O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministr ligi

A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

Ta`biyattaniw fakul`teti

Geografiya kafedrasi

Aga oqitiwshi A.S.Nurlanov

«MATERIKLER HAM OKEANLARDIN TABIYIY GEOGRAFIYASI »

PA`NI BOYINSHA OQIW METODIKALIQ KOMPLEKSI

(bakalavriat basqishi talabalari ushin)

NO`KIS - 2013

Mazmuni 1- tema.

Kirisiw. Materikler ha`m okeanlar ta`biyiy geografiyasinin` maxset waziypalari.

2- tema. Geografiyaliq qabiqlar haqqinda tu`sinik 3- tema. Jer betine quyash energiyasinin` bo`listiriliwi ha`m klimat poyaslari .

4- tema. Jer betinin` geokompleksleri ha`m geografiyaliq zonaliqtin` dinamikasi. 5- tema. Du`n`ya okeanlarinin` regionalliq birlikleri. 6- tema. Evraziya materiginin` geografiyaliq orni, tektonikasi rel`ef o`zgeshelikleri. 7- tema. Evropanin` klimati ha`m ishki suwlari. 8- tema. Evropanin` topiraq-o`simlik qatlami ha`m haywanat du`n`yasi. 9- tema. Evropanin` ta`biyiy geografiyaliq rayonlari. Arqa ha`m orayliq Evropa

rayonlari.

10- tema. Al`p ha`m Karpat tawlari. Evropanin` jer orta ten`izi boylari.Shig`is Evropa regionlari.

11- tema. Aziyanin` geografiyaliq orni klimati ha`m ishki suwlari. 12- tema. Aziya du`n`ya bo`leginin` klimat poyaslari ha`m ta`biyat zonalari 13- tema. Aziyanin` topiraq-o`simlik qatlami ha`m haywanat du`n`yasi. 14- tema. Aziyanin` ta`biyiy geografiyaliq regionlari. 15- tema. Qubla -Batis Aziya rayoni. 16- tema. Orayliq, Shig`is ha`m Qubla Shig`is Aziya ta`biyiy geolgrafiyaliq

regionlarina sipatlama.

17- tema. Arqa Amerikanin` geografiyaliq orni, tektonikaliq du`zilisi ha`m paydali qazilma bayliqlari.

18- tema. Arqa Amerikanin` klimati ha`m ishki suwlari. 19- tema. Arqa Amerikanin` ta`biyiy geografiyaliq rayonlastiriw. 20- tema. Kubla Amerikanin` geografiyaliq orni qurg`aqliq du`zlisi, ha`m tektonikaliq

o`zgeshelikleri.

21- tema. Qubla amerika materiginin` klimati ha`m ishki suwlari. 22- tema. Qubla Amerikanin` ta`biyiy geografiyaliq regionlari ha`m u`lkeleri. Shig`is

ta`biyiy geografiyaliq region.

23- tema. Batis tabiyiy geografik regioni.And tawlari. 24- tema. Afrika materiginin` geografiyaliq orni ha`m jer betinin` du`zilisi rel`efi. 25- tema. Afrika materiginin` klimat poyaslari ha`m ishki suwlari. 26- tema. Afrika materiginin` organik du`n`yasi. Materikte adam. 27- tema. Afrikani ta`biyiy geografiyaliq rayonlastiriw. Arqa Afrika ha`m Orayliq

Afrika.

28- tema. Shig`is Afrika. Qubla Afrika ta`biyiy geografik regionlari. 29- tema. Avstraliya materiginin` geografiyaliq orni klimati ha`m organikaliq

du`n`yasi.

30- tema. Avstraliyanin` ta`biyiy geografiyaliq u`lkeleri. 31- tema Antraktida materiginin` ashiliwi. Geografiyaliq orni ha`m jer betinin`

du`zilisi. klimiti ha`m orgpanikliq du`n`yasi.

1 MATERIKLER HA`M OKEANLAR TA`BIYIY GEOGRAFIYaSINA

KIRISIW .

Reje:

1. Materikler ha`m okeanlardin` ta`biyiy geografiyasinin` maxset waziypalari.

2. Materikler ha`m okeanlardin` ta`biyiy geografiyasinin` basqa pa`nler menen baylanisi.

3. Materikler ha`m okeanlardin` ta`biyiy geografiyasi pa`ninin` izertlew ob`ektleri.

«Matereklerdin` ha`m okeanlardin` ta`biyiy geografiyasi» kursi ta`biyiy geografiya

tsiklig`dag`i pa`nler arasinda tiykarg`i kurs bolip esaplanadi. Bul pa`nnin` izertlew ob`ektisi

geografiyaliq qabiq bolip tabiladi. Geografiyaliq qabiq bul o`z-ara baylanisi jer qabig`i

otmosferasinin` to`mengi qatlamin, gidrosfera, biosfera, metosferanin` joqarg`i qabatin o`z ishine

aladi. Geografiyaliq qabiqta jeke tu`rde izertleytug`in ta`biyiy geografiyaliq pa`nler menen bul bul

pa`n tig`iz baylanista izertleydi. Ma`selen geologiya, geomorfologiya, gidrologiya, topiraqtaniw,

biogeografiya ha`m t b pa`nler.

Geografiyaliq qabiq bul tutas kompleks retinde onin` qurami, rawajlaniwhi ha`m og`an ta`n

tiykarg`i nizamliqlar uliwma jer taniw kursinda o`tiledi. Geografiyaliq qabiq bir tutas kompleks

bolip onin` koponentleri o`z-ara tig`iz baylanista boladi. Geografiyaliq qabiq ken`islik boyinsha

bo`liniw o`zgesheliklerine iye. Bunda bo`liniwlerde geokompleksler, ta`biyiy komleksler

geosistemalar, landshaftlar dep atyadi. Ta`biyiy geografiyaliq rayonlastiriw protsessinde alip

bariladi.

En` u`lken ta`biyiy kompleks geografiyaliq qabiq bolsa, ol o`z na`wbetinde kishi ta`biyiy

komplekslerge bo`linedi. Misali. Matereklik ta`biyiy komplekske, okeanliq ta`biyiy komleks ha`m

t.b. Jer shari materekler ha`m okeanlardan turadi. Materek-jer qabig`inin` en` iri, u`lken qurg`aqliq

tipindegi massibi bolip esaplanadi. Onin` u`lken bo`limi dunya ju`zlik okean xaddinin` u`stinde

jaylasqan. Geologiyaliq payda boliwi boyinsha to`mendegi alti u`lken jer massivlerin ko`rsetiwge

boladi. Evraziya, Afrika, Arqa Amerika, Kubla Amerika, Avstraliya ha`m Antraktidida. Sonin`

menen birge jerdi shar ta`rizli formada ekenligin da`llilep izertlegen. (Atawlar, yarim atawlar,

okeanlar, ten`izler, qoltiqlar ha`m bug`azlar haqqinda tu`siniklerdi soraw-jiwap formasinda

sheshemiz) waqtinda sayaxatshilar dunya ju`zin bo`leklerge bo`lgen.

Ha`zirgi waqitlari dunya ju`zi bo`leklerinin` alti atamasi saqlang`an. Evropa, Aziya,

Amerika, Avstraliya, Antraktika.

Ha`r bir materektin` ladshaftliq struturasi, geografiyaliq qabiqtin` uliwma bo`liniwshi

regionaliq ko`rsetkishlerin aniqlaydi. Sonliqtan birinshiden geografiyanin` tiykarg`i qa`siyetlerin

u`yrenip son` materek ha`m okeanlardin` ta`biyiy sharayatlarina spatlama beremiz.

Jer yadrodan ha`m bir neshe qorshap turg`an qatlamlardan turatug`nlig`i ma`lim. Oni

joqarsinan otmosfera qorshap turadi. Okeanlar menen ten`izler ha`m qurg`aqshiliqtag`i suwlar

gidrosferani payda etedi. Gidrosfera ushin tiykar bolip jerdin` qatti qorinan turg`an qatlami litosfera

xizmet etedi. Litosferanin` joqarg`i qatlamina, otmosferanin` to`mengi bo`limine ha`r qiyli

organizmler jaylasqan bolip, olar biosferani quraydi. Ko`rsetilgen qorshap turg`an qatlamlardin`

ha`mmesi jerdin` betinde bir-biri menen tutasip, o`z-ara ta`sir jasaytug`in ayriqsha jerlerdi qorshap

turg`an geografiyaliq qatlamlardi payda etedi. Evraziyanin` payda boliwi u`sh Kembriyge shekem

pla`tformalar menen baylanisli. Evropaliq. Sibir` ha`m Qitay. Proterozoydin` aqirinda olardin`

arasinda geosinkinalliq poyaslar bolgan. Ural Tyan`-Shan` Evropani Sibir`den ayirip turg`an.

Evropa batista Atlantikaliq geogsinklinal` poyasi menen Tu`slik tamannan Al`p Gimalay

geosinklinal` poyas Gondvanadan ayirip turg`an.

Rz Taw payda boliw ha`reeketler, qurg`aqliqtin` maydanin ko`beytti. Geosinkl, oblastinin`

kemeyiwi sebebinen. Ertedegi Rz Sibir` platformasi tu`slikte Baykan tawlari payda bolgan. Yag`niy

ha`zirgi Sibir`din` tu`slik bo`limindegi tawlar.

Kaledon orogenlik ha`reketleri na`tiyjesinde Evropa platformasi Arqa Amerika platformasi

menen qosiladi. Arqa Atlantikaliq materik payda boldi. (Eria).

Al`p Qatparlaniwi. Mz aqirinda baslanip Al`p Gimalay ha`m Tinish okean geosinklinal`

poyaslarina ken` tarkaladi. Sonni menen birge Lavraziya Arka Amerika ha`m Evraziyag`a ayiriladi,

olarpdin` arasinda Atlantika okeaninin` oypati payda boldi. Al`p Gimalay geosinklinal` poyasi bul

da`wirde kemeyedi. Gondvona bir katar platformalarg`a bo`lip ketedi. Evraziyanin` ha`zirgi tu`ri

Al`p da`wirinde payda bolg`an. Taw payda boliw ha`reketleri neogen ha`m to`rtinshi da`wir dawam

etedi.

Neogen aqirinda Evraziyag`a Araviya ha`m Hind platformasi qosiladi, Hind-Gang ha`m

Mesopotamiya taw aldi batiqlari jatqiziqlar menen toltiriladi.

Evropa ko`leminin` kishi boliwina karamastan, onin` gelogiyaliq du`zilisi ha`r qiyli bolip

keledi. Shig`ista a`yemgi platformaliq strukturalar basim boladi. Bul strukturalarga biyik emes,

salistirmali az tilkimlengen payda bolgan tawlar ha`m jas platformalar iyelep atir.

Evropaliq platformalardin` tiykarinda Kembriyge shekemgi metamorfliq jinislar jaylaskan,

olar Arka batista jarikka shig`adi. Baltik kalkani tu`rinde. Onin` territoriyasi teniz benen jabilmagan

ha`m ko`teriliw tendentsiyasi baklanadi. Paleozoy h.t.b. tektonikaliq protsessler tutas ha`reketler

tu`rinde ha`m sonin` menen birge u`ziliw dispokatsiyalar tu`rinde ko`riniste boladi. Baltik kalkani

tu`slik ta`repte Arka ha`m Baltik tenizleri rayoninda Kembreyge shekemgi fundament kalin` ten`izli

ha`m kontenentalli jinislar menen kaplangan. (10 km shekem). Bul tektonikaliq uchastka Evropa

platformasi plitasi bolip keledi.

Evropa platformasinin` batis ha`m tu`slik batis shetlerinde Kadedon strukturalari jaylaskan.

Birak ha`zirgi waqitta Kaledon taw poyasinan Skandinaviya tawlari. Arka Shotlandiya, Uel`s,

Irlandiya tawlig`i saklangan. Olar kurami boyinsha ha`r kiyli jinislardan kuralgan, olardin` ishinen

qizil renli peschanikler. Slanetsler, izvestnikler basim boladi, ko`plegen granitli intruziyalar menen

buzilgan.

Evropanin` tu`slik bo`liminde kaynazoy qatparlaniwi ku`shli rawajlang`an, olardi Evraziya

geosinklinal poyastin` Al`p oblasti dep ajiratadi. Bul al`p geosinklinal oblasta sredniy massiv rolin

atqaratug`in ken` qatti epigertsin bloklardin` boliwi menen tu`sindiredi.

Orayliq bo`limi Al`p, arqa shig`ista Al`p tawi Karpat ha`m Stara Planina tawlarina o`tedi,

tu`slik shig`ista Dinar tawlig`i, Pinda qiri, Krit ha`m Kipr atawlarinan o`tedi.

2 GEOGRAFIYaLIQ QABIQLAR HAQQINDA TU`SINIK

Reje:

1. Jerdin` geografiyaliq qabiqlarina sipatlama.

2. Geografiyaliq qabiqtin` o`zgeshelikleri ha`m jer beti rel`ef formalarinin` qa`liplesiwi.

3. Geografiyaliq qabiqtin` rawajlaniw nizamliqlari.

Geosferanin` shegarasinda geosfera jer astinan ha`m kosmostan belgili mug`darda energiya

ha`m zatlar bo`linip shig`adi (jer astinan magma ha`m jer asti issilig`i). Quyash ha`m kosmosliq

energiya geosferada jilliliq energiyasina o`zgeredi ha`m jerdin` ishki energiyasi menen baylanisadi.

Sonin` tiykarinan jer astinan jilliliq shig`adi. Bul energiya tolig`i menen endogenlik protsesske

jolig`adi. Jer astinan jer u`stinen jaqtiliq ag`iminin` ku`shi neosferag`a ku`n nurinin` keliw

jillilig`ina qarag`anda 4000 ese ko`p quyash energiyasi jer u`stindegi bolatug`in ha`r qiyli

protsesslerdin` ha`m en` baslilisi tirishiliktin` basli tiykari bolip esaplanadi.

Geografiyanin` rawajlaniwh harakteri planetriyaliq-kosmosliq harakterge qaray onin` payda

boliwi ha`m zonal regionalliq qa`siyetinen to`mendegi en` baslilarin bo`lip ko`rsetiwge boladi.

1. Jerdin` massasin jer shari o`zgeshe ximiyaliq sostavtan turadi. Sol sostavtan jer qabig`i

otmosfera, gidrosfera du`zilgen ha`m awirliq ku`shin aniqlaydi.

2. Jerdin` quyash sistemasinda jaylasiwi jerdin` quyashtan ortasha qashiqliqtag`i 149,5

mln.km.

3. Jerdin` quyash do`gereginde ellipsoid orbita boylap 29,76 km/s tezlik penen aylaniwg`a

ha`m o`z ko`sheri do`gereginde (23 saat 56 min 4 sek) aylaniwi eliptika ken`isligine jer sharinin`

qiyalig`i 660 33 22

4. Jerdin` formasi geoid formasin iyelep onin` radyusi 6371 km, ekvatorliq radyusi 6378 km,

polyarliq radyusi 21,3 km kem.

5. Jerdin` joldasi Ay bolip jerdin` a`tirapinda ha`reket etip tasiw qaytiw, qublislarin payda

etedi.

6. Jerdin` jasi planeta retinde 4,7 mlrd, jil dep esaplaydi.

Bul faktorlar ma`wsimlerdin` o`zgeriwin, ku`n ha`m tu`nnin` almasiwin, quyash

energiyasinin` kemlikler boyinsha tiykarinan, hawa massalarinin` bo`liniwin, onin` uliwma

tsirkulyatsiyasin ta`biyiy protsesslerdin` zonalilig`in payda etedi.

Jer qirtisinin` ortasha qalin`lig`i 35 km. Bazol`t to`mengi qabatinin` qalin`lig`i 35 km, granit

qabati 15 km, sho`gindi qabati 2-3 km.

Jer kartasinin` tawlarda qalin`lig`i 70 km, okean astinda 10 km. Okean astinda bazol`t ha`m

sho`gindi qabat bolip, grant qabati bolmaydi.

Jer kartasi subkontinentalliq ha`m subokeanliq bolip ekige bo`linedi. Geosferanin` joqarg`i

shegarasi tropopawza bolip ployarliq u`lkelerde 8-9 km, ortasha ken`isliklerde 12-13 km ekvatorda

16-17 km jetedi.

Stratosferanin` biyikligi 20-25 km jetedi. Ozon qabati tirishilikke ziyanli ul`trafiolet nurlardi

uslap qaladi. Geografiyaliq qabiqtin` to`mengi shegarasin S.V.Kalesnik 200-300 m a`tirapinda

aniqlaydi.

Jer betinin` rawajlaniwi haqqinda tu`sinik.

Quyash sistemasindag`i planetalar ha`m jerdin` payda boliwi haqqinda problemalar ele

gipoteza ramkasinan shiqqan joq. (a`zirgi zaman tu`siniklerge qarag`anda (O.Yu.Shmid,

A.P.Vinogradov h.t.b). bunnan 5 mlrd jil burin quyash energiyasinda gaz-shan` tozanlar bolip,

quyashtin` gravitatsiyaliq maydanina tu`sin awir elementler yadro qabatin payda etken.

Materek ha`m okeanlardin` payda boliwi haqqinda bunan kiyatirg`an tu`siniklerge qosimsha

ha`zir litosferaliq plitalardin` tektonikasi teoriyasi pakyda boldi.

Ha`zirgi waqitta to`mnegi iri litosferaliq plitalar bar.

1) Evraziyaliq, 2) Shig`is Aziyaliq 3) Afrikaliq 4) Arabiya 5) Xindoavstraliya 6) Tinish okeani 7)

Arqaa Amerikaliq 8) Qubla Amerikaliq 9) Antraktikaliq.

Orta-Antraktikaliq qirlar riftlik zonasi en` aktiv zona bolip, jilina 6m Amerikaliq plita

batisqa, Evroaziyaliq plita shig`isqa jiljiydi. Arabstan, Hindstan ha`m Avstraliya arqa-shig`isqa

jiljimaqta. Ha`zir dekuwatsiya protsessi na`tiyjesinde A.P. Lisitsiyanin` esaplawi boyinsha

okeang`a jilina 27 mlrd.t qatti bo`lekler ha`m 3,2 mlrd.t erigen zatlar, dariya ag`islari na`tiyjesinde

ag`ip baradi.

Jer sharinda tawlar 43% iyeliydi tegislik platformali oblastlar 57% iyeliydi. Evropada tawlar

30%, Aziyada 57%, Afrikada 16%b Arqa Amerikada 39%, Qubla Amerikada 23% ha`m Avstraliya,

Okeaniyada 26% iyeleydi.

Bunnan 300 mln. jil burin Pangeya qurg`aqlig`i Lavraziya ha`m Gondavanag`a bo`lingen.

Son`g`i 70 mln jil burin Gondavana ha`m Lavraziya ja`ne mayda qurg`aqshiliqlarg`a bo`lingen,

Gondvana, Brazilya, Antraktida, Afrika, Arabiya, Hindistan ha`m Avstraliyag`a qurg`aqshiliqlarina

bo`lingen bolsa, Lavraziya, Evraziya ha`m Arqa Amerika qurg`aqlig`ina bo`lingen.

Kaynozoy erasina biyik taw sistemalari payda bolg`an. Pireney, Alip, Kavkaz, Gindukush,

Tyan`-Shan`, Pamir, Kun`lun`, Akd, Kordil`er

h.t.b. Jer beti poyasliq zona liq bo`liniwlerge iye.

I.P.Gerasimov ha`m Yu.A.Mesheryakov matereklerdi geomorfologiyaliq du`zilisi jag`inan

to`mendegishe bo`linedi.

Geotektura-subkontinent-fiz-geografiyaliq el.

3 JER BETINDE QUYaSh ENERGIYaSININ` BO`LISTIRILIwI HA `M

KLIMAT POYaSLARI.

Reje:

1. Jer betinde quyash energiyasinin` bo`listiriliwi.

2. Jer betinde klimat poyaslarinin` qa`liplesiwi.

3. Jer betinde geografiyaliq zonalardin` poyaslar boyinsha tarqaliwi.

Geosferada quyash energiyasinin` tu`setug`inin ha`m tranformatsiya analizlesk. Bizin`

planetamiz Quyash energiyasinin` Dj/god aladi. Uliwma quyashradiatsiyasinin` mug`darinan

otmosferanin` sirtqi qatlamlarina tu`setug`inan 22% oultlar qatlami nurlarin qaytaradi. Quyash

radiatsiyasinin` ten` g`ana yarimi jer u`stine jetedi, sonin` ishinde 7% qaytaldan dunya ju`zi

ken`isliklerge qaytadi, al qalg`an 43% tin jer beti ishine jutip geosferada landshaftlardin`

rawajlaniwinda basli energetikaliq baza bolip esaplanadi.

Sol nurli quyash energiyasinin` 43%, jer beti jilliliqqa transformatsiya etip, 15% jilliliq

tolqinlar tu`rinde troposferag`a nurlanip, oni belgili bir mug`darda jilitip, hawanin` temperaturasin

aniqlaydi. Al qalg`an 28% jer betinin` jililiq balanisin quraydi.

Bul jilliliq tiykarinda fizikaliq puwlaniwg`a jumsalip, fotosintez ha`m transpormatsiyag`a

ha`m de jer beti ha`m otmosfera arasindag`i molekulyar-turbuleytlik jilliliq almasiwina jumsaladi

(5%).

Fotosintetikaliq aktiv radiatsiya ko`rinetug`in ko`k fiotetoviy ha`m qizil-sari spektorlarda

jaylasqan ha`m 50% joqari emes quyash jilliliq poyaslar boyinsha bo`lingenlikten jer betin bir tegis

qizdirmaydi.

Sonin` ushin polyuslarda (1 km biyiklikke deyin) joqari basimli suyiq oblastlar jaylasqan, al

ekvatorda (8-10 km biyiklikke shekem) jilli to`mengi basim oblastlari jaylasqan. Hawa ha`reketi

basim oblastlari boyinsha joqari basimnan to`mengi basimg`a ha`reket etedi. Jerdin` aylaniwina

baylanisli samalar o`zinin` bag`itin arqa yarim sharda ong`a, tu`slik yarim sharg`a shepke ha`reket

etedi. Jer betinde to`mengi basim obl. tsiklon, joqarg`i basim obl. anttsiklonlar qa`liplesedi.

Jer sharinda tiykarinan 4 tiptegi hawa massalari bar.

1. Ekvatorliq 2. Tropikaliq 3. Ortasha 4. Arkitikaliq ha`m Antarktikaliq

Klimat qa`liplesiwi boyinsha kontinental`, ten`iz qatlami bolip bo`linedi.

Gidrotermikaliq sharayat ha`m biomassanin` o`nimdarlig`i.

Fitomassanin` o`nimdarlig`i ta`biyiy jag`dayda jilliliq ha`m ig`alliqqa baylanisli.

Jawin-shashinnin` ishki kontenentalliq ig`alliq aylanisi 25% ten. Qalg`an 75% okeannan

keledi. Jawin shashinnin` 50% ekvatorliq, subekvattorliq poyasqa tuwra keledi. 1/3-ortasha

poyasqa, 1/10-subtropik poyasqa ha`m 1/20-polyarliq poyasqa tuwra keledi. Atmosferaliq jawin-

shashinnin` 24% dariyalarg`a ag`adi, 64% topiraqqa sin`edi, 12% topiraqtan joqarg`i qabatinda

uslap qalinadi.

Qurg`aqliqqa ortasha 800 mm/j jawin jawadi.

Jerdin` uliwma biomassasi 2H1012 den –2, 7H10 –12 qurg`aq massa. Tirifitomassa o`nimnin`

2/3 in qurg`aqliq beredi usinnan 40% tog`aylar beredi. Degen menen adamilar son`g`i 300-jilda

tog`aylardin` maydanin 30% azaytti.

Gidrotermik sharayatlar menen tig`iz baylanista jer kartasinin` shamal ta`siri qabatinda

geoximiya protsesslerinin` ta`siri na`tiyjesinde geografik zonaliq baqlanadi, topiraqlardin` tiykarg`i

tu`rlerinin` tarqaliwinda. Qurg`aqliqtag`i alti tiptegi jer qirtisinin` samal ta`siri qabatinda

avtomorfliq (elyuvial) ha`m gidromorfliq (alyuvial) topraqlardi ajiratiwg`a boladi, bir birinen

ig`allaniw rejimi boyinsha ajiraladi. Bul o`z gezeginde belgili tiptegi landshaftlardin` payda

boliwina alip keledi.

Avtomorfliq landshaftlar-suw ayirg`ishlardan payda boladi, gidromorfliq landshaftlar ig`alli

pa`sliklerde payda boladi.

Geografiyaliq poyaslar

Planetamizdin` shar ta`rizli formasi ha`m aylanip turg`anlig`i, onin` betine quyash

energiyasinin` poyas boyinsha tarqaliwin alip keledi, bul o`z gezeginde tiykarg`i hawa

massalarinin`, atmosferanin` uliwma tsirkulyatsiyasinin`, gidrotermikaliq rejimin zonnalig`in,

ekzogen ha`m geoximik, sonin` ishinde topraq protsesslerinin`, biogeotsenozlardin` zonaliq

rawajlaniwinda du`ziliwin alip keledi. Sebebi ha`r bir poyasqa o`zine ta`n ta`biyiy protsesslerdin`

ritmikasi, landshaft zonalarinin` strukturasi xarakterli, ha`m olardi geografiyaliq poyaslar dep

ataymiz.

Bul ta`biyat ajiratip shiqqan taksonomiyaliq rayonlari bir-birine ten`lestiriwge bolmaydi.

Fiz-geografiyaliq rayonlastiriwda birden bir qiyinshiliq bolip esaplanadi.

Geografiyaliq poyaslar, bir-birinen bo`lek, g`arezsiz boliwina qaramastan, o`z ishinde

kontinentallig`i ha`m ig`allaniw rejimi boyinsha ajraladi. Poyaslardin` bir jerlerde ten`iz, bir

jerlerde kontenental hawa massalarinin` u`stemlik boliwi poyastin` qurg`aqliq ha`m okean

bo`leklerinde sektorliq differentsattsiyag`a alip keledi.

Sektorlar tek g`ana otmosferaliq jawin-shishinnin` ma`wsimlik ritmikasi ha`m mug`dari

boyinsha ajralmastan, al bioximikaliq protsesslerdin` ha`m sonin` tiykarinda ladshaftlardin` zonaliq

strukturasi boyinsha ajraladi.

Geografiyaliq poyaslardin` sektorlig`i ko`rsetilgen matereklerdin` gipotikaliq sxemasi

poyaslardin` payda boliw sebeplerinen ko`rsetedi.

Poyaslar arasindag`i termikaliq, ha`mde okean ha`m qurg`aqliq arasindag`i ayirmashiliqlar

turaqli ha`m ma`wsimli ta`sir etiwshi atmosferanin` oroitlarin, ten`iz ag`islarin payda boliwina alip

keledi. Okeannin` qurg`aqliqqa ta`siri birinshi gezekte geografiyaliq poyaslardin` sektorlig`in

ko`rsetedi.

Okeandag`i geografiyaliq poyaslar.

Okeanlar haqqindag`i a`debiyatlarda poyas ha`m zona kategoriyalarin poyaslardi zona dep

ataydi, bul almastiriwlar tu`siniklerdin` ma`nisin buzbaydi. Bizlerdin` okeanlardag`i geografiyaliq

poyaslardin` sistemasina okeannin` joqarg`i qatlaminin` bioklimatliq zonalar klassifikatsiyasi

juwapqa sa`ykes keledi, (100-150 m teren`likke deyin). Tinish okean V.G.Bogorov ha`m Dun`ya

ju`zi okean ushin D.yuB.Bogdanov ta`repinen usinis etken klassifikatsiyalar.

Okeandag`i joqarg`i suw qatlaminin` geografiyaliq poyaslardin` jaylasiwida to`mendegi

betler menen aniqlanadi.

a) suwdin` jililig`i, puwlaniwi, duzlilig`i ha`m tig`izlig`i, radiatsiyaliq baylanistin`

funktsiyasi bolip esaplanadi ha`m tiykarg`i hawa massasina tiykarg`i suw massalari sa`ykes keliwi.

b) u`stemshilik etiwshi samalar (tsiklonliq shtormalar, hawanin` turaqli ag`imlari, shtil`)

ha`m ten`iz ag`islari.

v) suwdin` vertikalliq tserkulatsiyasi, onin` ishindegi kislorod, plankton ha`m joqari

sho`lkemlestirilgen faunanin` ishindegi jiynag`i.

Bul faktorlardin` barlig`i ken`islikke qaray o`zgeredi. Hawa frontlari okeanda aytarliqtay

bir, biraq turaqsiz, sol ushin okeanda geografiyaliq poyaslardi aniqlaw ushin tiykarg`i suw

massalarinin` konvergentsiya sizig`i (uqsaslig`i), polyar oblast` muzlarinin` jilliq ha`m

ma`wsimliligi, joqari ha`m to`men ken`islik basim oraylari za`ru`r bolip esaplanadi. O`tkinshi

zonalarda bar.

Solay etip, okeanda geografiyaliq poyaslardin` sistemasi ha`m olardin` tiykarg`i qa`siyetleri

to`mendegishe ko`rsetiwge boladi.

1. Afrikaliq poyas

2. Subarktikaliq

3. Ortasha

4. Subtropik

5. Ekvatorliq

6. Tropik

7. Qubla tropik

8. Qubla subtropik

9. Qubla ortasha

10. Qubla antartikaliq

11. Qubla antarktikaliq

Qurg`aqliqta to`mendigi geografiyaliq poyaslar tarqalg`an

1. Ekvatorliq poyas (1)

2. Subekvatorliq poyas (2)

3. Tropikaliq poyas (2)

4. Subtropikaliq poyas (2)

5. Ortasha poyas (2)

6. Subarktikaliq poyas (2)

7. (Arktikaliq ha`m antarktikaliq poyaslar) (2)

13-poyas.

Tawlarda biyiklegen sayin komplekstin` o`zgeriwi biyiklik poyasi dep ataladi.

4 JER BETI GEOKOMPLEKSLERI HA`M GEOGRAFIYaLIQ

ZONALARDIN` DINAMIKASI

Reje:

1. Geografiyaliq komplekslerdin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi.

2. Geografiyaliq komplekslerdin` du`zilisi.

3. Geografiyaliq zonaliliqtin` rawajlaniw dinamikasi.

K.K.Markovtin`, V.M.Sinitsinin` ha`m t.b. poleogeograflardin` juwmaqlawshi jumislarinda,

ayrim antropologlardin` da izertlewlerinde geografiyaliq zonaliqtin` rawajlaniwi por da`wirinen

baslang`an. Geologiyaliq waqittin` keyingi basqishlarinda geografiyaliq zonaliqtin` dinamikasin

to`mendegi sxema boyinsha ko`riwge boladi.

Ta`biyat –Adam –Ta`biyat.

Ha`zirgi zaman tiptegi geografiyaliq zonlardin` payda boliwi por da`wirinin` aqirinan

baslang`an ol waqitlari jabiq tuqimli o`simlikler yura florasin almastirdi, quslar payda bolg`an

keyninen su`temiziwshiler rawajlang`an. Poleogennen baslap materikler ha`zirgi zaman ko`rinisine

uqsas bolip kele baslag`an.

Materik ha`m okeanlardin` geografiyaliq jaylasqan orni ha`m razmerlerinen atmosferaliq

ha`reket etiw oraylari ten`iz ag`islarina baylanisli bolg`an, ha`m sonin` juwmag`i bolip jer u`sti

sektorlarda ha`m ayrim poyaslarda ig`alliliq ha`m jilliliqtin` tarqaliwi baylanisli boladi.

Qurg`aqlivqtin` geografiyaliq zonalarivnin` rawajlaniw sxemasi uliwma ta`n qa`setleri

menen sipatlang`an, ha`m generalliq tendentsiya rawajlanivw tu`rinde.

Por da`wiri. (137-67 mln jil burin) Por da`wirinin` jilli ha`m ig`alli klimati gley tipindegi

tog`aylardin` tarqaliwina jaqsi sharayat boldi. Evropa, Aziya ha`m Afrika materikleri platformalari

okean menen bo`lingen edi. Ten`iz ha`zirgi Kazan` ha`m Krosnayarsk astinda jaylasqan edi. Evropa

ha`m qurg`aqliqlari ha`zirgidey arqag`a qaray sozilmag`agn edi. 100 mln jil burin Tinish okean

(Loramiysk ha`m And) taw payda boliw protsessleri baslang`an.

Poleogende tuwriraq Poleotsende (67-58 mln jil burin)

Jer u`stinin` suwitiwi G`kosmikaliq qistin`G` baslaniwi menen ku`sheyedi, bul geosferanin`

poyasliq-sektorliq differentsiyasina basli sebep boldi. Subekvatoriyaliq ha`m tropikaliq tog`aylar

zonalarinin` arasindag`i daq tu`rindegi savannalar Batis Evropa ha`m Shig`is Qitay tegisliklerinde

ko`rindi.

Tawlarda vertikalliq zonalliq sezim baslandi.

Eotsende (58-37 mln jil)

Evrazianin` arqa jag`alari I00 a.k. deyin jilisti. Evraziyanin` 60-700 ken`liklerinde

subtropikaliq tog`aylar o`sti, al orta ken`likte okean janindag`i sektorda qizil topraqta

(krasnozemda) ma`ngi jasil ha`m ma`wisimli ig`alli (paltava) tog`aylar o`sti. Demek bul jerde eli

jilli ha`m jeterlidey ig`addi boldi.

Araviya ha`m Saxarada qurg`an tog`ay savannalar tipindegi siyrek tog`aylar rawajlang`an.

Ma`ngi jasil tog`aylarda a`piwayi tog`aylarda a`piwayi maymillivr payda boldi.

Eotsenin basinda (50 mln jil burin) Antarktida ha`m Avstraliya bir materik bolg`an, al Arqa

ha`m Qubla Amerika ken` bug`az benen ajiralip turg`an. Gol`fstrim ha`m Kurosio ag`islari

bolmag`an tek g`ana ken` okean ag`islari u`stemshilik etken. Arqa polyar okean Atlantika menen

baylanista bolmag`an. Kordiler ha`m And tawlari ha`zirgidey biyik bolmag`an ha`m ortasha (poyasi

) ken`likte –batis, al ekvatoriyaliq poyasta shig`is hawa massalarinin` jiljiwi u`stemshilik etti.

Oligotsen (37-25mln jil)

Oligotsende keyin ala suwiniw protsessi dawam etedi. Evraziyaniin` arqa bo`leginde (76-860

a.k.) ortasha klimat poyasinda ken` japiraqli tog`aylar zonasi payda bolg`an. Ha`zirgi waqitlari bul

tog`aylar batis sektorda 43-550 a.k. arasinda jaylasqan. Evraziyanin` arqasinda jaylasqan taw

jatqiziqlarinda aralas tog`aylar o`sken, al qublada ken` japraqli.

Kontinentalliq sektor ja`nede u`lken differentsiyag`a tu`sip ken`eyedi. Onin` orayin-dalalar,

arqasinda-tog`ay, dalalar al qublasinda-savannalar iyelegen, olar o`z gezeginde saxara ha`m

Hindostannin` Samoli yarim atawinda tarqalg`an.

Neogende. Okean ha`m materikler ha`zirgi zaman ko`rinisine iye boladi. Al`p tawi payda

boldi, Atmosferanin` ha`reket etiwshi oraylari, okean ag`islarinin` ha`zirgi zaman sistemasi

du`ziledi, Arqa muz okeani ha`m Atlantikag`a baylanisadi. Jer u`stinin` keyin ala suwiniwi dawam

etti, Eotsennen Meotsengge deyin ortasha plonetarliq temperatura 60 qa tu`sti.

Miotsen ( 25-9 mln jil)

Miotsende zonnalliq strukturanin` keyin ala quramalasiwi dawam etedi. Evraziyanin` arqa

tegisliklerinde aralas tog`aylar zonasi payda boladi, okean qasi sektorlarinda 500 a.k. te arqalaw

jaylasqan. Alding`i tog`ay zonalari kishireyip qublag`a qaray jilisqan. 300 a.k. deyin

kontinentalliq sektorda qublag`a qaray jilisti.

Rus tegisliginin` qublasin dalalar zonasi iyelegen.

Meotsende ma`n`gi jasil tog`aylarda adam maymillari jasag`an.

Pleotsen. (9-1.5 mln jil) Bul da`wirde 520 a.k. shekem tog`aylar iyelegen Azor, Gavay,

maksimum Sibir antitsikloni, Islandiya minimum qa`liplesti. Pleotsennin` ortalarinda adam payda

bolg`an. Adam ha`m pongik DNKM molikulyarliq analizlerinde adamg`a shempanze ha`m gavrilla

uqsas keledi.

Pleystotsen. (1500-100 min` jil)

Bunda tiykarinda muz basiw da`wiri boldi.

Eoplestotsen (1500-350 min` jil ) de adam haywanlardan bo`linip shig`ip qol menen

miynet etken, so`ylegen, kurallari jetilisken,alg`ashqi ja`miyetlik duzim payda bolg`an.

Mezopleystotsen (350-100 min jil) de materiklerdin` 30 protsenti muzlang`an. Aqilli

adamlar qa`liplesken. Biraq ha`zirgi adamlardin` rassaliq til ha`m ertedegi ma`deniyati haqqanda

gepoteza ramkasinan shiqpay atirmiz.

Neopleystotsen. (100-10 min` jil) de ken` japraqli tog`aylar iyelegen, ta`biyat zonalari

boylap adamlar ken` tarqalip jasag`an. Jabayi haywanlardi qolg`a u`yretken.

Golotsen (10 min` jil burin ) de ta`biyat a`ste o`zgergen. Planetanin` oortasha temperaturasi

(150) 20 joqari bolg`an.

Mezolit. (12-7 min` jil ) de adamlar an`shiliq, baliqshiliqtan diyxanshiliqqa o`tken.

Quyashliq ja`miyeti baslang`an.

Neolit (7-4.5min` jil ) da diyxanshiliq egin egiw rawajlang`an.

Bronza wa`m temir a`sirinde (4.5-1.5 jil burin) Xitayda Hindistanda, Mesopatamiyada, Jer

Orta ten`izi boyinda, Meksikada, Quyashliliq ma`mleketler payda bolg`an. Misalg`a Luksor

qalasina 7000 jil, Damaskqa 3600 jil, Deli ha`m Pekinde 3000 jil, Samarxand, Afrika, Rim

qalalarina 2500jil bog`an.

Orta a`sirler (V-XVIII a`) ha`zirgi waqitta jer sharinda awil xojaliq sanaat ha`m tag`i

basqalar tez rawajlandi.

5 DU`N`Ya OKEANLARININ` REGIONALLIQ BIRLIKLERI

Reje:

1. Hind okeanina ta`biyiy geografiyaliq sipatlama.

2. Tinish okeanina ta`biyiy geografiyaliq sipatlama.

3. Atlantika okeanina ta`biyiy geografiyaliq sipatlama.

4. Arqa muz okeanina ta`biyiy geografiyaliq sipatlama.

Hind okeani.

Hind okeanninin` u`lkenu` bo`limi qubla yarim sharda jaylasqan. Batista Arika qurg`aqlig`i

menen arqada Evraziya menen shegaralanadi Tinish okeaninan u`lken zond atawlari ha`m

Avstraliya arqali bo`linip turadi ha`m Tasmaniya atawi materiyani boylap o`tedi. Atlantika okeani

menen iyne tumsig`i meridiani boylap o`tedi. Okeannin` jan`a siziqlari onday iyrek iyrek emes.

Arqada eki iri qoltiq qurg`aqliq ishine kiredi. Bul jerde ten`izlerde bar atawlar salistirmali tu`rde az

tek g`ana jag`alarinda iri iri atawlar jaylasqan. Arqa ha`m shig`is bo`limlerinde du`nyadag`i en`

uzin shubay marjan atawlari dizbekleri jaylasqan. Okean suwlari astinda tuwbalr taw dizbekleri

oypatliqlar tegislikler uzin sozilg`an alaplar saylar jaylasqan.

Hind okeanda shelf onday u`lken maydandi iyeleydi. Okeannin` tu`bin ko`p sanli ta`biyiy

likler kesip o`tken. Onin` batis bo`leginde suw asti taw qirlari sozilg`an ol Afrikanin` orta atlantik

taw qirlari menen tutastiriladi. Usi taw qirlarinin` orayindag`i rift eki litosferaliq plitalardin`

shegarasi bolip esaplanadi, ol jerde jer silkiniwlerde vulkan atawlar bolip turadi. Riftt arqa bo`legi

qizil ten`izge shekem dawam etedi yag`niy sog`an shekem soziladi. Klimati. Hind okeaninin`

klimitinin` o`zgesheligi onin` arqa bo`liminde samallardin` ma`wsimge qaray esiwinen ibarat.

Okeannin` bul bo`limine materik a`dewir da`rejede ta`sir etedi. Sonin` sebebinen musson samallar

o`zgerib qubilip turadi. Qubla ta`repinde ju`da` suwiq rayonlar jaylasqan.

Suw massalari. Olardin` qa`siyetleri klimat o`zgesheliklerine baylanisli, okeannin` arqa

bo`limi anag`urlim da`rejede isitilatin hawanin` suwlar ag`ip kelmeytin, en` jilli bo`lim bolip

esaplanadi. Bul jerde suw temperatwrasi basqa okeanlardin` sonday ten`izlerdegi suwlarina

qarag`anda joqari turadi. Qublag`a qaray suw tempera twrasi o`zgerip turadi.

Organizimlerdin` bo`listiriliwi okean tu`binen relifine ha`m suw qa`siyetlerine

baylanisli, sonin` menen birge klimat poyaslarina baylanisli.

Ag`islari. Okeannin` arqa bo`liminde ag`islardin` payda boliwina samallardin`

ma`wsimge qaray almasiwi ta`sir jasaydi ol ag`islar sistemasin o`zgertedi. Suwdin` ha`reket etiw

bag`darin o`zgertedi olardin` vertikal tu`rinde almasiwina dernek boladi. Okeannin` qubla

bo`limindegi ag`islar jer ju`zlik okean ag`islarinin` sastav bo`legi bolip esaplanadi. Olardin` a`dewir

irileri arqa samallardin` ag`isi.

