palaestra - culturaclasica.comculturaclasica.com/palaestra/palaestra_latina-162.pdf · una eademque...

PALAESTRALA T I N A

A N N . X X V II I (Fase. II) — N . 162 M. JU N I O A. M C M L V III

PALAESTRA LATINAT r i m e s t r e s l i t t e r a r u m L a t i n a r u m c o m m e n t a r i i B A R C IN O N E e d e n d i

C o m m e n ta r io r u m p re t ium : in H is p a n ia et A m erica , 50 p ta ru m .in re l iq u i s c iv i ta t ib u s , 2 $

P re t iu m P a l a e s t r a e A d u l e s c e n t i u m : in H isp a n ia , 15 p ta ru m .; ex tra H isp a n ia m , 20 p ta rum .

P r e t i u m m i t t a t u r o p o r t e t a d A D M I N I S T R A T O R E M : L a u r l a , 5 , A p a r t a d o 1 0 4 2 B A R C E L O N A

ve l a d P R O C U R A T O R E S s i n g u l a r u m n a t i o n u m

S c r i p t a a d M o d e r a t o r e m : C o n d e , 2 - B A R B A S T R O ( H u e s c a )

I N D E XANNI. X X V I I I (Fase. II) N . 162

M. J U N I O A. M C M L V II I

A. P ACI TTI , D e unica om nium Latinorum substantivorum ad(ectivo-

rumque d e c l i n a t i o n e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2 2L. M . S A N S E G U N D O , «Deus» et «Dii» apu d M arcum Tullium Cice

ronem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3 7A. G U E R C I O , Francisca Ariminensis (Dante, In f . , c. V. vv. 73-124) . 3 4 4N . M A N G E O T , De Cicerone R om anorum oratorum summo . . . 5 4 83. C . S C H O E N B E R G E R , De Goctheo veterum scriptorum studioso . . 3 3 T] . M . M I R , N o va et Vetera: C a n a l e s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 5 3] . S I D E R A , Per O r b e m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 5 6B I B L I O G R A P H I A , I. G o n z á l e z , 3. 3 ¡ m é n e z , 3. S i d e r a , A . M a r q u é s , P h i l o p o -

n u s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 6 0P A L A E S T R A A D U L E S C E N T I U M

A u l u s e t M a r c u s s c h o l a m P e t u n t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 6 9A ram endia , C a v e n d a e s t e v e n t o r u m c u p i d i t a s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 7 0A l u m n i i n t e r s e e p i s t u l a s d a n t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 7 2H o r a t i u s V i c t o r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 7 4A. G onzález, L u d a m u s p e d i l u d i o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 7 6A d s a l t u m e q u i , L u p u s e t c u n i c u l u s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 7 8F a c e t e d i c t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 7 9V e r b o r u m a e n i g m a ; C r a t i s i n t r i c a t a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 8 6

PALAESTRA LATINAL I T T E R A R U M L A T I N A R U M C O M M E N T A R I I

A N N . X X VIII (FA9C. II) - N . 162 M. J u n io A . M CMLVIII

De unica omnium Latinorum substantivorum

adjectivorumque declinatione

(Prima puerilis institutio)

U t inam ne nimis mihi confidere videar si in scholis puero rum posthac una eademque decl inat ione substant iva et adjectiva nomina declinari posse defendam, utpote quae unam eamdemque originem traxerint. T a n t u m abest enim ut rem, de qua scr ip turus sum, totam esse novam s ingula remque dicam, qu in etiam ad recent iorum grammaticorum de Latini sermonis processu doctr inam referendam esse profitear, in qua ratio viaque nostra inni t i tur . A t t a men nemo, quod sciam, ad id temporis ex Athenaeis in puero rum ludos doctr inam illam deferre ausus est, in artis formam ante redactam. Nec juvat , uti p l e rum que fit, passim ponere in libris ad t irones inst i tuendos excusis inven ta quae ex grammatica «historica» appellata, profecta sunt . Subs in t ea pot ius nova fermenta nom in ibus in varios immutandi s casus et omnia faciliora fient et oh mirum! except iones nebu laeque elabentur . Jam illa om i t ten da est t ranslat icia et commenticia ratio, quae ab Aelio Donato profecta, tot l abent ibus annis , doct iss imorum grammat icorum opera in dies amplior difficiliorque facta est, ita ut, nihi l certi n ihi lque ultima cognit ione dijudicati in nom inum declinat ione discipulis esse videatur . Qua re id omnibus vir ibus assequi contendimus, ut unam declinat ionem praeberemus eis ad omnia s imul declinanda subs tant iva nec non adjectiva nomina.

