinden ve kendisinin anne-babasıyla olanilişkisindenbahsedervearkadaşlarınınkarakterlerinivekendisininonlarlaolanilişkisinitasvirederken,olaylarıbaşkalarıüzerindenanlatarak,kendinibirölçüdeonlardantecritdeeder.Buyüzden,YakupKadri’ninotobiyografisiyalnızcabirai-lenin,neslinyadaulusunparçasıolanbirbireyinsıradanbirhikâyesiolarakdeğil,aynızamandabenliğinbağıntısalotobiyografikmetinleraracılığıylainşasıdır.

57 a.g.e.,s.35.

261

Kaynakça: Adak,Hülya,“NationalMythsandSelf-Na(rra)tions:MustafaKemal’sNu-tukandHalideEdib’sMemoirandThe Turkish Ordeal”.The South Atlantic Qu-arterly102/2,Spring2003,ss.509-527. Akı,Niyazi,Yakup Kadri Karaosmanoğlu: İnsan, Eser, Fikir, Üslup,İstanbul,İletişimYayınları,2001. Anderson,Benedict.Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism,London,Verso,1991. Cohen,AnthonyP.“PersonalNationalism:AScottishViewofSomeRites,RightsandWrongs,”American Ethnologist23/4,1996,s.805-815. Eakin,PaulJohn,How Our Lives Become Stories: Making Selves,IthacaandLondon,CornellUniversityPress,1999. Enginün, İnci, “MilliMücadele EdebiyatındaYakupKadri Karaosmanoğ-lu.”İnciEnginün,Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları,İstanbul,DergâhYayınları,1991,s.109-119. Friedman,SuzanStanford,“Women’sAutobiographicalSelves:TheoryandPractice”,yay.haz.SidonieSmithveJuliaWatson,Women, Autobiography, The-ory: A Reader,Madison,TheUniversityofMadisonPress,1998,s.72-82. Gusdorf, Georges. “Conditions and Limits of Autobiography”, yay. haz.James Olney, Autobiography: Essays Theoretical and Critical, Princeton,PrincetonUniversityPress,1980,s.28-48. Karaosmanoğlu,YakupKadri,Atatürk,İstanbul,İletişimYayınları,2002. Karaosmanoğlu,YakupKadri,Anamın Kitabı, İstanbul, İletişimYayınları,1999. Karaosmanoğlu,YakupKadri,“BirKıssa,BirHisse”Kadro2/13,1933,s.25-26. Karaosmanoğlu,YakupKadri,Ergenekon: Milli Mücadele Yazıları,Ankara,KültürBakanlığıYayınları,1981. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, İstanbul,İletişimYayınları,2000. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl,Ankara, Bilgi Yayınevi,1968. Karaosmanoğlu,Yakup Kadri,Vatan Yolunda: Milli Mücadele Hatıraları, İstanbul,İletişimYayınları,1999. Lejeune, Philippe, On Autobiography, çev. Katherine Leary, Minneap-olis,UniversityofMinnesotaPress,1989.

262

Miller,NancyK.,“RepresentingOthers:GenderandtheSubjectsofAutobi-ography.”Differences: A Journal of Feminist Cultural Studies6/1,Spring1994,s.1-27. Miller,NancyK.,“TowardaDialecticsofDifference,”RuthBroker,Furman,NellyFurmanveSally McConnell-Ginet,Sally(yay.haz.),Women and Langu-age in Literature and Society,NewYork,Praeger,1980,s.258-273. Smith,AnthonyD.,National Identity, Reno, University of Nevada Press,1991. Smith,SidonieveWatson,Julia.Reading Autobiography: A Guide for Interp-reting Life Narratives,MinneapolisveLondra,UniversityofMinnesotaPress,2001. Uğurcan,Sema,“YakupKadriKaraosmanoğlu’nunHatıralarıileRomanlarıArasındakiMünasebet,”Doğumunun 100. Yılında Yakup Kadri Karaosmanoğlu, İstanbul,MarmaraÜniversitesiYayınları,1989,s.205-218.

263