Okeannin` jag`a boylari bo`limlerine materiklerdin` ta`siri.

Okean arqa batisqa qurg`aqliq penen shegaralasadi. Bul jerde tropikaliq hawa

massalari u`stemlik etedi. Okeannin` bul bo`liminde jawin shashin az boladi, qurg`aqliqtin`

okeang`a suw derlik ag`ip kelip tu`speydi, biraq suwdin` puwlaniw mug`dari joqari sonin`

na`tiyjesinde suw ku`shli duzlanadi. Kerisinshe, okeannin` arqa shig`is bo`leginde oni qorshag`an

jag`alari uzaqta jaylasqan biyik tawlarg`a jazg`i musson ko`p jawin shashin alip keledi.

Okeanda adamnin` xojaliq islerinin` tu`rleri.

Hind okeaninin` ta`biyat o`zgeshelikleri olar menen baylanisli bolg`an xaliqtin`

iskerligin ko`p jag`inan aniqlaydi. Ilimpazlardin` shamalawlari boyinsha bul okeandi ju`ziw basqa

okeanlarg`a qarag`anda erterek baslang`an. Araplar sol da`wirdegi da`stu`r boyinsha qosiq

formasinda du`zetilgen marshuritlardin` geografiyaliq jaziwlarina iye bolg`an. Bizin` ku`nlerimizge

okean ko`p sanli kemeler ju`retin ten`iz jollari ashildi. Okenanin` rel`ef zonasi paydali qazilmag`a

bay. Biraq jan`a rawajlanip kiyatirg`an ellerdin` artta qalg`anlig`i sebepli Hind okeanninda baliq

awlawshiliq ka`sibi onday u`lken aqimiyetke iye emes.

Tinish okeani.

Fiz-geografiyali jaqtan orinlasiw ha`m ko`lemi.Tinish okean-bul jerdin` ju`da` a`jayip odepti. Ol jer

planetasinin` u`shten bir bo`legin ha`m jer ju`zlik okeannin` ekiden bir bo`legin iyeleydi. Ol basqa

okean yaki materiklerden qosa alg`andada u`lken Okean soziqlaw ko`riniske iye. Ol a`sirese

ekvatorg`a jaqin jerde ken` sonliqtan uliwma alg`anda ol en` jilli okean. Okean soziqlaw ko`riniske

iye, ol a`sirese ekvatorg`a jasi jerde kem sonliqtan uliwma alg`anda ol en` jilli okean. Okeanda

onin` onin` og`ada ken` betlerinen payda bolatin okeanliq hawa ha`m suw ariqlar ju`da` ku`shli

rawajlang`an.

Jag`alari ten`izleri ha`m atawlari. TR+25-290 quraydi, ken`liktin` u`lkeyiwi menen

temperatwra to`menley baslaydi. Okeannin` qubla ha`m arqasinda suw massalarinin` temperatwrasi

to`men ha`m suw duzlig`i kem. Uliwma okeanda puwlaniwg`a qarag`anda jawin shashinlar tuwra

keledi. Okeang`a ko`plegen dara suwlari asip tu`skedi. Sonliqtan suwdin` u`stingi bo`legi duzlig`i

bul okeanda basqa okeanlarg`a qarag`anda to`men.

Ag`islari. Okeandag`i suw betindegi ag`islar qatpasi samallarg`a baylanisli. Okeannin` arqa

ha`m qubla bo`liminde aylanba ag`islar payda bolg`an. Suwdin` arqa aylanba ag`isi arqada passat

ag`imlarinin`, kurasyu arqa tinish okean ha`m Kaliforniya ag`islarinan quralg`an.

Okeandag`i adamnin` хojaliq islerinin` tu`rleri. Tinish okean kontinentlerdin` jag`alarin

juwip turadi bul kontinentlerde uliwma eki mlrd tan aslamxaliq jasaydi, yag`niy olar jer ju`zindegi

xaliqtin` yarimina ten`, jag`a boylarinda jaylasqan 30dan ma`mleketler jaylasqan.

Okean suwlarinda onin` tu`binde ha`m jag`alarinda elwan tu`rli ta`biyat bayliqlari ju`da`

ko`p. Ol bayliqlardin` a`yemgi zamanlardan aq baslap paydalang`an. Ha`zirgi waqitta okeang`a

shig`iwshi onin` bayliqlarinan ken`nen paydalanbaqta. Jer ju`zinde awlanatin baliqtin` yarimi usi

okeannin` u`lesine tuwra keledi.

Tinish okean onin` ta`biyati ha`m bayliqlari barliq jer ju`zi okeanlari ta`repinen

izertlenbekte oni izertlewge XIX a`sirdegi rus okean grafiyaliq ekspeditsiyalari onnan keyin sovet

ilimpazlari u`lken u`les qosti.

Atlantika okeani.

Atlantik okeani fiz geografiyaliq jaqtan jaylasiwi ha`m ko`lemi. Grelandiya, Islandiya ha`m

skandenaviya yarim atawlardan bo`lip turg`an bug`az arqali o`tetin sha`rtli siziq atlantik okeannin`

arqa muz okeani menen shegarasi bolip qizmet etedi.

Okeannin` geografiyaliq jaylasiw o`zgesheligi onin` arqadan qublag`a qaray u`lken

uzinliqqa sozilip jatir. Ol ortasha ken`likte en` u`lken o`nimlikke jatadi ha`m ekvatorg`a qaray

tarayip baradi. Bul bizin` planetamizda ekishi u`lken okean.

Jag`alari ten`izleri ha`m atawlari.

Okeannin` jag`alari arqa yarim sharda ju`da` ku`shli bo`leklerge bo`linegen. Al kubla yarim sharda

azimaz bo`lingen. Okeanda ishki ha`m sirtki tenizlekr ko`p. Atlantiika okeaninda ko`p sanli atawlar

jaylaskan. Olardin` ko`pshiligi materrikke japkin jaylaskan. Okeannin` ashilg`an bo`legi atawlarg`a

orta jer ten`izlerinde atawlar ko`p.

Teren`ligi ha`m suw tu`binin` relefi. Atlantikanin` ortasha terenligi Tinish hind okeanlarinin`

teren`liginen sayizlaw, maksimal teren`ligi 9207 m ge jetedi. Okeannin` a`dewir bo`legin shelf

iyeleydi. Onin` maydani basqa okeanlarg`a qarag`anda basqa okeanlarg`a qarag`anda atlantikada

u`lken. Sonliqtan bul jerde suw tu`binde ha`m suw tu`bi aylanisinda basqalardin` jasawi ha`m

uwildiriq shashiwi ushin qolayli orinlar ko`p ushirasadi.

Klimati . Arqadan qublag`a qaray ju`da` uzaq araliqlarg`a sozilg`anlig`i poyaslarinda iyelep

atir, bul o`z gezeginde onin` klimat sharayatlarinin` ju`da` elwan tu`rli ekenligin aldin ala aniqlaydi.

Suw massalari.

Okean betinin` suw massalarinin` ortasha temparatwrasi Tinish ha`m hind

okeanlarindag`ig`a qarag`anda a`dewir to`men bunin` bunday boliwi sebebi suw betinin` salistirma

tu`rde az jaliwinan, olardin` intensiv aralasip turiwinan sondayaq arqa muz okeannin` ha`m

antraktidan ag`ip keletin suwlar onin` jag`alawinda jaylasqan qurg`aqliqtin` ta`biyatina u`lken ta`sir

jasaydi. Basqaokeanlardin` ayirmashilig`i atlantik okeanlarda ko`pshilik jag`dayda bag`dari ken`lik

boyinsha emes, meridyanlardin` uzinlig`ina qaray bet alg`an ag`islar payda boladi. Bul ag`islar

basqa okeanlarg`a ag`islarg`a qarag`anda suwdi aktivlilik ag`izip aydap baradi, demek jilliliqtida

suwiqliliqtida bir geografiya ken`likke alip baradi.

Qubla yarim sharda muzliq jag`daylar arka yarim sharg`a qarag`anda qattilaw. Antarktidanin`

muzliqlarinan ogada u`lken ko`lemdegi aysbergler payda boldi.

Materiklerdin` okean ta`biyatina ta`siri .

Bul ta`sir ba`rinen burin da`r`ya suwlarinin` qurg`aqliqtan aytarliqtay ha`m salistirma tu`rde

bir tegis bo`listirilgenlik ken`lik boyinsha ag`iwinda ko`rinedi. Da`r`yalar okeanga tek g`ana

dushshi suwlardag`i g`ana alip barip koymastan, al onin` menen birge aziqliq. sonday-aq

pataslawshi zatlarda keledi.

Okeanda adamnin` xojaliq islerinin` tu`rleri.

Atlantika okean ko`p sanli ta`biymiy bayliqlarina iye. Okeannin` ha`r eki ta`repinde

ekonomikaliq jaktan rawajlangan du`n`ya ju`zi elleri jaylaskan. Bul jerde jer ju`zinde xalki ju`da`

tig`iz eki iri oblat jaylaskan. Atlantika okeaninda tig`iz jollar baliqshiliq ha`m paaydali kazshilma

bayliqlarida bar.

Arqa muz okeani.

Fiz-geografiyaliq jaqtan jaylasiwi ha`m onin` ko`lemi.

Okean Arktikaliq orayliq bo`liminde jaylaskan, ol arka polyus do`geregindegi og`ada ken`

territoriyani iyeleydi, bul teretoryag`a o`zi materiklerdin` sbaylas bo`limleri arqipelaklar ha`m

atawlar kiredi.

Jag`alari, ten`izleri ha`m atawlari.

Okean jag`alari klimat shegaralari qatan` qolaysiz bolg`anliqtan bul jerge xaliq az ha`m

xojaliq jag`inan to`men o`zlestirilgen. Ko`pshilik bo`limleri sirtqi ten`izler bolip biraq ishki

ten`izlerde bar. Okeanda atawlar ko`p olar materiklerge jaqin jaylasqan

Teren`ligi ha`m tu`binin` relefi. Arka muz okeani barliq okeanlaprga salistirganda en`

sayizi. Onin` maksimal teren`ligi 5449 m. Okean tu`binin` relefi sheliftin` u`lken u`les

ko`rsetetug`ini ha`reketli onin` ken`ligi 1300-1500 km jetedi shelif okean maydaninin` 3 ten

ko`birek bo`legin quraydi. Bul okean rus `ilimpazlari Lamanosov, Mendellev atlari menen atalgan

suu astindagi klimati bar. Okeannin` polyarda jaylasiwi aqwali onin` klimatinin` o`zgesheligin

bildirmeydi. Jil dawaminda okean u`stinen aktikaliq hawa massalari o`sip turadi. Qista ortasha

hawa temperatwrasi –200 tan 400 shekemgi araliqta bolsa, al jazg`i da`wirde 00 jaqin boladi. Okean

u`stinde en` ku`shli suwiq -500 ga shekem suwiydi. Ag`islari batistan ha`m qubla batistan

samallardin` ta`siri menen arqa atlantikadan arqa muz okeanina arqa atlantika ag`islarinan jilli

suwlari pa`tli ag`ip keledi. Bul jilli ag`islar ag`ip kelip Irak bug`azinan Grlandiyag`a qaray o`tiwshi

ag`islar okeanda belgili da`rejede bolip suw betleri keri bag`darg`a qaray ag`adi. Muzlari.

Muzlardin` boliwi Arqa muaz okeaninin` en` xarakterli o`zgesheliklerinin` biri. Muzlardin` payda

boliwina ha`m suw betlerinin` ha`wiri az duzli boliwi menen baylanisli, o`ytkeni suw betleri

materikten ag`ip keliwshi da`r`yalardin` ko`pliginen dushshilanip turadi.

Okeandag`i tirishilik. O`simlik ha`m haywanatlar du`nyasinin` tirshilik etiw sharayatlari

okean orayinda ha`m ten`izlerdin` shetlerinde keskin ajiraladi. Bul jerde klanktler morj tiulenler

jasaydi.

Okeanda adamnin` xojaliq islerinin` tu`rleri.

Okeannin` suwiq suwlari tirshiliktin` rawajlaniwina az ta`sir jasaydi. Olardin` o`nimdarlig`i

az boladi. Tek atlantika do`geregindegi jerlerde vadarosler ha`m baliqlar awlanadi. Okeannin` qatal

ta`biyati paydali qazilma bayliqlardi izlep tabiwg`a qiyinshiliq tuwdiradi.

6 EVRAZIYa MATERIGININ` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, TEKTONIKA SI

RELEF O`ZGEShELIGI.

Reje:

1. Evraziya materiginin` geografiyaliq jaylasqan ornina sipatlama.

2. Evraziyanin` paleogeografiyaliq rawajlaniw tektonikasi.

3. Evropanin` tektonikaliq du`zilisi ha`m rel`ef o zgeshelikleri.

Jerdin` en` iri materigi-Evraziya, S=54 mln. km kv. yag`niy kurgakliqtin` 37 protsentin

iyeleydi. Matenrik ha`mme okeanlar menen korshalgan ha`m arka yarim shardin` barliq

geografiyaliq poyaslarinda jaylaskan. Arkadan tu`slikke sozilgani segiz min` km, batistan shig`isqa

on alti min` km. En` shetki nokatlar, Chelyuskin tumsig`i (77 S 43 S a.k.), Piay tumsig`i (1S, 16

a.k), Rok tumsig`i (9 S 34 b.b.) ha`m Dejenev tumsig`i (169S 40 b.b.).

Evraziya du`n`yanin` eki bo`legine-Evropa ha`m Aziyag`a ayirilgan. Bul da`stu`riy tariyxiy

tiykar, fiz geogr katnasta bul bo`liniw bolip keledi. Evraziya baska materikler menen tig`iz

baylanista, Afrika menen shegarasi sha`rtli tu`rde Suets kanali arkali o`tedi. Arka Amerikadan

Bering bug`azi ayirip tur. Qubla Shig`ista materiklik atawlar sistemasi Aziyadag`i Avstraliyag`a

u`zik ko`pir payda etip tur.

Paleografiyaliq rawajlaniw o`zgeshelikleri.

Evraziyanin` payda boliwi u`sh Kembriyge shekem pla`tformalar menen baylanisli.

Evropaliq. Sibir` ha`m Qitay. Proterozoydin` aqirinda olardin` arasinda geosinkinalliq poyaslar

bolgan. Ural Tyan`-Shan` Evropani Sibir`den ayirip turg`an. Evropa batista Atlantikaliq

geogsinklinal` poyasi menen Tu`slik tamannan Al`p Gimalay geosinklinal` poyas Gondvanadan

ayirip turg`an.

Rz Taw payda boliw ha`reeketler, qurg`aqliqtin` maydanin ko`beytti. Geosinkl, oblastinin`

kemeyiwi sebebinen. Ertedegi Rz Sibir` platformasi tu`slikte Baykan tawlari payda bolgan. Yag`niy

ha`zirgi Sibir`din` tu`slik bo`limindegi tawlar.

Kaledon orogenlik ha`reketleri na`tiyjesinde Evropa platformasi Arqa Amerika platformasi

menen qosiladi. Arqa Atlantikaliq materik payda boldi. (Eria).

Al`p Qatparlaniwi. Mz aqirinda baslanip Al`p Gimalay ha`m Tinish okean geosinklinal`

poyaslarina ken` tarkaladi. Sonni menen birge Lavraziya Arka Amerika ha`m Evraziyag`a ayiriladi,

olarpdin` arasinda Atlantika okeaninin` oypati payda boldi. Al`p Gimalay geosinklinal` poyasi bul

da`wirde kemeyedi. Gondvona bir katar platformalarg`a bo`lip ketedi. Evraziyanin` ha`zirgi tu`ri

Al`p da`wirinde payda bolg`an. Taw payda boliw ha`reketleri neogen ha`m to`rtinshi da`wir dawam

etedi.

Neogen aqirinda Evraziyag`a Araviya ha`m Hind platformasi qosiladi, Hind-Gang ha`m

Mesopotamiya taw aldi batiqlari jatqiziqlar menen toltiriladi.

Evropanin` tektonikasi ha`m uliwma ko`rinisi.

Evropa ko`leminin` kishi boliwina karamastan, onin` gelogiyaliq du`zilisi ha`r qiyli bolip

keledi. Shig`ista a`yemgi platformaliq strukturalar basim boladi. Bul strukturalarga biyik emes,

salistirmali az tilkimlengen payda bolgan tawlar ha`m jas platformalar iyelep atir.

Evropaliq platformalardin` tiykarinda Kembriyge shekemgi metamorfliq jinislar jaylaskan,

olar Arka batista jarikka shig`adi. Baltik kalkani tu`rinde. Onin` territoriyasi teniz benen jabilmagan

ha`m ko`teriliw tendentsiyasi baklanadi. Paleozoy h.t.b. tektonikaliq protsessler tutas ha`reketler

tu`rinde ha`m sonin` menen birge u`ziliw dispokatsiyalar tu`rinde ko`riniste boladi. Baltik kalkani

tu`slik ta`repte Arka ha`m Baltik tenizleri rayoninda Kembreyge shekemgi fundament kalin` ten`izli

ha`m kontenentalli jinislar menen kaplangan. (10 km shekem). Bul tektonikaliq uchastka Evropa

platformasi plitasi bolip keledi.

Evropa platformasinin` batis ha`m tu`slik batis shetlerinde Kadedon strukturalari jaylaskan.

Birak ha`zirgi waqitta Kaledon taw poyasinan Skandinaviya tawlari. Arka Shotlandiya, Uel`s,

Irlandiya tawlig`i saklangan. Olar kurami boyinsha ha`r kiyli jinislardan kuralgan, olardin` ishinen

qizil renli peschanikler. Slanetsler, izvestnikler basim boladi, ko`plegen granitli intruziyalar menen

buzilgan.

Evropanin` tu`slik bo`liminde kaynazoy qatparlaniwi ku`shli rawajlang`an, olardi Evraziya

geosinklinal poyastin` Al`p oblasti dep ajiratadi. Bul al`p geosinklinal oblasta sredniy massiv rolin

atqaratug`in ken` qatti epigertsin bloklardin` boliwi menen tu`sindiredi.

Orayliq bo`limi Al`p, arqa shig`ista Al`p tawi Karpat ha`m Stara Planina tawlarina o`tedi,

tu`slik shig`ista Dinar tawlig`i, Pinda qiri, Krit ha`m Kipr atawlarinan o`tedi.

7 EVROPANIN` KLIMATI HA`M IShKI SUWLARI

Reje:

1. Evropanin` geografiyaliq ornina sipatlama.

2. Evropanin` klimati ha`m onin` tarqaliw geografiyasi.

3. Evropanin` ishki suwlarina sipatlama.

Materiktin` geografiyaliq jaylasiw orni ha`m onin` u`lken razmeri okeanlardin` ta`siri rel`ef

Evraziyanin` klimat sharayatinin` ha`r qiyli boliwina alip keledi. Evraziya qurg`aqliqtin` iri massivi

bolg`ani ushin uliwma planetaliq tserkuliyatsiyaliq sharayatlardin` u`stine regionalli tserkulyatsiya

qosiladi. En` ku`shli ta`sir etetug`in barikaliq sistemalardan Aziya maksimumi onin` ta`siri

Evropag`a shekem jetedi, al Atlantikanin` hawa massalari Gindikush tawlarg`a shekem ta`sir etiwi

mu`mkin.

Evropa basim bo`limi ortasha poyasta jaylaskan. Arka jag`awlari Subarktik ha`m atawlar

Arkt. Poyasta Jer orta ten`izlik-subtropik poyasta.

Evropanin` batis bo`liminde Atlantiikadan keletug`in hawa massasi ku`shli ta`sir etedi,

sonin` ushin bul jeerde ten`izli ortasha klimat oblasti bolip keledi. Arka territoriyag`a Arktikaliq

hawa massasi tez-tezden kelip turadi. Geypara jaeg`daylarda Al`p ha`m Piriney tawlarina shekem

jetip baradi. Tu`slik Evropa tropikn`aliq hawa massasinin` ta`siri astinda boladi. Shig`is Evropa jil

dawaminda batis samllar ta`siri astinda boladi, birak shig`is ta`repke jiljip Atlantika hawa massasi

kontenentalliq mug`dari kemeyip baradi. 500 mm Ukrayna. Rossiyada Oralga shekem. Shig`is

Evropa tegisliginin` tu`slik bo`liminde 200 mm shekem jetedi.

Atmosferanin` tsirkulyatsiyasi, qista Evropada. Arkada Atlantika jaylaskan Islandiya

minimum ha`m Sibir` maksimum (Aziya) aniqlandi. Usi waqitta ba`lent qisim Arktikag`a da

xarakterli.

Qista okeannan kurgakliqqa keletug`in hawa, klimat jumsaradi. Batis Evropada on`

temperaturalar basim boladi. Yanvar` ay indag`i 0 S tag`i ezotema Norvegiyanin` tu`slik-batis

(bergen) Yuotlandiya yarim atawi, Berlinnin` u`stinen Belgradqa shekem o`tedi. Usi izotemadan

batis ta`repinde orta yanvar` aylarinin` temperaturasi on` bolip keledi ,

Batis samallapr katti ig`allangan sonin` ushin Evropanin` a`sirese batis bo`limi jawin

shashinga bay boladi. Qar qatlami jildan tegisliklerde Bergen-Gamburg-Vena-Belgrad sizig`inan

shig`is ta`repinde payda bolgan. Fennos arka bo`liminde qar qatlaminin` uzinlig`i 6-7 ayg`a shekem

tu`slik rayonda 1-2 ay. Dunay tegisliklerinde 3-4 ha`pte. Britaniya. Frantsiyada kar jawgani menen

tez erip ketedi.

Evropada atmosferanin` tsirkulatsion o`zgesheliklerine baylanisli qisqi rejimnin` 3 tipin

jaratadi:-Normal` jilli, qatti, suwiq,

Normal shamal menen on jilda segiz ma`rte boladi, temperatura tu`slik batista arka shig`is

ta`repke to`menleydi.

Jilli kis shama menen on jilda bir ret. Atlantika jilli ha`m ma`wsimli arka turaklig`i menen

xarakterli. Usinday jillari orayliq Evropa, Polshada kar katlami ko`p bolmaydi ha`m da`r`yalar

katpaydi.

Qatti suwiq qis on jilda bir ret. Suwiq qista Sibir` (aziya) antitsikloninin` kishi batis

Evropag`a shekem jetedi. Gey para waqitlari. Sibir` antitsikloninin` jag`asi jergilikli maksimumg`a

aylanadi. Ja`ne bir sebep birak ol siyrek Artika hawa massasi kirip keliwi. Ortasha Evropa

temperaturasi -20 -25 S qa shekem to`menleydi. Gey para jag`daylarda Al`p tawlarinan o`tip Apinin

yarim atawina shekem o`tedi.

Jaz. Normal` jaz on jilda jeti ma`rte. Temperatura arkadan tu`slikke ko`teriledi. Tu`slik

shig`is (Rum, Bolt,) iyul`de -30 S qa shekem. Jazg`i jawin shashin mug`dari arkadan tu`slikke

kemeyedi.

Salqin izgar jaz on jilda eki ma`rte kaytalanadi. Bul atlantika suwiq ten`izli hawa ma`wsimi

intensiv keliwine baylanisli ha`m usi uakitta Arktikaliq hawa tez-tezden araliq Evropadan o`tip

keledi. Usinday jillari ba`ha`rgi suwiq tu`siw uzak wakit jawinli tha`m salkin hawa rayi bolip

turadi.

Jer orta ten`izi boylarinda salqin jazlar siyrek boladi. Issi qurg`aq jazi on jilda bir ret. Bul

jaz jergilikli antitsiklon tipindegi hawa massasi menen baylanisli. Olar batis samallarga irkinish

boladi. Jazda Sibir` (Aziya) antitsikloni jog`aladi, en` ku`shli Azor maksimumi rawajlanadi. Bul

tu`slik Evropanin` shig`is bo`limine shekem ta`sir etedi. Islandiyaliq Barikal minimum o`zin

ko`rsetpeydi. Jazda termikaliq rejim radiatsiya jiyindilari menen aniqlanadi, sonin` ushin

izotermalar kenislik boyinsha tarkaladi (bagitta boladi). Izoterma +10 Fennosk. Arqa bo`liminde

+25 S. Evropada tu`sliginde.

Evropanin` territoriyasi jaksi ig`allanadi. Jawin shashin basim jawin tu`rinde boladi.

Maksimum 1000-2000 mm, samal asti janbawirlari (Skandinaviya, Britaniya, Al`p, Apinin,

Dinara). Shig`is bag`itqa karay mug`dari kemeyedi. Fenn ishki rayoninda Balkan yarim atawi

shig`qisinda, Pereney yarim atawi tu`slik shig`ista 400 mm ge shekem. Jawin shashin ma`wsimler

boyinsha bo`listiriliwi ten` emes. Atlantika boyindag`i regionlarda jil dawaminda jaqsi ig`allanadi

(maksimum qista) ol Islandiyaliq tsiklonnin` suwiq periotta aktivlestiriwi menen baylanisli. Shig`is

bag`iiqa karay jawin shashin maksimum jazda o`tedi. Tu`slik Evropa maksimum qista ta`sir etedi.

Batis Evropa 4 klimat posta jaylaskan: Arktika, Subarktika, ortasha ha`m subtropik. Batistan

shig`is ta`repke karay klimattin` eki tipin ajiratadi: ten`izli ha`m kontenentalli. Olardin` arasindag`i

shegara sha`rtli tu`rde iyul` ha`m yanvar` aylarinin` 25 S izoampletudasin aladi. Arktika poyasta

Shpitsbergen. Frants-Iotsip, Jan`a jer h.t.b. atawlar jaylaskan. Jil dawaminda Arktikaliq hawa

ma`wsimi basim boladi. Temperatura to`men, jazda +5 S jawin shashin 300-350 mm. Subarktikaliq

poyasta Islandiya, Skandinaviya yarim atawinin` arka bo`limi jaylaskan. Islandiyaliq Barikal

difressiyanin` orayinda jaylasip. Islandiya jumsak klimati menen xrakterli. Qista +1 -3 S jazda +10

S jil dawaminda ig`alli boladi, jawin shashin-100 mm Ortasha poyastin` tu`slik bo`liminde qis

jumsaq ha`mjazg`i temperatwra joqari boladi. Ortasha poyasta arqa gorralliq ha`m tu`slikten

suboryalliq rayonlarin ajratadi.

Shig`is Evropa a`sirese Dunay boyindag`i tegisliklerde kontinentalli klimat az jawin shashin

xarakterli. 400-600 mm. Ba`lent jazgi temperatwra ig`allaniwdin` pa`st koypitsentin aniqlaydi

sonin` ushin tez tezden qurg`aqshiliq bolip turadi.

Subtropikaliq poyasta pereniy. Apeniyn balkan yarim atawi jaylasqan ha`m Frantsiyanin`

tu`slik jag`alawlari. Iyul` ayinin` temperatwrasi +200 +280 . Qista Atlantikadan tsiklonlar basip

kiredi, olar ko`p jawin shashin alip kiredi. Yanvar ayinin` temperatwrasi+40 +10. Bul poyasta

kontinental ha`m ten`izge ajratiladi. Ten`izli klimat yarim atawlardin` batis rayonlarina kontinen

talliq klimat shig`is ha`m tu`slik rayonlarina xarakterli.

Ayirmashilig`i jawin shashin mug`dari menen belgilenedi, batis rayonlar-1000 –1500mm

shig`ista 400-500 mm.

Tawlarda ba`lentlik poyaslig`i aniq ajratiladi a`sirese alp tawlarinda.

Evropanin` ishki suwlari.

Evraziyanin` da`r`yalapri barliq okeanlardin` basseyinleriine tiyisli, ja`nede jer sharinda en`

u`lken ishki Ag`im oblasti menen xarakterli kontinettin` 30 protsent terretoriyasin iyelep tur.

Evraziyanin` ishki suwlarinin` tegis emes bo`listiriliwi keskin klimat ayirmashiliqlarg`a,

jawin-shashin tegis emesligine baylanisli.

Jawin-shashin mug`dari en` ko`p Hindistannin`, Indokitay, Tu`slik Shig`is Qitay, Malay

arxipelaginda-1500mm aslam jawin-shashin ko`p boladi. Yaponiya atawi, Al`pa, Skandinaviya

tawlarinda jawin shashin ko`p bolip keledi. Evraziya en` qurg`aq regionlarinda Araviya yarim

atawi, Iran tawlig`i, Orta Aziya da jawin shashin mug`dari 100 mm shekem.

Evraziyada ha`r qiyli tiptegi da`r`ya sistemalari ha`m da`r`yalardin` rejimleri qa`liplesken.

Evropanin` territoriyasi ku`shli tilkimlengenligi ushin, bul jerde Aziya bo`limindegidey iri

da`r`yalar payda bolmag`an, Evropanin` en` iri da`r`yasi Dunay, Aziya da`r`yalarina salistirg`anda

orta da`r`ya bolip keledi. Evropanin` da`r`yalari gidroenergetikaliq mu`mkinshilikleri boyinsha

Aziyanin` da`r`yalarinan jarli.

Evropada aziqlaniw rejimi ha`m da`r`ya alablarinin` morfologiyasi boyinsha da`r`yalardi

ko`plegen tiplerdi ajiratadi.

Evropanin` arqa bo`liminde da`r`yalar qardin` eriwinen aziqlanadi, sonin` ushin

Finlyandiya, Shvetsiya da`r`yalai (Turis El`v, Onterman El`ven, Ouluioki h.t.b.) ba`ha`rdin`

aqirinda ya erte jazda toliq boladi. Qarli aziqlaniw Al`paliq, Fireneylik ha`m Karpatliq orta

tawliqlardin` da`r`yalarinda ba`lent tawli poyasta da`r`yalar muzliqlardan aziqlanadi. Mis: Reyn,

Rona, Inna, Savva h.t.b. da`r`yalar.

Orayliq ha`m Tu`slik Evropa jawinnan aziqlang`an da`r`yalar ken` tarqalg`an Evropanin`

Atlantika boyindag`i rayonlarinin` da`r`yalari Arqa Frantsuz, Hindistan, Germaniya

oypatlarinda(Luara, Sena, Somma, Reynnin` to`mengi ag`isi, Veder h.t.b.) ha`m Ullibritaniyada

(Temza, Severn) klimattin` okeanlar tipinde jaylasqan, sonin` ushin barqulla toli boladi.

Pol`sha tegisliginin`, orta ha`m to`mengi Dunay oypatlardin` da`r`yalari, jazda,ag`iminin`

og`ada bo`limin puwlaniwshiliqqa jumsaldi: jazg`i sezonda suwdin` qa`ddi da`r`yalarda to`men

boladi. Bul da`r`yalarda qisqi qa`ddide pa`s boladi. Suw qa`ddinin` maksimumi ba`ha`rde boladi,

qardin` tez eriwi menen baylanisli.

Suw qa`ddinin` ma`wsimli terbelisi keskin jer orta ten`izli da`r`yalarda ko`rinedi-Gibr,

Arno, Huqar h.t.b. Bul regionda jawin shashin rejimi aniq ma`wsimler boyinsha bo`linedi. Qis

ig`alli, jaz qurg`aq. Jazda da`r`yalar qurip qaladi. Geypara da`r`yalardin` qistag`i suw ko`lemin

jazg`i menen salistirg`anda 100-200 ese kemeyedi.

Evropanin` en` u`lken da`r`yasi Dunay: L-2850 km Sbas =817 min` km2. Aziqlaniw rejimii

ha`m da`r`ya alabinin` morfologiyasinin` o`zgeshelikleri boyinsha, Dunaydi birneshe bo`limge

ayiradi: joqari ag`is salalarinan Vena qalasina shekem, orta ag`isi Venadan-Temir Da`rwazag`a

shekem, to`mengi ag`isi: Temir darwaza quyar jerine shekem. Dunay Shvartsval`d tawlarinan

baslanadi. Joqarg`i bo`liminde tawli da`r`ya bolip ag`adi.

Evropanin` ekinshi da`r`yasi Reyn L=1320 km.

8 EVROPANIN` TOPIRAQ O`SIMLIK QATLAMI HA`M

HAYWANAT DU`NYaSI

Reje:

1. Evropanin` topiraq ha`m o`simlik qatlamlarinin` tarqaliw geografiyasina sipatlama.

2. Evropanin` haywanat du`n`yasina sipatlama.

Evraziyanin` ha`zirgi o`simlik-topiraq qatlaminin` payda boliwi, materiktin` geografiyaliq

jaylasiw o`zgeshelikleri, geografiyaliq du`zilisi, gorizontalli ha`m vertikali tilkimleniwine

baylanisli. Evraziya bir materikli bolg`anlig`ina karamastan Evropanin` ha`m Aziyanin`

poleogeografiyaliq rawajlaniwi ha`r kiyli boldi.

Evrpada Rg basinda o`simlik qatlami zonali bolip ornatildi. Tu`slik ha`m Orta Evropada jilli

jag`imli Podtava florasi rawajlangan: lavr, mirt, sekvoya, batpaqli kiparis. Arqa rayonda tog`ay

florasi ken` tarkalgan-ken japiraqli japirag`i tu`setug`in terekler: buk, grab, dub, klen h.t.b.

Ng-gi klimatinin` izbe-izlik penen suwiqlaniwi Poltava floranin` arealinin` kemeyiwine ha`m

tog`ay floranin` ken`eyiwine alip keledi.

Ng de Tu`slik Evropa. Jer orta ten`izlik floranin` payda boliw orayi bolip keledi. Onin`

kuramina Poltava floranin` qatti o`zgergen ma`n`gijasil tu`rleri kiredi, tog`ay flooranin` elementleri

ha`m o`simliklerdin` Afrikaliq kserofitli tu`rleri menen aralasadi. Pliotsende Jer orta ten`izi

florasinin` tu`rleri qurami boyinsha ha`zirgi tu`rlerge uqsas boladi. Usi waqitta Evropag`a Arqa-

Shig`is Aziyadan iyne japiraqli ag`ashlar kelip issiliqti su`yiwshi ken` japiraq ag`ashlar tu`rlerin

tu`slikke isiradi.

Floranin` song`i qayta bo`listiriliwi pleytotsen muz basiw da`wirine baylanisli. Evropada

tundraliq en` jas payda bolg`an. Muzlardin` sheginiwi izinen Arka ta`repke karay ken` japiraqli

ha`m iyne japiraqli tog`aylar jilispaydi. Biraq muz aldindag`i sharayatlar kaytalanbadi, muz aldi

tu`rleri ha`m tuwislari joq bolip ketken.

Aziyadag`i muzlaniw. Evropag`a salistirg`anda og`ada az bolg`an. Qaplap turg`an muzliqlar

tek arqa rayonlarda rawajlangan. Orayliq bo`limlerde tawli muzlaniw u`stem boldi. Tog`ay

floranin` saqlaniwina materiktin` shig`istag`i sharyatlar jag`imli boldi. Kotlovinalarda pleytootsen

aldi reliktli tu`rler saqlangan ja`nede Shig`is Qitay ha`m Yaponiyada tu`r payda boliwdin` jergilikli

oraylari qa`liplesedi.

Orayliq Aziyada muzliqlardin` ketiwinen soo` bul jerde sharayatlar payda bolg`an, olar

kserofitli o`simliklerdin` tarqaliwina jol ashti. Sirt Aziyada en` jas Tibettin` florasi esaplanadi. Bul

flora, Indokitay, Gimalay ha`m Shig`is Aziyanin` orta tawli ha`m ba`lent tawli ob`lastlardin`

tu`rleri esabinan payda boldi.

En` a`yiemgi flora ekvator boyindag`i ken`isliklerde jaylasqan. Bul jerde klimat sharayatlari

Mz akirinan o`zgergen. Sonin` ushin Tu`slik ha`m Tu`slik Shig`is Aziyada floranin` ha`r qiylilig`i

og`ada joqari.

Evraziya eki florastikaliq patshaliqtin` Goloarktikaliq ha`m Poleotropikaliq kuramina kiredi.

Goloarktikaliq patshaliqta Evraziyada to`mendegi obl ajiratadi: Tsirkumborealli, Jer orta ten`izli,

Shig`is Aziyaliq, Saxara Araviyaliq, Iran Turan. Evropanin` u`stem bo`limi Tsirkum Barsalli obl

jaylaskan. Bul jerde tog`ayli tiptegi formatsiyalar u`stem boadi. Orayliq Evropa ushin qon`ir

tog`ayli topiraqlarda ken` japiraqli ha`m tog`aydin` sur, shimli-ku`lren`li topiraqlarda ken` japiraqli

ha`m ken` japiraqli tog`aylar xarakterli.

Jumsaq ten`izlik klimat sharayatlarinda ken` japiraqli tog`aylar tu`rleri boyinsha bay

rayonlar menen pariqlanadi. Shig`is rayonlarda klimattin` kontenentallig`i ku`sheyiwi na`tyjesinde

ken` japiraqli o`simliklerge iyne japiraqli tu`rler kosiladi. Fennoskandiya u`stem bo`liminde

borealliq tiptegi iyne japiraqli tog`aylar ken` tarkalgan. Flora jas, tu`ri boyinsha bay emes bolip

keledi. Tog`ay formatsiyalardin` arasinda batpaqliqlar gezlesedi. Tsirkumborealliq Arka bo`liminde

tundrali lanshaft ken` rawajlangan. Tundranin` o`simlik Katlami kedey, Terek joq.

Tu`slik Evropa ha`mde Araviyanin` ha`m kishi Aziyanin` jer orta ten`izlikli jag`lawlari Jer

ora ten`izi flora oblastina kiredi. Bul oblastka ma`n`gi jasil kserofitli tog`aylar ha`m putaliqlar

formatsiyalai xarakterli. Ta`biyiy o`simlik qatlami tek tawli rayonlarda saklangan. Taw aldi ha`m

tegislik rayonlarinda ta`biyiy o`simlik qatlami ma`deniy o`simlikler menen almaskan. U`stem

bolatug`in topirak qon`ir topiraqlar, izvestnyaklarda qizil-qon`ir topirak.

Shig`is Aziya flora Oblasti ha`r qiyli tu`rdegi o`simliklerdin` payda boliwinin` tiykarg`i

oraylarinin` birewi ha`m rediktli o`simliklerge bay bolip keledi. Ken` japiraqli ha`m iyne japiraqli

aralas japiraqli tog`aylar xarakterli bolip keledi. Ortasha mussonli klimat sharayatlarinda tog`ayli

toyg`in-qon`ir topiraq ha`m shorlangan sur topiraq u`stem boladi.

Tog`aylar menen katar o`simlik qatlamin payda keltirip tog`ayli dala ha`m dala

gruppirovkalari u`lken rol` atkaradi. Olar Mongoliyanin` Arka-Shig`isinda ha`m Arka Shig`is

Qitaydin` orayliq bo`limlerinde ken` tarqalg`an.

Kashtan ha`m qara topiraq xarakterli bolip keledi, subtropik mussonli klimata ma`n`gi jasil

lavrojariraqli tog`aylar rawajlanadi. Og`ada u`lken territoriyada olar shabilg`an.

Orayliq Aziyanin` ha`m Aziya aldi tawliqlarinin` ko`pshilik bo`limi Iran-Turan floristikaliq

oblasta jaylaskan. Onin` florasi salistirmali kedey bolip keledi.

Ko`binese yarim sho`ller, sho`ller ha`m ba`lent tawli dala. Geypara uchastkalarda, tawlarda

shirshali-rix tali ha`m japiraqli tog`aylar ushirasadi. Ko`pshilik territoriyalarin kumliqlar iyelegen.

Saxara-Araviya flora oblasti Araviya yarim atawi ha`m to`mengi mesopotomiyanin`

tropikaliq emes bo`limin iyelep tur. O`simlik katlaminda yarimputaliqli, sho`ller ha`m yarim

sho`ller tarkalg`an. Topiraqlarinin` shirindisi az, tasli, qon`ir ha`m sur ren`li topiraqlar tarkalg`an.

Evraziyanin` tu`slik ha`m tu`slik shig`is shetleri Paleotropik flora patshalig`inin` quramina

kiredi. Bul jerde planetadag`i gu`lli o`simliklerdin` en` a`yiemgi florasi toplang`an. Endemikaliq

florag`a bay. Bul jerde en` kalin` tropikaliq musson tog`aylar o`sedi, terekler porodalarinin` sani bes

min`g`a shekem jetedi. Ba`rqulla ig`alli ha`m issi klimata ferralitli uniraw qabiqta qizil Sari

topiraqlar payda bolg`an.

Hind ha`m Hind Qitay oblastlariin` florasi bay ha`r qiyli bolip keledi. Hind oblastinin`

ta`biyiy o`simlikleri Adam ta`repinen qatti o`zgertilgen, geypara xaliq tig`iz jaylaskan jerlerde

saqlanbag`an. Eki oblastta da tog`ayli formatsiyalar tropikaliq ig`alli ha`m yarim japirag`i

tu`setug`in mussonli tog`aylar tarkalgan. Hindistannin` ha`m Hindo-Qitaydin` ishki platolarinda

savanna ha`m siyrek tog`aylar ken` tarqalg`an. Topirag`i qizil ren`li.

Evraziya ko`plegen ma`deniy o`simliklerdin` Watani bolip keledi. Pay da boliwinin` 4

orayin ajiratadi.

Tu`slik Aziyaliq tropikaliq oray (uliwma ma`deniy o`simliklerdin` saninan 33 protsent)-sali,

qant la`bilebisinin` gvozdika ag`ashi, xjut, manila, konoplya, monto, baklajan h.t.b. Watani bolip

keledi.

Alding`i Aziya orayi-g`a`lle, ju`zim, bobovie granati, alsha h.t.b. jer orta ten`izlik oray-

maslina. Bobi, gorchitsa, anjir h.t.b. Shig`is Aziyaliq oray xan, soya, xurma h.t.b.