Q uam rem facile perficiet qui libet puer ingenio promptus , dummodo:I: vera et primigenia verborum themata, per se deducere queat;II: novas praeterea terminationes didicerit, per quas omnia verba in casus im

mutare possit.

322 A m adeus Pacitti

D E S C R I P T I O T H E M A T U M

I: Themata in -a-: talia s u n t c ons ide randa them a ta , quae per -a au t per-ae, si p lural ia t a n t u m , in casu n o m in a t i v o s ingu la r i f in iuntur : «advena, baca, cunae , lupa , viola, zona (advena- , baca-, cuna-, lupa-, viola-, zona-»). Mascu l ina au t fem in ina s u n t .

II: Themata in -o-: talia s u n t h a b e n d a nom ina in -us, q u o r u m pleraques u n t m asc u l ina , pauca vero neu tra l i a («v irus , vu lgus , pelagus») , h a u d multa f em in ina ( a r b o r u m p l e r u m q u e vocabula , i n s u l a ru m et i n s u p e r haec: «alvus, co lus , h u m u s , v a n n u s » ) et neu tra l i a nom ina in -um. A d d e in su p e r nomina in -er e t -ir, m asc u l in i generi s o m n ia («ca lam us , gallus , medicus, reus, se r vus , v i tu lu s , be l lum, m o n u m e n t u m , ager, aper, cancer , l iber, socer, vir»), q u o r u m t h e m a ta s u n t : «calamo-, gallo-, medico- , reo-, servo-, vítulo-, bello-, m o n u m e n to - , agro-, apro- , cancro- , l ibro-, socero-, viro-,* cet.) h

III: Themata in -è-: Tal ia s u n t n om ina per -es in casu recto finita, haudm u l t a q u i d e m , qua e q u in ta e dec l ina t ion is vu lgo d i c u n tu r . Fem in in i generis s u n t . Exc ipe «dies», q u o d u t r i u s q u e gene ri s es t et «meridies», quod sem per m a s c u l in u m es t n o m e n («acies, cani t ies , moll it ies, rabies, segni t ies , spes: acie-, canit ie-, moll i t ie-, rabie-, segnit ie-, spe-») .

IV: Themata in -i-; q u o r u m in n u m e r u m s u n t a d n u m e r a n d a nomina ,qu a e pe r -is -es -al -ar -e casu n o m in a t i v o s ing. f in iun tu r , u t «amnis , ensis , h o s t i s , securis , c lades , valles, v u lp e s , an imal , putea l , galear, conclave, mare,, rete», cet. («amni- , ensi-, hosti -, securi-, d a d i - , valli-, vulp- , animali-, p u teali-, galeari-, conclavi- , mari-, reti-, » cet.). Haec praeterea au t a pr inc ipio a ù t talia facta s u n t : «Arp inas , cujas, nos tr as , Larinas, Ferent inas ,. A qu in a s , S a m n is , Q u i r i s 2, sors , caro, lens (-tis), glis, m ens , gl ans , ars, gens , mors , pars , f rons (-tis), lis, l in te r , u rbs , nix , m ens , imber , f rons (-dis), arx, calx, dens , mas, as, m us , merx , vis, nox» 3.

V: Themata in -ü: C a s u n o m in a t iv o au t -us, si m ascu l ina et feminina,• ü a u te m , si neut ra l ia , e x e u n t . Q u a r t a e dec l ina t ion is vu lgo appe l lantur : «adv e n tu s , arcus, d i scessus , e q u i t a tu s , impe tus , , m o tus , usus , veru , cornu , genu.

L N o m in a in -er a n t i q u i t u s i ta ex ib an t : ‘agros, ‘ apros , ' l ib ro s , 'soceros , 'Viros.2. Per s y n c o p e m ta l ia facta s u n t . A n t iq u i tu s : 'A r p in a t i s , 'c u ja t is , cet.3. «Frondis» (Serv.), . so r t is» (Plaut.), «carnis» (Liv.), « lentis» (Prisc.), «gliris» (Car.),

«glandis» ( g l o s s . ) ; h u ju s c e te m p o r is p rae te rea d o c t i s s im i v ir i E rn ou t , M eille t, N ie d e rm a n n . P is a n i , M ag n ien , 'a r t i s , ‘g e n t i s , 'm o r t i s , ‘pa r t is , ‘falcis, ‘fro nd is , ‘litis, ‘ l in tr is , ‘u rb is , ‘n in g u is pro: «ars», «gens», «m ors» , «pars», «falx», «frons», «lis», «linter», «urbs», «nix» p osue run t . C red ib i le es t ve te res L a t in os «imbris» q u o q u e n o m in a t iv o casu s. d ix isse . Cfr. abi. s. «imbri» a p u d Cic. Virg. Hor, Lucr. et alios. S u n t d en iq u e h a b e n d a th e m a ta in -i, qu o d -i- casu gen. pl. r e c ip iu n t : «frons (fronti-), arx (arci-), ca lx (calci ), dens (den t i ), m as (mari-), as (assi-), m u s (muri-), m erx (merci-), vis (viri-), nox (n o c t i ) . R evera eo rum th e m a ta c o n so n a n t i finiuntur,

(front-, are-, cale , dent- , mar-, ass-, mur-, mere-»).

De unica omnium Latinorum substantivorum declinatione 323

(tlu: adventu-, arcu-, discessu-, equi ta tu- , impetu-, motu*, usu-, veru-, cornu-, genu-»).

VI: Themata in -c- -g-: Om nia -x casu nominat ivo s. t e rm in an tu r . Excipe «Allec» (-cis), quod scribi tur quoque per x. Ex. gr.: «dux, grex, nux , frutex, opifex, nex, pax, rex, lex, frux, prex, index», cet.: (th.: «due-, greg-, nuc-, frutic-, opific-, nec-, pac-, reg-, frug-, prec-, indic ).

VII: Themata in -f- -d-: -d- vel -f- detracta per -as -es -is -us -os casu n o minat ivo exeunt . Ex. gr. «aestas, aetas, eques, dos, nepos, salus, tarmes, ubertas, varietas»; mascul ina aut feminina sunt . «Caput», «occiput», «sinci* put», neutralia sunt : (th.: «aestat-, aetat-, equit-, dot-, nepot-, salut-, tarmit-» ubertat-, varietat-,* cet.).

VIII: Themata in -p- •b Om nia per -ps aut -bs nominat ivo casu s. ter minantur . Ex. gr.: «Arabs, Cyclops, daps, helops, epops, forceps, manceps». Masculina aut feminina sunt . D esun t neutr ius generis nomina: (th.: «Arab-, Cyclop-, dap-, helop-, epop-, forcip-, mancip-»).

IX. Themata in -/: Per -I casu mominat ivo s. exeunt . Ex. gr.: «consul, sol, exui: (th. consul-, sol-, exui-»).

X: Themata in -r: Per -ar, -er, -ur, -or, in casu recto s. f iniuntur . M asculina, feminina et neutralia sunt . Ex. gr.: «aer, aequor, ardor, eruor , fulgur, inventor , lar. lar, later, m urm ur, olor, pallor, pudor , putor , sapor, tumor, vapor, vigor», cet., «nectar, jubar», cet. (th.: «aer, aequor-, ardor-, eruor-, fulgur-, inventor-, lar-, farr-, later-, murmur- , olor-, pallor-, pudor-, putor- , sapor-, tumor-, vapor-, vigor-»). Adde «jecur», «iter» et «femur», quo rum themata sunt : «jecin- / jecor-, itiner-, femor- / femin-»).