Du`n`ya ju`zindegi 640 a`hmiyetli ma`deniy o`simliklerdin` 400 nin` Watani Aziya.

Haywanat du`n`yasi.

Evraziyanin` fawnasi, flora siyaqli uzin ha`m qiyin rawajlaniw jolin o`tti. Pleystotsenge

shekem joqari platsentarliq su`t emiziwshiler, qaltalilardi Tu`slikke ha`m Tu`slik Shig`isqa

shig`arip tasladi. Ha`zirgi Evropanin` territoriyasinda mamontlar, nosorog, arislanlar h.t.b. bolg`an.

Ha`zirgi waqitta bul haywanlar Afrikada jasaydi. Evraziyanin` klimatinin` suwiq boliwina

baylanisli Arka fawna ken` tarkaladi. OrayliqAziyada suwiqlaniw menen katar kurgaklaniu payda

bolip, ol aridli faunanin` rauajlaniuina alip keledi. Bul protsessler Gimalay taw sistemadan Tu`slikte

rawajlanbag`an, sonin` ushin Tu`slik Aziyada issiliqti su`yiwshi fawna saqlanip kalg`an. Shig`is

Aziyada keskin klimatliq o`zgerisler yag`niy shegaralar bolmag`an. Arka ha`m tu`slik fawnalardin`

arasinda ko`pir sipatinda bolg`an. Sonin` ushin fawnalar aralasip tur. Mis: tigr ha`m Arka olen` bir

arsalda jasaydi.

Joqarida ko`rsetilgen fawnanin` rawajlaniwinin` tariyxiy o`zgeshelikleri Evraziyanin`

ha`zirgi zoogeografiya rayonlastiriwinin` tiykarinda boladi.

Materik u`sh zoogeografiya oblastinda jaylaskan territoriyanin` basim ko`pshilik bo`limi,

Gimalay ha`m Iemen tawlarina shekem Goloarktika zoogeografiya oblasti kuramina kiredi.

Araviyanin` tu`sligi Efiopiya oblasti, Hindistan, Hindo-Qitay, Filippina ha`m Zond atawlari Hind

Malay oblastina kiredi.

Regionalliq obzor.

Evraziyanin` paleogeografiyaliq rawajlaniw tariyxi, onin` klimatinin`. rel`efinin` ha`r qiyli

boliwin ko`rsetedi. Bul materikte ha`mme geografiyaliq poyaslar ko`rsetilgen, muzli sho`llerden

ig`alli ekvatorliq tog`aylarg`a shekem. Strukturaliq ayirmashiliqlar morfologiyaliq du`zilisinin`

o`zgesheliklerinde sa`wlelenedi. Evraziyanin` territoriyasinda en` biyik taw sistemalar. Ken`

tawliqlar, plato ha`m tegislikler jaylaskan.

Landshaftinin` payda boliwinda ha`zirgi sharayatlarinin` ayirmashilig`i ha`m

paleogeografiyaliq rawajlaniwinin` o`zgesheligi fiz. Geografiyaliq rayonlarinin` a`hmiyetli

formalari bolip keledi.

9 EVROPANIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ RAYONLARI

Reje:

1. Evropanin` ta`biyiy geografiyaliq rayonlarg`a bo liniwi.

2. Evropanin` Arqa Evropa ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine sipatlama.

3. Evropanin` Orayliq a Evropa ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine sipatlama.

Evropada eki podkontinent ajiratilgan: Batis ha`m Shig`is.

Batis Evropanin` geologiyaliq kurilisi quramali du`zilgen. ha`r qiyli jastag`i tawli kurilislar

u`stem bolip keledi, ken`islikli zonaliq, vertikalliq poyaslar menen almasadi. Shig`is Evropa

tegisliginin` tiykarinda Rus platformasi jaylasqan, ken`islik, zonaliliq ayqin ko`rinedi. Batis Evropa

to`mendegi fizikaliq-geografiyaliq ellerge bo`linedi:

1. Shlitsbergen arxipelagi, Islandiya, Fennoskandiya, Evropa tegisligi, Britaniya atawlari ha`m

Gertsin Evropasi, Al`p-Karpat Evropasi, Evropaliq Jer orta ten`izlik.

Ha`r bir fizgeografiyaliq el geostrukturasinin` rel`efinin`, klimatinin`, l/sh-n` birgelikligi

menen sipatlanadi.

Evropa Shpitsbergen ta`biyiy geografiyaliq u`lkesi.

Shlittsbergen-arktikalik sektorda jaylaskan ataular topari.

Batis Shlitsbergen. Arqa shig`is Jer Edj ha`m tag`i b. mayda atauladan ibarat. Jokari tochkasi 1712

m (Batis Shlitsbergen ataui).

Arxipelag Kembrial ha`m to`mengi Rz metamorfli ha`m kristalli jinislardan kuralgan.

Arxipelagtin` Shig`is bo`liminde platforma bolip, Rz ha`m Mz jastagi sho`gindi jinislar menen

jabilg`an. Batis bo`limi Kaledon orogenez da`wirinde payda bolgan. Massivler. Oypatlar menen

ayirilip tur, ol jerde tenizli ha`m kontenentli sho`gindiler toplangan. Usi sho`gindilerde tas

ko`mirdin` jatkiziqlari ajiratiladi, Mz ha`m Kz payda bolgan. Ha`zirgi waqitta Norvegiya ha`m

Rossiya qazip almakta.

Antrapogende Shpitsbergen muzlar menen kaplangan, ha`zir arxipelag u`stinen 3/4 muz

benen kaplangan, qalin`lig`i 700 m shekem. Ha`zirgi waqitta muzliqlardin` kemeyiwi baqlanadi.

Klimat ten`izli Arktikaliq Shig`ista qatti suwiq, Batista Shlitsbergen jilli ag`isi menen

jumsaradi. Yanvar` ayi temperaturasi Batista-12 S, Shig`ista-18S . En` suwiq ayi mart Batista 12S,

Shig`ista 21 S. Iyul` ayinda +5S ko`terilmeydi. Jawin shashin mug`dari jil dawaminda 400mm

shekem.

Tu`slikte jawin shashin mug`dari 800-1000 mm shekem ko`teriledi. Muzdan bos jerler

Arktikaliq sho`ller ha`m tundra iyelep tur. Tiykarg`i ko`zge tu`setug`in peyzaj yag`niy landshaft

o`simlikler joq ha`m tasli jerlerden ibarat. Geypara uchastkalarinda mox ha`m lishaynikler

ushirasadi. Jazda iq jerlerde polyarli mak, gvozdika, kalnelomka gu`lleydi. Haywanat du`n`yasi

gedey; Ak ayu, Arka suwini, Grenlandiyadan qoy0o`giz alip kelingen. Ten`izleri su`t

emiziwshilerge bay.

Islandiya.Islandiya Evropanin` ekinshi atawi (103 tis. km kv). Orta Atlantika suw asti kirdin` rift

zonasinda jaylaskanlig`i, atawdin` vulkanli payda boliwin aniqladi. Ataw Rg Ng ha`m tn`rtlemshi

Bazoltlari menen quralg`an, qalin`lig`i 5000-6000 m. Atawdin` plato siyaqli u`stingi vulkanli

konuslar jaylaskan ha`m da`r`ya alabi menen tilkimlengen.

Islandiya-du`n`ya ju`zinde aktiv en` iri oraylarinin` biri. 150 vulkan bar sonin` ishinen 26

ha`rekette. Atawda vulkanlardin` u`sh tipii xarakterli; jariq boyinsha, qalkan tu`rinde ha`m konusli.

Vulkanlardin` ko`pshiligi taktikaliq u`ziliw siziqlarina tuwri keledi. En` aktiv jariq boyinsha payda

bolgan vulkanlar. Solardin` ishinen belgili Laki (115 kraterlerden ibarat), 1783 j atlig`ip shig`iw

na`tiyjesinde uzinlig`i 30 km aslam teren` jariq payda bolgan.

Islandiyada ha`zirgi waqitta en` aktiv vulkanlar Gekla ha`m Ask`ya. En` joqarg`i shin`-

Xvannadal`sxnuktor (2119) vulkan bolip keledi. Atlig`ip shig`iw, ten`iz astinda da boladi. Suw asti

vulkanlarinin` birewinin` ha`reketi Islandiyanin` tu`slik jag`alarinda, 1963 j Syurtsey degen taza

ataw payda boldi.

Islandiyanin` ta`biyatinin` o`zine ta`n qubilisi geyzerler ko`p. Waqti menen issi suw ha`m

par fontanlari atlig`ip turatug`in derekler bar. En` belgili Geyzer fontannin` biyikligi 15 m shekem.

Islandiyanin` relefinde, du`n`ya ju`zinde analiq jinisi joq. Vulkanli genezistegi platolar.

Islandiyanin` ba`lent uchastkalari muzliqlar menen kaplangan. (tenr 12 pr). en` iri muzliq

Vatnamskyudl` (S=8,4 tis. km kv.) kalin`lig`i 1000 m.

Islandiya klimati subarktikaliq ten`iz klimati Klimatqa teniz ag`islari ku`shli ta`sir etedi.

A`sirese Tu`slik ha`m Batis jag`alarinan o`tetug`in Irmerger ag`isi, ol qissqi suwiqti jumsartadi.

Shig`is Grenlandiya ag`is kerisinshe Arka jag`alarin suwitadi. Yanvar` ayinin` ortasha

temperaturasi +1 S dan –3 S. Arka Shig`ista –5 S shekem, ishki tawli territoriyada –15 S shekem.

Jazg`i temperetura +8S,+12S. Jawin shashin mug`dari Tu`slikte ha`m batista 1000-3000 mm,

Shig`ista ha`m Arqada 400-800 mm den 1400-1600 mm Ge shekem jetedi. Islandiya da`r`yalari

muzliqlardan aziqlanadi, tawli tiptegi da`r`yalar 50 m biyiklikke shekem sarkiramalar ushirasadi.

Islandiyanin` ko`lleri territoriyanin` 3 protsentin iyeleydi, jilli ko`ller ushirasadi. Atawdin`

ko`pshilik bo`limin tundra iyelep atir, mox-lishaynikler gu`lli o`simlikler o`sedi. Da`r`ya

alablarinda aqqayin`. mojjevel`nikler o`sedi. Atawdin` ishki tawli oblastlaprin Arktikaliq yarim

sho`ller iyelep atir. Jag`alawlar boyindag`i oypatliqlar (Tuslik ha`m Batis) okean boyindag`i

otlaqlar qoy ha`m kara mallar ushin ot bazasi esabinda paydalanadi. Son`g`i jillari Islandiyada

tog`ay egiw jumislari ju`rgizilip atir, Evropa shirshalari, Sibir` listvennitsa. Akkayin` h.t.b.

otirg`izilmakta olardin` uliwma maydani atawdin` maydainin` bir protsentin kuraydi. Haywanatlar

du``nyasina kelsek gedey, lemming, pesetsler bar. Jag`a boyindag`i suwlar baliqqa bay (treska,

piksha, sayda).

Fennoskandiya.

Fennoskandiya kuramina Skandinaviya yarim atawi ha`m Finlyandiya kiredi. Evropanin`

bul bo`limi a`iyemgi textonikaliq strukturalarda Baltik kristalli kalkani Shig`ista ha`m Kaledon tawi

payda boliwi Batista jaylaskan. Neogen da`wirine shekem bul kurilislar kontenetalliq sharayatlig`i

denudatsiyag`a shekem bul qurilislar kontenentalliq sharayatlig`i menen denudatsiyag`a ushirag`an.

a`iyemgi peneplenler payda bolg`an. Son`g`i Al`p orogenezi bul peneplendi tilkimleniwge,

differentsialliq ko`teriliwge alip keldi. To`rtlemshi da`wirde Fennoskandiya birneshshe ma`rte

muzlar menen kaplangan, olardin` payda boliw orayi bolg`an. Sonin` ushin ha`zirgi jer betinin`

morfologiyasinda, yag`niy relefinde ku`shli rol` atkaradi.

Klimat sharayatlari boyinsha Fennoskandiyanin` o`zgeshesi onin` a.q. 56 S dan 71 shekem

soziliwi. Batistan keletug`in Arka Atlantika ag`isi klimati jumsartadi. Birak jiy-jiy tuman, mayda

jawin xarakterli bolip keledi. Fennoskandiya topirak o`simlikler qatlami ha`m haywanat du`n`yasi

borealliq tipke tiyisli. Bul jerde Evropaliq tayga ha`m tawli tundra ken` takalgan. Tuslikke Orta

Evropa floranin` elementleri ushirasadi.

Fennoskandiyani eki fiz. Geografiyaliq ob`lastqa ajiratiwg`a boladi, tawli ha`m tegislik.

A) Tawli Fennoskandiya Skandinaviya tawlarin ha`m Norlandiya platosin

Fennoskandiyanin` arka batis bo`limin iyeleydi. Skandinaviya tawlari jag`a boyinsha 1600 km

sozilmakta. Olardin` du`zilisinde kristall ha`m metamorfl jinislar a`hmiyetli rol` atkaradi. Uzak

denudatsiyadan son` tawlar ekinshi ma`rte ko`terilip baslaydi ha`m ha`zirgi waqitta dawam etpekte.

Skandjinaviya tawlari textonikaliq alablar menen bo`lek massivlerge tilkimlengen tawli

platolar bolip keledi. Shin`li to`beler 2000 m ba`lentlikke ko`terilgen peneplenler, olardin` relefi az

tilkimlengen.

En` biyik tochkasi tu`slik bo`liminde Yutunxeymen massivinde Gal`xepitten (2648m) Orta

bo`liminde tawlar pa`seyedi. Usi jerde Emtland degen textonikaliq zonasi o`tedi. Skandinaviya

tawinin` Arka bo`liminde Firmarken degen jaziq tawliq jaylaskan h=q00-o`00 m.

Bats Skandinaviya tawlar ten`izge jaqn bolad, en` pa`s taw arasndag` oypatlar, ten`iz

suularina tolip. Kurg`aqliqqa teren` kirip turg`an koltiq paayda boladi. olardi f`ord dep ataydi. En`

uzin f`ord Sogne f`ord (L-200 km eni 5-6 km ).

Skandinaviya tawi shig`is janbawirlari Norland platosina o`tedi, ol Baltik qalqaninin` bir

bo`limi batista N=800-600 m. shig`ista 200-100 m bolip Botanika qoltig`inin` jag`alarina tekshee

tu`rde tu`sedi. Ko`plegen Arka-Batis bag`dardag`i jariqlar platoni bo`lek massivlerge ayiradi. Bul

jariqlardin` ko`bisinde da`r`ya alablari jaylaskan.

Tawli Fennoskandiya klimatina Atlantika hawa massasi ku`shli ta`sir etedi. Qisqi

temperatura Norvegiya ten`izinin` jag`alarinda Tu`slikte 0 S. Arkada –4 S. Shig`is janbawirlarinda

Tu`slikte –5. Arkada –10 S

Skandinaviyanin` en` iri muzligi-Yustendal`sbre (855 min` km kv). O`simlik qatlaminda

iyne japiraqli tog`aylar ken` tarqalg`an, a`sirase tawlardin` shig`is bo`liminde tog`aydin` joqari

shegarasi Tu`slikten arqag`a 1000 m den 300 m shekem pa`seygen.

B) Tegislikli Fenoskandiya Fenoskandiyanin` tegislik bo`limine Finlandiyanin`,

Shvetsiyanin` tu`slik territoriyalari kiredi. Finoskandiyanin` tegislikleri bir neshe tektonik

ha`reketlerge ushirag`an. Ortashved oypatlig`i ha`m Botnika qoltig`i tektonikaliq sho`giw oblasti

bolip keledi.

Muzbasiw da`wirinin` aqirinda, tegisliklerdin` shetleri qisqa waqitti ten`iz astinda boldi.

Fennoskandiyaliq tegisli klerdin` klimati kontinentalli Atlantikadan salistirmali

uzaqlig`i,Skandinaviya tawlarinin` Bar`er bolip turiwi ten`izli hawa massasinin` ta`sirin kemeytepdi

ha`m Arktika hawa massasinin` kirip keliwin an`satplastiradi.

Tegisli relef hawanin` ig`alli ba`lent, suw o`tkizbeytug`in gruntlar tig`iz suw toparinin`

payda boliwina alip keledi. Da`r`yalari uzin emes, biraq suw toli, geypara da`r`yalar ko`llerdin`

arasinda baylanista bolip turadi. En` iri da`r`yalar Kemi-Yokki, Vueksa, Geta-El`v. Gidro energiya

resurslarina bay bolip keledi. Finlyandiyanin` territoriyasinda 8 protsent ko`llerge tuwra keledi. En`

iri ko`lleri Venern, Vettern, Milaren, El`moren Ortashvetsiya jaylasqan. Ko`pshiligi tektonikaliq

geneziske iye. Venern Evropanin` en` u`lken ko`li. Maydani 5596 km kv, H=100m.

Tog`aylarda iri su`t emiziwshiler saqlang`an-los`, tu`lki, porsiq, pesets, qon`ir ayiw.

Quslarg`a bay ko`llerde g`az, u`yrek, tog`ayinda teterev, ryavchik, gluxar.

Evropa tegisligi.

Evropa tegisligi, Evropa maydani boyinsha en` u`lken f\g el. Arqa ha`m Baltik ten`izlerinin`

tu`slik bo`limlerinde jaylasqan. Batistan shig`isqa 1200 km sozilman`ta, Arqadan tu`slikke eni 200-

500 km.

Tegislik tektonikaliq zonada jaylasqan, tegislik Arxey, proterozoy jastag`i. Batista

proterozoy jastag`i jinislar, u`stinen sho`gindi jinislardin` qalin` jatqizig`i menen jabilg`an. Por

ha`m Rg da`wirinde bir neshe ma`rte ten`iz transgressilarina ushiradi. Tegislik o`zinin`

marfologiyaliq ha`m ta`biyg`iy o`zgeshelikleri boyinsha Batis ha`m Shig`is bo`limlerine bolinedi.

Tegisliktipn` relefinde son`g`i eki muzlaniw da`wirlerininn` izi saqlaanadi.

Tegisliktin` klimati batista ten`izli, shig`is ta`repke ten`iz koentinentalli bolip keledi.

Ta`biyg`iy o`simlik tog`ay formatsiyalari menen xarakterlenedi. Tiykarg`i parodalar dub,

buk. Shig`ista shirsha ha`m qarag`ay qosiladi. Da`r`ya alaplarinda iva, topal`, ol`xa, aq qayin.

Britaniya atawlari ha`m Gertsin Evropasi.

Britaniya atawlari- Batis Evropa jag`alawlarinda en` u`lken arxepelagi bolip esaplanadi. Onin`

quraminda en` u`lken-Ulli Britaniya ha`m Irlandiya atawlari kiredi ha`m ko`plegen mayda atawlar-

Men, Anglsi, Uayt, ishki ha`m sirtqi Gebrid, Orkney ha`m Shetlend. Arxepelagtin` uliwma

maydani-325min` km, onin` ishinen 230 min` km kv- Ullibrtianiya atawina, al 84min` km kv-

Irlandiya atawina tuwra keledi.

Britaniya atawinin` jag`asindag`i suwlardin` teren`ligi 200 m aspaydi.

Arxipelagtin` materikten bo`liniwi ha`m ha`zirgi zaman ko`rinisine iye boliwi muz basiw

da`wirinen keyin bolg`an.

Atawdin` jaylasiwi, Atlantika okeaninin` ta`siri, jag`alarinin` ha`m releftin` tilkimlengenligi,

antopogenlik landshafttin` ken`nen tarqaliwi.

Atawlar jaqinda materikten ajiralip kalg`anlig`i sebepli qon`si raynolarg`a uqsas, biraq

atkawdin` jaylasiw orni ta`biyatinna adamlardin` jasaw sharayatina o`z ta`sirin tiygizedi.

Antropogen da`wirinin` birinshi yariminda arxepelagtin` barliq jerleri, Ullibritani atawinin`

qubla bo`liminen basqa jerler muz benen basqan ha`m releftin` du`ziliwine o`z ta`sirin tiygizgen.

Keyingi muz basiw logikaliq taw xarakterine iye bolg`an, onin` oraylari Shotlandiya, Irlandiya,

Uelsta bolg`an.

Britaniya atawlarinada ha`r qiyli qazilma bayliqlar bar. Kemberlend massivinde ha`m

Irlandiya tawlarinda-qorg`asin, tsink rudalari, Kornuollda-mis ha`m olovo, Midlendta-temir

rudalari. Ullibritaniya atawlarinin` en` tiykarg`i meniralliq bayliq-bul tas ko`mir. Onin` ka`nleri

u`sh rayonrda toplang`an- Orta Shatlandiya oypatlig`inda, Pennik tawlarinin` jag`alarinda, Qubla

Uel`sta.

Arqa muz shelfinde neft ha`m gaz zapaslari og`ada ko`p. ha`zirgi waqitta Ullibritaniya ushin

en` tiykarg`i neft` aliw rayoni bolip esaplanadi.

Britaniya atawina jil dawaminda esetug`in keskin ha`m ig`alli Batis samallari ko`p

mug`darda ig`alliq alip keledi. A`sirese jawin-shashin tawlardin` Batis jag`alanina ko`p tu`sedi.

Gertsin Evropasina, Orayliq Frantsuz massivi, Vogez massivi,Shvartsvol`d, Chex

massiyaininn` shetki dizbeklerge kiredi.

Gertsin Evropasina ken` japiraqli tog`aylar xarakterli.Toprag`i qon`ir, Bul jerdin` ta`biyati

Adam ta`sirinde ku`shli o`zgeredi. Gegrtsin Evropasi landshaft tipine baylanisli u`shke bo`linedi.

Britaniya atawlari, Al`psiz Frantsiya, Gertsinli Orayliq Evropa.

10 EVROPANIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ RAYONLARI

Reje:

1. Al`pik Evropa ta`biyiy geografiyaliq u`lkesine sipatlama.

2. Karpat ta`biyiy geografiyaliq u`lkesine sipatlama.

3. Shig`is Evropa ta`biyiy geografiyaliq u`lkesine sipatlama.

Al`plik Evropa. Bul fiz-geografiyaliq elge-Al`p, Karpat, Stara-Planina, Rilo-Rodina tawlari

ha`m oypatliqlari kiredi.

Al`p tawlari. Evropanin` jas tawlarinin` ishindegi en` biyigi. Ol do`n`es jag`i arqa batisqa qarag`an

dog`a ta`rizli bolip 1200 km araliqqa sozilip atir. Bul tawlardin` u`stin ma`ngi qarlar basqan.

Al`p tawlarinin` batis bo`liminde Evropadag`i en` biyik shin` Monblan (Aq taw 4807m)

jaylasqan.

Al`p tawlari oblastinda xaliq tig`iz qonislasqan. Taw da`r`yalari gidroelektr stantsiyalarin saliw

ushin paydalanadi.

Al`p tawlarinan tu`slik ta`repte Padan tegisligi jaylasip, onnan Po da`r`yasi ag`ip o`tip tur.

Al`p tawlarinda u`lken emes, biraq xojaliq jag`inan rawajlang`an ma`mleketler-Shveytsariya ha`m

onnan shig`israqta Avstriya jaylasqan. Al`p tawlarinin` batis bo`limleri Frantsiyag`a, arqa shetleri

GFR g`a, Tawlardin` batis bo`limleri menen Padan tegisligi Italiyag`a tiyisli.

Karpat tawlari. Al`p qatparlariqin` jas tawlar poyasin Shig`ista Karpat tawlari dawam

ettiredi. Bul tawlardin` en` biyik jeri arqa batisinda jaylasqan. Ha`zirgi waqitta Karpat tawlarinda

ma`n`gi qarlar menen muzxliqlar joq. Al`p tawlarinan ayirmashilig`i Karpat tawlarinda paydali

qazilmalar ko`p.

Karpat tawlari-Orayliq Evropanin` en` tog`ayli rayonlarinin` biri. Haywanat du`n`yasi

Karpat tawlarinda jaqsiraq saqlanip qalg`an, onda ayiwlar, qara qulaq, suwsar, jabayi pishiqlar,

kiyikler jasaydi.

Ortang`i ha`m to`mengi Dunay oypatliqlari. Karpat tawlarinan batis ha`m tu`slik

ta`replerde taw araliq shuqirliqlar eldi ortang`i ha`m to`mengi Dunay oypatliqlari iyelep atirg`an

sho`gip ha`i oyilip ketken jerler oblastlari jaylasqan.

Ken`-jaziq Ortang`i Dunay oypatlig`i Karpat ha`m Al`p tawlarinin` aralig`inda jatir. Ortang`i

Dunay oypatlig`inin` klimati ortasha kantinentalli.

To`mengi Dunay oypatlig`i-Karpat tawlarinin` etekleri menen Dunay alabinin` aralig`inda

jaylasqan.

Pireney yarim atawi. Tu`slik Evropanin` en` batisindag`i Pereney yarim atawi Evropanin`

qalg`an bo`limlerinen u`stinen ju`rip o`tiw qiyin, jas Pireney tawlari arqali oqshawlanip tur. Pireney

yatim atawinin` tu`s`iginde jas, biyik Andaluz tawlari Afrikadag`i Atlas tawlari dizbeklerinin`

dawami bolip tabiladi.

Pireney yarim atawi paydali qazilmalarg`a bay. Bul jerde ren`li metapllardin` rudalarinin`

a`sirese yarim atawdin` tu`sliginde mistin`, batisinda vol`framnin` ha`m urannin`, tu`slik bo`liminde

sinap rudasinin`, temir rudasinin` ha`m tas ko`mirdin` ka`nleri bar. Jawin shashinlar ko`birek

jawatug`in ma`ngi jasil emen tog`aylari menen biyik makvis putaliqlari o`sedi.

Apenni yarim atawi. Bul yarim atawdi boylap arqa-batistan qubla-shig`isqa qaray ha`tteki,

saz ilaydan ha`m qumnan quralg`an qatparlang`an jas Apennin tawlari sozilip jatir. Tawlar

Sitseliya atawinda dawam etedi. Bul yarim atawlar paydali qazilmalarg`a bay emes. Apennin yarim

atawinin` klimati Jer Orta ten`izine ta`n klimat. En` issi degen Sitseliyada iyul`din` ortasha

temperaturasi +28 0 qa , yanvar`da +10 0 , +12 0 qa jetedi.

Tawlarda 500-800 m den joqarida kashtannan, grabtan, emennen ibarat japiraqlari tu`sip qalatug`in

jalpaq japiraqli tog`aylar jaylasqan, onnanda joqarida aralas tog`aylar munarlanip turadi.

Balkan yarim atawi. Balkan yarim atawi tutasi menen derlik tawlar iyelep atir, oypatliqlar

bul jerde az. Tawlarda tektonikaliq ha`reketler ku`shli. Bul massivten batismiraqta tiykarinan

ha`kten quralg`an Dinar taw qirlari sozilip jatir. Yarim atawdin` shig`isinda Staraplanina yamasa

Balkan jas tawlari sozilip jatir.

Balkan yarim atawinin` ko`pshilik bo`limi ha`m atawlardin` ha`mmesi Jer Orta ten`izi

klimati oblastinda jatadi. Bul jerde putaliqlar menen qatti sho`pler o`sedi, ayrim jerlerde ma`ngi

jasil tog`aylar saqlanip qalg`an.

Shig`is Evropa.

Rel`efi ha`m geologiyaliq du`zilisi. Rus tegisliginin` qa`ddinen ortasha bi yikligi 170m.

Tegislikte 200-300m biyikliktegi ba`lentlikler menen xarakterli bolip keledi.

Rus tegisligi orografiyaliq qatnasta to`rt bo`limnen ibarat.

1) Arqa-batis bo`limi bul regionnin` rel`efinin` rawajlaniwi Baltika qalqaninin` ha`m Moskvaliq

sineklizanin` ha`reketleri menen baylanisli, monoklinalli plasti tegislikler rawajlang`an, olar

ba`lentlikler tu`rinde ko`rinde. Valday, Smolensk,Moskva, Belorus xa`m t.b. ha`mde plastqiyli

tegislikler, relefte pa`s uchastkalari Baltik boyindag`i, Joqari Volga, Poles`e, Midera tegislikleri.

2) Orayliq bo`lim. Voronej Anteklizanin` intensiv ko`teriliwinde rawajlanadi, onin` na`tiyjesindle

Orta Rus ha`m Volga boyi plastli-yarusli ba`lentlikler ha`m plastli Oka-Don pa`s tegislik payda

boladi.

3) Tu`slik batis bo`limi. Ukraina qalqannin` rawajlaniwi menen baylanisli. Usig`an baylanisli

Tsokkoli tegislikler payda bolip Dnepr boyi ha`m Azov boyi, platforma ishindegi qatparli Donetsk

kryaji, tu`slikte ten`izli plastli tegislikler Qara ten`iz boyi, Azov boyi tegislikleri.

4) Shig`is bo`limi. Rus platformasinin` shetinin` ha`m Uraldin` ha`reketleri menen baylanisli.

Arqada Pechora, tu`slikte Kaspiy boyi akkumulyativ oypatliqlar rawajlang`an.

To`rtlemshi da`wirde arqa yarim shar klimat sharayatinin` o`zgeriwi muzlardin` ha`m qarlardin`

toplaniwina alip keledi, Olar jumsaq jatqiziqlarg`a ha`m relevtin` payda boliwi menen ha`mi

floranin` ha`m fawnanin` tegisliktin` ishinde migratsiyalawivna ku`shli ta`sir etti.

Shig`is Evropa tegislik terrivtoriyasi boyinsha jawin-shashin bo`listiriliwi tsirkulyatsiyaliq

formalarg`a baylanisli. Arktikaliq ha`m polyarli frontlardag`i tsiklonlardin` tez-tez qaytalaniwi

tegislik territoriyasindag`i Batis hawa ma`wsimin ku`sheytedi. A`sirese tsiklonlar 55-600 Arqa

ken`liktegi koridorda Batistan shig`isqa tez qaytalanadi. Bul poyaslar Rus tegisliginin` en` ig`alli

bo`limi, Batista 600-700 mm, Shig`ista 500-600mm.

Shig`is Evropa tegislik klimatindag`i ayrmashliqlar o`simliklerdin` xarakterine ta`sir etedi.

B.P.Alisov radiatsiyaliq balanisti ha`m atmosferaliq tsirkuliyatsiyani esapqa aladi, Shig`is Evropa

tegisligin u`sh klimatli oblastqa ajiratiladi.

1) Arqa Atlantikali-Arktikaliq. 2) Orta Atlantika-kontinentalli oblast. 3) Tu`slik kontinentalli

oblast. Shiig`is Evropa tegisligi suwlari, klimati, relifi, ha`m territoriyaliq rawajlaniw tariyxi menen

baylanisli. Bul territoriyada saylar torinan tig`izliq 0.9-1.1km kv. Al Kaspiy boyi oypatliqtin`

u`stinde sol` ushiraspaydi. Volga-L-3690 km, ortasha ko`p jilli jil dawaminda ag`im 255 km kub S

1.38 mln km kv. Da`r`ya to`rt ta`biiy zonani kesip o`tedi-tog`a, dala tog`ay, dala ha`m sho`ller

zonasin.Severnaya Dvina L=350 km,ag`im-111km kub, Pechora L=1814 km, ag`imi-129 km kub,

Dnepr L=2285 km, ag`imi-53 km kub, Don L=1970km, ag`imi-28 km kub.

Ko`lleri. 1)Morenalli 2)Karstli. 3)Termokarst (tundra) 4)Limanli.

Tegislikte ta`biyiy zonalar aniq ajiratiladi. Arqadan baslap tundra tayga, tog`ay, dala tog`ay,

dala, yarim sho`ller ha`m sho`ller.1 Tundra zonasi eki pod zona.1) Moxli-lichaynikli tundra.2)

Putali tundra. 2. Tog`ayli tundra. Oypatliqlari-batpaqliqlar, iva, aq qayin. 3. Tog`ay zonasi eni 1500

km ge shekem. Tu`slik shegsharasi Lutts-Jitonir-Kiev-Karachaev-Kaluga.Eki pod zona ajiratadi-

tog`ay ha`m aralas tog`ay pod zonalari.

11 AZIYaNIN` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, KLIMATI HA`M IShKI

SUWLARI

Reje:

1. Aziyanin` geografiyaliq ornina sipatlama.

2. Aziyanin` klimati ha`m onin` tarqaliw geografiyasi.

3. Aziyanin` ishki suwlarina sipatlama.

Materiktin` geografiyaliq jaylasiw orni ha`m onin` u`lken razmeri okeanlardin` ta`siri rel`ef

Evraziyanin` klimat sharayatinin` ha`r qiyli boliwina alip keledi. Evraziya qurg`aqliqtin` iri massivi

bolg`ani ushin uliwma planetaliq tserkuliyatsiyaliq sharayatlardin` u`stine regionalli tserkulyatsiya

qosiladi. En` ku`shli ta`sir etetug`in barikaliq sistemalardan Aziya maksimumi onin` ta`siri

Evropag`a shekem jetedi, al Atlantikanin` hawa massalari Gindikush tawlarg`a shekem ta`sir etiwi

mu`mkin.

Evropa basim bo`limi ortasha poyasta jaylaskan. Arka jag`awlari Subarktik ha`m atawlar

Arkt. Poyasta Jer orta ten`izlik-subtropik poyasta.

Evropanin` batis bo`liminde Atlantiikadan keletug`in hawa massasi ku`shli ta`sir etedi,

sonin` ushin bul jeerde ten`izli ortasha klimat oblasti bolip keledi. Arka territoriyag`a Arktikaliq

hawa massasi tez-tezden kelip turadi. Geypara jaeg`daylarda Al`p ha`m Piriney tawlarina shekem

jetip baradi. Tu`slik Evropa tropikn`aliq hawa massasinin` ta`siri astinda boladi. Shig`is Evropa jil

dawaminda batis samllar ta`siri astinda boladi, birak shig`is ta`repke jiljip Atlantika hawa massasi

kontenentalliq mug`dari kemeyip baradi. 500 mm Ukrayna. Rossiyada Oralga shekem. Shig`is

Evropa tegisliginin` tu`slik bo`liminde 200 mm shekem jetedi.

Atmosferanin` tsirkulyatsiyasi, qista Evropada. Arkada Atlantika jaylaskan Islandiya

minimum ha`m Sibir` maksimum (Aziya) aniqlandi. Usi waqitta ba`lent qisim Arktikag`a da

xarakterli.

Qista okeannan kurgakliqqa keletug`in hawa, klimat jumsaradi. Batis Evropada on`

temperaturalar basim boladi. Yanvar` ay indag`i 0 S tag`i ezotema Norvegiyanin` tu`slik-batis

(bergen) Yuotlandiya yarim atawi, Berlinnin` u`stinen Belgradqa shekem o`tedi. Usi izotemadan

batis ta`repinde orta yanvar` aylarinin` temperaturasi on` bolip keledi ,

Batis samallapr katti ig`allangan sonin` ushin Evropanin` a`sirese batis bo`limi jawin

shashinga bay boladi. Qar qatlami jildan tegisliklerde Bergen-Gamburg-Vena-Belgrad sizig`inan

shig`is ta`repinde payda bolgan. Fennos arka bo`liminde qar qatlaminin` uzinlig`i 6-7 ayg`a shekem

tu`slik rayonda 1-2 ay. Dunay tegisliklerinde 3-4 ha`pte. Britaniya. Frantsiyada kar jawgani menen

tez erip ketedi.

Evropada atmosferanin` tsirkulatsion o`zgesheliklerine baylanisli qisqi rejimnin` 3 tipin

jaratadi:-Normal` jilli, qatti, suwiq,

Normal shamal menen on jilda segiz ma`rte boladi, temperatura tu`slik batista arka shig`is

ta`repke to`menleydi.

Jilli kis shama menen on jilda bir ret. Atlantika jilli ha`m ma`wsimli arka turaklig`i menen

xarakterli. Usinday jillari orayliq Evropa, Polshada kar katlami ko`p bolmaydi ha`m da`r`yalar

katpaydi.

Qatti suwiq qis on jilda bir ret. Suwiq qista Sibir` (aziya) antitsikloninin` kishi batis

Evropag`a shekem jetedi. Gey para waqitlari. Sibir` antitsikloninin` jag`asi jergilikli maksimumg`a

aylanadi. Ja`ne bir sebep birak ol siyrek Artika hawa massasi kirip keliwi. Ortasha Evropa

temperaturasi -20 -25 S qa shekem to`menleydi. Gey para jag`daylarda Al`p tawlarinan o`tip Apinin

yarim atawina shekem o`tedi.

Jaz. Normal` jaz on jilda jeti ma`rte. Temperatura arkadan tu`slikke ko`teriledi. Tu`slik

shig`is (Rum, Bolt,) iyul`de -30 S qa shekem. Jazg`i jawin shashin mug`dari arkadan tu`slikke

kemeyedi.

Salqin izgar jaz on jilda eki ma`rte kaytalanadi. Bul atlantika suwiq ten`izli hawa ma`wsimi

intensiv keliwine baylanisli ha`m usi uakitta Arktikaliq hawa tez-tezden araliq Evropadan o`tip

keledi. Usinday jillari ba`ha`rgi suwiq tu`siw uzak wakit jawinli tha`m salkin hawa rayi bolip

turadi.

Jer orta ten`izi boylarinda salqin jazlar siyrek boladi. Issi qurg`aq jazi on jilda bir ret. Bul

jaz jergilikli antitsiklon tipindegi hawa massasi menen baylanisli. Olar batis samallarga irkinish

boladi. Jazda Sibir` (Aziya) antitsikloni jog`aladi, en` ku`shli Azor maksimumi rawajlanadi. Bul

tu`slik Evropanin` shig`is bo`limine shekem ta`sir etedi. Islandiyaliq Barikal minimum o`zin

ko`rsetpeydi. Jazda termikaliq rejim radiatsiya jiyindilari menen aniqlanadi, sonin` ushin

izotermalar kenislik boyinsha tarkaladi (bagitta boladi). Izoterma +10 Fennosk. Arqa bo`liminde

+25 S. Evropada tu`sliginde.

Evropanin` territoriyasi jaksi ig`allanadi. Jawin shashin basim jawin tu`rinde boladi.

Maksimum 1000-2000 mm, samal asti janbawirlari (Skandinaviya, Britaniya, Al`p, Apinin,

Dinara). Shig`is bag`itqa karay mug`dari kemeyedi. Fenn ishki rayoninda Balkan yarim atawi

shig`qisinda, Pereney yarim atawi tu`slik shig`ista 400 mm ge shekem. Jawin shashin ma`wsimler

boyinsha bo`listiriliwi ten` emes. Atlantika boyindag`i regionlarda jil dawaminda jaqsi ig`allanadi

(maksimum qista) ol Islandiyaliq tsiklonnin` suwiq periotta aktivlestiriwi menen baylanisli. Shig`is

bag`iiqa karay jawin shashin maksimum jazda o`tedi. Tu`slik Evropa maksimum qista ta`sir etedi.

Batis Evropa 4 klimat posta jaylaskan: Arktika, Subarktika, ortasha ha`m subtropik. Batistan

shig`is ta`repke karay klimattin` eki tipin ajiratadi: ten`izli ha`m kontenentalli. Olardin` arasindag`i

shegara sha`rtli tu`rde iyul` ha`m yanvar` aylarinin` 25 S izoampletudasin aladi. Arktika poyasta

Shpitsbergen. Frants-Iotsip, Jan`a jer h.t.b. atawlar jaylaskan. Jil dawaminda Arktikaliq hawa

ma`wsimi basim boladi. Temperatura to`men, jazda +5 S jawin shashin 300-350 mm. Subarktikaliq

poyasta Islandiya, Skandinaviya yarim atawinin` arka bo`limi jaylaskan. Islandiyaliq Barikal

difressiyanin` orayinda jaylasip. Islandiya jumsak klimati menen xrakterli. Qista +1 -3 S jazda +10

S jil dawaminda ig`alli boladi, jawin shashin-100 mm Ortasha poyastin` tu`slik bo`liminde qis

jumsaq ha`mjazg`i temperatwra joqari boladi. Ortasha poyasta arqa gorralliq ha`m tu`slikten

suboryalliq rayonlarin ajratadi.

Shig`is Evropa a`sirese Dunay boyindag`i tegisliklerde kontinentalli klimat az jawin shashin

xarakterli. 400-600 mm. Ba`lent jazgi temperatwra ig`allaniwdin` pa`st koypitsentin aniqlaydi

sonin` ushin tez tezden qurg`aqshiliq bolip turadi.

Subtropikaliq poyasta pereniy. Apeniyn balkan yarim atawi jaylasqan ha`m Frantsiyanin`

tu`slik jag`alawlari. Iyul` ayinin` temperatwrasi +200 +280 . Qista Atlantikadan tsiklonlar basip

kiredi, olar ko`p jawin shashin alip kiredi. Yanvar ayinin` temperatwrasi+40 +10. Bul poyasta

kontinental ha`m ten`izge ajratiladi. Ten`izli klimat yarim atawlardin` batis rayonlarina kontinen

talliq klimat shig`is ha`m tu`slik rayonlarina xarakterli.

Ayirmashilig`i jawin shashin mug`dari menen belgilenedi, batis rayonlar-1000 �1500mm

shig`ista 400-500 mm.

Tawlarda ba`lentlik poyaslig`i aniq ajratiladi a`sirese alp tawlarinda.

12 AZIYaNIN` KLIMAT POYaSLARI HA`M TA`BIYaT ZONALARI

Reje:

1. Aziyanin` klimatinin` payda boliwi ha`m og`an ta sir etetug`in faktorlar.

2. Aziyada klimat poyaslarinin` tarqaliw geografiyasi.

3. Aziyanin` ta`biyat zonalarinin` rawajlaniw nizamliqlari.

Aziya ha`mme geografiyaliq poyaslada jaylasqan.

Aziyanin` en` tu`slik ekvatorliq poyasta, Arqada Ortasha poyasta (Mongoliya Qitay) jaylasqan.

Summarli quyash radiatsiyasi jil dawaminda Arqada (40-500 s.sh) 100-120 kkal/sm2.

Tu`slik ha`m tuslik ha`m tu`slik shig`ista 120-180kkal/sm2 ,Araviyada 200-220 kkal/sm2.

Bul ko`rsetkish jerde en` ba`lent bolip keledi.

Hawa massalig`i tsirkulyatsiyasi aniq ko`rinetug`in ma`wsimler ayirmashiliqlar aniq

ko`rinedi.

Qista materiktin` orayinda ba`lent qisim qa`liplesedi, yag`niy ornalasadi, Tinish okean

u`stinde pa`s qisim. Suwiq awir hawa materikten okeang`a ag`adi. Usi waqitta Aziyanin` u`lken

bo`limi Sibir` yag`niy Aziya antitsiklon ta`siri astinda boladi, onin` orayi Mongoliyada jaylasqan.

Jergilikli antitsiklonlar Tibettin` ha`m Armyan tawlig`inin` u`stinde payda boladi. Tu`slik

Aziyada qisqi musson Arqa shig`istan tu`slik batis ta`repke qaray bag`itlang`an.

Jazda tsirkulyatsiyaliq protsessler o`zgeredi. Orayliq ha`m tu`slik Batyas aziyada qatti

jiliwinin` na`tiyjesinde pa`s basim ornatiladi, usi waqitta salistirmali salqin Tinish okeaninda-

ba`lent basim oraylari payda boladi. Sonin` ushin okeannan materike (Shig`is Aziya) salqin ha`m

ig`alli hawa massasi keledi. Usig`an usag`an qubilislar tu`slik Aziyada boladi, may, iyun` aylarinan

oktyabrge shekem Hindistang`a ha`m Indoqitayts jazg`i musson ig`alliq alip keledi.

Bativs bo`limindegi Atmosferanin` tsirkulyatsiyasi basqasha, jazda bul jerde ba`lent qisim

ornatiladi, qista Atlantika okeani hawa massasi keledi, sonin` ushin tsirkulyatsiyaliq prosessler

boyinsha Evropaliq Jer orta ten`izxlik klimatqa uqsas. Aziyada en` pa`s temperatura Sibir`

antitsikloni payda bolg`an rayonlarina tuwra keledi. Qista bul jerde ashiq qurg`aq suwiq hawa rayi

xarakterli. Arqa Mongoliyada ha`m Arqa Qitayda, nizamli tu`rde ma`n`gi ton` tarqalg`an.

Tu`slik ta`repke qaray, temperatura og`ada to`men. Mis: Shig`is Aziyada 00 S izoterma 330

s.sh. o`tedi. Tu`slik Shig`is Aziyada qisqi musson Arqa-shig`is passat penen qosilip, Indoqitaydin`

shig`is jag`alarina jawin-shashin alip keledi.

Tu`slik Aziyada qisqi temperatura ba`lent boladi +160 +200 S izoterma Inostanda Arqa

tropik boyinsha o`tedi, Indoqitayda 100 qa shekem to`menleydi. Aziya aldi tawliqlar jer orta

ten`izlik tsiklonlar ta`siri astinda boladi, olar jawin-shashin alip keledi. Shig`is batisqa qaray

tsiklonnin` ku`shi ku`sheyedi.

Aziyanin` ishki suwlari.

Aziya, Rossiya menen esaplag`anda da`r`ya ag`iminin` ko`lemi Du`n`ya ju`zinde birinshi

orindi iyelep tur. Biraq, da`r`ya ag`im territoriya boyinsha ten` emes bo`listirilgen. Ig`allang`an

tawli ob`lastlarda ag`im qatlaminin` qalin`lig`i 1500-2000 mm shekem, sonin` menen birge Orayliq

Aziya, Alding`i Aziya (Turtsiya) bul ko`rsetkish 0 ge ten`.

Aziyanin` sirtqi ag`imi (Rossiya esapqa alinbag`an) okeanlar arasinda ten` emes bo`lingen:

Arqa muz okeani- 3 protsent. Tinish okean-50 protsent, Hind okean 44-protsent, Atlantika okeani-3

protsent.Tiykarg`i suwayirg`ishlar orayliq Aziyanin` ha`m Tibettin` taw qirlarinan ha`m de

Djungariyanin` ha`m Mongoliyanin` biyik tegisliklerinen o`tedi.

Atlantika basseyinine, uzin emes az suwli Livannin` ha`m Kishi Aziyanin` da`r`yalari tiyisli,

olar Jer orta ha`m Qara ten`izlerge quyadi. Arqa muz okean basseyni Arqa Mongoliyanin`

da`r`yalari tiyisli, olardin` ha`mmesi Sibir` da`r`yalardin` sag`alari bolip keledi. Hindistan okeanina

Batis ha`m Tu`slik Aziyanin` da`r`yalari quyadi. Tinish okean basseyne Malay arxipelagi Indoqitay

ha`m Shig`is Aziyanin` da`r`yalari quyadi.

Sirtqi Aziyanin` territoriyasinin` 40 protsent ishki ag`im basseyne tiyisli. Bul Araviya yarim

atawi. Iran tawlig`inin` ishki rayonlari, Orayliq Aziyanin` tegislikleri.

Sirtqi Aziya ushin jil dawaminda ag`imnin` o`zgerip turiwi xarakterli. Jawinnan

aziqlanatug`in da`r`yalardin` ag`iminin` o`zgeriwi, jawin-shashin rejimi menen aniqlanadi, al tawli

da`r`yalarda ha`m ortasha poyastag`i da`r`yalarda temperaturaliq sharayatlari menen aniqlanadi.

Ag`istin` mug`dari ja`nede joqarg`i jatg`iziqlardan xarakteri menen aniqlanadi. Mis: Levant ha`m

Turtsiyanin` Karstli rayonlarinda, Tyan`-Shan` tawlig`inda, tuslik Shig`is Qitayda izvestnyaklar,

orta ha`m kishi da`r`yalardin` ag`imin kemeytedi.

Aziyadag`i klimattin` ha`riylilig`i, onin` territoriyasindag`i suw rejiminin` wa`r kiyli

boliwina alip keledi. Ko`pshilik da`r`yalar ushin jazda ha`m jazda-gu`zde ba`lent ag`im xarakterli.

Musson jawin shashin ha`m tawlardag`i muzliqlar ha`m karlardin` eriwine baylanisli.

Tu`slik Shig`is ha`m Shig`is Aziyada gidrologiyaliq rejimnin` mussonli tipii basim boladi,

bul da`r`yalardin` jawinli aziqlaniwi menen baylanisli. Jazda uzaq waqit dawaminda suw qa`ddi

ba`lent boladi. Qista minimum qa`ddine tu`sedi. Bul rejim Hindistannin` da`r`yalarina tuwra keledi:

Narmada, Maxanada, Krishna, Shig`is ta`repke karay jer astinan aziqlaniw ko`beyedi, sonin` ushin

ag`imnin` maksimumi gu`zgi o`tedi. Bul rejim sirt Aziyanin` Arka shig`isina tiyisli (Lyaoxo,

Nuntszyan). Amur da`r`ya, Xokkayda atawinin` da`r`yalari ushin basim karli ag`im geypara

wakitlari jazg`i jazg`i jawinlar menen birge bolg`anda suwdin` tasiwi boladi. Uliwma karag`anda,

mussonli tiptegi da`r`yalag`a u`lken suw tasqinlar xarakterli: da`r`yalarda sarplaniwi (rasxodi)

terbelisi ju`zlegen ha`m min` ma`rtege ten`. A`sirese Hindistannin` da`r`yalari ayriqsha bolip turadi,

bul jerde u`sh ay dawaminda jil dawamindag`i ko`lemnin` 80 protsenti o`tedi.

Batis Aziyanin` da`r`yalainda (Qizil-Irmaq h.t.b.) qistag`i ag`im jilliq mug`dardin` 80-90

protsentine jetedi. Bul jerde rejimnin` jer orta ten`izlik tipi xarakterli, jazda qa`ddi pa`s, qista

ko`beyedi.

13 AZIYaNIN` TOPIRAQ O`SIMLIK QATLAMI, HAYWANAT DU`NYa SI

Reje:

1. Aziyanin` topiraq ha`m o`simlik qatlamlarinin` t arqaliw geografiyasina sipatlama.

2. Aziyanin` haywanat du`n`yasina sipatlama.

Aziyadag`i muzlaniw. Evropag`a salistirg`anda og`ada az bolg`an. Qaplap turg`an muzliqlar

tek arqa rayonlarda rawajlangan. Orayliq bo`limlerde tawli muzlaniw u`stem boldi. Tog`ay

floranin` saqlaniwina materiktin` shig`istag`i sharyatlar jag`imli boldi. Kotlovinalarda pleytootsen

aldi reliktli tu`rler saqlangan ja`nede Shig`is Qitay ha`m Yaponiyada tu`r payda boliwdin` jergilikli

oraylari qa`liplesedi.

Orayliq Aziyada muzliqlardin` ketiwinen soo` bul jerde sharayatlar payda bolg`an, olar

kserofitli o`simliklerdin` tarqaliwina jol ashti. Sirt Aziyada en` jas Tibettin` florasi esaplanadi. Bul

flora, Indokitay, Gimalay ha`m Shig`is Aziyanin` orta tawli ha`m ba`lent tawli ob`lastlardin`

tu`rleri esabinan payda boldi.

En` a`yiemgi flora ekvator boyindag`i ken`isliklerde jaylasqan. Bul jerde klimat sharayatlari

Mz akirinan o`zgergen. Sonin` ushin Tu`slik ha`m Tu`slik Shig`is Aziyada floranin` ha`r qiylilig`i

og`ada joqari.

Evraziya eki florastikaliq patshaliqtin` Goloarktikaliq ha`m Poleotropikaliq kuramina kiredi.

Goloarktikaliq patshaliqta Evraziyada to`mendegi obl ajiratadi: Tsirkumborealli, Jer orta ten`izli,

Shig`is Aziyaliq, Saxara Araviyaliq, Iran Turan. Evropanin` u`stem bo`limi Tsirkum Barsalli obl

jaylaskan. Bul jerde tog`ayli tiptegi formatsiyalar u`stem boadi. Orayliq Evropa ushin qon`ir

tog`ayli topiraqlarda ken` japiraqli ha`m tog`aydin` sur, shimli-ku`lren`li topiraqlarda ken` japiraqli

ha`m ken` japiraqli tog`aylar xarakterli.

Jumsaq ten`izlik klimat sharayatlarinda ken` japiraqli tog`aylar tu`rleri boyinsha bay

rayonlar menen pariqlanadi. Shig`is rayonlarda klimattin` kontenentallig`i ku`sheyiwi na`tyjesinde

ken` japiraqli o`simliklerge iyne japiraqli tu`rler kosiladi. Fennoskandiya u`stem bo`liminde

borealliq tiptegi iyne japiraqli tog`aylar ken` tarkalgan. Flora jas, tu`ri boyinsha bay emes bolip

keledi. Tog`ay formatsiyalardin` arasinda batpaqliqlar gezlesedi. Tsirkumborealliq Arka bo`liminde

tundrali lanshaft ken` rawajlangan. Tundranin` o`simlik Katlami kedey, Terek joq.

Tu`slik Evropa ha`mde Araviyanin` ha`m kishi Aziyanin` jer orta ten`izlikli jag`lawlari Jer

ora ten`izi flora oblastina kiredi. Bul oblastka ma`n`gi jasil kserofitli tog`aylar ha`m putaliqlar

formatsiyalai xarakterli. Ta`biyg`iy o`simlik qatlami tek tawli rayonlarda saklangan. Taw aldi ha`m

tegislik rayonlarinda ta`biyiy o`simlik qatlami ma`deniy o`simlikler menen almaskan. U`stem

bolatug`in topirak qon`ir topiraqlar, izvestnyaklarda qizil-qon`ir topirak.

Shig`is Aziya flora Oblasti ha`r qiyli tu`rdegi o`simliklerdin` payda boliwinin` tiykarg`i

oraylarinin` birewi ha`m rediktli o`simliklerge bay bolip keledi. Ken` japiraqli ha`m iyne japiraqli

aralas japiraqli tog`aylar xarakterli bolip keledi. Ortasha mussonli klimat sharayatlarinda tog`ayli

toyg`in-qon`ir topiraq ha`m shorlangan sur topiraq u`stem boladi.

Tog`aylar menen katar o`simlik qatlamin payda keltirip tog`ayli dala ha`m dala

gruppirovkalari u`lken rol` atkaradi. Olar Mongoliyanin` Arka-Shig`isinda ha`m Arka Shig`is

Qitaydin` orayliq bo`limlerinde ken` tarqalg`an.

Kashtan ha`m qara topiraq xarakterli bolip keledi, subtropik mussonli klimata ma`n`gi jasil

lavrojariraqli tog`aylar rawajlanadi. Og`ada u`lken territoriyada olar shabilg`an.

Orayliq Aziyanin` ha`m Aziya aldi tawliqlarinin` ko`pshilik bo`limi Iran-Turan floristikaliq

oblasta jaylaskan. Onin` florasi salistirmali kedey bolip keledi.

Ko`binese yarim sho`ller, sho`ller ha`m ba`lent tawli dala. Geypara uchastkalarda, tawlarda

shirshali-rix tali ha`m japiraqli tog`aylar ushirasadi. Ko`pshilik territoriyalarin kumliqlar iyelegen.

Saxara-Araviya flora oblasti Araviya yarim atawi ha`m to`mengi mesopotomiyanin`

tropikaliq emes bo`limin iyelep tur. O`simlik katlaminda yarimputaliqli, sho`ller ha`m yarim

sho`ller tarkalg`an. Topiraqlarinin` shirindisi az, tasli, qon`ir ha`m sur ren`li topiraqlar tarkalg`an.

Evraziyanin` tu`slik ha`m tu`slik shig`is shetleri Paleotropik flora patshalig`inin` quramina

kiredi. Bul jerde planetadag`i gu`lli o`simliklerdin` en` a`yiemgi florasi toplang`an. Endemikaliq

florag`a bay. Bul jerde en` kalin` tropikaliq musson tog`aylar o`sedi, terekler porodalarinin` sani bes

min`g`a shekem jetedi. Ba`rqulla ig`alli ha`m issi klimata ferralitli uniraw qabiqta qizil Sari

topiraqlar payda bolg`an.

Hind ha`m Hind Qitay oblastlariin` florasi bay ha`r qiyli bolip keledi. Hind oblastinin`

ta`biyiy o`simlikleri Adam ta`repinen qatti o`zgertilgen, geypara xaliq tig`iz jaylaskan jerlerde

saqlanbag`an. Eki oblastta da tog`ayli formatsiyalar tropikaliq ig`alli ha`m yarim japirag`i

tu`setug`in mussonli tog`aylar tarkalgan. Hindistannin` ha`m Hindo-Qitaydin` ishki platolarinda

savanna ha`m siyrek tog`aylar ken` tarqalg`an. Topirag`i qizil ren`li.

Evraziya ko`plegen ma`deniy o`simliklerdin` Watani bolip keledi. Pay da boliwinin` 4

orayin ajiratadi.

Tu`slik Aziyaliq tropikaliq oray (uliwma ma`deniy o`simliklerdin` saninan 33 protsent)-sali,

qant la`bilebisinin` gvozdika ag`ashi, xjut, manila, konoplya, monto, baklajan h.t.b. Watani bolip

keledi.

Alding`i Aziya orayi-g`a`lle, ju`zim, bobovie granati, alsha h.t.b. jer orta ten`izlik oray-

maslina. Bobi, gorchitsa, anjir h.t.b. Shig`is Aziyaliq oray xan, soya, xurma h.t.b.

Du`n`ya ju`zindegi 640 a`hmiyetli ma`deniy o`simliklerdin` 400 nin` Watani Aziya.

Haywanat du`n`yasi.

Evraziyanin` fawnasi, flora siyaqli uzin ha`m qiyin rawajlaniw jolin o`tti. Pleystotsenge

shekem joqari platsentarliq su`t emiziwshiler, qaltalilardi Tu`slikke ha`m Tu`slik Shig`isqa

shig`arip tasladi. Ha`zirgi Evropanin` territoriyasinda mamontlar, nosorog, arislanlar h.t.b. bolg`an.

Ha`zirgi waqitta bul haywanlar Afrikada jasaydi. Evraziyanin` klimatinin` suwiq boliwina

baylanisli Arka fawna ken` tarkaladi. OrayliqAziyada suwiqlaniw menen katar kurgaklaniu payda

bolip, ol aridli faunanin` rauajlaniuina alip keledi. Bul protsessler Gimalay taw sistemadan Tu`slikte

rawajlanbag`an, sonin` ushin Tu`slik Aziyada issiliqti su`yiwshi fawna saqlanip kalg`an. Shig`is

Aziyada keskin klimatliq o`zgerisler yag`niy shegaralar bolmag`an. Arka ha`m tu`slik fawnalardin`

arasinda ko`pir sipatinda bolg`an. Sonin` ushin fawnalar aralasip tur. Mis: tigr ha`m Arka olen` bir

arsalda jasaydi.

Joqarida ko`rsetilgen fawnanin` rawajlaniwinin` tariyxiy o`zgeshelikleri Evraziyanin`

ha`zirgi zoogeografiya rayonlastiriwinin` tiykarinda boladi.

Materik u`sh zoogeografiya oblastinda jaylaskan territoriyanin` basim ko`pshilik bo`limi,

Gimalay ha`m Iemen tawlarina shekem Goloarktika zoogeografiya oblasti kuramina kiredi.

Araviyanin` tu`sligi Efiopiya oblasti, Hindistan, Hindo-Qitay, Filippina ha`m Zond atawlari Hind

Malay oblastina kiredi.

14 AZIYaNIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ REGIONLARI

Reje:

1. Aziyanin` ta`biyiy geografiyaliq rayonlarg`a bo liniwi.

2. Aziyanin` arqa bo`limi batis Sibir` tegisligine sipatlama.

3. Orta Sibir`. Arqa Shig`is Sibir` tawli u`lkeleri ne sipatlama.

Evraziyanin` Aziya bo`limi. Evropag`a salistirg`anda geografiyaliq rawajlaniw tariyxi

og`ada qiyin bolip keledi. Ha`r qiyli regionlarda geologiyaliq strukturalardin` payda boliw

individualli boldi: Kaynozoydin` textonikaliq ha`reketleri morfostrukturaliq ayirmashiliqlarin

og`ada ku`sheytti. Ha`r bir region ja`nede klimattin` spetsifikasi menen pariqlanadi. Sirt Aziyada

to`mengi podkontinentlerdi ha`m fizgeografiyaliq ellerdi ajiratadi:

Shig`is Aziya: Shig`is Qitay, Arqa-Shig`is Qitay ha`m Koreya yarim atawi, Yaponiya atawi.

Orayliq Aziya: Orayliq Aziya, Tibet tawlig`i.

Batis Aziya: Aziya aldi tawliqlar, Kishi Aziya tawlig`i, Iran tawlig`i, Armyan tawlig`i.

Tu`slik-Batis Aziya: Araviya, Mesopotomiya, Levant.

Tu`slik Aziya: Gimalay, Hind-Ganga oypatlig`i, Hindistan ha`m Shri-Lanka.

Tu`slik Shig`is Aziya: Hind Qitay, Malayskiy arxipelag.

Ural taui Enisey der`yalarin`sh aral`shinda jaylasqan Maydani 2 mln kvlm. Jer beti

tegislikgen ibarat. Batie Sibir` Jas plita . Mezozoy erasinin` ortasinda teniz basip jatkan xam kalin`

sho`gindi kabat payda bolg`an. Paleogen deuirinin` akirinda teniz keyinge shegingen.

Tortlempsh muz basiw deuirinde arka tereplerin muz basip, ol erigensin kaytadan tegislikti

suw astsan sots kurgaqliqqa aynalg`an. Klimati tegislik subarktikalik hem ortasha klimat

poyaslarinda jaylasqan kista Sibir` antitsiklonin`shn` tesiride boladi. Sonliqtan qisi ayaz bolip

keledi arkada ortasha, 5 yanvarda-25 S kublada -18 S suw`q boladi. Jazda batistan tsiklonlar keledi

iyul` ayinits ortasha o` tsublada +22° S boladi. Jawin shash`shnin murdari arkada 200-250 mm

Oraylikgoraylar zonasinda o`00-u`00mm kublada dalalar zonasinda n`00 a`tirapinda. En, ulksn

der`yasi Ob`.

Batie Sibir` tegisliginde tomendegn tdbiyat zonalaritarkU`lgan tundra, togayli tundra, tayga,

aralas togaydorayli dala, dala zonalari.

Topiragi torfligleyli., kul rets., togaydin sur topiragidara topiraklar tarkalgan.

Osimligi; Tog`ay tundrada bal karag`ay, taygada qaragay, listvennitsa, kay`n`, togayli dala,

dala zonalarinda kayin`, sho`pli o`simlikler seleu, konirbas o`sedi Togaylari bahali terili

xaywanlarg`a bay.

Orta Sibir` jaz`q taulari; Enisey hem Lena der`yalari-n`n` aralarinda jaylasdan jaz�q taudin

kubla-batisinda pes Enisey kryaji sozil`p jatir,al arka-batisinda Putorana ustir-ti boy koterip tur.

Geologiyal`q duzilisi jaginan Orta Sibir` jazik tauliri platforma bolip esaplanadi. Bunda sho`gindi

jinislar proterozoy, ortasinda qatparlanip ketken. Metemor-fozlik protsess natiyjesinde ol gneyske

krnstalga mramorg`a aynalgan.

Platforman`sh kristalli fundamenti odan jene anabar

kolxanlarinda jer betine shig`ip jatir. Paleozoy erasinin` birinpsh yariminda platformanin katti fun-

damenti pyugip,teniz astinda kalgan. Paleozoydits akirindajene paleozoydits basinda Gertsin tau

keteriliu uaktinda jerbetinin, tekgonikal`sh doreketi kU`sheygen, jariliular bolganshegindi kabatka

jarikdar arkali magmalar otken xam biraz jerlerde k.atip kalip, bul trapp d.a. magmal`sh t`niz

kungarggau jinislarin payda etken. Klimati keskin kontinentalli kista arkasinda ortasha 5- 40o S

shekem, kublasinda -24o S shekem suuitidi, jazi jilli boladi,

jauin-shashinn`sh murdari batista 500 mm, shigista 350

mmetirapinda Sibirdits arqa-shigisi Sibir` platformasinits sh`pista Oy-myakon, Vvrxoyan, Cher tau

kirlari sozil`sh jatir. Olar mezozoy erasinda tau keteriliu uaktinda ko`terilgen son, ugiliu

protsesslerin bastan keshirgen. Bul jerdits ha`zirgi ekinshi yariminda jer betishsh keterilnui

na`tiyjesinde qa`liplesken. Tertinshi deuirde arka tarepler shegshggeniz basqan. Klimati keskin

kontinental kisga Sibir` antidiklonin`sh te-sirinde boladi. Absolyut minimum -70o S shekem jetedi

(Oymyakonkazai shukirinda) yanvar` ayin`sh ortasha 5- 45oS ( etirapindaU`dyul` ayin`sh ortasha 5

+ 199o Sqjauin- shashinnin mugdari 300 mm etirapinda, bul jerlerde tiykarinan Arktikaliq shel,

tundra.,togayli tundra, tayga zonalari iyelep atir. Osimlikleri tiy-kar`shan iyne japirakli agashlar

Sibir karagay, bal Qaragay, sibir shirshasi, may karagay, listvennitsalar vsedi. Oypalikdarda shepli

otlakdar kvbirek ushirasadi. Tayga xayua-natlar dun`yas`sha bay baxali terili andardits 30 dan

aslamtu-ri bar.

Kamchatka yarim atawi ha`m Kuril` atawlari.

Kamchatka yarim ataui ha`m Kuril` ataular`sh bir fizike geog-rafiyali: el dep

esaplaydi: Kamchatka Kuril vulkanli el. Bulregion materikte Anadir`-Penje oypatlig`i zm Korek

gauli-gi Kamchatka yarim ataui dom Kuril ataularinan ibarat. Bul eldinozgesheligi, okeanga jakin

jaylasiui ha`m Anadir`. Tuslyujeuzakn` aralikda soziladi. Son`sh ushin tebiyati dor kiyli

bolipkeledi. Bul region jas katparli zona, son`sh ush`sh vulkanlar xam se-meslik protsesslerdin,

ulken aktivligi xarakterli. Territoriyan`sh por xam pyuginli xam effuzivlik jinielar menen kurilgan,

onnan ertedegn jatkizikdar Antiklinaliyalardin`ko`sherli yadrolarinda shigip tur.Progibleri

jumsak. Ng xam Ojatkiziklar menen toldirilgan. Hezirgi rel`ef payda etiupsh protsessler xam sonin

menen morfoskul`p kompleksler geostrukturasi menen xezirgi tektonikalik xereketleri menen

klimat xam kopjill`sh tots menen

sherti-shsh. Bas prodessler eroziyali -Akkumulntsiyal`sh jinislar toplan-gan. Taularda tiykarg`i

morfoskl`ptuurali xam muzlikli formalar. Por xam Kg effuziyalardagi unirau ustileri jaksi

saklang`an. Oypatliklar kelli, allyuvial`, suu muzli xamtenizln

tegaslikler temenlegen ( temen tuske katparli Kg`strukturada payda boladi). Klimat. Regionn`sh

klimati payda boliui jvkari kenis-liklerde jaylaskanligi xam Tinish okeanin`sh tesiri katili bo-

ladi.Kista jagalarda, tau arasindagi oypatliklarga Karaganda jil-li, jazda salkin. Territoriyanits ogada

bolimi kushli igal-lanran xam kdr jauiu menen xarakterli. Taularda jauin-sha-sh`sh mugdari 900-

1500 mm shekem, tau arasindagi oypatlikdarda ZOO mm xam onnan jokari. Koryak taulitin`sh xam

Kamchatkanin` hezirgi sh'zlaniui T`shish okeani tsikloninin` tesiri astinda payda boladi. Bul fiziko-

geografiyalik. Eki provindiyaga ajirata-digKoryak-Kamchatka xam Kuril` provintsiyasi Koryak-

Kam-chatka provintsiya ush fiziko geografiyal`sh oblastkN`a

bolnnedi. Anadir` -Penjina AkkumulyatsiyalikN` tundralik. tegaslikler g`. Tundrali Koryak tazshigi

q. Kamchatkan`sh vulkanlik oblasti Anadir`-Penjina Akkumulyaggiyalik tundral`shtegaslikler. Bul

oblaet tektonik depressiyada payda bol`sh, Anadir` buga-zinan Oxot tendzine shekem sozilmakta.

Shukdrliklar kontinen-talli allyuvial`, kelli xam teniz jatkiziklarinan kuralgan. Klimati salkin jaz

xam ortasha suu`sh

uzak. kis xarakterli yanvar ayi Anadir` -23o S .Markovo -25oS absolyut- 47-6OoS kajetedi. Kar

katlami oktyabr ay`gaan baslanadi. Markovoda kar katlaminin` qal`shlig`i a`a`0 sm shekem jetedi,

maydits akirina shekem Anadir`bugazin`sh jagalauinda iyun` ge shekem kar jatadi, jazi salkinjal`gn

shashinli maksimal iyul` xam avgustka tuura keledi tempe-ratura Markove + 13 S, Anadir + 10 oS

jil dauaminda jauin shashinin` 400-500 mm. Tegisliklerde tundra ken` tarkalgan akqayin`, mox,

lishaynik da`r`ya alaplarinda iva topoller ushirasadi.

Uzaq Shig`is ta`biyiy geografiyaliq u`lkesi.

Uzak. SHIG`ISTIN` jer beti tauli bol`sh keledi territoriya-sin`sh q/n` tauli ustirtlikler 2000 m

aspaytugin Chukotka, Koli-ma tau dizbega. Kamchatka, Djugjur tau kirlari Sixote-Alnn`taulari bar

oypatliklarda bar (Zeya-Bureya, Priamur` oypati) Kamchatka, Kuril`, Saxalin usi kunlerge shekem

sozilip kelejatkan Tinish okeaninin kaynozoy tau katparlaniui paydabolgan ets jas tau poyasi, bul

poyas arka-shig`istag`i mezozoy tauirlarina kelip k.osilgan Koriya tauligi, Kamchatka yarim

atauiburin atau boltan, tek neogen deuiriiich axirinda olar mate-rikke K.OSILRZN. Tortinshi deuirde

Chukot yarim ataui Alyaska me-nen birignp turgan. Yushmati musson klimat. Uzak. Shigista

tundraU` tayga, aralas hem ken japirakli togaylar zonasi bar. Bunda karagay. kayichdpirsha, emen

arashlari esedi. Bahali terili andartra, suulari balikqa bay boladi.

Baykal tawli el Altay ha`m Sayan tawli u`lkesi.

Baykal tauli el dep ajiratiuin`sh tiykargi mezozoy deuirindegi kushli ozgerislerge

ushirarani. Usi uakitta gliballitaular xa`m taular payda boldi. Tea`stonshsal`sh hereketler 2000-3000

metr biyiklikke keteriliu 63 m teren oypatlar Baykaltiptegi turde kerinbekte. Bul territoriya ishki

kontinentallik. rift zona bolip keledi,seyemikalik xa`reketler 9-10 ballga shekem boladi. Rel`efi

boy`shsha bul territoriyani tert regionga beledi

1. Pribaykal`e (shigis x.em batisjagalarinan etetutin taular Primoro` Baykal kirlari xam Onot

ba`lentligi batista Dunkin grabennen Jokari Angara da`r`yasina shekem Xamar-daban, Ulan-Butrasi,

Ikate Vorguzin kirlari.

2. Zabaykal`e-Batie oraylik ha`m shig`is, Batis Zabaykal`e-Vitim jaz`sh tawliri, Orayl`sh

yagn`y Dauriya keteriliui-DaurChersk, Borsho Olekminsk, Stanovo X-T.b. Shig`is Zabaykal`e hem

Shilka ha`m Argun` da`r`yalarin`sh to`mengi ag`islari.

3. Stanovoy tauligi

4. Arka Baykal tauliklari;

1) Arka Baykal

2) Patom

3) Olekmo-Charsk Territoriyan`sh tiykargi katari Baykal Shig`istan kaledon Gertsin ha`m mezozoy

katarlaniwlard`sh geostrukturalari krsilran. Bul prodessler jariliular menen

bolek uchastkan`sh vertyusallikdereketleri menen vulkan xereketleri menen birgelikte boltan. Arxey

x.em proterozoyd`sh jinislari Stanovo tauliginda Vitimtaularinda ushirasadi. Kembriy jatkiziklari

metamorfozlik slanetsler, pesch niklerdavestnyak, zffuzivler turinde ushira-sadi. Mezozoy

jatkizikdar`sh`sh kzramina shoginli xam vulkanli sho-pshdi kabatlar kiredi. Olardin kebisi

depressiyalarda to.aikrauajlanran xam tetsnzli kontenentalli shegindi vulkanlik jatkizikdarinan

kztilgan. Re-U` jatkiziklar Baykal tipdegn oypatlarda kets tarkalran.Olar kontenentallik jatkiziklar

menen xam bazal`tlar menen koriniste. Tertlemshi jatkizik,ta`ar muzli, flyuvial muzlaniu

arasindatikelli der`yali allyuvial` kelli, prolyuvizl`, delyuvial` xamjashiziklar tiyisli. Jatsa

tektonikalik. xereketler jer silkiniuler menen bir gelikte boladi olardin. kupsh ballra shekem jetedi.

Misali a`hu`g` jili Selenga der`yasin`sh del`tasinda Baykalda Proval degentsoltik. payda boltan._

Altay ha`m Sayan tawlari.

Bul elge Altay, Kuznets Alatau, Salair kryaji, Kuznets kotlo-vinasi (shukiri) Batie xam SHIG`IS

Sayan, Shitis Tuva tauligi xa`m Tuva kotlovinasi a`siredi. Terrntoryyani ejiratiu ushin tiykarti

forma Rg` katparlaniudapayda boladi, olar jatsa tektonikaliqN` xzreketler menen tau sis-temas`sh

3000 metr tau arasindagi kotlovinalar 500-1000 metrgeshekem koterilgen. Biyiklikleri 2000-2500

metrge shekem ets biyiksh`sh Beluxa 4506 metr ajiratiuin`sh ekinshi formalari jil dauam

gadakontinentalli xaua massalari u`stem boladi ha`m klimat keskin kontinengalli.

15 AZIYaNIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ REGIONLARI

Reje:

1. Qirim Kavkaz Ural tawli u`lkelerine sipatlama.

2. Araviya ha`m Messopotamiya u`lkelerine sipatlama.

3. Alding`i Aziya tawli u`lkelerine sipatlama.

Qirim tawlari, Qirim yarim atawdan Tu`slik jag`asi boyinsha sozilmaqta. Tik jarlardan

ibarat. Tawlar joqarig`a trias ha`m to`mengi jatqiziqlarinan quralg`an, gezeklesip turatug`in ilayli

jinislar ha`m qumliqlar qatlamlari menen xarakterli. Bul katlamga jer kattisinin` japriliwi

na`tiyjesminde magma engen. Olsol uakittagi intensiv ha`reketler xakkinda gu`wa boladi. Gey

jerlerde ol sho`gimndi jinislardin` jokargi katlamlarin ko`tergen, birak magma sho`gindi

jinislarinin` jokargi kabatlarin buza almaw olardin` arasinda a`ste katip kalgan. Usilay to`besi

jimirilgan taular lakkolitler payda bolgan. Ng de Kirim ko`terilip baslanadi. Polioten Qirim

tawlarinin` gu`mbez tu`rli ko`tenriliwi menen sipatlanadi. Muzlaniw da`wirinde tawli Qirim

klimatinin` og`ada ig`allaniwina ha`m suwiqlaniwinga ushiraydi, ol landshafttin` payda boliwina

ku`shli ta`sir etedi.

KLIMATI Qirimnin` klimatina Atlantika okeani ha`m Qara ten`iz ku`shli ta`sir etedi .En` jilli

bo`limi tu`slik jag`adla tar tegislik. Usi jerden jazda +240S dan joqari temperatura menen periodtin`

uzaqlig`i 190 ku`n. Yanvar` ayinin` temperaturasi 0 S

O`simlikler. o`simlik qatlamainin` xarakterli o`zgeshsheligi tu`slik janbawirlarda ko`plegen orta jer

ten`izli tu`rlerdin` ha`m indimik formalardin` ken` tarqaliwi. En` tipikaliq-terek qiyli jojjevel`nik,

Qirim karag`ayi, emen, dub, jabayi fistachaka h.t.b. Jag`alarinda kiparis. Lavr, magnolie. Grek

g`ozasi. Shabdal. Ju`zim h.t.b. o`simlikler o`sedi. 300 biyiklikke shekem dub mujevikler togaylari,

300-900 m ken japirakli togaylar dub ha`m Qirim karag`ayli togaylari, 900 m den jokarida Buk,

grav, klen.

Kavkaz tawli u`lkesi.

Kavkaz bir neshe taw qirlarinan ibarat. Bul u`lken tawli tawli sistemanin` eni ha`r qiyli,

Novorossisk meridianinda 32km shekem. Elbburs 180 km, Ordjenikidze 110 km, Dagestan 160 km,

Orayliq bo`liminde Bas Kavkaz suw ayirg`ish qiri Arqada Bas Kavkaz qirina paralell bolip,

bokovoy qiri jaylasqan. Usi taular en biyik bolip keledi, El`burs, Kazbek h.t.b. shin`lar biyikligi

5000 m den aslam. Ko`sher sizig`i boyinsha batistan shig`iska Kavkaz bes bo`limnen ibarat.

1). Anapa kirinan Fisht tauina shekem orta biyikliktegi taular.

2) Fisht tauinan El`burs tawi meridianina shekem (5642 m) Ha`zirgi muzliqlar ha`m Al`pliq

rel`ef formalari menen xarkte rli.

3). El`burs tawi meridiani Kazbek tauv meridianina shekem kar ha`m muzliqlar menen

kaplangan taw dizbegi.

4). Kazbekten Babadag tawina shekem (3629 m) en` uzin bo`limi.

5). Babatagdan Sungait da`r`yasina shekem, orta tawli klimati kontenentalliq bolgani ushin

tog`aysiz.

Devon ha`m to`mengi Karbon dawaminda geosinkl sho`ginler toplanadi. Joqarig`i ha`m orta

karvannin` jatqiziqlari keskin mu`yekshli duris emes jaylaskan, demek usi twakit iri tektonikaliq

ha`reketler menen xarakterli. Karvonnin` akiranda Perim da`wirinin` basinda iri gertsin orogenezi

payda bolip, ol inturiziyallar menen birgelikte boldi. To`mengi Perimde ko`lli tiptegi sayizli

basseynler bolg`an, qizil ren`li qabatlar toplang`an. Joqarg`i Perm ten`izli qabatlar tu`rinde

ko`rinbekte. Treyas ha`m Yura da`wirinin` shegarasinda u`lken Kavkaz a`yyemgi katparlaniw

menen u`lken biyiklerge ko`terildi. Soninan ku`shli peneplinizatsiyaga ushiradi. Por da`wirinde

Kavkazda ten`izli korbanatli jatqiziqlar toplandi. Rg de bul jerde atawli qurg`aklak payda boladi.

Tropikaliq o`simlikler menen xaraktenrli. Ng de u`lken Kavkaz ko`teriliw protsessi ja`nede

ushiragan. Ha`zirgi ko`rinisi Al`p taw ko`teriliw da`wirinde payda bolgan.

To`rtlemshi da`wirde jan`adan ko`teriliwler ha`m vulkan atiliwlar bolg`an. Muz basiw

da`wiri o`simlikler haywanatlar du`n`yasina ta`sir etti. Kavkazda ele tektonikaliq ha`reketler

ha`zirde dawam etpekte.

Klimati. Kavkazdin` klimati ha`r qiyli. Subtropik ha`m ortasha klimat poyaslari arasinda

jdaylasqan. Klimattin` arqa ha`m qublasinda, batis ha`m shig`isinda o`zgesheklikler bar. Iri

da`r`yalari Kura. Terek, Kuna, Arks, Rione, Kuban`, Inguri. Taw biyiklik poyasi ayqin seziledi

yarim sho`l dala togayli dala, tog`ay, subal`p ma`ngi kar muzlar zonalari ushirasadi. Tog`aylarda

qarag`ay, arsha, emen, qizil qayin`, shirsha ha`m basqada Al`p jaylawlarinda da`nli eginler o`sedi.

Ural tawi.

Ural tawi arqapdan tu`slikke 2000 km Ge sozilg`in. Geologiyaliq du`zilisi jag`inan jer

betinin` du`zilisi dag`inan quramali bolip keledi. Ortasinan suw ayirg`ish dizbegi o`tedi. Bul dizbek

proterorzoy quralg`an. Uraldin` katparli du`zilisi palezoy erasinin` ekinshi yariminda Gertsin taw

payda boliw da`wirinde qa`liplesken. Ko`p mln-g`an jillar dawaminda Ural tawlari tegislenip ja`ne

ko`teriliwdi bastan keshirgen.

Suw ayirg`ish dizbegi proterozoydin` kristalli jinislarinan ibarat.Sonday-aq metamolrfliq geyde

magmaliq jinislardan quralgan. Batisinda poleozoy erasinin` sho`gindi jinislari dolamait ha`k tasi,

qum tas. Shig`isinda qara ren`li magiyaliq jinislar dunit, gabrro, vulkanliq, tuf, granit, gneysler

bar. Ural paydali qazilmalarga bay-temir, ren`li metallar. En` biyik jeri Xaliq tawi 1894 m.

Klimati. Arqadan tu`slikke o`zgeredi. Arqasinda Aroktikaliq suwiq hawa ma`wisim ta`siri bar.

Orayliq Uraga batis tsiklonlarinin` ta`siri ku`shli. Qublasi kontenentalliq ortasha klimatqa

iye. Jawin shashin mug`dari arkasinda 1000 mm ge shekem qublada 700 mm ge shekem.

Da`r`yalari. Kama, Pichora, Ural ha`m t.b.

O`simligi. Arqa Ural shirshali, may qarag`ayli tog`aylar menen qaplang`an. Orta Uralda shirsha,

qarag`ay, emen o`sedi. Arqa Ural haywanat du`n`yasina bay-tiyin, tu`lki, ayiw, qasqir h.t.b.

Tuslik Batis Aziya bul shetlerin taular jiyeklep turgan jaziq taular menen taulikdar xam jata

boylarindari kiptgarimoypatlikdar oblasti. On`sh arka belimi subtropikal`sh poyastaal tuelik belimi

subtropikalik poyasta jatir. On`sh territori-yasin`sh yarmmesin derlik sadalar menen yarim sazfalar

iyelepatir. Tuslik batis yaem ATSHINRI Aziyan`sh basli bayliri-oradakep neft` zapaslari bolip, oni

etstsiriudin, kepshilik bedeshsirt el kapitayanstderinits k.odinda.

Araviya yarim atawi.

Jer sharindagi bul en` iri yarim ataudi Araviya jaziq taulig`i iyelep jatir. Ol shiriska jaralarivda

tolip atirran iri neft`kenleri jaylaskdn. Persiya

krltir`sha karay kem-kemnen peseyipbara beredi yarim ataud`sh tuslik batisinda vyiemgi taular mu-

narlan`sh turip, olar jata oypatliri polosasina bargan jerde birden kesilip kaladi. Yarim atawdin

barliq jerinde derlik qumliq hem tasliq sazfalar ( Rub-il`-Xa,ta t b.) kosilia ja-tadi. Sazfalardash

ishivdegi jer asti suwlari jer betine shig`atirgan jerlerdi dem sh-'yilardits etiraplarinda xurma, pal`-

malar osken oazisler jasil denip �turadi. Tuslik-batisishaEBggaularda jauin-shash`shlar

aytarlishay kep jauadi ( jilina a`000mm ge deyin). Bul jerlerde eavannali uchastkalar xam pu-tal`sh

togaylar ushirasadi,taulardits aralarindagi alaplardatoraylar jaylasqan.