XI: Thema in -m: hiem-s.XII: Themata in -n: Casu nomina t ivo s. per -o t e rm inan tu r u t «regio,

statio, libido»; p le rum que feminina sunt , pauca vero mascul ina: «capo, crabro, bufo, sermo, cardo, homo, ordo»; neutralia s u n t quae p e r - i n in casu recto f iniuntur : «agmen, examen, l imen, velamen, inguen*: excipe «flamen» = «sacerdos», (th.: «región-, station-, libidin-, caupon-, crabrón-, bufón-, sermón-, cardin-, homin-, ordin-, agmin-, examin-, limin-, velamin-, inguin- , flamin-*).

Haec in super themata in -n sunt : «sanguis (sanguin-), canis (can-), panis (pan-), senex (sen-), juven is (juven-).

XIII: Themata in -s l it teram cadentia bifariam disper ti r i possunt:a) s u n t in quibus -s per rho tac ism um m uta tu r in -r. Ex. gr.: «rus

(rur-), crus (crur-), pus (pur-), genus (gener-), onus (oner-), scelus (sceler-), vu lnus (vulner-), corpus (corpor-), nemus (nemor-), tergus (tergor ), tempus (tempor-), cinis (ciner-), flos (flor-), mos (mor-), ros (ror-), cucumis (cucu- mer-), pulvis (pulver-), vomis (vomer-), tellus (tellur-)», cet. Mascul ini et feminini generis sun t ; quae autem per -us terminantur , neutral ia . Excipe «teli us», quod femin inum est nomen;

324 Am adeus Pacitti

b) s u n t a u te m in q u i b u s -s n o n m u ta tu r , g e m in a tu r in te rdum : to s (oss-), va s (vas-)».

** *

Q u a e c u m s t a t a t a s in t t h e m a ta , p o n e n d a e s u n t t e rm ina t iones , per quas in casus, gene re in spec to , s im ul formari poss in t :

Masculina et feminina neutralia nomina

Nom. 0* a u t •s 0* a u t -mGen. -i a u t •(0» -i a u t -(i)sDat. -i -iAcc. -m a u t •(e)m 0* aut •mVoc. 0* au t -S 0# au t -mAbi. 0* a u t •e 0* au t -e

Nom. -i a u t •(e)s •aGen. - rum au t -um • rum a u t -umDat. -is a u t ( i )bus -is a u t •(i)busAcc. -s au t -(e)s -aVoc. -s a u t •(e)s -aAbi. -is au t ( i )bus -is au t -(i )busThema = zero.

DE D ECLINATIONIS D O C TR IN AI ) D e n o m i n a t i v o s i n g u l a r i

Recipiunt -s s ive masc. s ive fem. nom inum themata in:a) 'O: t lupu-s (*lupo-s), rivu-s (*rivo-s), dom inu-s fd o m in o -s ) , vannu-s

(*vanno-s), socer(*socero-s), cancer (*cancro-s), ager (*agro-s), vir (*viro-s)», cet.;

b) *i: tc iv i-s , ravi-s, am ussi-s, navi-s, colli-s, siti-s, tussi-s»;c) -e: td ie -s , facie-s, canitie*s, spe-s, re-s, materie-s», cet.;d ) -u : tfructu-s, arcu-s, artu-s, lacu-s, ortu-s, peditatu-s», cet.; .e) -c: «dux (*duc-s), fax (*fac-s), nux fn u c -s ) , nex fn e c - s )» , cet.;f ) -g: «rex freg -s) , lex f le g - s )» , cet.,g) -p: «helop-s, Cyclop-s, op-s», cet.;h) -t: «virtus (*virtut-s), aetas (*aetat-s), aestas ( aestat-s)»;i) -d: «laus (*laud-s), palus (*palud-s)»# cet.;j ) -m: «h iems» .Recipiunt -m themata in -a- neutrius generis. Ex. gr.: «bellu-m fbe llo -m ),