Messopotamiya oypatlig`i

Messopotamiya (grek tilinen karakalpakshaga awdarg`anda «Da`r`ya aralig`i» degendi

an`latadi)-juda` eyiemgi medeniyateli. On`sh kepshilik belimi Messopotamiya oypatlirinan

ibaratbol`sh.bul oypatlik alip katparli taulari poyasinits etegindegishukirlikti iyelep atirran Tigr

ha`m Efrat dar`yalari taular-dan SHIRIP bul oypatlik. areali atil otedi. Olar bara-bar birigip, bir

de`r`ya bolip agip Persiyakoltir`sha kuyadi. Suu taskini da`wirinde bul dzr`yalar belimin alip ketedi;

olar kem-kemnen koltiqti kayirbasip, ezishsh del`tas`sh barran sayin k.oltikka ilgeriletip baraberedi.

Messopotamiyanin; arka terepinde; tarmaqlari kesiptip atirg`an dvnli tegislik jatir. Oypatlikt`sh arka

tarepinitsklyamati s\g btropikal`sh klimat bolipdsazi jawin-shashinli bol`sh keledi. Tuslik ta`repin

klimati tropikalikklimat bolip, jazi jude issi, kisi aytarliktay jilli (yanvar`da +a`g` graduska

shamalas, jauin-shash`sh az mugdarda keledi)._

Alding`i Aziya tawliqlari.

Araviya menen Messopotamiya oypatlirinai arkarakta, egeytetsnzinen Pamirge deyingi 4000

km aralikta taulikdar poyasisozilip atir. Bul poyaska Kishi Aziya, Armyan xam Iran taulikda-ri

kiredi. Taul`shlard`sh shetlerinde tau kirlari (3-5 km biyikliktegi) sozilip jatir.

Kishi Aziya tawlig`i.

Kishi Aziya yarim atauinits ha`mmesin Kiish Aziya tauligi iyelepatir. Yarim ataud`sh

shegiudi basinan -keshirgen ba.tis jagalzriogada talkimlengek. Kishi Aziyanits tuslik jagasinits

kaptalinda Kipr ataui jatir. Yarim ataw ortasinda qurg`an, yarim sazfanin jazik taul`q jaylasqan.

Subtropikalik, Jer Orta ten`izi klimati bar batis ha`m tuslik belimlerinde katti japirakdari md`tsijasil

togaylar menen putaliklar (makvis), al jokariraktari tawlarda aralas tog`aylar o`sedi. Yarim

atawd`n` arqasindag`i tawlardits Qara tenizge qarag`an ta`repindegi jan bauirlarinda jaralawlarinda

jau`sh-shashinlar pu`tkil jil dawaminda jaw`sh turadi.

Armyan tawlig`i

Shigista Kishi Aziya taul`pi kem-kemnen ezinen edewir biyigirek bolg`an Armyan tauligina

ulas`sh ketedi. Oni shim-shitirak. jarikdarkaplap ketken bolip, bul jarikdar arkali kushli liva

taskinlariarip SHIR`SH, olar tau betinits tegislenip kal`gu`sha alip kelgen.Bul jerlerde eshken

vulkanlar kep. Olard`sh ishindega ets biyigi u`lken Ararat bolip on`sh shinin mengi kdrlar basip

atir. Taulardin aralarindagi shukirlarda keller bar.Edeuir igalli jerle-rinde emen menen karagayli

toraylar ushirasadi 2000-3000 mbiynklikte tau shalrinlik uchastkalari jaylaskan.

Iran tawlig`i.

Shig`ista jaylaskan Iran tauligi Aldingi Aziya tauliginits ishinde en` ken` ha`m sazfalisi.

Shetki taularin`sh arka ha`m tu`slikdogalari bul jerlerde ken` jaziq bolip sozilip ketken. Taulardits

ishindegi Pendikush tau kirlari ezinits biyikligi menen ayriksha kozge tusedi. Tau dogalarinits

ishinde taular kesipvtip atirgan tuyik; jazits tauli jatir. Ko`plegen da`r`yalari tenizge siymay, tuyiq

kollerge kuyadi yamasa kumlarga kebir jerlerge sin`ip joq boladi. Iran taulirin`sh klimat. Taslandi

sahralar`shda zfemerler, ko`z o`sedi Kumlarinda seksewiller ushirasadi. Tawlardits jokarg`i

bo`limlerin tau dalalari iyelep atir. Taulardi Kaspiy ten`izine karap ta`repinde arqa

janbauraylari o`z aldina ayriqsha bolip, bul jerlerge batis ha`m arka batis samallari alip keletug`in

jauin-shashinlar ko`p jawadi. (2000 mm) Sonliqtanda ol jerlerde kalits togay aeti o`simlikleri bar.

16 AZIYaNIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ REGIONLARI

Reje:

1. Orayliq Aziya ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine sipatlama

2. Shig`is Aziya ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine sipatlama

3. Qubla Shig`is Aziya ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine sipatlama

Orayl`q Aziya tabiyati boyinsha juda` o`zinsheligi bar, materiktin` basqa oblast`larinan

ayriqpa o`zgeshelenip turadi, Bul Evraziyan`sh jer sharindari en` bnyik tau qirlari menen

korshalg`an en` biyik belimi Onits territoriyasin`sh xa`mmesi derlik kurg`aqliqlar dalalar, yarim

sahralar, taslak xa`m kumliq sahralar iyelep atir. Klimatin`n` qurg`aq boliwi xam suuinin` az boliui

netiyjesinde ko`plegen der`yalari tenizge jete almay , tuyik ko`llerge kuyadi yamasa kumlarga sitsip

joq boladi, solay etip Orayliq Aziyan`sh ko`pshilik bo`limi suulari ishte agatug`in tuyik

basseyinlerge kiredi. Oraylik Aziyani ilimiy jaqgan sistemali tu`rde izertlew tek XIX- zsirde

baslanip, bul isti rus izertleushilerinin` orni ayr`shsha boladi. esirese Prejival`skiydin`

sayaxatshilarin`n` ilimiy ndtiyjeleri a`sirese ulli boldi. Ol o`zinin islegen 4 sayaxatinda da batistagi

Tyan`-Shan` taularinan shig`istagi Ulken Xingan taw kirina deyingi arkadag`i Zabaykal`eden

tuslikgegi Tibetgits jari ortasina deyinga og`ada ulken maydandi izzertlep shiqti. Kozlov P.K.

Yantszi ha`m Mekong da`r`yalarinits jokargi jaqlarinin` aralig`indag`i sol wakitlarga deyin belgisiz

bolip kelgen taw kirlarin tapti. Ol Gobi saharasinan kiyralgan o`li kala Kara-Xojani tawip, oni qazip

alip kol jazbalar, a`iyemgi su`wretlerdi tapti.

Shig`is Aziya

Shigis Aziya kuramina Arka shig`is (Dubay) ha`m Shig`is Qitay Koreya, Yaponiya,

Tayvan`, Tayvan` hem xingan tagi baska mayda ataular kiredi. Arka Shigis Qitay Dundeydin`

tiykarinda Qitay platformasi jaylaskan, son`g`i mezozoy ha`m kaynozoy da`uirlerindegi globalliq

ha`reketleri menen o`zgergen. Vertikalli ha`reketler netiyjesinde bir neshe iri jariqlar payda bolip,

olardin` jariliulari boyinsha lavalar atligip sh`pg`adi. Bazal`tli lavalar ha`m vulkanlar tegisliklerge

xa`m taularg`a da xarakterli. To`rtlemshi jatqiziqlar less xam allyuvial` jatqiziklar ko`rsetilgen.

Du'nbeydin` ishki bo`limin Sunlyao degen pa`s tegislnk iyeleydi Sungari da`r`ya basseyini. Ol

allyuvial xam ko`lli jatqiziqlardan quralg`an geypara uchastkalarinda kristall formalar shigip tur.

Tuslikte Lyaoxe der`yasi boyinsha Tuslik-Man`chjuriya tegisligi jaylaskan. Batis terepte Ulken

Xingan taulari tegisliklerdi korshap tur. Bul taular ortasha biyikli taular meridian boyinsha 1200

km sozilmakta. Taular assimmetriyalik duziliske iye. Batie janbawirlari jaypauit bolip, shigis

janbauiri tik jar bolip keledi. Rel`efte tegislik formalar basim bolip kelgen tegis shin`lar, ken`

terrassalangan alaplar iyeleydi. Arkada Ulken Xingan Kishi Xingan menen kosiladi. Kishi Xingan

pa`s taular granitler xa`m bazal`t katlami menen duzilgen ortasha biyikli-400-600 m. en` biyik

shin`i Du`ymyan`shan` tau -1150 m

U`lken Xing-Xuanganishan` 2034 m Tuslikte Ulken Xingan Inishan` kirina o`tip

ketedn, bul taularg`a tuslik shig`ista Lyaosi taulari kosiladi. Buya tau sistemalar Tyan`-shan`

katparlaniudin` ekn etapinda yura xam porda payda boladi.

Man`chjuro-Koreya tawlari.

Siniya qalqaninin` granitli-gneys bo`limi bolip keledi kaynozoy deuirinde gumbezli

ko`teriliu netiyjesinde payda boladi. Usi sistemanin` en` bnyik shin`i massiv Baytaushan` (Pektusan

t.) Arka shigis Kitay klimati keskin kontinentalli qista Aziya antitsikloni tasiri astinda boladi,

yanvar ayinin` ortasha temperaturasi arqa rayonda -20 o S. Absolyut minimum -40o S. Jazi jilli

ha`m ig`alli tu`slik shig`is musson jil dawaminda jawin shashin alip keledi. Mongoliya menen

shegaralas jerde jawin shashin mug`dari 250 mm teniz boyi rayoni- 1000 mm iyul` ayinin`

temperaturasi arqada + 23o S, arkada +28oS maksimum+39oS g`a ten`. Dur`ya tori tig`iz (gustaya)

xa`m ko`p suwli da`r`yalardin` ko`pshiligi Amurdin` basseyinine kiredi. Arka Shig`is Qitay

Man`chjuriya florasinin` payda boliu orayi basim bolatug`in formatsiyalar Man`chjur tipndegi

aralas tog`aylar bul togaylar Man`chjuriya, Koreya taularinda saklang`an. Koreya taularinda -

kedra, kara pixtag mongol emeni, man`chjuriya gozasi, Man`chjuriya yaseni, probkoviy dub.

Putaliqlar- jimolost`, amur sireni, rododendron x.t.b 1000m biyiklikten baslap kedr shirshali xa`m

shirshali pixga tayga jaylasqan. Ulken Xindstannin` arka janbauirinda daur tiptegi togaylar

tarkalgan daur listvennitsasi, mongoldubi, ak kara bereza, topol` il`m x.t.b. tuslik janbawirlar`gnda

togaylar, batis taygali togaylar tek alablarda ushirasadi. Sunlyao tegisligi ushin dalaliq osimlikler

xarakterli. ha`rkiyli sho`pler lichaynikler Arka Amerikanin` preriyasina uksas. Manchjuriya

faunasina joqari endemik turlerinin baylanisliligi xarekterli.

Koreya yarim atawi.

Geografiyaliq jaylasiwi ha`m klimat o`zgeshelikleri boyinsha Koreya materikti Yaponiya

Amerika menen baylanistirip turgan a`yemgi kurgak ko`pirdin` kaldig`i bolip esaplanadi.

Textonikaliq katnasta Koreya yarim atawi Shan`dun-Koreya massivtin` bo`limi. Mezazoyda-

kaynazoyda u`lken vertikal ha`reketlerge ushiragan. Kz da textonikaliq ha`reketler bazal`tlardin`

ku`shli atlig`ip shig`iwi menen bolgan Koreyanin` tawli bo`limi paydali kazilmalarga bay bolip

keledi. Koreya yarim atawinin` klimati mussonli jazi jilli, al qisi suwiq, jawin shashin mug`dari

1000 mm aslam. To`mengi pleytotsende arka oblastlarda less jatqiziqlari toplanip baslanadi, bul

less oblasti du`n`ya ju`zinde maydani ha`m kalin`lig`i boyinsha birinshi orinda less Yantszi

da`r`yasinin` alabina shekem takalgan.

Shig`is Kitay subtropikaliq poyasta jaylaskan tek en tu`sliktegi subekvator poska kiredi, al

arka sheti ortasha poyaska mussonli klimatka xarakterili hawa massasi ma`wsimli almasiwin aniq

ko`rsetedi turaqli ha`m ku`shli kiski kontenentalliq musson temperaturanin` keskin to`menlewine

alip keledi. Mis. Shanxay kalasinda (ol Kipr ken`isliginde jaylaskan) 10 S suuik boladi. Al arka

tropikte jaylaskan Guanchjouda, kar jawg`an jag`daylar bolg`an. Tsin`lin qir a`hmiyetli klimat

ayirg`ish bolip esaplanadi, sebebi tu`slikke suwiq hawag`a irkinish boladi. Jazg`i musson

okeannan ko`p ig`alliq alip keledi usi wakittin` arka bo`liminde jawin shashin ug`dari 60-70 O`.

Tu`slikte 75-90 O` shekem boladi. Yantszi da`r`yasinin` alabinda qug`ak ma`wsim jok, sebebi bul

jer kontenental ha`m Tinish okean hawa massasi arasinda fronttin` sizig`inda tsiklonlardin`

ha`reketine bolip sanaladi. Jazdin` ag`irinda ha`m gu`zde Shig`is Qitayg`a tayfunlar ha`reket

etedi. Shig`is qitay da`r`ya tori tig`iz ha`m ko`p shaqalangan da`r`yalar keme ju`riw ushin ken`

paydalanadi.

Hind-Gang oypatlig`i.

Gimalay tawlarinin` eteginde Aziyanin` en` u`lken allyuval tegisliklerinin` biri Hind-Gang

oypatlig`i jaylaskan. Uzinlig`i 3000 km. Eni 250-350 km jetedi. Ten`iz betinen 100 m biyiklikte

jaylaskan. Da`riya jatg`iziqlarinin` kalin`lig`i 2500 m jetedi.

Hind-Gang oypatlig`i Gang ha`m braxmaputranin` to`mengi ag`iminda Bengaliya dep

Braxmaputradan arkaga Assam dep ataladi. Panjnad da`r`yasi basseyini Panjad dep ataladi. Hind

da`r`si boylari sind delinedi. Klimati ig`alli musson klimatinda jaylaskan Shig`isinda Chera-

punjada jilina 12000 ha`ttekei 20000 mm jawin jawadi. Batisqa barg`an sayin jawin-shashin

mug`dari azayadi. 1000-1500m shekem 80 % jawin jazg`i mussonda jawadi. Iyul` ayinin` ortasha

5+28+29 yanvar` ayinin` ortasha 5+20 S ten`.

O`simligi otli o`simlikler iyne pal`masi, paporotnikler, orxideya, Hindistan logosi o`sedi.

Shig`isinda Bentoliyada xaliq ko`p jasaydi chay kant kamisi, Balan. Kakos pal`masin egedi.

Qimbat bawali talshiqli jut o`siriledi. Hind oypatlig`i Gang oypatlig`ina salistirganda kurgak.

Jawin-shashinnin` mug`dari 500 mm den kem-Tar sho`linde 150 mm den kem.

Hindstan yarim atawi.

Hind Gang tegisliginin` kublasinda a`yyemgi Gondvana materiginin` kristalli jinislari jer

betine shig`ip kalgan. Hindstan yarim atawinin` tiykargi bo`legi usi jinislardan ibarat. Bul jinislardi

tek ayrim jerlerde jas kontenental ha`m vulkan jinislar kaplap atir. Gneys ha`m baska kristall

jinislardan ibarat a`hmiyetligi kristall fundament. Hindstan yarim atawinfin` ko`pshilik bo`leginde

jer betine shig`ip. Peneplenge ushirag`an platoni payda etedi. Shig`isi a`hmiyeti textonik

oypatliqlarda Gondvana seriyasi dep ataladi. Xaliq kontenental ha`m laguna katlamlari toplang`an.

Bular tas ko`mir Perm nen Por da`wirine shekem payda bolip. Tasko`mirge bay. Atawdin` arka

batisi mezazoy ha`m kaynazoy basinda ag`ip shiqqan bazal`t lavalardin` qalin` qatlami menen

qaplang`an. Yarim atawlardin` ba`lentligi 400- m den 1000 m Ge shekem, ayrim jerlerde 2000 m

ko`terilgen.

Batistan shig`iska karay qurg`akliq bo`lsheklenip geologik du`zilisi rel`efide quramalasip

baradi. Shig`is Aziyadag`idapy Qubla Aziyanin`da ta`biyatin u`ylestiriwshi faktorlar musson

tsirkuyatsiyasinin` u`stemligi ha`m de organikaliq du`n`yasinin` payda boliwi ha`m qraminin`

uliwmalig`i bolip esaplanadi.

Ortasha jilliq 5+20 artiq boliwi. u`lkenin` u`lken bo`liminde jil dawaminda temperatura

amplitudasinin` kishi boliwi pu`tkil u`lke ushin ta`n. Atawlarda ekvatorliq hawa massasi u`stem

bolip jil dawaminda ig`alli jawin-shashinli bolip turadi.

Bul u`lkede ig`alli tropik tog`aylar. qurgaklig`q da`wirde japirag`in tu`siretug`in tropik

siyrek tog`aylar. Savannalar iyelep otir. U`lke o`simlikler ha`m haywanatlar du`n`yasina bay.

Aziyanin` Tropik haywanlari ha`m Avstraliyanin` haywanlari da ushirasadi. Qubla shig`is

Aziyada xaliq tig`iz jaylaskanliqtan tegislik oypatliqlarda ta`biyiy landshaftlar o`zgerip ketken.

Tawli rayonlarda xaliq siyrek jasaydi. Qorshap turg`an ten`izdin` jilli suwli bolip jil dawaminda

suwdin temperaturasi +26+29 arkada +20 boladi. Okeannin` tropik ten`izi organikaliq du`n`yag`a

bay. Baliqtin` 2000 aslam tu`ri bar. Bul jerlerde marjanlar. Molyuskalar, iyne terililer. Baliqlar,

teniz jilanlari ha`m tasbaqalar ko`p. Qubla Aziya to`mendegi ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerge

bo`linedi. Gimalay tawlari, Hind-Gang oypati. Hindstan ha`m Hindo Qitay yarim atawlari, Zond

atawlari, ha`m de Fillipin atawlari.

Gimalay tawli u`lkesi.

Gimalay «Kerder ma`kani» degendi an`latadi. Gimalay du`n`yanin` en` ba`lent taw

sistemasi bolip Tibet tawlig`i menen Hind-Gang oypatlig`in bo`lip turadi. Uzinlig`i 2400 km

ken`ligi 20-300 km Gimalaydin` 10-g`an taw to`beleri 7000 m jetedi. 11-taw shin`i 8000 m asadi.

Gimalay tawinin` en` ba`lent shoqqisi Djomolungma (Everest) g`a birinshi ret 1953-jilda shiqqan.

Gimalay tawlari Qitay Hindstan, Nepal ha`m Pakistan territoriyalarinda jaylaskan. Gimaalay

tawlari son`g`i waqitqa shekem aytilip kelgen pikirlerge ko`re Getis Geosinkemkol basseyininde

Qubla Evropa ha`m Batis Aziya tawlari menen bir waqitta ko`terilgen. Ol orogenezdin` u`sh

tiykargi baskishinda payda bolg`an oligotsende, imotsenze ha`m antropogende.

Gimalay tawlari elede ko`terilmekte haqiyqatinda Gimalay Neogen-antropogen da`wirinde

aktivlesken textonik ha`reketler na`tiyjesinde payda bolg`an dep qarawg`a tiykan boladi. Gimalay

biyikligi boyinsha Kishi Gimalay ha`m U`lken Gimalay bolip bo`linedi. Gimalay paydali

kazilmaldarga bay mis, altin, xrom ka`nleri bar. Taw aldi zonalarinda nef`t, gaz, ko`mir, kaliy

duzi ha`m tas duzi ka`nleri bar. Klimati. Gimalay tiykarinan klimat ayirgish xizmetin atkaradi.

Arkasinda kontenentalli ortasha poyas hawasi, qublasinda tropiuk hawa massasi u`stem boladi.

Jawin shashinnin` mug`dari qublasinda 2000-3000 mm, arkasinda 1000 mm a`tirapinda jawadi.

Yanvar` aylari qublasinda jilli boladi. 2000 m ba`lentlikte yanvar`din` ortasha temperaturasi

+6+7 iyul` ayinin` ortasha temperaturasi +18+19. Da`r`yalarga bay Hind Satdlaj, Braxmatputra

da`r`yalari bar. Ko`llerge bay. Ta`biyat zonalari qubla ta`repinde jaksi seziledi tropik tog`aylardan

tundra zonasina shekem ta`biyat zonalari tarkalgan. Shig`isinda Janna da`r`yasina shekem

Geraylar dep atalatug`in, kara ilayli topirakli batpaqli poyas sozilg`an. Tog`aylarinda (1000-1200

m shekem) pal`ma, ag`ash siyaqli paporotnikler, shirmawiqlar. Sol ag`ash 1000 m joqari

tog`aylarda qarag`aylar. Dub. Magnoliya kashtan ag`ashlari 2000 m biyiklikte japirakli ha`m iyne

japirakli tog`aylar tarkalgan. Bul jerlerde gu`mis siyaqli pixta, archa o`sedi. 2500 m joqarida

putaliqlar Al`p jaylawlari iyeleydi . Bul jerlerde Nawriz gu`lleri, aq gu`ller, lala gu`ller ha`m t.b.

gu`lli o`simlikler o`sedi. Gimalaydin` batis ta`repi qurg`aq bolganliqtan geray togaylari joq

kserofit togaylar ha`m putaliqlar menen kaplangan bul jerlerde tasdub, zaytun, qarag`ay, Gimalay

kedri o`sedi. Haywanatlar du`n`yasinda piller. Maymillar, karkidonlar, buyvol, jabayi shokalar,

antilopalar, jolbarislar, arislanlar bar. Tibet faunasi arkada ushiraydi bunda Gimalay kara ayiwi,

jabayi eshki. Don`iz, kutoslar jasaydi.

Hindo Qitay yarim atawi

Hindo-Qitay yarim atawinin` rel`efi ogada ha`r kiyli. Arqadan tu`slikke karay meridian

bag`itta jas tawlar sozilip jatir.

Tawlardin` arasinda jaziq tawlar ha`m oypat tegislikler jaylaskan, olardin` tiykarinda

a`hmiyetli kristalli massivler jatir. Paydali kazilmalardan vol`fram h.t.b. ren`li metallar tas ko`mir,

nef`t ka`nlerine bay.

Hindo Qitaydin` klimati subekvatoriyalliq klimat tu`sliginde ekpvatoriyalliq klimat. Jawin

shashinlardin` mug`dari mussonlardin` bag`itina ha`m rel`efke baylanisli boladi. Tu`slik batistan

esetugin musson ha`reketi ta`sirinde tawlardin` batis janbawirinda 5000 mm ge jetedi. Ishki

bo`limlerinde 1000 mm a`tirapinda boladi. En` iri da`r`yasi Mekong, Irovadiy da`r`yalari.

Tawlarda tikenek japirakli subtropik tog`aylar almasadi. Tog`aylarinda pal`malar, fikoslar ha`m

bambuklar o`sedi.

Malayziya arxipelagi

Malayziya Arxipelagi jer sharindag`i en` u`lken atawlar u`lkesi. U`lken ha`m kishi Zond,

Maluk, Seral, Filippin atawlari usi arxipelagka kiredi. Maydani 2 min` km. 10 min`day atawlardan

ibarat. Bul atawlar ekvatordin` eki ta`repinde 18 a.k. ha`m 11 aralig`inda jaylaskan Malay

arxipelagi ta`biyiy jag`dayina baylanisli jer sharinin` en` quramali u`shewinin` biri. Bunda jas

strukturalar menen birge a`yyemgi kurgakliqlardin` kaldiqlari birge ushirasadi.

Tektonik, vulkanliq ha`reketleer ku`shli. Arxipelakta geryin mezazoy. Al`p burmalawinda,

jaziq tawlar ko`terilgen tawlari ortasha biyikliktegi tawlar 3500-4000 a`tiapinda.

Kamchatka atawi paleozoydin` grakilli jinislarinan kuralgan. Sumatra neogennin`

ayag`indagi tektonikaliq ha`reketlerdin` na`tiyjesinde kuramallaskan kristalli jinislardan ibarat.

Oypatliqlar u`lken atawlarda bar. Yava atawi vulkanli jinislardan ibarat.

Yava ha`m sumatra atawlari araklig`inda vulkanli ataw krakat taw jaylaskan. Ol 1883 jili

atilgan atawdin` jartisi joq bolgan. Sumatra ha`m Yava atawlarinda 10 min`lagan adam nabit

bolg`an. Aqirg`i ret 1973 jili atilg`an 30 min` adam nabit bolg`an.

Kalimantan atawinda en` biyik shoqqisin (4101 m) Kinobolu jylaskan. Arxipelag pydali

kazilmalarga bay kolayli, vol`fram. Temir. Marganets bar. Sondayak vulkan ha`reketleri menen

baylanisli altin nef`t ka`nleri bar.

Klimati. Bul jerde ekvatorial ha`m ten`iz tropik hawasi u`stemlik etedi. Arka ha`m kubla

yarim sharda jaylaskanliqtan shetki bo`limlerinde bir birinen parq qiladi. Misali arqa yarim sharda

jazda ig`alli musson klimat ta`sirinde Indoneziyanin` batisi ha`m Fillippin atawlarinda jawin ko`p

jawadi. Qubla passat samallari ta`sirinde Yavanin` shig`isinda kishi Zond atawlarinda qurg`aq

boladi.

Arqa yarim sharda qis bolg`anda Kalimantannin` arqa shig`isinda ha`m Sumatranin`

shig`isinda esip turiwi arqa shig`is passat samallari ko`p ig`alliliq alip keledi. (Tinish okean

u`stinen) Passat samalari tropik ten`iz hawasin alip keledi na`tiyjede qis aylarinda arqa yarim shar

atawlarinda jawin ko`p jawadi. Ekvatordan belgili araliqta ig`alli hawalar batistan esedi. Sonliqtan

tawlardin` batisinda jawin shashin 3000-4000 mm a`tirapinda. Temipiratura jil dawaminda birdey

boladi, ha`r bir aydin` ortasha tempiraturasi +270 c dan aspaydi, ku`ndizi +350s a`tirapinda, tu`nde

+230s a`tirapinda boladi.

Da`r`yalarg`a bay. Da`r`yalari tawlardan ko`p jatqiziqlardi alip kelip tegislik zonalarda

del`talardi payda etedi. En` u`lken da`r`yasi Kapuas da`r`yasi, maydani 1400 km. Da`r`yalar

joqartg`i ag`isina gidroenergiya resurslarina bay. To`mengi bo`limleri kishi qatnasinda

paydalaniladi.

Organikaliq du`n`yasi. Kaynazoy erasinan berli klimat sharayati o`zgermegenlikten

organikaliq du`n`yag`a bay. Qurg`aqliq arqali Aziya ha`m Avstraliya menen burin tutasqanliqtan

bul jerde eki qurg`aqliqtin` da organikaliuq du`n`yasi ushiraydi, ha`m erterekte materikten bo`linip

qalg`anliqtan endimik tu`rlergede bay. Arxipelagta ig`alli tropikaliq tog`aylarda ken` tarqalg`an

(1500m ge) 1500 m joqarida tropik taw tog`aylari tarqalg`an. Sondayaq atawldardin` ishki

bo`limlerinde musson tog`aylar savannalr tarqalg`an. Atawlarda xaliq tig`is jaylasqan biraq bir tegis

emes. Misali Yava atawinda xaliqtin` 2/3 jasaydi. 70 protsent tiritoriyasi antopogenlik landshaft

bolip esaplanadi.

Sali ko`p egiledi. Kalimantan atawlari tog`aylarg`a bay. Kalimantan atawlarinda na`l ag`ashi,

mango da`r`ya miywe ag`ashlari o`sedi.

1500 m den baslap iyne japiraqlari ma`n`gi jasil dub, rododeldronlar o`sedi. Haywanatlar

du`n`yasina bay. Olar ag`ashlarda jasawg`a u`yrengen. Orongutan, Gibbon ha`m ju`nli maymillar

jasaydi. Shala maymillar gruppasina kiriwshilerde bar. Jirtqishlardan jolbaris ko`p. Tapir haywan

bar, jilan tasbaqalar ko`p.

Filippin atawlapri.

Filippin atawlarlarin Malayyya arxipelagina qosadi. Ta`biyati jag`inan o`zgeshelikke iye.

Filippin atawlari 5-18 arqa ken`lik arasinda jaylasqan. Atawlardin` sani 7000nan asadi.

S=209,7 min` kv km. En` iri atawlar. Luson, Mindano Filippin atawlari Batis tinish okean

geosinklinal poyasinda bolip, rel`efin ju`da` quramali, bo`linip ketkuen. Atawlar boylap teren`

okean shuqirliqlar o`tken. En` teren` shuqir Filippin 10497 m.yu Atawlar meridiannin` bag`itqa

jaylasqan taw dizbekleri bar. Olar sho`kkende vulkanlaq jinislardane turadi. Jinislar arasinda

a`qimiyetli granit , gneys, kristall slanetsler jer betini shig`ip jatadi. Temir, ren`li metallarg`a bay.

Ha`zirgi rel`ef ha`m atawlar kaynozoy erasinda ju`zege kelgen. Luson atawinda oraylaq Kordiler

tawlari jaylasqan h=2928 m. En` u`lken da`r`yalari Kagayai, Agusan. Klimati. Jazda qubla-batis

samallari ekvatorliq hawa massalarin a`keldi. Qisqi-arqa shig`is passat samallarinda ko`p ig`alliq

alip keledi. 2000-4000 mm a`tirapinda tropik tog`aylar iyelep atir. Bunda pal`ma ma`ngi jasil

ag`ashlar 1000 m joqarida iyne japiraqli tog`aylar tarqalg`an.Fillipin qimbat baqali ag`ashlag`a bay

bolg`an. Haywanatlar du`n`yasi ha`r qiyli tishqan siyaqlilar, uzin tabanlilar, ju`n qanatlilar kem

tarqalg`an.

17 ARQA AMERIKANIN` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, TEKTONIKASI

HA`M PAYDALI QAZILMALARI

Reje:

1. Arqa Amerikanin` geografiyaliq ornina sipatlama.

2. Arqa Amerikanin` tektonikaliq du`zilisi ha`m rel `efi.

3. Arqa Amerikanin` qazilma bayliqlari.

Arqa Amerika-jer sharinda tazmeri boyinsha u`shinshi bolip esaplanadi. Onin` maydani

24,25 mln km. Materiktin` shetki nuqtalari-arqada Butiya yarim atawinan sheti Merchison tun

ken`lik batista Shaxzada Ua`l`is tumsig`i Alyaskada Shig`ista Sentcharlza tum Labra-dorda qublada

matirik orayliq Amirika menen sshgaralasadi. Olardag`i shegerani aniq o`tkizsek Bal`sasqazan

shuqirlig`i Meksikada biraq ayrim waqitlari tu`slik shegarani Panama qisnag`inan (Mar`yatok)

o`tkizedi Matiriktin` bunday uzing`a soziliwi, zonanin` landshafiti tiplerinin` almasip keliwine

sebepshi boladi, tundra zonasinan baslap tropikaliq tog`aylar zonasigna shekem.Arqa Amirikag`a

ja`nede Grenlandiya atawi. Kanada Ariktikaliq arxipelpgi h.t.b. kiredi. Arqa Amirika ta`biyatin

analizlesen` oni Evraziya matirik ta`biyati menen salistirsaq boladi, sebebi eki matirikta bir

geografiyaliq ken`likte jaylasqan, geologiyaliq du`zilisinin` uliwma qa`siyetlerinin` uqsaslig`i pale-

geografiyaliq baylanislar bar.

Geologiyaliq ha`m fiz-geo kartalarda aniq ko`rinedi matiriktin` tiykarg`i bo`lekleri bir kiyli

emesligi Kordileraemes shig`is ha`m Kordilera. Kordilera emes shig`istin` tiykarg`i bo`legin Arqa

Amirika platformaschi payda etedi. Ol arqa yarim shardin` en` iri kembriyge shekemgi kristalli

Kanada qalxannin` ha`m plitasin o`z ishine aladi, palezoy ha`m mezazoy jastag`i sho`gindi

jinislardan payda bolg`an. Plitanin` strukturasi qabat qabat du`ziliske iye, tiykarinda plato,

tegislikler ha`m oypatliqlardi payda etedi. Tek qubla batis bo`legindegi Qubla Tasli tawlar rayoni

jinislar qatparlang`an bul strukturalarda taw relef payda bolg`an, jer kartisinin` jas ha`g`reketleri

tiykarinda Kordilera payda bolg`an.

Arqa Amerika platformasin qubladan shig`istan ha`m arqadan palezoy jastag`i geosinklinal`

struktwralar qorshap tur __0olardi kaledon ha`m gertsin dep ataydi. Bul qatparlang`an zonalar qubla

shig`ista ha`m Appalachininarqasinda ha`m Grenlandiyanin` shig`isinda a`vgeosinklinal` tip

tiykarinda jaqsi ko`ringen.

Materiktin` qubla shig`is iri oypatliqlardan ibarat. Kordilerdin` du`zilisinde Tinish okean

ha`reketshen` zonasinin` elementleride jaylasqan. Bul eki qatparlaniw zonasina bo`linedi kimmeriy

ha`m Larangeo grafik zonasina bo`linedi.

Kordil`er ushin tektonikaliq ha`rekettin` ku`shli boliwi xarakterli.

Paydali qazilmalar.Arqa Amerika paydali qazilmalarg`a bay a`sirese tas ha`m qon`ir

ko`mirge, gaz, tsink ha`m molibdenge bay. Sonday-aq temir, mis, qorg`assin, nikelge aytarliqtay

bay. Nefit` ha`m qorg`assinnin` zapaslarida az. To`mendegi paydali qazilmalar poyasi bar. 1.

Kanada qalqani a`himiyetli metalogenlik provintsiya bolip esaplanadi. Bul jerde iri temir ka`nleri

bar. Mis, nikel, titan, uran, altin ka`nleri bar. 2.Arqa Ametika plat formasinin` plitalar rudali paydali

qazilmalarg`a bay. Plitalar otin ha`m ximiyaliq shiyki zatlarg`a bay. Ko`mir (Orayliq tegislikler

ha`m Appaalach u`stirtligi) qrn`ir ko`mir, (Ulli ko`ller zonasi) neft` gaz (Texas ha`m Oklaxomma

shtati) kalay duzi(Kanada) ka`nleri bar. 3. Appalach tawlari polimetal siyrek gezlesetug`in

metallarg`a qurilis ha`m ximiyaliq shiyki zatlarg`a bay. 4.Meksika qoltig`i a`tirapi neft` gazge bay.

Arqa Amerikanin` arqa zonalari neft` ren`li metallarg`a bay (mis, altin, qorg`assin, tsinik) Altin

S`yuard yamasa menen Yunon da`r`yasi basseyinde ushirasadi. Qorg`assin tsink Sollivin Kanada da

Korf-u Alen AQSh ta ka`nlerinde bar. Qorg`assin-mis-Bingen (AQSh) Mis-B`yutt, Uran-

Koloradoplatossinda ushiraydi.Kordil`er ha`m Kaliforniyada otin-energetikaliq resurslar bar. Relefi.

Por da`wirinde shekem Ulli tegislikler zonasi ten`iz astinda bolip materikti ekige bo`lip

turadi.Orayliq tegislikler Appalach tawlar ha`m Kordil`er bo`linip turg`an. Shig`is Evropa menen

tutasip turg`an Por da`wirinen keyin tektonikaliq protsesler na`tiyjesinde polegen, neogen

da`wirinde Evropa Aziya menen tutasqan materik bo`limlerge bo`linip shiqqan. Batis ta`repinde

Tinish okeani seysmikaliq poyasi aktiv ha`reket etken Ulli tegislikler zonasi ko`terilgen. To`rtinshi

da`wirde materiktin` 605 teretoriyasin muz basqan. Muz1 mln jildan burin Grelandiya toplang`an

ha`m tu`slikke jiljig`an.

Uliwma 17,9mln kv/km maydandi iyelegen. Arqa Amerika morfostruk-turasi boyinsha 4-ke

bo`linedi. 1. tegislik platformali oblistlar.2. Palezoy qatparlarinda payda bolg`an tawlar.

(Appalch, Kanada, Ariktika arxipelagindag`i tawlar) 3. Platformali oblist tawlar. 4. Tawli

poyas (Kordil`er) tegislik platformalarina.

Orayliq Ulli tegislikler Jag`a boyindag`i oypatliqlar kiredi.

18 ARQA AMERIKANIN` KLIMATI HA`M IShKI SUWLARI

Reje:

1. Arqa Amerikanin` klimat payda etiwshi faktorlari .

2. Arqa Amerikanin` ishki suwlarina sipatlama.

3. Arqa Amerikanin` organikaliq du`n`yasi.

Arqa Amerika arktikaliq poyastan troaikaliq poyasqa shekem sozilip jatirg`anliqtan

radiatsiyaliq sharayati ha`m hawa tsirkulyatsyasi og`ada ha`r qiyli.

Jilliliq radiatsiya balanisi materiktin` arqasinda og`ada to`men bolsa qublisinda 336 min

dj/sm2 ten`.

Evraziyag`a salistirg`anda Arqa Amerikada hawanin` tsirkulyatsiyasi aytarliqtay ku`shli

o`zgeshelikke iye emes.

Bul materiktin` maydani, relefine baylanisli. Qista materiktin` ko`pshilik bo`limi

radiatsiyaliq balanis to`men boladi. Kanada ha`m Arqa Amerika maksimum arktikaliq ha`m

subtropikaliq ken`likler arasinda qa`liplesken. Qubla ta`replerde tropikaliq qurg`aq hawa u`stem

boladi. Jilli passat ag`islar Floridada ta`sir etedi. Yanvar` ayinda ortasha temperaturasi Kanada

arktika arxifelaginda -300S boladi. En` to`men temperatura -70oS (Grelandiya) -640S

Makkenzida`a`r`yasi basseyinide bayqalg`an.

Jazda Arqa Tinish okeani ha`m Azor maksimumlari qa`liplesedi. Qurg`aqliqtin` qiziwi

na`tiyjesinde ku`shli samallar payda boladi.

Jer tasli tawlardin` shig`is tegisliklerinde issi ku`nleritornado dawili tez-tez bolip turadi. 800

km. Saat tezlikte esedi qurilislardi qiyratip adamlar o`ledi. Jaz ayinda en` joqarg`i temperatura 570S

jetedi. (o`lim alabinda.) Iyul` ayinin` ortasha +10 a`tirapinda boladi.Jawin shashinnin` mug`dari

Tinish okean jag`alarinda arqada 2000-3000 mm ayrim jillari 1000-1500 mm a`tirapinda 100-200

mm jawadi.

+10 Joqari paydali temperatwranin` sutkasi arqada ulli ko`ller zonasinda 350=400 Kanada,

AQSh shegarasida 2000 Qublasinda 8000 jetedi.

Klimat poyasinda 1. Arktikaliq 2. Subarktikaliq 3. Ortasha 4. Subtropikaliq 5. Tropik

Ishki suwlari.Arqa Amerika ishki suwlarg`a bay. Jilliliq ag`is boyinsha Qubla Amerikada

331 mm to`men Suw resurslar bir tegis bo`linbegen sonliqtan ayrim teretoryalarda suw

resurslarinin` jetispew shiligi seziledi.

Arqa Amerikada Da`r`yalar suwlaniw rejimi boyinsha to`mendegishe bo`linedi. 1. Muzdan

aziqlanatug`in da`r`yalar Arktikaliq zonadag`i Grenlandiyadan da`r`yalar. Biyik tawdan

baslanatug`in da`r`yalarda muzliqlardan aziqlanadi. 2. Qar jawinnan aziqlanatug`in da`r`yalar. a)

qardan aziqlanatug`in da`r`yalar 48 0 arqa ken`likke shekemgi ha`r tawlardin` 2000 m biyiklikten

baslanatug`in dyr`yalar. Ba`ha`rde jazg`a taman tasip ag`adi. B) Qar jawinnan aziqlanatug`in

da`ryalar (420-480 arqa ken`lik) arasindag`i tegisliktegi da`r`yalar 1000-2000 m biyiklikten

baslanatug`in da`r`yalar ba`ha`rde gu`zde suwi tasip ag`adi, jazda qista azyadi. 3. Jawinnan

aziqlanatug`in dyr`yalar bug`an AQSh tin` qubla shig`isindag`i da`r`yalar. 4. Jer asti suwlarinan

aziqlanatug`in da`r`yalar. Taw eteginen baslanatug`in da`r`yalar. 1. Arqa muz okeani basseynine

kiretug`in da`ryalar.

Materiklik ag`istin` 40 tuwra keledi. a) Missisipi 1=5971km S bas=3268 kv km A`weli

Laverntiya 1=3058 km S bas =1269 kv km Rio-Grande 1=3034 km Sbas =570kv km

3. Tinish okeani basseynine kiretug`in da`r`yalar

Bug`an materiktegi jilliliq ag`istin` 40 % tuwra keledi.

Kolorado 1=3185 km S bas =885 km kv Kolumbiya 1=1950 km S bas =670 kv km Sneyik h.t.b.

Kolumbiya da`ryasinda gidro energiya resurslarinan 20O` zapastag`i ko`lleri. Ulli ko`ller

(joqarg`i Mechigan, grun, Sent-klereri. Ontario). Arqada ulken ka`siplik ko`l, U`lken Ayuli ko`li,

atapaska, venipek ko`lleri bar. Ishki tegisliklerde u`lken duzli ko`l Yuta ko`li bar. Vulkanliq

ko`llerge Meksikadag`i Chapala ko`li kiredi.

Arqa Amerikanin` topiraq o`simlik qatlami ha`m hayw anat du`n`yasi.

Arqa Amerikanin` topiravq tipleri, Evraziya materigine xarektirli tiplerdin` barlig`i

ushirasadi. Materiklerdin` arqa bo`liminde tundrali gleyli tonli paydali ha`m podzal topiraqlari

tarqalg`an. Tu`slik ken`isliklerde tog`ay podzal ha`m qon`ir tog`ay kontinentalli qurg`aqlaw klimat

sharayatlarda sur qara kashtan qon`ir sur qon`ir topiraqlar iyeleydi.

Subtropikaliq poyasta a`himiyetli teretoryani sari ha`m qizil topiraq iyeleydi ha`m qon`ir

sur-qon`ir topiraqlar ushirapsadi. Evraziya Arqa Amerika materigine uqsaslig`ii o`simlik

qatlamindada ko`rinedi. Arqa bo`limlerinde tundara tog`ay tundara tayg`a farmatsiyalar ken`

tarqalg`an. Biraq to`slikte bulaq sazliq buziladi.

Ng-de Kordileranin` ba`lent tawliqta ha`m Aziyanin` arqa shig`isinda Al`p tundrali ha`m

iyne japiraqli tog`ay payda bola basladi. Klimat ha`zirgi jag`dayina izbe izlikke keliwine baslap

o`simlik tegisliklerge migratsiyalanadi. To`rtlemshi muzlaniw ken` teritoryada o`simlik ha`m

haywanat du`n`yasin joq qildi. Muzlar erigen son` flora ha`m fawna qaytadan tu`slik bo`liminde

qalg`an (ken` japiraqlitog`aylar) tu`slik batista (iyne japiraqli tog`ayli) ha`m sho`llerde floranin`

a`yemgi ha`m o`z betinshe payda bolg`an oraylardin` bar boliwi gu`rler u`lken ha`r qiylilig`i

sha`rtlegen (30 min` tu`riha`m reliktli endemik tu`rlerdin` a`himiyetli sanin.En` ko`p relipler

Kaliforniya florasi orayinda( sekvoya, psevdotegua, kiparisi) Appalach flora orayi (magnoliya,

tyulan ag`ashi) Materik aqimiyeti bo`limi Golarktikaliq faunistikaliq oblisti jaylasqan tek Meksika

tawlig`inin` tu`slik bo`limi neotriklerde jaylasqan. Ariktikaliq atawlar ha`m arqa jag`alawlar-

arktika podoblisti tu`slikte Tsirkum bar podoblastinin` Kanada rovindiyasi. Onnan tu`slikte

Golarktikaliq Batis Amerika ha`m Shig`is Amerika podoblastilarina ajiratiladi. Meksika

tawlig`inin` tu`slik bo`limi nertropiktin` Gviana Braziliya podoblastinin` Orayliq Amerika

povintsiyasina kiredi. Adamnin` is-ha`reketi Arqa Amerika o`simlik ha`m haywanat du`nyasin

ku`shli o`zgertedi. Buring`i tog`aylardin` a`himiyetli bo`limi awil xojaliq jerlerine aylanadi. Awil

xojaliq jerlerin tiykarg`i massibleri dala tog`ay zonasinda ortasha poyastin` ken` japiraqli aralas

tog`ay zonasi subtropikaliq aralas tog`aylar ha`m jaylasqan. Suw taratatug`in diyqanshiliq AQSh

tin` batisinda ha`m Meksika tawlig`inda ken` rawajlang`ay. Arqa Amerikanin` xalqi awil xojaliq

jerleri menen jaqsi ta`minlengen misali, AQSh ta bir adamg`a 0,9 Kanadada 2 ge awil xojaliq jer

keledi, al du`nya ju`zinde 0,4 ga.

Geografiyaliq poyaslar ha`m zonalar.

1. Arktikaliq poyasta arktikaliq sho`l zonasi jaylasqan shig`isinda jawin shashin 700 800 mm

batisinda 300 mm a`tirapinda qar (3-5 %) taslaqli batpaqli topiraqlar ushirasadi. Haywanlar , qoy

o`giz, qasqir, aq-ayu, ha`m tag`i basqalar.

2. Sub arktikaliq. Bul poyasta tundar tog`ayli tundra zonasi jaylasqan.

Haywanlardan korubi qon`ir ayu, petsets, sari tu`lki, norka, ondator ha`m tag`i basqalar

jasaydi.

3. Ortasha poyas Bul poyasta tog`aylar zonasi u`lken maydandi iyeleydi. Tayga aralas tog`aylar

ha`m jalpaq japiraqli tog`aylar ken` tarqalg`an.

A) Taygada qara ha`m aq el`, bal`zam paqtasi, riklistvenitsasi paxta soska o`sedi. Bul

zonalarda mangi ku`l ren` topiraqlar tarqalg`an haywanatlari suwin qara plyudik razlar bar.

B) Aralas tog`aylar zonasinda balzam topali qayin h.t.b. bar.

V) Ken` japiraqli tog`aylarda dub kashtan, klen, bukag`ashlari ha`m relikt tu`rlerden tyulpan

ag`ashlar o`sedi.

Topirag`i tog`aydin` qon`ir topirag`i fawnasi vergin suwini bikabraz ushiwshi tishqanlar.

S) Tog`ayli dala zonasi. Bul zona tegislikler ha`m orayliq tegisliklerdin` batis bo`limlerin

iyeleydi. Bul zonasinda qayin ha`m sho`pler o`simlikler o`sedi. Topirag`i tog`aydin` sur topirag`i.

D) Preriy dalalar zonasi orayliq tegislikti iyeleydi. Topiorag`i qon`ir topiraq sho`pli

o`simlikler o`sedi.

E) Dalalar zonasi Ulli tegisliklerdin` ko`pshilik bo`legin orayliq tegisliklerdin` arqa batisin

iyelep atir. Jawin shashin 400-550mm a`tirapinda sho`pli o`simlikler o`sedi. Qobl` jitnyak, bizon

sho`bi zzezkigramma h.t.b topirag`i qara topiraq haywanatlar du`nyasi bizon qasqir, tishqanlar,

jilanlar h.t.b

J) Sho`l yarim sho`l zonasi kalumbiy platosinin` batisin u`lken basseyin iyelep otir.

O`simliklerdin` qara ha`lsiz ag`ash pktaliqlar o`sedi. Topirag`i sur qon`ir topiraq jer bawirlawshilar

ko`p. Sub tropik poyasin batis ha`m shig`is okeanin jag`alarinda tog`aylar zonasi iyelep atir

tog`aylarinda ma`ngi jasil ha`m u`lken sekvolyar o`sedi. Jer orta ten`izi ta`biyat zonalari ushirasadi.

Topirag`i qon`ir ha`m sur qrn`ir topiraq. 5. Tropik poyasta sho`l ma`ngi jasil tropik tog`aydi iyelep

atir. Meksika sho`llerinde kaktus akatsiya. Dub ha`m sosna siyrek tog`aylari ushirasadi. Topirag`i

qon`ir qizil topioraq tog`aylarinda palma fikuslar o`sedi. Topirag`i forralipli topiraq.

19 ARQA AMERIKANIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ RAYONLARI

Rejesi:

1. Arqa Amerika sektori Grenlandiya Amerika, Kanada. Kordelerasi.

2. Shig`is ta`biyiya` geografiyaliq regionina sipatlama

3. Appalach tawlari ta`biyiy geografiyaliq u`lkesi.

Kordilera emes shig`is

Grelandiya. Bul atawdin` teretoryalarinin` 3/4 inen aslam min` qalin` muz qabati basip atir.

Ortasha qalin`lig`i 2000 m aslam al ayrim jerlerde 3000 m asip ketedi. Grellandiyanin` muz

astindag`i jer beti tegis orayliq bo`liminde bir qansha mayisqan bolip ayrim jerleri okeagn betinde

to`men tu`sip ketken. Muzdan bos uchaskalar u`zik u`zik polasa bolip jag`ani boylap sozilip

jatadi.Ol Grellandiyanin` tu`slik batis menen arqasinda ana g`urlim jer maydandi iyelep atir.

Grellandiyanin` muzlari a`sten oraydan jiyiklerge qaray jilislay beredi. Muz qalaqlar alaplari boylap

sipqanap barip okeang`a tu`sip sinip ketip atirg`anlig`in ko`riwge boladi. Ayzberigi uslayinsha ko`p

bolip Grelandiya Aysberiginin` suwinin` u`stindegi biyikligi geyde 100-130 m asip ketedi.

Ag`imlar Aysberklerdi Atlantika okeaninin` arqa bo`limine al geyde tu`sliginede ag`izip

barip ol jerlerde keme menen soqlig`isip qaliwi quwipi boladi. Arktikalik Kanada arqa pelaginin`

atawlari shig`ista tawli ko`pshilik bo`liminde muz basip atirg`an bolip jag`alawi tik bolip keledi.

Arkipelaktin` batistag`i atawlari onsha biyik bolmay muzlardan azat bolip keledi. Matiriktin` arqa

jag`alawlari pa`s bul jerlerde Arqa Amerika plat formasinin` kristal fondamenti ten`iz

sho`gindilerinen qalin` qatlamlari menen qaplanip atir. Bul jerlerdin` relefinde ha`mme jerde birdey

muzliqlardin` izi ko`rinip jatadi. Grelandiyanin` ha`m arktikaliq klimatqa iye arqipelaginin`

ko`pshilik ko`lmi muzliq ha`m taslaqli arktikaliq saqra zonasina jatadi. Grelandiyanin` tu`sliginde

ha`m matiriktin` jan bawirinda arktikaliq klimat ha`m sub arktikaliq klimit penen almasadi. Bul

jerde tundra zonasinda jaylasqan arqa ta`repte jerdin` tutas bu`rkib jatpaytin moq ha`m lechaynikler

basim emes. Jaziq tawliqqa uqsas bolip olardin` min` m ge deyin jetetin biyikleri siyrek ushirasadi.

Tu`slikte bolsa ayrim taw qirlari bolsa 2000 m ge shekem jetedi, al taw qirlarinn` araliqlarinda ken`

alaplar jatadi.

Appalach tawlarinda temir rudasi ha`m bir qatar ren`li metallar ko`p taw eteklerinde joqari

sapali tas ko`mir menen nefittin` ka`ni jaylasqan. Tawlardfin` to`men qaray ag`ip turg`an qisqa

biraq suw mol da`rya gidro elektir stantsiyasi saliw ushin ju`da` qolayli bolip keledi. Tawladin`

arqadan tu`slikke qaray uzaqqa sozilip jatiwi temperatuwranin` arasinda ana g`urlim o`zgeshelik

boliwina alip keledi. Arqada qis aytarliqtay suwiq bolip qar ko`p jawadi jazi salqin dumanli ha`m

jawinli boladi. Tu`slikte qisqi 50O` ten joqari bolip tek tawdin` u`stinde g`ana qar jatadi, jazi issi

ig`alli boladi. Arqada appalach tawlari aralas tog`aylar menen bu`rkelip o`sken joqari poyasta tiken

japiraqlbarg`a aylanip ketedi. Paqta menen qarag`aydan qantli ha`m qizil klennan ibarat bolg`an

aralas tog`ay tu`slik ta`repte qon`ir tog`ay topiraqlarinda o`setin jalpaq japiraqli tog`aylarg`a ulasip

ketedi. Jerge qulap to`selip jatatug`in qalin` tog`ay o`simlikleri bul jerlerde jaqsi kishireyedi sonin`

ushin da juwilip ketetug`inlig`ina qaramastagn tiken japiraqli tog`aylrdag`ig`a qarag`ayda

shirindiler topiraqta ko`birek qaladi sonliqtan ol qon`ir ren`de boladi. Jalpaq japiraqli tog`aylarinda

shiear bir qansha tu`rleri kashgtan g`oza ha`m lala ag`ashlari o`sedi olardin` ha`mmesi uzinlig`i

30m ge jetetin ha`m onnanda asip ketetin biyik ag`ashlar olardin` astinda pa`skeltek ag`ashlar

menen putalar almurt. Alma. qareli. Ag`ashlar ha`m b.o`sedi. Ag`ashlardin` o`releri menen

shaqalarinda shirmatilip turadi. Appalach tawlarindag`i tog`aylar ko`plep ta`biyiy tu`rinde saqlanip

qalg`an. Ko`plegen jerlerde park tog`aylari otirg`izilg`an appalach tawlarinda jabayi haywanlar

saqlanbag`an desede boladi.

Orayliq ha`m ulli tegislikler relefi shig`istag`i appalach tawlari menen batistag`i kordiler

tawlari arasinda ken` paytaq tegislikler tu`slikte Meksika qoltig`i jag`alawlari tegislikleri menen

florida yarim atawi tegisligine ulasip ketetug`in orayliq tegislikler (Messesipi basseyni) menen ulli

tegislikler jatir (Arqada orayliq tegislikler menen ulli tegislikler kanadanin` ishine kiredi)

Tegislikler gorizantal jaylasqan qalin` ten`iz sho`gigndiler menen kontinentalliq sho`gindilerden

quralg`an. Orayliq tegisliktin` jer beti to`beshik bolip keledi ulli tegisliklerdin` jer beti du`n`is ha`m

jaziq(500-1700m) teren` da`rya alaplari menen ha`m say jiralar menen a`bden tilkimlengen.

Tegisliklerdegi tas ko`mir(Appalach tawlarindag`i ka`nlerdin` dawami) Neft ha`m ga`z tu`slikte

fosforitler (Florit yarim atawinda) Ha`kleri sho`gindi jinislar menen baylanisli boladi. Tegislikler

ortasha ha`m sub tropikaliq klimat poyaslarinda jatir. Tu`slikke ha`m batisqa taman barg`an sayin

qon`ir topiraqlar qara topiraqlar menen almasa beredide al tog`ay o`simlikleri ko`k sho`plerge

basim ko`pshiliginde da`lili tog`aylar dalalarg`a preriylerge ulasip ketedi. Jer betinin` bu`rkep

jatatug`in o`simliklerdin` pa`s kelte sho`pler gizon sho`bi selew basim bolip keledi, tu`sliginde

putalar basim keledi. Ulli tegisliklerdin` pa`s kelte sho`pli dalalri tiykarinan alg`anda mal jayilmawi

ushin paydalaniladi. Dalalarda iri jabayi haywanlar saqlanbag`an, biraq onin` esesinen atizlarda

kemiriwshiler (balpaq tishqanlar) sondayaq ku`zenler menen porsiqlar ko`p klimatti ifg`alli sub

tropikaliq klimat florida yarim atawinin` tu`sliginde tropikaliq klimat bolip keledi.

Alyaska menen Kanadadag`i kardilera tawlari. Alyaska tawli el en` biyik jeri makkeli tawi

(6193 m) bolip ol pu`tkil arqa Amerikanin` en` biyik tawi bolip tawiladi. Releftin` qa`liplesiwinde

jer qabig`inin` vertikal qozg`aliwlari u`lken ro`l oynap bul qozg`aliwlar vulkanlardin` ataliwina alip

kelgen. Alyaskadan tu`slik tamanda kardiler tawlari tu`slik shig`isqa qaray burilip ketedi. Bul

jerlerde ol tawlar pa`sirek. Batis jag`alawlarinin` klimati tawlar menen jaziq tawlardin` ishki

rayonlardin` klimatinan keskin ajralip turadi. Ten`iz hawa massalarinin` okean boyindag`i bir

qansha jag`alardag`i jilli ag`is ha`m qara basim ko`pshiliginde batista esetug`in samallar qisqi ha`m

jazg`i temperatwralardi jumsartip turadi. Jag`alawlardin` barlig`inda da jawin shashinlar da ko`p

jawadi. Solardin` maksimal jawiwi gu`z benen qisqa tuwra keledi. Buljerlerdin` klimati ten`izge

ta`n.Jagalaularindagi taulardin jan bauirlari basim kopshiliginde shirshalari menentuyalaplardan

ibarat bolgan kalin tiken japrakli togaylar menen burkelgen togaylar taulardin janbawrlarin boylap

biyikligi a`000 �a`o`00 m jerlerge jokari seyreklep tau tundrasinan ulasip ketedi. Ten`izlerinde

baliqlari ko`p boladi, atawlari t`en`iz orayliq ha`m shig`is rayonlarinin` ko`pshilik bo`limlerin arqa

Amerikak plat formasinin` bir bo`limin qurg`aqliq iyelep atir. Ol dog`a ta`rizli bolip raqa muz

okeaninan atlantika okeanna deyin sozilip atir labrador yarim atawinda ol kem kemnen pudzon

qoltig`i ta`repke qaray pa`seyip barip jag`a boyindag`i oypatliqqa ulasip ketedi, ol tu`slik batista ulli

tegislikler menen qosilip ketedi. Ha`mme jerlerge muzliqtin` salip ketken ilaysan`larinin` izi

ko`rinip jatadi. Orayliq ha`m shig`is Kanadanin` klimati ortasha ken`liklerdegi kontinentalliq

klimat. Atlantika okeannan batisqa qaray alislag`an sayin kontinentalliq artip bara beredi. Pu`tkil

oblist ushin qisqanina uzaq suw ha`m qarli suwli bir qansha jillilaw boliwi ha`reketli. Oblisttin`

ko`pshilik bo`limin tiken japiraqli tog`aylar iyelep aldi. Tog`ay menen mamiq teri taygani u`lken

ta`biyiy baylanisli. Ulli ko`llerinin` boylarinda ha`m karamatli boladi. Tu`slirekte ba`lenliliktegi

(arsha ag`ash ta`rizli puta) paportnikli galubika (arqali o`setin qara miq ta`rizli jemislenetin ha`m

qaramiq jen`isli pa`s keltek qiysiq qara tal ushirasadi. Tu`slirekte tundrada kem kemnen ag`ash

o`simlikler jiyrek ushirasa beredi. Tundra da`slep tog`ayli tundarag`a al onnan keyin taygag`a ulasip

ketedi. Arqa Amerika tundiradan pesets, polyar qasqiri arqanin` karibu suwini aq klik ha`m ko`p

sanli jil quslari o`sedi. Okeanda ha`m jag`alawlarda tyulen`, morj ko`p ha`m az mug`darda saqlanip

qalg`an. Lavrador yarim atawi. Kanadanin` orayliq ha`m shig`is rayonlarinin` ko`pshilik bo`legi

Arqa Amerikanin` plat formanin` batis bo`limin quraytin to`beliklerdi iyelep jatir. Ol dog`a ta`rizli

bolip arqa muz okeani atlantika okeanina shekem soqlig`ip jatir. Lavrador yarim atawinda ol kem

kemnen Gudzon ta`repke qaray pa`seyip barip jag`a boyindag`i ken` orpatliqqa ulasip ketedi al

tu`slik batista ulli tegislikler menen qosilip ketedi. Ha`mme jer dede muzliqtin` salip ketken izleri

ko`rinip jatadi. Orayliq ha`m shig`is Kanadanin` klimati ortasha ken`liklerdegi kantinentalliq klimat

Atlantika okeannan arqa batisqa qaray alislag`an sayin kontinentalliq artip baradi. Oblislardin`

ko`pshilik bo`limin tiken japiraqli tog`aylar (tayga) iyelep atir. Ulli ko`llerdin` boylarinda ha`m

karamatli lavrentiya da`ryasinin` basseyninde klimat ortasha kontinentalli. Bul jerde jawin shashin

ko`birek jawip jazg`i ha`m qisqi temperatwranin` arasinda ayirmashiliq boladi. Bul jerde tayga

aralas tog`aylarg`a ulasip ketedi. Kanadanin` jawin shashinsiz bolatin ulli tegisliklerde dalanliqlar

menen tog`ayli dalanliqlar jaylasqan. Appalach tawlari arqa shig`istan tu`slik batisqa qaray 2000km

ge sozilip atir. Arqada ol Atlantika okeanina taqalip baradi. Karamatli lavrensiya da`ryasinin` alabi

appalach tawlarin materiktin` arqa bo`liminen bo`lip turadi. Tu`slik batistan okeandi jag`alap

atlantika boyi oypati jaylasqan bolip appalach tawlari okeannan awlaq raq sheginip jatadi. Appalach

tawlari ju`da` buzilg`an eski tawlar.

20 QUBLA AMERIKANIN` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, TEKTONIKALIQ

DU`ZILISI HA`M RELEFI

Rejesi:

1. Qubla Amerikanin` geografiyaliq jaylasqan ornina sipatlama.

2. Materiktiimn` qurg`aqliq du`zilisi ha`m rel`efi.

3. Materiktin` tektonikaliq du`zilisi.

Qubla Amerika u`lken bo`limi qubla yarim sharda ekvatoryal ha`m sub ekvatoryal

poyaslarinda jaylasqan. Materiktin` subtropik ha`m ortasha ken`liklerine kirip baradi.

Qubla Amerika 50 qubla ken`liktin` en` u`lkeni. Materiktin` en` batis shetki noqati Parinyas

tumsig`i (810 201 batis uzinliq) en` shig`is shetki noqati bolsa Kabu-Branqu (370 461 batis uzinliq)

Materiktin` ken`ligi 400 shig`is ken`likten qublada 120 251 sh.k. ge shekem (Galinas tumsig`i)

Qublada bolsa 530 541 j.k.ge shekem (Froword tumsig`i) dawam etedi ha`m issiliq jer arqipelaginin`

shetki qubla issilig`i jer atawlarindag`i gorin tumsig`i bolip ol 550 991 j.k. Shig`is Amerika menen

bolg`an geografiya liq shegarasi karip ten`izi daren qoldig`inan tinish okeandag`i Bunavenatwra

qoltig`ina shekem dawam etedi. Panama moyini sha`rtli ra`wishte ha`r eki materik ortasindag`i

shegara dep qabil etildgen. Qubla Amerikanin` maydani og`an qarasli atawlar menen birge 17850

min` km kv bolsa sonnan 150 min` km kv bo`limi atawlarg`a tuwra keledi.

Atlantika okeaninda ekvator jaqininda qubla amerika qurg`aqlarina qubla passat ag`imlarina

jaqinlas keledi. Bul ag`in San-Roko jaqininda eki bo`limge bo`linedi, olardin` biri Gvinya ag`imi ati

menen materik qirg`aqlari boylap shig`is-batisqa antil atawlarina , ekinshisi bolsa Brazilya ag`imi

ati menen qubla �batis La-Plata da`ryasinin` quyar jerine ketedi. Materiktin` qubla shig`is

a`tiraplarinan suw Fol`klend ag`imi o`tedi.

Kontinental plat forma tinish okeanina qubla Amerika qurg`aqlari jaqininda jaylasqan.

Ju`da` ka`mbar ayrim jaylarinda uliwma joq. Materik jag`inda en` shuqir jaylari 7000 m den artatin

shuqir okean sho`kpeleri bar. Materiktin` shig`is batis shama menen 50 j.k. ga shekem u`lken

oylg`an. En` u`lken ha`m qolay buqta Glaqil` buqtasi. Qublada 300 j.k. g`a shekem qurg`aq diyerli

oyilmag`an, ba`lent ha`m keme kirip keliwi ushin qolaysiz. Biraq tinish okean qubla bo`limi

bo`linip bo`linip ketken boylap jaylasqan ko`plep mayda ha`m u`lken atawlar Chili ha`m de issi jer

arqipelaklarin payda qiladi , materik oyip kirgen qoltiqlar ha`m ayrim atawlari bir birinen ajratip

turiwshi bug`azlar oyli biyik ha`m tar dur. Qubla Amerikanin` u`lken bo`limin payda etiwshi Qubla

Amerika platformasi , Gondvananiq basqa bo`limleri menen proterazoy menen aqiri ha`m

kmbriydin` baslarinda qosilg`an. Perim` da`wiri aqirinda taw payda boliw ha`reketleri pu`tkel Ant

geosinplinali jayilg`an, platforma bolsa §ko`terilme ha`reketler orayina aylang`an. Bunin`

na`tiyjesinde qalqanlar g`ana emes qatlam qatlam ko`l-allyuvial jinisldari ko`plegen sinklizalarg`a

ha`m kontinental qarar tapti. Platformada bunday sharayat mezazoydin` birinshi yarimi dawaminda

saqlanip turadi. Qubla Amerikada ha`zirgige uqsas klimat sharayati payda bolg`an. Por da`wiri aqiri

ha`m polyogen dawaminda and zonasinda burmalaniw ko`teriliw ha`m de vulkanliq ha`reketler

boldi.

Qubla Amerika oblistinda klimatinin` suwip ketiwi ha`m Antarktidan qaplama

muzliqlarinin` payda boliwi mu`na`sebeti menen bul jerge antrak tika florasi kirip kele basladi. And

tawlari ko`terilgen sayin olardin` o`zine ta`n organik du`nyasi a`melge keldi, ol 3 flora elementinen.

Taw ta`biyati sharayatina maslasqan Neotropik elementten, antraktika elementinen ha`m and

tawlarinin` o`zine quram tapqan endemik tu`rlerinen ibarat.

And tawlarinin` ku`shli ko`teriliwi aqibetinde taw muzlaniwlari, olar ha`zirgige qarag`anda

a`dewir u`lken bolg`an, biraq shetki qublani esapqa almag`anda esh qa`erde tawlar shegarasinan

shetke shiqpag`an. Materiktin` qubla batisinda sho`giw ha`m muzliqlar ishi na`tiyjesinde cheliydin`

f`ordli a`melge kelgen.

Materiktin` tektonik du`zlisi ha`m relefi.

Qubla Amerika aragrafiyasi menen Arqa Amerika aragrafasi ortasinda bir qansha uqsasliqlar bar

shig`ista Atlantika okeani qurg`aqlari jaqininda Brazilya ha`m Gviana tawliqlar ha`m de Patagonya

platasi bar. Materiktin` shetki qubla ha`m shig`is qubladan onin` qurg`aqliqlarinda mas ra`wishte

du`nyadag`i uzin taw sistemasi and tawlari yamasi qubla Amerika kardiler tawlari 9000 min` km ge

sozilg`an. Tawliqlar menen and tawlari arasinda materiktin` shama menen 45O` iyelegnn, ju`da`

u`lken Amazonka, Orinoko, ha`m Paragvay �parana pa`s tegislikleri bar. Arqa Amerika menen

qubla Amerikanin` orografik ta`repten bir birine uqsalig`i ha`r eki materik rawajlaniwi ha`m

struktwrasinin` qubla shetki bo`limleri tinish okean poyaslirinin` tawlarina kiredi, olardin` u`lken

shig`is bo`limleri platforma du`zlisine iye. Biraq qubla Amerikanin` plat forma bo`limi du`zlisi

ha`m rawajlaniwina ko`re Arqa Amerikag`a qarag`anda Afrikag`a ko`birek uqsas. Joqarida aytip

o`tilgen qubla Amerika platformasi ju`da` u`lken Gviana-Brazilya menen panama-patagonya

plitasinan quralg`an. And zonasina qarag`an jan bawirlari perikraton batiqlarg`a barip tutasadi.Bul

batiqlar bolsa o`z na`wbetinde and tawlarinin` aldi bo`limlerine qosilip ketken. Qublada sub

meridyenal perikraton bu`gilme Chako-Panama senilizatsiyasina qosilip ketken. Platforma

teretoryasinda tu`rli paydali qazilmalar bar. Olardin` qubla Amerika kartasinda ha`zirgi geologik

du`zlisindegi ayirmashiqlari sa`wlelendiriwi bolsa, ekinshi ta`repten onin` geologik ta`repten tegis

emes u`yrenilgenligi ko`rsetiledi.

Qubla Amerika platformasi teretoryasinda relif Afrika relefine ju`da` uqsap ketedi. Olardin`

ayirmashiliqlari tiykarinan ol yamasa bul tipinin` o`z ara sa`wlelengen. Senik lizalardin`

qalqanlarina shetki bo`limleri sondayaq patagonya plitasi ba`llent tegislikler ha`m platolarin payda

qiladi. Batis Brazilya arqa ha`m gviana qalqanlarinin` arqa janbawirlari ushin en` tipik bolg`an relef

ba`lent tegislikler ha`m geyde ken`, geyde tar da`r`ya ta`repten kesip o`tken tawliqlar. Brazilya

tawinin` arqa batista parana havzasida ju`da` u`lken maydanlarin vulkanik platolar iyeleydi. And

tawlar iqlimi diyerli bastan aqirina sha parallel yamasa parallel taw dizimleri ha`m taw arasindag`i

vodiylardan payda bolg`an. Ha`zirgi and tawlari quraminda keyingi organik ha`reketler

na`tiyjesinde o`zgergen palezoy struktwralari kiredi. Olar taw sistemasinin` orayliq ha`m shig`is

bolimlerin o`z ishine alg`an.

21 QUBLA AMERIKANIN` KLIMATI HA`M IShKI SUwLARI

Reje:

1. Qu`la Amerikanin` klimatin payda etiwshi faktorl ar.

2. Qubla Amerika materiginin` klimatina sipatlama.

3. Qubla Amerika materiginin` ishki suwlari.

Qubla Amerikada, arqa Amerika klimat payda qiliwshi faktor onin` arografasi. Kubla

Amerika matereginin` tiykarg`i bo`limi tropik klimat region arasinda jaylasqan bolip qubladag`i

baspa klimat regionlari materiktin` bo`limleri kesip o`tedi materiktin` geografiya liq orni jil

dawaminda quyashtan keletin radiatsiyanin` ko`p mug`darda aymaqlari jil dawaminda 120-160

k/kal sm2 jalpi radiatsiya aladi. Materik klimatinin` payda boliwinda tikarg`i payda etiwshi relef

bolip esaplanadi.Batis ha`m arqada and tawlari okean ha`m ten`izlerden kirip keliwshi hawa

massalarina tosiq qiladi. Sondayaq materik qurg`aqlarinan ag`iwshi Gviana ha`m Brazilya jilli

klimat peru ha`m folklend suwiq ag`imlarinin` materik klimatina ta`siri u`lken. Na`tiyjede Gviana

ha`m Brazilya tawlig`inda ig`alliqtin` bir bo`limin qaldiradi. Materiktin` shig`is shetinde yarim

sharlardag`i passatlar ha`r bir yarim shardin` jaz ma`wsimlerinde ko`brek musson samallari ta`sinde

samal keltiredi. Arqa Amerika maksimomi ta`sirinde materiktin` arqa teretoryalarinda arqa ha`m

batis passat shamallari kirip keledi ha`m Gviana tawlig`ina ha`m pa`s tegiosliklerine ishki

teretoryalarina ha`m arinoko pa`s tegislikleri bo`limine jawin ko`p jawmay bul teretoryalarg`a

tiykarinan ig`alliqti jog`altiw samallar esiwine sebep boladi. Qubla Amerika maksimuminin`

ta`sirinde Brazilya ha`m La-plata tegisliklerine musson samallari ta`sirinde ko`plep jawin kirip

keledi. Materiktin` batistan keletin ig`al ten`iz basseyni and tawlari tosip qalg`anlig`inan shig`ista

bolsa salqin ag`imlar hawa payda bolg`an orayg`a alip keledi.

Materik klimatina ta`sir etiwshi belgili faktorlardan biri bul atmosfera tserkulyatsyasi qubla

Amerikanin` u`lken bo`limi atmosfera tserkulchtsiyasinin` en` belgili tipi ha`r eki yarim sharda

passat tserkulyatsyasi. Atlantika basim maksimuminin` batis ta`repi bolip siyrek ig`al tropik hawa

massalari o`tedi. Materiktin` shetki qubla batistan ig`al hawa massalari kirip keledi. And tawlari

menen tosilip qalg`an ha`m shig`istan suwiq ag`imlar o`tetin patagonya ortasha ken`liklerdin`

qurg`aq kontinental hawa massalari orayg`a aylanadi. Sonin` na`tiyjesinde materiktin` barliq arqa

bo`limi iyul` da qubla batis musson keltiretin ig`al ekvatoryal hawa ta`sirinde boladi. Brazilya

tawlig`inda joqari basimli ha`m qurg`aq hawa rayi qarar tabadi. Tawlardin` qubla shig`is passatlar

ta`sirinde bolg`ani ushin bug`an a`dewir mug`darda jawin tu`sedi, biraq bul jawin mug`dari jazda

kem boladi.

Tinish okean orayliq bo`liminde iyul`da ha`m yaniardag`i 300 j.k. dan ekvatorg`asha qubla

batis arqalar u`stin turadi, olar suwiq peru ag`imi suwlari u`stinde qirg`aqqa parallel esip, sol

ken`liklerden tinish okeani payda hawa rayinin` a`dewir qurg`aq keliwine sebep boladi.

Materik klimat regioni ha`m oblastlari.

Qubla Amerikanin` tiykarg`i bo`limi ekvatoryal, sub ekvatoryal ha`m tropik klimat

regionlarinda jaylasqan. Bul shetki tropik ha`m regionlarina kirip baradi. Qubla Amerikada

ekvatoryal klimat regioni barliq Amazonka pa`s tegisligin Gavina tawlig`i menen orinako pa`s

tegisligi og`an tutas bo`limlerin o`z ishine aladi. Bul region jil boyi jawinlardin` ko`pligi ha`m

temperatwrasinin` birdey joqari (+240 +280) menen qarakterlenedi. Jilliq jawin mug`dari tu`rli

bo`limge 1500 mm den 2500 mm ge bolip tinish okean mug`dari jilina 5000-7000 mm ge jetedi.

Bul regiong`a jawinlardi jil boyi qubla ha`m qubla batis samallar keltiredi. Amazonka pa`s

tegisliginde jawinlardin` tiykarg`i bo`limi ekvatoryal hawa massalarindag`i konvektiv

na`tiyjeesinde payda boladi.

Qubla Amerikanin` arinoko pa`s tegisligi, Karip ten`izi Gviana pa`s tegisligin o`z ishine

alg`an barliq shig`is bo`limi sub ekvatoryal klimat regioninda jaylasqan. Sub ekvatoryal klimatinin`

o`zine ta`n belgileri jawinlardin` ma`wsimlik almasiniwi bul teretolryanin` barliq bo`liminde

sa`wlelengen. Qubla yarim sharda Brazilya tawi Amazonka da`ryasinin` ag`iminda ekvatoryal

mussonlar menen baylanisli jawin gershilik da`wiri dekabr ayinin` may ayina shekem dawam etedi,

bunda jawin jug`dari ekvator ta`rep arta baradi. Qista passat kirip kelgende jawin jawmaydi.

Brazilya tawi issi okeaninan passatlar kirip kelip tawlarg`a urilatin arqa bo`limindegi qista ha`m

jawin jawip turadi ortasha jilliq temperatwra +280 +300 shekem keledi.

Qubla Amerika qubla yarim sharinda tropik regioninna kirip baradi. Brazilya tawinin`

shig`is ha`m qubla shig`is bo`limleri passat klimati oblista jaylasqan bolip bul jerde atlantika

okeaninan esiwshi tropik hawa ag`imlari jil boyi hawa keltiredi. Bul klimat jawinlar rejimi ha`m

mug`darina ko`re amazonka pa`s tegisligi klimatqa usas biaraq en` issi ay menen en` suwiq ay

temperatwrasi parqinin` a`dewir u`lkenligi menen xarakterlenedi. Tropik regioninin` materik ishkeri

bo`limindegi klimat qurg`aqliqlari boylap jawinlar maksimumi jazda tuwri keledi ha`m qisqi

qurg`aq ma`wsim sa`wlelenedi. Bul klimat atakama sho`linde sa`wlelengen. Atakama sho`li tinish

okean maksimuminin` shig`is bo`limi ha`m temperatwra inversiyasi ta`sirinde joqari ken`liklerde

ha`mme waqit quwiq hawanin` ha`m ku`shli peru ag`iminin` suwiq suwlarinin` ag`ip kliwi

na`tiyjesinde payda boladi. Hawa ig`allig`i 80O` jetken halda jawinlar ju`da` az boladi. subtropik

klimat regioni 300 -400 qubla ken`likler arasinda jaylasqan bolip Brazilya ha`m onin` qubla

Panpanin` shig`is teretorya ig`al sub tropik esaplanadi.

Ayrim waqitlarda qubladan suwiq hawanin` kelip keliwi temperatwranin` o0 pa`seyip

keliwine alip keledi. Jawin mug`dari 500 mm den aspaydi sonin` ushin bul teretoryada qurg`aq sub

tropik oblist payda boladi.

Qubla Amerika matereginin` ishki suwlari.

Qubla Amerika materegi bo`limi da`rya bo`limi jaqsi rawajlang`an bunin` tiykarg`i sebebi

materiktin` klimati tariyxiy ha`m relif du`zlisi esaplanadi. Materektin` bas tiykarg`i suw ayirg`ishi

and tawlari esaplanadi. Tinish okeanina quyiwshi da`ryalar kem da`ryalardin` tiykarg`i jawin

suwlari esaplanadi qubladag`i bazi da`ryalardin` toyiniwinda muzlarinin` aqimiyeti u`lken.

Materik da`ryalarinin` o`zine ta`n belgileri olar ko`p sharsharalar payda qilip ag`adi.

Da`nyadag`i en` biyik shar shara arenoko da`ryasi cherin irmag`inda Anhel` sharsharasi 1054 m.

Parana da`ryasindag`i iguasou sharsharasinin` eni 4km ge jaqin 275 ten artiq payda qilip ag`adi.

Amazonka. Materiktin` en` iri da`ryasi esaplanadi. Basseynin` maydani 7mln kv km den artiq

uzinlig`i bas irmag`i mmenen 3800 km. Bul ko`rsetkish jer sharindag`i barliq da`rya ag`imlarin

15O` payda etedi tiykarg`i irmag`i Maranton esaplanadi ha`m 4900 m ba`lentlikten baslanadi. Bul

irma pa`ske tu`sken sayin ukayali irmag`i menen qosilip amazonka atin aladi. Da`ryanin` 500 den

artiq irmag`i bar. Ten`iz suw ko`teriliwinin` payda bolg`an tolqinlar da`rya ag`imina qarsi 1000 km

ishki bo`limine kirip baradi. Da`ryalarg`a jilina eki m§a`rte suw ko`teriledi.

Parana-da`rya ba`sseyninin` uliwma maydani 4 mln km kv. Parananin` uzinlig`i 4000 km

a`tirapinda. Da`ryanin` tiykarg`i irmaqlari esaplanadi. Riu-Grande ha`m paranayba Brazilya

tawliqlarinan baslanadi. Perana da`ryasinin` ja`ne bir tiykarg`i irmag`i paragvay da`ryasi

esaplanadi. Ekeu`i qosilip parana atin aladi.

Orinoko-da`ryanin` uzinlig`i 2730 km basseynin` maydani 1mln kv km. Da`rya Gviana tawlarinan

baslanadi. Da`ryanin` baslaniw bo`liminde o`zine ta`n kosigiyara da`rya menen birgelikte

Amazonkanin` Reyu-Negru irmag`i menen baylanisqan boladi. Atlantika okeanina quyiliwinda

uzinlig`i 200 km artiq delta payda boladi.

Ko`lleri.

Materik ko`llerine onsha bay bolmasada onda tektonik muzliqlar na`tiyjesinde a`melge

kelgen vulkanik ha`m laguana ko`lleri bar en` biyik ko`li Tiy tiykaka. Ol and tawlarinin` orta

bo`liminde ten`iz bo`limine 3800 ba`lentlikte jaylasqan bolip maydani 8300 km kv en` shuqir jayi

300-400 m bunnan tisqari atantika okeani qurg`aqliqlarda laguana tipi ko`lleri bar bolip olardan en`

biyik materik arqada marakay ko`li uzinlig`i 200 km ge jetedi suwi mazali. Ayrim ten`iz suwi

ko`terilgen paytlarda ko`l suwinin` ko`teriliwi gu`zetiledi. Materiktin` qubla shig`is a`tiraplarinda

Patus ha`m Lagamerin ko`lleri jaylasqan bolip olar okeanda anujaralib qalg`an.

Materiktin` topiraq ha`m o`simlikleri.

Qubla Amerika topiraq-o`simlik timpinin` a`dewir ha`r tu`rliligi ha`m onin` min`lap

o`simlik o`z ishine aliwshi florasinin` a`dewir baylig`i menen ajralip turadi. Bul belgili qubla

Amerikanin` arqa yarim sharindag`i sub ekvatoryal menen qubla yarim shardag`i o`zgeriwshen`

region arasindag`i sondayaq materiktin` rawajlaniw menen baylanisli. Materiktin` qubla bo`limin

antraktika florasi du`nyasina kiredi. Qubla Amerika florasinin` en` belgili endemik shan`araqlari

anannasdashlari kaktusdashlar ha`m b. kiredi. Qubla Amerika florasi insaniyatqa ko`plegen qimbat

baqa o`simlikler beredi, bul ma`deniy o`simlikler tek batis yarim sharda emes onnan tisqari ha`m

tarqalg`an. Olarpdin` en` birinshi kartoshka bolip ol da`slep peru ha`m boliviya and tawlarinda

chelida sondayaq cheloya atawinda jetistirilgen. Qubla Amerikada, Afrikada shuraytin barliq tu`r

topiraq o`simlik qatlami tipleri bar qubla Amerikanin` o`simlik qatlaminda tropik xarakterli.

Brazilyada qizil meterit topiraqlarindag`i tepik savannalar kompas delinedi Brazilyaliqlar

karnawbaniy o`mir teregi dep biykarg`a aytpag`an. Gran-chako tegisliginde qurg`aqshil

regionlarinda qon`ir ren` qizil topiraqlarda tikenli jazarlar ha`m siyrek tog`aylar tarqalg`an. Shala

sho`llerde bolsa boz ha`m qrn`ir topiraqlar tarqalg`an.

Materik haywanat du`n`yasi. Materikte adam.

Qubla Amerikanin` haywanat du`nyasi ha`m tu`rlerine baylig`i ta`repten o`simlik

qaplaminan qilinbaydi. Materiktn` 9a`zirgi fawnasi onin` florasi da`wrinin` aqirinan baslap aral

ta`rizde ajralip qalg`an ha`m klimat kem o`zgergen sharayatta qa`liplesken. Fawnasinin`

qa`dimliligi ha`m onin` quraminda indemik formalarinin` ko`pligi sonnan derek beredi.

Qubla Amerika tog`aylarinda ha`r tu`rli quslar ko`binese ren`i jarqira tawlaniwshi toti quslar

ko`p. Toti quslardin` en` u`lkeni ara en` tipik bul jerde ku`ndizgi ha`m tu`ngi gu`belekler ha`r tu`rli

don`izlar, qurmisqalar ko`p bazi bir don`izlar keshte sonday jaman nur tarqatadi. Qubla

Amerikadag`iqurg`aqshil savannalar tropik siyrek tog`aylar ha`m de sub tropik tog`aylar pawnasi

qalin` tog`aylar fawnasinan basqasha. Bul jerde jirtqish haywanlardan basqa pwma qubla

Amerikada ushiraydi ha`m arqa Amerikada ushirap turadi.

Savanna ha`m jaylawlarda jilan ha`m kesirtke ko`p and tawlar fawnasi o`zine ta`n belgileri

menen ajralip turadi bul fawna materiktin` batis bo`liminde ushiramaytin ko`plep indemik

haywanlardi o`z ishine aladi. Ilgeri kishkene indemik kemiriwshi haywan ken` tarqalg`an sol

sebepli ko`p awlana beri ha`zirgi waqitta ju`da` kem qalg`an.

Vulkanik jil menen payda bolg`an Galapogos atawlari fawnasi o`zine ta`n belgileri menen

ajralip turadi. Bul fawna quraminda jer bawirlawshilar haywanlardan qurg`aqliqta jasawshi

taspaqalar ha`m ten`iz kesirtkeleri aylirsha orin tutadi. Sondayaq tu`rli tuman quslari ha`m ko`p

bular arasindada tropiklerde antraktidag`a ta`n fawna tu`rleri ha`m suwiq ag`imlar menen birge

kelip tarqalg`an Pingvinler ha`m basqalar bar. Su`t emiziwshi haywanlardin` tu`ri onsha ko`p emes

olardan qulakg`i u`lken tyul`en bazi bir kemiriwshiler ha`m ko`r sha`pelekler aytip o`tiw mu`mkin.

22 QUBLA AMERIKANIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ REGIONLARI

Rejesi:

1. Qubla amerika materiginin` ta`biyiy geografiyaliq regionlarina sipatlama

2. Shig`is ta`biyiy geografiyaliq regionina sipatlama.

Arqa Amerikanin` qubla Amerikada ta`biyiy sharayatindag`i en` u`lken pariq shig`istan

qa`dimgi platforma bo`limi menen materiktin` arqa ha`m batistag`i jas ha`m quramali du`zimge iye

bolg`an and tawlari sistemasinda a`melge asirg`an.

Bul ha`r bir bo`lim ishinde olardin` kelip shig`iw ha`m tektonik du`zilisindegi klimat

sharayatindag`i ken`lik boylap o`zgeriwi o`zine ta`n boladi. Tawla regionlarda ba`lentlik regionlari

basqasha bolip ol organik du`nyasinin` qurami ha`m de a`ne sol materik eki u`lken bo`limge

ajratiladi.

Shig`is. Shig`is ta`biyiy geografiyaliq regioni tiykarg`i plat forma du`zlisine iye bolip

regionda tektonik teretorya shig`is sub ekvatoryal ha`m batis klimat regionlari atawlarin iyeleydi.

Bul regionda teretorya ta`biyiyi geografiyaliq parqlaniwinin` a`meliy keliwinde to`mendegi

faktorlar timykag`i ro`l oynaydi.

1. Platforma du`zlisi relef belgileri.

2. Ta`biyat zonallig`i

3. Materiktin` ko`rnisi ekvator a`tirapinin` qublag`a barg`an sayin tarayip bariwi.

4. Tinish okeani ta`repinen biyik dizimler menen oralang`anlig`i. Atlantika okeani ta`repinen

a`dewir teretoryanin` ashiqlig`i

Amazoniya. Amazoniya u`lkesi ta`biyatinin` tiykarg`i belgileri relef kontinental

rawajlang`anlig`i ha`m de ekvatorg`a jaqinlaw esaplanadi. U`lke shegarasi Brazilya ha`m Gviana

u`lkesi ha`m de arinoko u`lkesi menen bolg`an shegara bolsa gwa beri da`rya arqali o`tedi. And

eteklerinde ten`iz ba`lentligi 100 m den aspaydi. Sonin` ushin bul teretoryada da`rya tegislikti

a`dewir oyip turadi temperatwra joqari +24 +280 boladi. Salistirmali region ko`p. U`lkede tropik

tog`aylar quraminda tiykarinan da`ryalarg`a jaylasqan ornina qarap. Bir neshe gruppag`a ajralg`an.

1. Jilina bir neshe ma`rte suw basatin da`rya. tog`aylar «Igako»

2. Qisqi mu`ddeti suw basatug`in darya vodiylaridapi tog`aylar. Varziya

e. Suw baspaytin tog`aylar «Ete»

Gvena tawlari ha`m pa`s tegisligi. Orenako tegisligi.

Gvena tawlig`inin` orayliq bo`limi en` ba`lent ko`terilgen ha`m ju`da` ko`p maydalang`an u`sti

polezoy erasinin` tu`rli ren`degi qum taslar ha`m kvartsitler menen qaplang`an ayrim taw missipleri

2000 m den asadi, tawliqtin` en` ba`lent massipleri 2772 ha`m 2950 m ge jetedi. Tawliqtan Gvena

pa`s tegisligine tutasatin da`ryalarda ha`m saqramalarda jawinlar rejimine baylanisli. Arqa shig`ista

tawliq jan bawirlarda jawinlar pu`tkil jil dawaminda jawadi. Tawlarg`a ko`terilgende temperatiwra

pa`seyedi, 2000 m ge jaqin ba`lentlikte hawa temperatwrasi +10+150 tan aspaydi. Atlantika okeani

boyinda mangra tog`aylar tarqalg`an bolip, okeannan uzaqlasqansayin olardin` ornin tropik

tog`aylar iyelep baradi.

Orinako tegisligi. U`lke atlantika okeani saqillarida qubla batista amazoniya u`lkesinin` tog`aylarina

shekem sozilg`an relefte bir neshe erozen polg`ana aniq ko`rsetilgen. En` pa`s pag`ana orinaka

da`ryasi ha`m onin` tarmaqlari bolip sozilg`an pa`s tegislik derlik ha`mme jerde ten`iz jag`asinin`

100 m den artiq ko`terilmegen. u`lke klimatinin` aqimiyetli qa`siyeti jawinlardin` fa`silge qarap

qarap bo`liniwge boladi. Jawinli da`wir ortaesapta aprelden oktiyabirg`a deyin qurg`aq da`wir bolsa

noyabirden martqadeyin dawam etedi. Pu`tin jil dawaminda hawanin` temparatwrasi +200 kem

bolmaydi orinako tegisligi ha`zirgi waqitqa shekem kem rawajlang`an ha`m xaliq siyrek jaylasqan

tek ayrim jerlerde g`ana aydalg`an jerler barn bul jerdin` haywanat du`nyasi ha`r qiyli ha`m jaqsi

saqlang`an.

Brazilya tawlig`i. Tropik tegislikleri.

U`lke ta`biyatinin` aqimiyetli qa`siyeti tawliqlar ha`m platolardin` ko`pligine ha`m de

subekvatoryal ha`m tropik klimatinin` jag`dayina tiyisli Brazilya tawlig`inin` shig`is ha`m qubla

shig`is shegaralari atlantika okeani ta`repinen qaralg`anda biyik ha`m ju`da` bo`leklenip ketken taw

sistemasina uqsap ko`rinedi shig`is Brazilya shegaralarinin` neogenda bo`lekleniwi ha`m ko`teriliwi

na`tiyjesinde biyikligi 2000 m den aslam dizbeler yag`niy serralar payda boladi. Brazilya tawlig`i

batis ha`m arqada pa`s tegislikler menen shegaralang`an Brazilya tawlig`a`i sub eekvatoryal ha`m

tropik jerlerde jaylasqani ushin jil dawaminda quyashtan ko`p mug`darda jilliliq aladi. Tawliqtin`

orayinda jilliq jawin mug`dari (1500-1200mm) Arqada ig`al da`wir onsha uzaq sozilmaydi ha`m

temperatwra bir tegis bolip jil boyi derlik o`zgermeydi. Shig`isqa qaray barilg`anda klimat biraz

o`zgeriliwi gu`zetiledi. Arqa batistin` en` u`lken da`ryasi Sanpransiskonin` ag`itsm rejimi tez

o`zgeriwshi biraq sog`an qaramastan onin` sarqiramalari joq. Brazilya tawlig`inda savannalar

menen tropik siyrek tog`aylar ko`pshiligin quraydi. Uniraw qabati u`stinde tawliqtin` ishki

bo`leginde qizil ha`m qon`ir topiraqlar payda bolg`an. Brazilya tawlarinda xaliq tegisemes

jaylasqan ha`m teretoryasi bir tegiste rawajlanbag`an sol sebepli ta`beg`iy lanshaftlar u`lkenin`

tu`rli bo`liminde tu`rli da`rejede rawajlang`an.

Tropik tegislikler. Bul u`lke arqada amazoniya men en tutasqan onin` qublasinda shegarasi shama

menen 300 qubla ken`lik boylap shig`ista Brazilya tawlig`inin` batis etegi batista and tawlarinin`

shig`is etegi arqali o`tedi. U`lke argentina baliviya paragvay Brazilya teretoryasinda jaylasqan.

U`lkenin` jaylasqan orni plat forma menen and tawlari aralig`inda meridyan boylap sozilg`an ha`m

proterazoy ha`m proterozoydan keyingi da`wir sho`gindi jinislari menen bolg`an. U`lke klimati

ig`al ha`m qurg`aq ma`wsimler almasip turatin tropik klimat. u`lkede jollar derlik bolmag`aninan

da`ryalar u`lken transport a`himiyetine iye parana ha`m paragvay da`ryalari tek jawinli da`wirlerde

g`ana kishi kemeler gran-chakonin` ishki rayonlarina kiretin jollar bolip qizmet etedi.

Arqa ha`m shig`is suw basatin jerlerde u`lken maydanlardi qalin` ha`m haywanlarg`a bay

bolg`an batpaqliqlar iyelegen da`ryalar jag`asindag`i batpaqliqlarda paka dep atalatin suwda

jasawshi du`nyadag`i en` u`lken kelisiwshiler bar Gran-Chakado kserofset tropik tog`ayliqlar ha`m

putalar bar.

Xaliq ko`birek jag`asindag`i kebrocha dakti kesip alinatin da`ryalarg`a jaqin jerde jasaydi biraq bul

jerlerde jilliliq xaliq pu`nkitleri joq shan`arag`i menen ag`ash kesiwshilerdin` u`yleri tez tez ushirap

turadi gran chakoda keyingi jillarda paxta ha`m qant qamis jetistiriledi.

La-Plato. Patagoniya.

Bul u`lke tropik tegisliklerden qubdlada jaylasqan u`lkege Brazilya teretoryasinin` bir bo`limi,

urgvay ha`m Argentinanin` arqa shig`isi kiredi ol laplata kurfazin u`sh ta`repten u`yrengen ha`m

arqa shig`ista atlantika okeani qurg`ag`ina tutasadi. Batista ko`p qana araliqta kordilera qirlari

shegara boladi. U`lken meridian jo`nelisindegi u`lken bu`gilmenin` qubla bo`limin iyelegen ha`m

derlik pu`tkil teretoryada relefi tegislikten ibarat. Tek qublada ha`m qubla shig`ista platformanin`

a`yemgi tiykarinin` bir bo`limi jer betine shig`ip serto`be qirlari pa`s tawlari. Pampa Atlantika

okeani ta`repinen esetin hawa massalari ta`sirinde boladi ha`m teretoryasinin` u`lken bo`liminde

ig`al sub tropik klimatqa iye biraq shig`istan batisqa mug`dari sezilerli da`rejede kemeyip baradi.

En` ko`p tarqalg`an sub tropik ha`m tog`ay dasht o`simlikleri ornin ma`deniy o`simlikleri alg`an,

sebebi pampa qubla Amerika matereginin` xalqi en` tig`iz ornasqan ha`m de o`zlestirgen rayonlari

qatarina kiredi. Laplata qublada pampanin` jaziq ju`zesinen ba`lentligi 1000 m dende asatin ha`m

kristal jinislardan du`zilgen tawlar ko`terilip turiladi. Bular uliwma uliwma ig`al menen pampa

sveralar dep ataliwshi S`erra-de-la ventan, S`erra de tantil tawlari dur. Barliq uliwma u`lke ushin

subtropik iqlim say lekin jawin mug`dari tu`rli jayda ha`r qiyli teretoryanin` u`lken bo`limi jawin

boyi bir tegiste bo`listirilgen ha`m derlik hesh qashan qurg`aqshiliq bolmaydi ja`ne qublaraqta

jawin jawadi. Ja`ne qublada bolsa jawinlar bo`listiriliwinde aktiv ju`zege keledi. Jil dawaminda

jawin mug`dari 500-300mm ge tu`sip qaladi. Usi menen birge qubla batis jawin ma`wsimlik ju`zege

keledi, jil dawaminda jawin mug`dari ju`da` tegis emes boladi ha`m jildan jilg`a keskin o`zgerip

baradi. Batisqa ta`rep barg`an sari jawin mug`dari ken`eyip qalmastan klimattin` uliwma

kontinentallig`ida asip baradi. Barliq u`lkede jaz ju`da` issi keledi. Arqa bo`limlerinde en` issi

aydin` ortasha tempera twrasi +270 qubla rayonlarda bolsa +23+240.

U`lkede shig`istan qublag`a qaray jilliq jawin mug`darinin` kemeyiwine ta`n ra`wishte

topiraq o`simlik qaplaniwi da o`zgeredi. Teriklerden ha`m bambukler ko`pshiligin o`zgertedi,

putalardan paragway shayi tarqalg`an. Haywanat du`nyasi az saqlanip qalg`an.

Patagoniya-dep qubla Amerikanin` Argentinanin` jaylasqan qubla-shig`is bo`limine aytiladi.

Bul 40 qubla ken`likten qublada jaylasqan du`n`yadag`i jalg`iz qurg`aqshil u`lke. Patagoniyada

qatti japiraqli otlaqlar tikenli putalar menen qaplang`an derli suw joq xalqi ju`da` siyrek bolg`an bir

qiyli plato ko`plep km lerge sozilg`an bul jinislar jer u`stine jaqin jaylasqan qa`dimgi fundamenti

qaplap jatadi patagoniya qurg`aqlari okeang`a ba`lentligi 100 m ge jetetin ha`m onnanda artiq

bolg`an tik jarlar payda etip tu`skennen kemeshilik ushin qolaysiz patagoniya tek qana shig`ista tik

tu`spesten batistada and tawlari eteginde jaylasqan and aldi batig`inda ha`m tik tu`sedi. Bul batiqta

muzliq ko`lleri ko`p ha`m jer ju`zinde maryana maqsulatlari u`yilip jatadi. And tawlarinin`

tarmaqlarinin` batiqti ayriqsha bo`limlerge bo`lip ju`rgen patogoni plotasinin` klimati qurg`aq bul

ken`liklerge jawindi batis samallar keltiredi. Lekin u`lkeni bul samallardan and samallari tosip

turadi. Jaz patagoniyanin` arqasinda issi, qublasinda bolsa salqin keledi. Yanvardin` ortasha

temperatwrasi +240 o`siliklerden betaga, chalov qubla moq lichaynikler o`sedi. U`lkede jabayi

haywanlar jaqsi saqlang`an ha`zirgi waqitta pumalar ushiraydi quslardan tu`ye qus u`lken kondorlar

ha`m kolibrilar ushirap turadi.

23 QUBLA AMERIKANIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ REGIONLARI

Rejesi:

1. Batis ta`biyiy geografiyaliq regionina sipatlama.

2. And tawli geografiyaliq u`lkesine sipatlama.

Batis. Karib. And.Arka And. Orayliq And.

Karib And tawlari tektonik terepten Kori`era burmalaniwi territoriyasinin` Antil`-Karib

ob`lastina kiredi ha`m du`ziliside rawajlaniwi qa`siyetlerine karay Arka Amerikanin` Kordilera

tawlarina o`zinende parq qiladi. Karib And tawlarina ha`mme bo`limi paloezoy ha`m mezozoydin`

burmalang`an jinislardan du`zilgen ha`mde olardin` tu`rli jastag`i intruziv jinislari kirgen. Pu`tkil

Karib And tawlari sistemasi seysmik lekin so`nbegen vulkanlar joq. Tawlar rel`efi palaksali ortasha

ba`lentlikke iye. en` ba`lent to`beleri 2500 m den asadi. Taw massivlerin eki ta`repten ashik

errozion ha`m tektonik batiklari bir-birinen ajiratip turadi. Jilliq jawin mug`dari 1000 mm den

aspaydi. Lekin ko`binshe 500 mm den kem jawadi. Tawlardin` jawin ko`birek jawin ko`birek

jawatug`in janbawirlari ha`m ten`iz ta`repine ashiq alaplar aralas togaylari menen kaplangan. Bul

togaylarda mudami jasil togaylar ha`m japiragin togetugin o`simlik tu`rleride ha`m ken` japirakli

tereklerde aralas o`sedi. Arka And tawlari degende And tawlarinin` Karib ten`izi boyinan kublada

ekvator menen Peru shegarasina shekem bolgan Arka bo`limi tu`siniledi. Tawlardin` to`mengi issi

regionlarinda jokarida Arka And Tawlarinin` turakli regionri jaylaskan ba`lentligi 2500-3000 m

shekem baradi. Jilliq ortasha temperatura +15 Sdan +20 S ka. Tawlardin` turakli regioni insan

o`miri ushin en` kolay. Arka And xalqinin` ko`p bo`limi sol regionda jaylaskan iri kalalar ha`m sol

regionda bolip diyxanshiliq rawajlangan. Jildin` barliq ma`wsimlerinde ha`m ku`ndizgi temperatura

salistirmali bolgan halda tu`nde boladi. Arka And tawlarinda 4500 m den jokarida temperatura kar

ha`m muzliqlar baslanadi. And tawlarinan ko`p to`belerinde Al`p tipindegi u`lken muzliqlapr bar.

Orayliq And tawlari Arkada ekvator ha`m Peru atawlarindag`i ma`mleket shegarasindagi

kublada 27 S kubla ken`likke shekem ju`da` u`lken araliqqa sozilgan. Orayliq And tawlari barliq

taw sistemasinin` en` ken`eygekn ko`lemi bolip ken`ligi Boliviyada 700-800 km ge jetedi. Orayliq

And tawlarinda sho`l ha`m shala sho`l landshaftlari ko`pshilikti kuraydi. Kublarakta klimat ha`m

kurgaklirak sho`lden ibarat Atakama batig`ina ha`m Tinish okean jag`asinin` Atakamaga kon`isi

bo`liminde jilina 100 mm kem. Bazi bir jaylarinda 25 mm den kem jawin tu`sedi. u`lkenin` shig`is

ha`m arkada jilliq jawin mugdari a`ste akirin asip baradi. Birak klimattin` baska territoriyalari

saklanip kaladi. Jawin mug`dari 800 mm ge shekem arkada bolsa 1000 mm ge shekem ko`beyiwi

o`simlik ko`birek ha`m ha`r kiyli bolip baradi ha`m de taw shala sho`lleri taw aldi u`lkeleri menen

almasadi. Bulardan tiskari tu`rli ko`pshik a`rizli putalar o`sedi. Punalar orayliq And tawlarinda

ju`da` u`lken mydandi yeleydi.

Chili Argentina Andi. Kubla And. Otli jer.

Subtroik rayonlarinda 27-42 S kubla ken`likler arasinda Chili ha`m Argentinada And tawlari

bazi jaylarda bolsa bir taw diziminen ibarat bolip kaladi. Birak bul jeode en` ba`lent ko`terilgen.

Tinish okean kugagi boylap onsha ba`lent bolmagan kurgak boyi kordelerasi platosi sozilgan. Ol

orrayliq And tawlari u`lksindegi kurgak boyi kordelerasinin` dawami. Onin` ortasha ba`lentligi 800

m ayrim to`beleri 2000 m geshekem ko`teriledi. Chili menen Argentina ortasindagi shegara sol

tawdin` shetinen o`tedi. Chili And tawlarinin` kurgak bolyi bo`limi klimat jazi qurg`aq ha`m qisi

ig`alli subtropik klimat bolip esaplanadi. Bunday klimat 29-37 C q.k arasinda jaylaskan orayliq

oypatliq bas kordelera tawlari batis janbawirlarinin` iri bo`limlerinde hu`kimran. Ol jerde kashtavn

topiraklar ko`p bolip Amerikaga ta`n g`alladoshlar bizon oti gram otlari ken` tarkalgan. Haywanat

du`n`yasinda jer bawirlawshilar, kemiriwshiler kuslar ko`p mug`darda payda boladi.

24 AFRIKA MATERIGININ` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, TEKTONIKASI

RELEF O`ZGEShELIKLERI

Rejesi:

1. Afrika materiginin` geografiyaliq jaylasqan ornina sipatlama.

2.Afrika materiginin` tektonikaliq du`zilisi.

3. Afrika materiginin` jer betinin` rel`ef o`zgeshelikleri.

Materik arqadan qublag`a 8000 min` km ge shig`istan batisqa 7.5 min` km ge sozilg`an,

Materik maydani 30,3 mln. kv. km. jerdi iyelep atawlar maydani bolsa 1.1 mln km kv. Materiktin`

en` shetki tochkalari arqada Al-abiyad tumsig`i 370 20. a.k. qublada iyne tumsiq 340 52 q.k. shig`is

tochkasi Ras-Xafun tumsig`i. Batista ken`liginde, en` batis sheti Almadi tumsig`i 170 32 b.k. te

jaylasqan. Afrika qurg`aqlari jaqininda atawlar ju`ja` ko`p. en` u`lkeni madagaskar atawi. Bunnan

tisqari Hind okeani basseyninde Sakora, Pemba, Zanzibar, Kamor atawlari, Atlantika okeani

basseynindebolsa Madeyra Kanor jasil murin, San- Tome, Prinsipi usag`an atawlar kirgiziledi.

Afrika ekvatordin` eki ta`repinde jaylasqan, tiykarg`i bo`limi tropik ekvatorial ken`liklerde

jaylasqan. Sonin` ushin materikte ha`reket ju`da` u`lken. Materik shetlerin Atlantika ha`m Hind

okean suwlari juwip turadi. Afrika shetindegi en` u`lken qoltiq Gveneya qoltig`i jaylasmqan. Batis

shetleri boylap materik sayizlig`i sozilip ketken. Materiktin` shig`is bo`limi ha`m qubldadan orap

turg`an Hind okeaninin` arqa ha`m qubla bo`limi Gondvana bo`lsheklenip ketiwi na`t`iyjesinde por

da`wirinen keyin payda boldi.

Afrikanin` arqa batis tawli bo`limlerin esapqa almag`anda, derlik barliq aymag`i bir

platformada. Gondfana, Arxey ha`m proterozoy eralari dawaminda payda bolg`an. Proterozoy

erasinin` taslari Gondvana jer sharindag`i en` u`lken birlemshi qurg`aqliq bolip qalg`an, keyin ala

bo`leklenip ketiiwi na`tiyjesinde Afrika Aribstan platformasi, son`in ala Afrika ha`m Arabstan

platformalarina ajiratilg`an. Polezoy da`wirinin` aqirlarinda pu`tkil materik ko`terilgenn ha`m muz

basiw protsessleri ju`zege kelgen. Trias ha`m yura da`wirine kelip tektonik ha`reketler ku`sheygen,

Bul ha`reketler Afrikanin` qublasinda, shig`isinda ha`m arqa batis ku`shi vulkanizim menen

Afrikadag`i ha`zirgi forma sol da`wirde ju`zege kelgen.

Hind okeaninin` iyelegen maydani 75 mln km kv bolip, onin` u`lken bo`limi qubla yarim

sharg`a tuwri keledi. Okean to`rt materik- Evraziya, Afrika, Antarktida ha`m Avstaraliya aralig`inda

jkaylasqan. Fors ha`m Bengaliya qoltiqlari, Qizil, Arsbstan ten`izleri, bularjdan tyismqvari

Mozambik bug`az, U`lken Avstraliya ha`m Korpentariya qoltiqlari, Arafur ha`m Timor ten`izleride

okean quramina kirgizilgen. Okeannin` ortasha shuqirlig`i 3700 bolip en`q teren` jeri Yava atawi

jaqn`ininda 7729 m ge jetedi. Okean astinda arqadan qublag`a sozilg`an Arab Hind ha`m shig`is

Hind taw dizbekleri bar. Avstarliya ha`m Antraktida aralig`inda Avstraliya- Antarktida okean asti

ko`terilmeleri bar.

Afrika rel`fi.

Afrika jer betinin` du`zilisinin` xarakterli qa`setleri onin` rawajlaniw basqishi menen

baylanisli. Materik relfi tegis boip onda tegisliklerdi palaqsali taw massivleri ha`m vulkanik

jag`daylari ta`sirinde ju`zege kelgen tawlardi ushratiw mu`mkin.

Afrikanin` arqasinda Saxroi-Kabir, Arabstan bo`limlerinde plita ha`m siniklizalar xarakterli.

Bular arasinda ko`terilip qalg`an Axangtor Tibesti usag`an tawlardi ushratiw mu`mkin. Materiktin`

ar qa batisinda Atlas tawlari jaylasqan bolip, bul tawliq u`lken Atlas, Saxroi-Kabir atlasi, Anti atlas

ha`m Tel` atlasi dizimleritne bo`linedi. En` ba`lent tochkasi Biyik atlas tawinda jaylasqan bolip,

4165 m Tubkal shoqqisi. Materiktin` ekvatordan arqadag`i bo`limin derlik Saxroi �Kabir iyelep

jatir. Sho`ldin` orayliq bo`limi Axaggar (taxat shoqqisi 2918 m) ha`m Tibesti (Enikusi shoqqisi

3415 m). Bul tawliqlardin` arqsinda Liviya sho`li bar Jer Orta ten`izi boylarinda Liviya sho`ldinin`

arqa bo`liminde materiktin` en` pa`s tochkasi 133 m Kattara batig`i bar. En` biyik tochkasi Rass-

Dashan shoqqisi bolip, biyikligi (4620 m). Afrikaniun` tiykarpg`i taw massivi esaplang`an shig`is

Afrika tawlig`i materiktin` shig`is bo`limin iyelegen.

Klimati. Afrika jer sharinda arqa ha`m qubla yarim sharalarda shama menen bir qiyli

araliqqa sozilg`an materik bolip esaplanadi. Materiktiin` usi belgisi ha`r eki yarim sharda bir qiyli

ken`liklerde bir qiyli kliaat payda boliwi ushin xarakterli. Materiktin` tiykarg`i bo`limi tropikler

arasinda jaylaskan bolip pu`tkil jil dawaminda quyashtan ko`birek issiliq aladi. Jilina quyashtan

keletug`in japi radiatsiya 160 kkal sm kv dan, arkada 200 kkal sm kv ti kuraydi. Afrika klimatinin`

o`zine say kontenentall klimat. Afrikanin` eki yarim sharda subtropik antitsiklonlar ta`sirinde

boladi. Hind okeani ta`repinen kubla yarim shar passatlari matenrikutin` arka tochkasina kurg`ak

hawa massalarin kekltiredi. Materiktin` batis tochkalapri arka bo`liminde kubla yarim sharda ha`m

Atilantika antitsitklonlari ta`sirinde bolip olar ushin passat ag`imlari xaraktenrli. Olar jawin jawiwi

ushin kolaysiz sharayatlardi keltirip shigaradi. Afrikanin` batis boylari kun`bla Atlantika

antitsikuloni ta`sirindek bolip, kubladan esetug`g`in samallar ba`lent kenliklerden keletug`in suwiq

hawa massalarinin` issi materik u`stine keliwi na`tiytsjesinde batis kurgakliqtan ekvatorga shekem

bolgan bo`limlerde jawin paayda bolmaydi. Afrikanin` arka bo`limleri birdey bolganlig`inan kubla

bo`limine salistirganda tez isiydi ha`m ortasha ayliq temperatura +35-40 S ti quraydi. Jer

sharindag`i en` maksiimal temperatura +58 S. Materikte jawin ju`da` nategis bo`listirilgen. En` ko`p

jawin Kamerun taw massivine 10 min` mm a`tirapinda jawadi. Ekvatordan arka ha`m kublaga karay

10-30 S lar ortasinda pu`tin jil dawaminda jawin ju`da` kem tu`sedi.

Aorqa batis ha`m kubla batis bo`limlerinde jawinnin` en` ko`p bo`limi kista. Kubla shig`ista

jazda jawadi. Sonin` ushinda materik klimati ha`r kiyli.

25 AFRIKA MATERIGININ` KLIMATI HA`M IShKI SUWLARI

Rejesi:

1.QAfrika klimatin payda etiwshi faktorlar.

2. Afrika mateniginin` klimat poyaslarina sipatlama.

3. Afrika materiginin` ishki suwlari.

Klimat region, ob`laslarga sipatlama.

Ekvatoril klimat regioni: Bul region Kango basseyininin` bir kansha bo`limin sonday-aq

Gveniya kurgaklig`inin` 7-8 S arka ken`liklerge shekem bolgan territoriyani iyeleydi. Kango

basseyininde jer beti ku`shli kizip ketkenliginen hawu`a massalari jokariga ko`teriledi ha`m

pu`tkiml jil dawaminda kon`vektiv jawinlar jawadi. Gveniya kurgaklig`inda jawinlardi ko`birek

kubla batis samallar keltiredi ha`m bul jerde jil dawamiinda ju`da` ko`p jawin jawadi.

Temeperaturanin` jil boyi +24 +28 C tan jokari boliwi, puwlaniwg`a karaganda 1,5-2 ma`rte

jawinnin` ko`p jawiwi ha`m salistirmali ig`alliliqtin` joqari boliwina talip keledi.

Ekvatoria klimat region: Bul region ekvatordan arkada 17 S a.k shekem dawam etedi. Qubla

yarim sharda bolsa 20 C q.k. ke shekem dawam etedi. Bul regionda jaz aylarinda mussonlar

hu`kimran bolip ko`p jawin keltirse. qis aylarinda qurgak tropik hawka massasinin` passat samallari

ta`sirinde boladi. Arqa yarim shardin` subekvatorial regioninda ig`alliq jeterli bol`maya`tug`in en`

kurgakshil region Samaliy yarim atawi. Sebebi bul yarim atawdi ekvatorial mussonlar ta`siprinde

Efiopiya tawlig`i tosip kaladi. Sonwlayaq Sudan u`lkesinin` aoka bo`limlerinde de qurgak regionlar

bar. Ortasha temperatura 10 C. Tropik klimat regioni. Bul klimat region arka yarim sharda Sahrai-

Kabirdin` bir kansha bo`liimin. qubla yarim sharda Koloxariy ushin xarakterli. Arka yarim sharda

issi tropik klimat jaz aylarinda arka Afrikanin` jer betin ju`da` kizdiradi ha`m bul jerde kuraminda

15-20 protsentke salistirmali ig`alliq bolg`an arka shig`is passatlar. Bul aymaqta puwlaniw jawinga

salistairganda 20-25 ese joqari boladi. Materiktin` qubla yarim sharinda klimt regioni sho`l tropik

ha`m ig`al tropik klimat oblastina ajiratiladi. Afrikanin` Namib sho`linde jawin mug`dari kem.

Sebebi kubla Atlantika antitsiklonindag`i Bengal suwiq ag`iminin` bar boliwi.

Subtropik klimat regioni: Bul region Afrikani shetki arka ha`m kublasin o`z ishine aladi.

Materiktin` arka batisi ha`m kubla batisinin` jazi kurgak. Subtropik regionnin` Jer orta ten`izi

klimat ob`lastina ajiratadi. Qista bul jerde tsiklon iskerligi jokari boladi. Jer orta ten`izi boyinda

iyul`din` ortasha temperaturasi +27+28 S. En` issi ayinin` ortasha temperaturasi + 21, yanvar`

ayinin` ortasha temperaturasi +11+120 , en` salqin ayinin` temperaturasi +13+140 shekem boladi.

Qista batis samallar jetip kelmeydi, sebebi tawlar tosqinliqn` etedi, qista jawin mug`darinin`

kemeyiwine alip keledi.

Afrika materiginin` ishki suwlari.

Ishki suwlari. Materiktin` jilliq suwiq ag`imi 54003 km. Uliwma ko`lemine qaray Evropa ha`m

Qubla Amerikadan keyin 3-orinda turadi. Materiktin` bas suw ayirg`ishi onin` en` ba`lent

ko`terilgen shig`is bo`liminen o`tedi, ag`imnin` 1/3 bo`liminen ko`pregi Atlantika okeanina 1/6

bo`limi Hind okeanina onnan da kem bo`limi Jer Orta ten`izge tuwra keledi. Materik ag`iminin` 1/3

bo`limi okean ha`m ten`izlergen jetip kelmeydi. Materikte ag`in suwlar ju`da` nategis bo`listirilgen.

Nil da`r`yasi. Materikêe jer betinde ed uzin da`r`ya. Uzinlig`i 6371 km basseyninin`

maydani 2870Rkm kv. Bul u`erde 2000 m kv ba`lentlikten baslanadi. Tiykarinan Shig`is Afrika

tawlarinan ag`ip shig`adi. Tiykarg`i tarmag`i Kagera da`r`yasi. Nil Vektoriya ko`linen ag`ip

shig`adi ha`m Al`berto ko`oine quyiladi. Usi araliqta da`r`ya taw arasinan o`tedi ha`m ser ostona

sarqiramalar payda etedi. Sarqiramalardin` eu`lkeni 40 m ba`lentliktegi Merchison sarqiramasi.

Taw arasinan Bahril jabol ati menen shig`ip da`r`ya u`lken tarmaq Bahriy-g`azal ha`m Sobat

da`r`yasi quyiladi ha`m aq Nil atin aladi. Xartum qalasi jaqininda aq nil ko`k nil menen qosiladi

ha`m sol jerde Nil atin aladi. Ko`k nil Aq nilge qarag`anda bir qansha qisqa. Da`r`ya delta payda

etiwi menen tamamlanadi. ha`m deltanin` maydani 24000 km kv ti quraydi.

Kongo da`r`yasi. Materikler ishinde ekinshi orinda turadi. Basseyinnmn` maydani ha`m suwinin`

ko`pligi jag`inan birinshi orinda. Du`n`yada ekinshi orinda turadi. Lualove Kangonin` baslangish

bo`limi esaplanadi. Uzinlig`a`i 4320 km, basseyinnin` maydani 3,7 mln km kv. U`lken tarmaklari

Ubongi ha`m Kasan. Kangonin` orta ag`imindagi o`zegi 20 km ge jetedi. Da`r`yada 32 sarkirama

bar. Da`r`ya kurgakuliq boyi tegisliginde keneyedi ha`m o`zeginin` shukirlig`i 70 m ge jetedi.

Niger da`r`yasi: maydani jaginan Kango ha`m Nil da`§r`yasinan ketsyin turadi. Uzinlgi 4060 km.

Basseyinnin` maydani 2 mln km kv. Ortasha jilliq suw qa`ddi 12 min` m kub. Da`r`ya arka

Gveneyadan baslanip da`sleo`p arka shig`isqa son Sahrai-Kabir shegarasinda kubla shig`iska karay

jilisadi. U`lken tarmagi Benue esaplanadi. Quyiliwinda u`lken del`ta payda etedi.

Zambezi da`r`yasi: Qubla afrikada en` u`lken ha`m Hind okeanina kuyatugin da`r`yalardin` en`

u`lkeni esaplandi. Uzinlig`i 2260 km. Basseyinnin` may dani 1330 m km kv. Zambezt Kango-

Zambezi suw ayig`ishinda 1000 km ba`lentlikten baslandi. En` u`lken sarkiramasi Viktoriya,

ba`lentligi 120 m, eni 1800 m. Bul sarkirama Shire da`rn`yasi arkali Neyassa ko`linen Zambezige

suw kelip turadi. Materiktke ko`ller dizbegi jaksi rauajlangan. Arka Afrikada Chad`, Shig`isa

Afrikada bir neshshe ko`ller Viktoriya Tanganika, Niyassa siyakli u`lken ko`ller bar.

26 AFRIKA MATERIGININ` ORGANIKALIQ DU`NYaSI

Rejesi

1. Afrika materiginin` o`simlik du`n`yasinin` tarqa liwi

2. Afrika materiginin` xaywanat du`n`yasinin` tarqaliwi

3. Afrika organikaliq du`n`yasina insanlardin` ta`siri.

Materiktin` organik du`n`yasi o`zinin` ha`r tu`rliligi menen parqlanadi. Afrika u`sh floristlik

oblasta jaylasqan onin` arqa bo`limi saxroi kabir meneng birgelikte gallarktika oblastina materiktin`

ekvatordan arqada ha`m qubladag`i bo`limler pleotropik oblaksta materiktin` shetki qubla bo`limi

Kapp oblastlarina bo`linedi. Afrikanin` arqa bo`limi menen florasi (bir qabattan quralg`an) Qubla

Evropa ha`m batis Aziya florasi bir waqitta quralg`an. Paleotropik oblastta qalin` bolip onin`

quraminda Avstraliya menen bolg`an aa`riq sha o`z ko`rinisin tabadi. Jilina 1500-2000 mm

jawinjawatug`qin ekvatoriyal klimat poyaslarinda podzallasqan ha`m shirindige bay bolg`an

materik topraqlar tarqalg`an bul tog`aylardin` ba`lentligi 80 m ge jetedi. Fokus terekleri mayli plma

vino plmalari bahaybat seyba kola teregi joqari yarusti payda etedi.

Ma`wsimlik ig`alli tog`ayli zonasi ekvatoriyal tog`aylarda arqa ha`mde qubla bo`limleritnde

jaylasqan bolip florasinin` tu`rleri menen ajiraladi.Bul zonada o`simlik du`n`yasi bir qansha yarusti

payda etken ken` makydanni iyenlep jatadi. Materiktin` ken` mapytsdani savanna ha`m siyrek

tog`aylar zonasin payda etedi o`simliklerden ko`birek palma teregi ha`m ha`r tu`rli jerde o`setug`in

putalar ha`m ot o`simlikleri ken` tarqalg`an. Afrika shala sho`l ha`m sho`l zonasi basqa materiktin`

sonday zonalardan pariq qiladi. Zona ushin xarakterli o`simlikler indimik o`simlikler bolip

esaplanadi. Matreiktin` arqa batis ha`m sohillardan taw jan bawirlarindla barliq waqit jasil japraqli

putazarlar tarqalg`an. Toprag`i qon`ir topraq materik qubladag`i floristlik oblastlarda Afrikanin`

qalg`an bo`limindegi o`simlik to`rlerinin` baylig`i menen parq qiladi. Bul zona putazarlar vereska

gu`lleri semiyasina ta`n o`simlikler ko`p. Madagaskar atawi florasi Afrikadan parq qilapdi. Sebebi

bul ataw materiktegi a`dewir aldin ajralip ketedi. Atawda indimik tu`rli o`simliklerdin` 75 protsenti

tarqalg`an. Atawdag`i ig`alli tropik tog`aylar savanna ha`m siyrek tog`aylar ha`m dala o`simlikler

bar.

Afrikanin` haywanat du`n`yasi.

Materiktin` haywanat du`n`yasi ha`r tu`rli arqada arqa Afrika bug`isi, aqular, jirtqishlardan sirtlan,

sho`l qasqir, sho`l tu`lkisi, jabayi pishiqlar jasaydi. Atlas tawlarinda quyriqsiz makkok maymili,

kemiriwshiler, kesirtikeler, jer tbawirlap ju`riwshilerden bug`ma ha`m zaharli jilanlar ushiraydi.

Da`r`ya boylarinda krokadiller, u`lken tapsbaqalar,za`ha`rli jilanlar ushraydi. Sho`llerde tu`ye qus,

torg`aylar, kaklitler, savannalarda antilopalardin` 40 artiq tu`rleri bar. Tegislik ha`m dalalarda bir

neshe maymil tu`rleri, tog`aylarda jirafalarg`a uqsas akkapi haywani, buyvol koplon, qus tu`rlerinen

totinin` bir neshe tu`ri ushiraydi. bar Madagaskar atawi fawnasi o`zine ta`n indimik tu`rler ko`p.

Jirtqish za`ha`rli jilanlar maymillar ushraydi. Ataw ushin limur haywani ta`n.

27 AFRIKA MATERIGIN GEOGRAFIYaLIQ RAYONLASTIRIW

Rejesi:

1. Afrikanin` ta`biyiy geografiyaliq raayonlarina s ipatlama.

2. Arqa Afrika ta`biyiy geografiyaliq rayoni.

3. Orayliq Afrika ta`biyiy geografiyaliq rayoni

Afrikanin` ta`biyiy geografik rawajlaniwi. Afrikanitsn` geoglogik du`ziliwi ha`m rel`fi bir

kiyli bolmaganliqtan materiktin` u`lken territoriyalarifnda bir kiyli landshaft saklanip kalganlig`inan

ha`m landshaftlarga klimat ta`siri sezilerli bolganlig`inan materiktin` ta`biyiy geografik rayonlarina

ha`m u`lkelerge ajiraliwin talap etedi. Materik to`rt ta`biyiy regionga ajiraladi.

1. Arqa Afrika ta`biyiy geografik rayoni: a) Atlas tawli u`lkesi, b) Sahrai-Kabir v) Sudan.

II. Orayliq Afrika ta`biyiy geogrpafik rayoni A) arqa Gveneya b) Kango

III. Shig`is afrika ta`biyiy geografik rayoni: A) Habashstan-Samali B) Shig`is Afrika

IV. Kubla Afrika ta`biyiy geografik rayoni: A) qubla Afrika jaziq tawlig`i B) Kap tawlig`i V)

Madagaskar tawlig`i.

Arka Afrika Arka Afrikanin` ha`mmesi Sahrai-Kabir plitasinda jaylaskan. Errotsion

ko`rinisler jetilisken regionnin` u`lken bo`legin subtropeik ha`m svubekvatorial klimkat regionda

jaylaskan. Sonin` ushin da region u`sh u`lkege ajiraladi.

1. Atlas u`lkesi: Bul u`lke materiktin` arka batis bo`limlerin o`z ishine aoladi. Arka shig`ista u`lkeni

Jer orta tenizi. Batista Atlantika okeani orap turadi. Jer orta tenizim kurgaklig`i boylap ba`lentligi

2000-2500 m bolgan burmali tawlar ko`terilgen. U`lkenin` kublasinda Atlantika okeaninan arka

shig`ista ba`lent atlas dizbegi sozilgan. Sahrayi Kabir atlasi Ba`lent atlastin` dawami. Bunnan

kublarakta antiatlas dizbegi jaylaskan. Atlantika okeaninan keletug`in batis samallar bul jerge jawin

alip keledi ha`m tawlardin` batis arka janbawirlarindak ha`m de kurgakliqlarinda ko`birek

tu`siwine sebep boladi. Jawin batista 800 mm den Shig`ista 200-300 mmge shekem o`zgerip baradi.

Qistiin` ortasha temperaturasi +12+15 S . Jazda +24+27 S. Bul jerde ba`rha` jasil otlaqlar

pal`malar, joqarida bolsa u`lken atlas kedriydan ibarat iyne japirakli togaylar ken` tarkalgan.

Sahrai-Kabir: afrikanin` arkasinda tropik sho`ller u`lken maydandi iyelkeydi. Bul landshaft

Atlantika okeaninan Kizifl tenizge shekem Atlas ttawlari tutas ha`m Jer orta tenizi

kurgakliqlarifnda Sinegal da`r`yasinin` Chad` ko`li arkali Nil da`r`yasi botsyinsha Xartum

kalasinam baratugin siziqqa shekem bolgan maydandi iyeleydi. Maydani 7 mln km kv bolgan bul

aymaq uliwma ig`al bolgan Svahrai Kabir dep ataladi. Klimati keskin kontenentall jilliq jawin

mug`dari 50 mm den kem. Hawanin` salistirmali ig`allig`i 25 protsentten kem. U`lkede jaz aylarida

issiliq 30-50 S. Qista salkin antitsiklon u`stemlik etedi. U`lkede 1200 den artik o`simlikler bar. Bul

o`simlikler tykarinan kserofik ha`m efemirerden ibarat.

Sudan u`lkesi: bul u`lke derlik pu`tkil matenrik boytslap batistan shig`iska Atlavntika okeaninan

Efepoya tawlig`ina shekem ken palass boylap jaylaskan. U`lkenin` kubla shegarasi Gveneya ha`m

Kamerun kirlarinin` arka jaknbawirlarinan o`tekdi, son` Chad` ko`li menen Nil da`r`yasinin` Arka

tarmaqlari suw ayirg`ishinan o`tedi. Jawin mug`dari kubladan 2000 mm den shig`ista 1000 mm ge

shekem o`zgerip baradi. U`lkede jilliq temperatura +20 tan tu`speydi. Maksimal temperatura 40 S.

Chad` ko`li kurgakliqlari samisliqlar ha`m satirus otlaqliqlaprdi ushiratamiz. Bul jerde haywanat

du`n`yasi saklanip kalgan.

Orayliq Afrika.

Orayliq afrika ta`bityiy sharayatinin` payda boliwi onin` ekvatorial regionda ha`m sub

ekvatorial regionlarinin` kubla ha`m arka shetlerinde jaylaskan. Bul jerde eki ta`biya`iy geografik

u`lke: Gveneya kurg`aqlig`i ha`m Kango katlavinasi menen ajiralip turadi.

Arka Gveneya u`lkesi: Bul u`lke Gveneya koltig`inin` pa`s tegisliklerinen ibarat arka kurg`aqlig`i

ken` palasasin sonday aq arka Gveneya kirlarin o`z ishine aladi. Gveneya kurgaklig`inin` Neger

da`r`yasinan keyingi en` u`lken da`r`yasi Volga. Bul u`lkede ko`pshilik kishi atawlar bar. Shig`ista

Neger da`r`yasi to`mengi ag`iminin` alabi Kamerun tawlari menen shegaraldangan. Bul massivtin`

Fako shoqqisi ba`lentligi 4070 m bolip pu`tin baktis Afrikanin` en` ba`lent tochkasi. Kamerun

massivinin` okeanga karagan janbawirinda 9000 mm den artiq jawin jawadi. U`lke florasi

kuraminda Boramiliy aynasinan bolgan ot siyaqli o`simlik tabildi. Nil del`talarinda mongrie

otlaqlari bar. U`lkenin` haywanat du`n`yasinda maymillar shimpanze jasaydi. Afrika pilleri

jirtkishlar ha`r kiyli jer bawirlawshilar ushiraydi.

Kango oypatlig`i: Bul u`lke ekvatordin` ha`r eki ta`repinde jaylaskan bolip Atlantika okeani

kurgaklarinda Shig`is afrika tawlig`ina shekem sozilgan. Arkada onin` shegarasi 5 S a.k. boylap

Kublada 10 S q.k. ten o`tedi. U`lke jawinli ha`m bir kiyli jokari ha`reketli bolip turadi. U`lkede

jawin rejimi Kango basseyininin` tekgislik bo`liminde 1500 m ge jetedi. Jawin shagshinlardin` bul

u`lkede bo`listiriliwi ko`plep da`r`ya alaplarinn` barlifg`i ha`m olardin` jaylaskan ornina karap

topirak ha`m o`simlik kompleksi ha`r kiyoi. Togaylarda pal`ma kauchikli kizil terek o`sedi soll

togaylarda piller maymillar da`r`ya boylarinda bolsa begamotlar ken` tarkalg

28 AFRIKA MATERIGIN GEOGRAFIYaLIQ RAYONLASTIRIW

Reje:

1. Shig`is Afrika ta`biyiy geografiyaliq rayonina sipatlama.

2. Qubla Afrika ta`biyiy geografiyaliq rayonina sipatlama.

Shig`is Afrika. Bul region materiktin` basqa bo`limlerinde taw rel`finin` u`stin turiwi ha`m olardin`

ha`r qiylig`i menen ajralip turadi. Shig`is Afrika rel`finin` maydalang`anlig`i jer qabig`i jariqlarinin`

tarraqqiy etiw, a`yyemgi ha`m ha`zirgi jag`daylarinin` ku`shligi menen basqa u`lkelerden parqn`

qiladi. Region materiktin` ha`r eki bo`liminde jaylasqan.Region rel`efinin` ha`r qiylilig`i ha`m

tawlardio`n` pa`s ba`lentliligi atmosfera tsirkulyatsiyasinin` tu`rli ta`sirlerge alip keledi. ha`m ha`r

qiyli landshaftlardi a`melge keledi. Shig`is Afrikada materiktin` tiyakarg`i suw ayirg`ishi

jaylasmqan bolip materik quramali da`r`yalarinin` tiykarg`i bo`limi mine sol territoyadan baslanadi.

Afrikanin` sol territoriyada Efeopiya tawlig`i samali platosi ha`m shig`is Afrika tawlig`i ajralip

turadi.

Efiopiya-Samali u`lkesi. Bul u`lke batismta Aq Nil menen shegaralanadi. Arqa-shig`is, shig`is,

qubla-shig`is bo`limleri bolsa ten`iz Adam qoltig`i ha`m Hind okeani boyinan o`tedi. Somali

platosina jdawindi tiykarinan Hind okeaninan mussonlar keltiredi. Tawli rayonlar esapqa

alinbag`anda jilliq tempiratura bir qiyli ortasha +200 dan tu`speydi. Maksimal tempiratura +40+50s

qa jetedi. Efiopiya tawlig`inan shwqir alaplar payda etken ser ostana da`r`yalar aa`ip o`tedi. U`lkede

haywanlardin` jirtqish tu`rleri ko`p mug`darnda payda etedi. Shig`is Afrika. U`lke ekvatoriyani ha`r

eki ta`repte jaylasqan Afrika platformasinin` en` ha`reketshen` tektonik ta`repten en` aktiv bo`limi

esaplanadi. Bul u`lkenin` bo`limi qubla yarim sharda jaylasqan. Klimatinin` payda boliwinda

ekvator jaqininda bolg`qanliqtan sirtqa salistirg`anda u`lken, rel`eftin` ba`lentligi ha`mide Hind

okeaninin` ta`siri sezilerli boladi. Tawliq territoryalarda 2000 mden qar jawiwi ha`m 3500 m

ba`lentlikte muzliqlardin` bar bolg`anlig`i menen ajiraladi. Savanna ha`m siyrek tag`aylar 1200 m

ba`lentlikte ju`da` ig`alli tog`aylar, 3000 m ba`lentlikte otlaqlar tarqalg`an haywanlardan piller,

maymillar, jirafalar, karkidonlar, zebralar tarqalg`an. Da`r`ya basseyinlerinde krakadiller ha`m

bigomotlar ushraydi.

Qubla Afrika. Materiktin` suw ayirg`ish platolardan qublada Kongo ha`m Zambezi da`g`r`yalari

baseyinleri arasinda jaylasqan, ha`mde Atlantika ha`m Hind okeanlari menen qorshap turg`an qubla

bo`limi rel`efi klimatinin` a`dewir qurg`aqlig`i tropik zonall laendshaftlar.

Materik qubla bo`liminin` derlik ha`mmesinin` Qubla Afrika jaziq tawlig`i ta`biyiy geografiya

u`lkesi iyelegen. Qublada batistan og`an ko`p u`lkeler baylanisqan. Qubla Afrika qurg`aqliqlari

qasindag`i u`lken Madagaskar atawi ayriqsha ta`biyiy geografik u`lkesi payda boladi.

Qubla Afrika jaziq tawlig`i. Bul u`lke regionlarinin` derlik ha`mmesin payda etedi. U`lke

rel`efinde siypek lizolar ha`m bul siypek lizolardi orap turiwshi qurilmalar sistemasi bar.

U`lkenin` barliq shig`is sheti Hind okeani ta`repinen esetug`in muzambik issi ag`im

ta`sirinde boladi. Tawlardin` shig`is bo`liminde jawin mug`dari ko`p boladi. U`lkenin` en`

qurg`aqshil bo`limi sohilidan Nolib chumdir. Biraq Bengal suwiq ag`iminin` ta`siri barliq ra`wishte

boladi. U`lkenin` u`lken bo`liminde jawinnin` azlig`i ag`in suwlar belgilerinde o`z ko`rinisin tabadi.

U`lkenin` jawin ko`p tu`setug`in arqa ha`m shig`is shetlerinde tropik ha`m subtropik tog`ay

o`simlikleri tiykarg`i orin iyeleydi. Tog`ayda akatsiya, pl`sha kibi tikenli putalar ushraydi.

Fawneada materikler bar bolg`an haywanlardi ushratiw mu`mki.

Kap tawlig`i . Maydani ta`renpten Afrikanin` en` kishi u`lkesi esaplang`an bul territoriya okean

sohilida jazi qurg`aq subtropik u`lkesinde jaylasqanlig`i rel`efi pa`s ba`lentligi menen

ha`reketlenedi. Kap taw sistemasi Afrikanin` qubla batis ha`m qubla sohili boylap bir birine paralel

sozilg`an ortasha ba`lentliktegi dizimnen ibarat. Kap tas o`simlik du`n`yasinda ha`r qiyli seziledi.

Bul jerde mayda japiraqli putaliqlar siyrek tog`aylar ha`m quramali gu`lliler ken` tarqalg`an.

Madagaskar. Bul ataw Afrika qurg`aqliqlari jaqinindag`i u`lken materik ataw bolip

maydani 590 mln km kv ti quraydi. Ataw materikten mezazoy a`sirinde ajralip shiqqan sonin` ushin

ataw struturasi rel`efi ha`m klimat sharayati materiktin` to`men bo`limlerine uqsaydi.

29 AVSTRALIYaNIN` GEOGRAFIYaLIQ ORNI, KLIMATI HA`m

ORGANIKALIQ DU`NYaSI

Rejesi:

1. Avstraliyanin` geografiyaliq orni ha`m izertleniw tariyxi.

2. Avstraliyanin` klimati ha`m ta`biyat zonalari.

3. Avastraliyanin` organikaliq du`n`yasi.

Geografiyaliq orni. Ashiliwi ha`m izertlerniw tariyxi.

Geografyiyaliq orni; Avstraliya jer sharinin` en` kishkene materigi. Onin` jer maydani 7,6 mln kv

km . Sonliqtan ol geyde materik ataw dep te ataladi.

Afrikanin` jag`alari siyaqli Avstraliya jag`alari tilkimlengen emes. Karpentariya qoltig`i

ishine kirip u`lken Koyn-York yarim atawi sirtka shig`ip turatug`in arka jagalaulari jag`a boyi

ko`birek tilkimlenip keledi. Avstraliyanin` tu`slik jag`alarin u`lken Avstraliya qoltig`i qorshap tur.

Afrikadag`i siyaqli Avstraliyada qolayli buqtalar az.

Avstraliyani Hind ha`m Tinish okeanlarinin` jilli suwlari qorshap tur. +20 S ka shamalas

booliwi Karup ten`izi rayoninda bayqaldi.

Avstraliyanin` ashiliwi ha`m izertlew tariyxinan o`zi bir shette uzaq turg`anliqtan Avstraliya

Evropalilar ta`repinen adamlar jasaytug`in materikulleridin` ha`mmesinde son`iraq ashildi. Bul

jerde gollandlar ashti. XVII a`sirdin` birinshi yariminda olarg`a bul materiktin` arka batis ha`m

tu`slik batis jag`alawlarin ha`mmesi derlik ma`pli boldi.

XVII a`sirdin` ortasinda kaloniyada teniz sayaxatshisi A. Tomson Avstraliyanin`

tu`sligin ha`m arka ta`replerinen aylanip shiqti. Birak ashkan bul janaliqlarina barligin gollandlar

uzaq waqit dawaminda jasirip keldi. XVII a`sirdin` akirinda Angliyanin` en` iri ten`iz sayaxatshisi

J. Kuk Avstraliyani ekinshi ma`retebe ashti.

1770-jili Evropalilar ishinde birinshi bolip ol o`zinin` komandasi menen Avstraliyanin`

jerinin` u`stinen shiqti. XVII a`sirdin akirinan baslap Avstraliya o`zlestire basladi.

Rel`efi ha`m paydali qazilmalar.

Rel`efi; Avstraliyanin` rel`efinde Afrikadag`i siyaqli a`piwayi shig`is bo`legin esapqa

almaganda Avstraliyanin` negizi bolip tiykarinan ju`da` a`yyemgi kristalldan kalgan bolip bul tirnak

Afrika materiginin` ko`pshilik bo`legi siyaqli. Gondvalag`a kirgen. Shig`isqa bargan svayin jerdin`

beti pa`seyip jaziq tarwliq arkasindagi Kornenteriya bug`azi menen tu`sliginde Hind okeani

aralig`inda jaylaskan oypatliqqa ulasip ketedi. Oypatliqtin` betine sho`gindi katlamlardin` qalin`

qatlami menen kaplangan. Materiktin` shig`is shetindegi jag`alawlardin` boyinda a`bden kayrilip

kalgan onsha biyik emes a`yyemgi tawlar ulli suw ko`ller (sari) qirlari sozilip jatir.

Paydali qazilmalar; Avstraliyada paydali qazilmalarldin` rudalari basim keledi. Buni

materiktin` tiykarinan alganda kristall ijinislardin` kurngaklig`i menen tu`sindiriwwge boladi. degen

meenen Avstraliya tas ko`mirge de bay bolip onin` ka`nleri tiykarinan alganda materiktin` tu`slik

shig`isindag`i sho`gindi jinislarinda ushirasadi.

Klimati; Avstraliya ekvatorg`a jaqin jerde jatir. Sonliqtan ol issi jerde klimat basim bolip

keledi. Avstraliya 3 klimat poyasinda jaylaskan.

Subekvatoriyalli-tropik, subtropik.

Jawin shashinlar menen temperaturalar klimat poyasinda jil ma`wsimleri boyinsha da birdey

bo`leklenbeydi. Tu`slik yarim shardan jazinda-dekabr`den fevral`g`a deyin materik ju`da` qizip

ketedi. Batisvinda ha`m araliq bo`liminde hawanin` ortasha temperaturasi 25 S+30 S ten` ha`m

onnanda jokari ko`teriledi. Qisqi ma`wsimde suwiydi. Iyul`din` ortasha temperaturasi tu`slikte +30

S qa deyin +20 qa deyin to`menleydi. Solay etip arkadagi subekvatoriyalliq poyasta jawinli qisi jazi

qurg`aq ha`m olda a`dewir issi bolip ketetug`in qis ma`wsimi menen awmasadi. Tropikaliq poyasta

klimattin` eu`ki tipi; Baptis penen orayliq bo`liminde tropikaliq sahra klimati ha`m shig`isinda

tropikaliq ig`alli klimat qa`liplesedi. Subtropikaliq poyasmta klimattin` 3 tipi bar. Tu`slik batista

jazi qurg`aq bolip keletug`in subtropikaliq klimat. Tu`slik shig`ista subtropikaliq issi klimat,

ortan`g`i bo`liminde pu`tkil jil dawaminda jawin shashain mug`dari az bolip keletug`in ha`m jilliq

ja`ne sutkaliq temperaturalari keskin o`zgerip turatugin subtropikaliq, kontenentadlliq klimat payda

bolgan.

.Ta`biyat zonalari. ha`m organikaliq du`n`yasinin` o`zgeshelikleri

Da`r`yalari ha`m ko`lleri ; Avstraliyada da`r`yalar menen ko`ller az, onin` jer maydaninin`

yariminan ko`biregi okeang`a barip quyatug`in suwlari joq. Avstraliyanin` en` u`lken da`r`yasi

bolgan Murrey u`lken suwli bolip taw qirlarin sig`alap o`tedi. Qurg`aqshilik bolgan waqitlari onin`

en` u`lken salasi Darlingtin` suwi tartilip, sag`asi kesilip qaladi, bo`lek-bo`lek ag`imsiz tuyiq

suwlardi payda etedi. Da`r`yalari siyaqli ko`llerinin` de ig`alli ma`wsiminde tolisip. qugak

ma`wsimde kewip kaladi. Olardin` ishindegi en` u`lkeni Eir ko`li ten`iz betinen 12 m terende jatir.

Jer asti suwlari. Jer beti suwlarinin` jetkiliksizliginen ornin arteziyan basseyinlerinde

jiynalip turatug`in jer asti suwlarinin` u`lken zapaslari menen bir kansha toliqtirpiladi.

Avstraliyanin` organikaliq du`n`yasinin` o`zgeshelikleri . O`simlikleri. Avstraliya

o`simlikke a`dewir jarli. Degen menen o`simlikleri o`zgeshe bolip keledi. O`simliklerinin`

tu`rlerinin` 75 prortsenke deyingisi tek Avstraliyada ushiraydi. Avstraliya ushin ekvatorlardin`

akatsleptordin` ha`m kazoirillerdin` baska materiklerde jok ko`plegen tu`rlerin ushiratiwga boladi.

Avstraliyada jewge bolatug`in jemisler, efer maylarin bahali ag`ashlar tu`ri iyelegende

qollanilatug`in zatlar beretug`in paydali o`simlikler ko`p.

Haywanatlar du`n`yasi; Avstraliyada baska materiklerde elle kashshanak sap bolgan

haywanlar o`sedi. Bir ilimpazlardin` so`zi menen aytkanda Avstraliya o`tken zamanlardin` tiri

qazbalilari saklanip kalgan kashkinlarga pana el. Exidna u`yrek tumsiqlilar dep atalatug`in

maqluqlar tek usi materik penen Tasmaniya atawinda ushirasadi. Olardin` bir tamasha jeri balalarin

quslar qusap ma`yekten shig`aradida, su`t emiziwshiler kusap olardi emizip asiraydi.

Sumkalilardin` ishindegi a`sirese xarakterlisi kengrular semestvasi. Kengrulardin` en` irilerinin`

uzin boyi eki metrge shekem jetedi. Arqa dug`ijim ayaqlarina ku`sh salip sekirgende olar 8-10 m

shekem sekiredi. U`lkenligi tishkannin` turpatinday gana kishkene kengrularda bar. Koala degen

sumkali ayiw ekvalipt japiraklari menen aziqlanadi. Ol ag`ashlardin` u`stinde jasap az qiymildap,

ko`p jatip turmis keshiredi, sonliqtan oni Avstraliya erinshegi dep ataydi. Kuslar du`n`yasina bay

ha`m ha`r qiyli, a`sirese toti kuslar ko`p.

Haywanatlar du`n`yasi iri atawlarinda ha`r qiyli quslar; leroxvestlar, kaktular, jabayi tawiqlar

beyish quslari ko`p boladi. Jan`a Gvineyada exidnalar ag`ash kengrulari, quslar kem tarqalg`an.

Da`r`yalarinda krokodiller bar. Jan`a Zenlandiyada ushpay, juwirip ju`retug`in quslar kiviyler

jasaydi. O`simlikler ha`m haywanatlar du`n`yasi okeannan batis bo`limindegi tek Avstraliyag`a

jakkin jaylaskan atawlarinda g`ana a`dewir bay ha`r tu`rli bolip keledi.

30 AVSTRALIYaNIN` TA`BIYIY GEOGRAFIYaLIQ RAYONLARI

Rejesi

1. Avstraliyanin` ta`biyiy geografiyaliq u`lkelerine uliwma sipatlama

2. Avstraliyanin` ta`biyiy u`lkelerinin` klimati.

3. Avstraliyanin` ta`biyiy geografiyaliq u`lkeleri organikaliq du`zilisi.

Avstarliya to`mendegi ta`biyiy u`lkeler ajiratiladi. Jazda jawin jawatug`in tegislik

platformalari issi shig`is Avstraliya issi ig`allig`i bir tegis bolg`an shig`is Avstraliya tawli tegisli

qurg`aq sub tropik qubla shig`is orayliq tegislik subtropik arqa batis batis Avstraliya tropik yassi

tawlari ha`m tawlar.

Arqa Avstraliya bul ta`biyiy geografiyaliq u`lke arqadag`i u`sh yarim atawlardin` Kimberli

Arnemlind ha`m bir bo`limi York yarim atawlarinin` sonin`day materiktin` bul yarim atawlarina

tutas bo`limlerin o`z ishine aladi onin` qubla shegarasi shama menen 18-200 aralig`inan o`tedi.

U`lke uliwma flatformada jaylasqan relifte platolar pa`s tegislikler ha`m pa`s tawlar ko`pshilikti

payda etedi. Arqa batista ba`lentligi 600-700 m bolg`an Kimberli plotasi ko`terilgen. Shig`ista

Arnemlnd ha`m Keyp-York atawlarinda jer ju`zesi 300 m pa`seyedi. Arqa Avstraliya qara ren`li

metallarg`a bay u`lke klimatinin` tiykarg`i belgisi jawinnin` ma`wsiler boyinsha almasiniwi. Qubla

yarim shardin` jazda arqa batis musson samallari ta`sirinde jawin qo`p jawadi.Qista bolsa uliwma

jawmaydi. U`lkede temperatwra joqari boladi, en` joqari temperatwra noyabrde gu`zetiledi. Bul

ayda bazi jaylarda temperatiwra 300 boladi. Ortasha jilliq temperatiwra +20s boladi.

U`lkedegi da`ryalardin` en` irileri Fitsroy, Viktorya, Flinbres, Mitchel, da`ryalarinin` olardin`

uzinlig`i 600-800 km olar ha`mme waqit ag`img`a iye. U`lkede soqil boylap chakkalak zorlar

sozilip jatadi. Qirg`aqtag`i ayrim rayonlarda ko`bnese shig`ista ig`alli tropik tog`aylar ushirap

turadi. Bul tog`aylarda ba`lent biyik palmalar fokuslar margula ha`m evkolitler o`sedi. Arqa

Avstraliya o`simliklerinin` tiykarin savannalar payda etedi. U`lke haywanat du`nyasi a`dewir bay.

Savannalarda emu tu`ye qusi kegru vomvatlar ushiraydi. En` qurg`aq jerlerinde exidna jasaydi.

Tog`ayda kolala jasaydi, lerodin ha`m toti da`r`yalarda krakadiller ko`p.

Shig`is Avstraliya bul u`lke u`lken suw ayirg`ish dishimi ha`m materiktin` shig`is boyina

kiredi. U`lkede tektonik jariqlar ha`m errozon jariqlar tawlardi massiplerge bo`lip jiberedi. Bul

tawlar shig`is boyinda en` ba`lent1600 m ge jetedi.

Tawlardin` shig`is etegi ken`ligi 50 km ge jetetin ser tepa sozilg`an. Qublaraqta tawlardi Xandlar

da`ryasinin` ku`ndalan` tektonik batig`i kesip o`tken. Qubla shig`ista tawlardin` en` ba`lent bo`limi

Avstraliya al`p tawlari qarli tawlar bar. Bul tawlardin` ortasha ba`lentligi 1500 m bolg`an gorstjdan

ibarat. Bul massipler pu`tkil materik boyinda en` ba`lent ko`terilen bolip haqiyqiy taw ko`rinisine

iye. Olar en` ba`lent kosushka tawi 2230 m ge ko`terilgen. Shig`ista ha`m soqilnin` o`zinde

temperatiwra jil dawaminda onsha ko`p o`zgermeydi iyuldin` ortasha temperatiwrasi +18s qa jaqin

yanvardin` ortasha temperatichwrasi bolsa +20s. Shig`is Avstraliyanin` temperatura sharayati

u`lkenin` arqadan qublag`a qarata uzaq sozilg`anlig`ina baylanisli ha`m `aw relefine baylanisli.

Tawlarda suwiq aydin` ortasha temperatwrasi 10 s tu`sedi. Shig`is Avstraliyadan materiktin` bas

suw ayirg`ishi o`tedi. Olardin` en` u`lkeleri Berdekin, Klorens, Fitroy da`ryalari. Qubla

Avstraliyanin` en` u`lkeleri Murroy da`rlindur shig`is Avstraliya materiklerinin` en` az tog`ay

u`o`lkesi biraq sol menen birge adam ta`siride en` ko`p o`zgergen. Tawlarda tu`rli qapshiqlilar

almaqan. Kus kus terekte jasawshi kingru xarakterli. Tu`rli qus tu`rleri ha`m bar.

Qubla shig`is Avstraliya . Materiktin` qubla shig`is Avstraliya tiykarg`i taw sistemasi

ken`lik boylap sozilip Viktorya atawlari dep ataladi. Qubla taw bo`limleri Fort Fillip Qoltig`i arqa

ta`repten orap turadi qubla shig`is Avstraliya subtropik klimat ig`allig`i jaylasqanliqtan ta`biyiy

sharayatqa ko`re sanaat ha`m awil xojalig`in rawajlandiriw ushin en` qolayli. Bul jaylar

ma`mlekettin` xalqi en` tig`iz jaylasqan u`lkesi. Jawinlar shig`istan ha`m batistan da keledi. En`

ko`p jawin batista qis aylarinda shig`ista jaz ha`m gu`z aylarinda tuwra keledi temperatwranin`

keskin bir tegis bariwi iyul`da 15-10 C yanvarda 15-20 C qubladan suwiq hawa massalarinin` tu`sip

keliwi menen buziladi, qubladan keletin samallar qista temperatiwranin` 0 den pa`s tu`siwine sebep

boladi. Biyday ren` ha`m sur biyday ren` topiraqlarda bir waqitlar o`sken qurg`as siyrek tog`aylar

putazarlar ornin biydayzarlar zaytunlar iyelegen. Da`r`ya oypatliqlarina alyuvial topiraqlar sali egiw

rawajlang`an.

Orayliq tegislik Avstraliya matereginin` bul en` pa`s bo`limi ju`da` u`lken poleazoy

senklizasina ha`m onin` tutasip turg`an u`lken palezoy sinplizasi ha`m de kembriy da`wirine

shekem bolg`an struktwralarinin` sho`kken bo`limine tuwra keledi. U`lke Avstraliyanin` jaz ha`m

qa`dimgi platformalari shegarasinda jaylasqan bolip ten`iz transgressiyadan son` materiktin` basqa

bo`limlerinen keyin bosag`an ha`m antropogen da`wirlerinin` jinislari qaplamlari menen

qaplang`an. Jer ko`li maslig`i Avstraliyanin` en` pa`s jeri bolip ol 12 m ge jetedi. Orayliq tegislik

klimati kntinental ha`m qurg`aq batisqa qaray artip baradi. Jer ko`li a`tirapinan jawin ko`binese az

jawadi ol jerde jilliq jawin mug`dari 120 m den aspaydi, qurg`aqshil da`wir 220 ku`nnen ha`m ko`p

dawam etilgen jaylar bar. Shig`is ha`m qublag`a qaray jawin mug`dari 500 mm ge artadi. Arqada

jawin jazda qubladi ba`ha`r ha`m gu`zde jawadi. Qista arqada temperatira +18 +20 C qubladi

+8+10 C bolg`anhalda jazda ha`mme jerde birdey 28-29 C boladi. Arqadag`i dawinislardin` batis

jan bawirlarindag`i subtropik topiraqlarda siyrek tog`aylar o`sedi. Olar tipik savannalar menen

almasip keledi . Qublag`a qaray bul o`simlikler tu`rli tiptegi skreb chakalak zorlar ha`m shala

sho`llerdin` qizil qon`ir topiraqlardag`i spifeks menen qaplang`an. Eyr ko`li qirlari ha`m onin` arqa

ha`m batis jerler dyuna sho`llerden ibarat. U`lkede ko`bnese onin` en` kem o`zlestirilgen arqa

bo`liminde jabayi haywanlar saqlang`an. Bunnan tisqari tegisliklerde vombat ha`m exidna jasaydi

Evkalipt chakalak zorlarda quslar ushiraydi ha` ju`da` ko`p.

Batis Avstraliya jaziq tawlari. Bul u`lke Avstraliyanin` en` u`lken bo`limi. Ol arqada arqa

Avstraliya shig`ista orayliq tegislik penen egaralang`an arqa batis ha`m qublada hind okeanlari

qurg`aqlarina tu`sedi. U`lkenin` u`lken bo`limi batis Avstraliya bo`limi iyelegen. Yassiy tawliq

batista hind okeani ta`repinde kambar pa`s tegislik menen qublada nolimbo tegisligi menen

shegaralang`an. Nollinbor tegislik jer ju`zinde oqak taslardan du`zilgen bolip ten`izdegi ba`lentligi

100-150 m keletin jarliq payda bolip tu`sedi. Biyiklikte karst ha`diysesi ken` tarqalg`an, onin` taslaq

shuqirliqlari oyli biyik qilip jibergen betinin` barlig`i ko`p qurg`aq sho`lden ibarat. Batis Avstraliya

yassi ju`da` ken` maydandi iyelegen. U`lkenin` pu`tin batis yariminda altin kolibor u`lke

teretoryasinin` en na`ha`n bo`limin iqlim keskin kontinental, tek batista, qirg`ag`inda okeannin`

jaqinlig`i tuwrali kontinentalliq biraz jumsaydi. Qista u`lkenin` markaziy bo`limlerinde ortasha

temperatwra +12+18 C bolg`ani halda temperatwra sudkaliq alplidudasi -30-40 C ke jetiw

mu`mkin.Jaz issi +50 C. Orayliq bo`limde jawin derli jawmaydi teretoryanin` u`lken bo`liminde

150 m den kem ha`m u`lkenin` shetki bo`limlerinde jawin suwi menen toyinatin uzanlar ko`p.

U`lkenin` u`lken bo`limi ayniqsa shetki bo`limi chakalak zorlari ha`m spinifena otlaqlari bolg`an

shala sho`l lanshafitina iye u`lkede ekolitler bar.

Qubla batis bul u`lkeni u`sh ta`repten hind okeani qorshap turadi ol batis Avstraliya platosi

menen shegaralang`an u`lke subtropik lintazoda jinislang`an klimat sharayatina ko`re bul u`lke

adamlar turmisi ha`m awil xojalig`i ushin qolay. Qirda ha`m taw massiplerinin` okeang`a qarag`an

jan bawirlarinda jawin mug`dari 1000 mm ge jetedi. Arqag`a ha`m u`lken ishkerisine ta`rep

kemeyip 800 mm ge jetedi. Jazi issi qurg`aq qis issi ha`m ser jawin. Da`ryalari suw ba`lentligi

keskin o`zgerip baradi. Jazda ko`p puwlaniwg`a qaramay qurip qalmaydi. U`lke tag`aylari

ba`lentligi 50-100 m keletin u`lken evkalitelr o`sedi ba`lentligi 10 m bolg`an qatti japiraqli

o`simlikler bar. Qubla batis Avstraliyada ju`zim zarliq ha`m miywe zarliq rawajlang`an tiykarinan

taw massiplerinin` okeang`a qarag`an jan bawirlarinin` ha`zirgi lanshafitlardin` birewi.

Antraktika suwlarinin` shorlig`i aysberiklerdin` shorshiniwi ta`sir esh jerde

35 O` ke jetpeydi jerdin` u`stingi bo`limi 34 O` ten`. Joqari geografiyaliq ken`liklerinde batis hawa

ag`imlari bar bolg`anlig`i saepli. Antraktida suw batistan shig`isqa qaray keskin xarakterlenip

turadi.

31 ANTARKTIDA GEOGRAFIYaLIQ ORNI,RELEFI, KLIMATI HA`M

ORGANIKALIQ DU`NYaSI

Rejesi

1.Antarktida materigi geografiyaliq orni xaqqinda sipatlama

2..Materiktin` jer betinin` du`zilisi

3. Anraktida materiginin` klimiti ha`m orgpanikliq du`n`yasi.

Antraktidada jerdin` qubla u`lkesi onin` ati grekshe G`anti qarsi ha`m artikuls) arqa

so`zlerinen jasalg`an. Antraktika quraminda muz menen qaplang`an ju`da` u`lken qubla suwlar

ha`m onda shashilip jatirg`an arallar kiredi. Onin` bazi bir atawlarin esapqa alg`anda onda barliq

turdegi xaliq joq. Antarktida qurg`aqlardi ha`m antarktikag`a tiyisli ko`p atawlarin rus ten`izshiler

F. Bellensgawzen ha`m M.P. Lazerev basshilig`inda 1819-1821 jillarda belgili payda etilgen

ekspeditsa waqtinda birinshi bolip ko`redi.

1911-1912 jillarda Norvegiyaliq qutib izertlewshisi R.Amondsen ha`m ingiliz alimi R. Skod

birn waqitta qubla qutbga jetip bardi. Antarktikanin` o`zine mas sharayati ju`da` u`lken qurg`aqliq

ha`m suw basseyninde hu`kimlik etken. Antarktikadag`i qurg`aqliqta Antarktida qurg`aqliqtan

tisqari atawlar arqipelaklari o`z aldina atawlari Aleksandr 1 Jeri. Qubla Shotlandiya , Qubla Orkney

Qubla Santvik qubla Georgiya ballen ha`m basqa atawlardi o`z ishine aladi. Antarktida qurg`aqlardi

Arqa muz okeani suwlari juwip turadi. Okean materik qurg`aqlarin juwip kirip weddel

Bellensgawzen Amutsen, Ros, jamiyat, kosmonavtlar ten`izlerin payda etedi.

Maydani 52 mln km kv Antarktida arqa yarim sharindag`i basqa materikten min`lam km

uzaqliqta jaylasqan onin` jalg`iz yarim atawi Antarktika yarim atawinin` shetki toshkasi arqa

Amerikag`a shekem bolg`an en` jaqin jer 1000 km den aslam. Antarktidanin` tiykarg`i belgisi oni

qalin` materik muzlig`i qaplag`an materik muzi ha`m shelif muzi tawdag`i qurg`aqliq maydani

tawlar menen birge 13,975 mln kv km ga ten`. Bunin` shama menen 10O` shelf muzliqlarg`a tuwra

keledi muz baspag`an maydan 2500 km kv yaki materik maydani 0,2O` ke iten`. Antarktidadag`i

muz qaplag`an qalin`lig`i orta esapta 1720 m lekin ayrim rayonlarda 4000 m ge jetedi. Ayrim

mag`lumatlarg`a qarag`anda materik muzdin` uliwma bo`limi 24 mln km kv yag`niy jerdegi

ha`zirgi zaman muzliqlarinin` 90 O` payda etedi.

Materektin` batis bo`limin Antarktika And tawlari du`zlisi ha`m geomarfologik Amerika

And tawlarinin` dawami bolg`an sistemasi iyelegen. Bul taw sistemasi Antarktika yarim atawi

ha`m og`an jaqin jaylasqan meri Berd jeri arqali sozilip Edvard 7 yarim atawinda tamam boladi.

Bul taw sistemasinin` u`lken bo`limin materik muzliq qaplag`an lekin ba`lentligi 3000-4000 m den

artiq bolg`an en` ba`lent shoqqilar u`stinde muz ko`terilip turadi. Olarda u`lken taw muzliqlari bar.

Elsuerd jerinde tawlar en` ba`lent ko`teriledi bul jerde Antarktidani en` ba`lent shoqqisi Vinson tawi

(5140 m) bar.

Antarktika and tawlari tinish okean suwlari astinda jan`a Zellandiya suw asti marzasi

sipatinda dawam etip son` jan`a zellandiya tawlari menen tutasadi. Antarktika and tawlarinin`

ekinshi jag`indag`i dawami antil atawlar jayi boylap ondag`i atawlar suw asti boylari menen tutasip

ketken.

Yanvar tempiraturasi 20 C tan kem bolatiug`in jaylarda bar. Bazi bir materikte tempiraturanin` 0 C

tan 3-4C g`a shekem joqari boliwi hawanin` ashiq boliwi menen baylanisli sebebi hawa

ashiqlig`inda insolyatsiya ju`da` ku`shli boladi. Eger jazda materiktin` shetki bo`limlerine tsiklon

iskerligi ta`sir etetug`in bolsa, ha`mme waqit suwiq tu`sip qar jawadi..

Klimat ha`m organik du`n`yasi. Jerdin` hesh bir jayinda antraktida materigindegi barliq jil

boyi hawa tempiraturasi keskin pa`s bolmaydi ha`m bunshaliq pa`s tempiratura bolmag`an. Qista

materiktin` itshki bo`liminde bir neshe ay dawaminda qutb tu`ni boladi. Bulardin` ha`mmesi

materik radiatsiyasi balanisinin` keskin manfiy janlilig`ina sebep boladi.

Arktida materiginin` ishki bo`limlerine ko`bnese onin` shig`is Aktorida ha`m hawa

temipiraturasi ju`da` pa`s bolg`an ashiq ha`m quyashli hawarayi ko`p boladi. Sovet izertlewshileri

Vastok stantsiyasinda qista -88.3C tempiraturani qayd qiling`an Materikte iyul`din` olrtasha

tempiraturasi 50 C ortasha avgust ktempiraturasi 52 C qa ten`. Ortasha iyul tempiraturasi 60-70C.

Uliwma alg`anda materikti orap turg`an okean halqasi materiktin` shetki bo`limlerine jazda suwiq,

qista jilli boladi. Samallardin` qaytalangip turiwi ha`m tezligi materikti shetki bo`limlerde ha`m

okean u`stinde u`lken.

Ag`im samallardin` tezligi ko`binse sekundina 30-50 m ge ayrim uqtin samallarda 90 m ge

jetedi. Anraktidada sohilning bazi bir jderlerinde buronlaor ta`rizinde samallar tez tez esip turadi.

Antraktidanin` u`lken bo`limi o`simlikleri ha`m haywanat du`n`yasinda bolmag`an suwiq

saxradan ibarat. Materikte o`simlikler tek shetki bo`limlerinde ha`m subarktika atawlarinda

ushraydi, bay ha`m o`zine ta`n haywanat du`n`yasi bolsa tiykarinan antrapktika suw basseyinleri

ha`m materiktin` shetki bo`limi menen baylanisli.

Antarpktida ha`m basqa materiktin` og`an jaqin bo`limleri arnawli floristlik u`lke sipatinda

ajratiladi.Antarktida o`simliklerden tek moqlar lichaynikler, tuban suw otlari, zamariqlar ha`m

bakteriyalilar ushraydi. Lishaynikler tu`rlerine en` bay olardin` 300 ge jaqin tu`ri bar. Olardin`

muzdan hali bolg`an ha`mme jerde ushiratiw mu`mkin. Antraktikada ha`mmesi bolip 75 tu`rge

jaqin moq bar. Materikte gu`lli o`simlikler joq.

Antraktika qurg`aqliqta jasaytug`in haywanlarg`a jarli. Su`t emiziwshiler ol jerde joq. Biraq

bazi bir jerlenrde ja`nlikler, tuban qisqishbaqalar ha`m qanatsiz ja`nlikler ushiraydi. Qanatlildardin`

joqlig`ina sebep sol u`lkede doim qatti samal esip turadi ha`m ja`nlikler hawag`a ko`terile

almaydi.Atawlarda qon`izlar o`rgimshekler suw malyuskalari bar. Uzin qulaq tyulenler

wa`killerinen antraktikanin` shetki bo`limlerinde ten`iz sherleri ushiraydi. Antraktika suwlarinda

ha`zirgi waqitta en` iri su`t emiziwshiler-kitsimoenlar jasaydi. Olar ekige moylovli ha`m tisli

kitlerge bo`linedi.

En` u`lken kit-kuk kit esaplanadi. Onin` un`zinlig`i ortasha 26 m ge jetedi, awirlig`i 160 t

shekem jetedi. g`0 tonna taza may beredi.

Antraktika quslari ha`m o`zine ta`n olar quramina ten`iz mal`yuskalari ha`m baliqlari mayda

ten`iz haywanlari qisqishbaqalarin jep awqatlanadi.