donu-m (M ono-m), poculu-m (*poclo-m), stabulu-m (*stablo-m), collu-m

(*collo-m)»,


N u l l o e g e n t i n c l i n a m e n t o :

a) themata in -a. Ex. gr.: «puella, rosa, casa, domina, zona*, cet. 4b) themata in *u neut r ius generis; ex. gr.: «cornu, veru, genu», cet.;c) themata his consonan t ibus finita -r-, -n-, -s-). E x .g r . : «consul,

sol, rector, scriptor, actor, nomen, agmen, lien, attagen, vas, os», c e t . 5

II) D e n o m i n a t i v o p l u r a l i :

Recipiunt-i: a) themata in -a-, sed -i m uta tu r in -e. Ex. gr.: «Rosa-e (*rosa-i), aula-e (*aula-i), zona-e (*zona-i), puella-e (*puella-i)*, cet.;

b) nom in um masc. et fem. themata in -o-, quae vocalis e labi tur. Ex. gr.: «domini (*domino-i), agri (*agro-i), soceri (*socero-i)», cet.;

Recipiunt -s: themata mascul inorum fem in inorum que n o m in u m in:-e: «die-s, re-s, spe-s», cet., quo rum priora tan tum pluralem num erum

habent;-u: «fructu-s, s trepi tu-s, artu-s, quercu-s, specu-s, or tu-s*, cet.

Recipiunt -es: themata masc. et femin. nom inum exeunt ia in:-i* ex. gr.: cive-s, colle-s, valle-s, sede-s, hoste-s, cet. 6;•c- : düc-es, nuc-es, fac-es, nec-es, artific-es;-g- : reg-es, leg-es, greg-es, frug-es;-f- : virtut-es, aetat-es, aestat-es;-d. : laud-es, palud-es;-p. : helop-es, Cyclop-es, op-es;-b. : Arab-es;

: consul-es, sol-es;-m- : hiem-es;-n- : imagin-es, station-es, libidin-es, flamin-es;-r- . rector-es, timor-es, amor-es, actor-es, cet.;

Recipiunt -a a ) themata neutr ius generis quavis consonan t i terminata . Ex gr.: «mell-a, nomin*a, agmin-a, gener*a, corpor-a, vas-a, capit*a*, cet.;

b) themata in -i- e jusdem generis. Ex. gr.: «animali-a, cubili-a, cervicali-a, puteali-a, mari-a, reti-a», cet.;

c) themata in *o>: «bell-a, ( bello*a)» 7;d) themata in -u-: «cornu-a, genu-a».

4. T h e m a t is -a- b revia tur .5. N eu tra l ia nom ina In -i' In casu recto -al, -ar finita, -e t e rm in a b a n tu r a n t iq u i tu s (‘a n i

male, ‘cervicale, cet.).6. -t- them atis t ran s i t in -e*. N o nn u lla In ve n iu n tu r nom ina casu nom. pl. -is finita.

Ex. gr. «hostis», pro «hostes», cet.7 T h em a t is -o- perit.

326 A m adeus Pacitti

III) D e GENETIVO SINGULARI:

A u t pe r -i- a u t pe r -s- f o rm a tu r , cui i n t e r d u m p r a e p o n i tu r i-.

Recipiunt-i-: a) t h e m a ta i n - a - , qu a e t a m e n l i t tera t r a n s i t i n - e . E x . g r . «rosa-e (*rosa-i), advena-e (*advena-i) , sica-e (*sica-i)»;

b) t h e m a ta in -o- c u j u s c u m q u e generi s , q u a e l i t tera peri t . Ex. gr.: «dom in i (*domino-i) , pop u l i (*populo-i), pò p u l i ( 'populo- i ) , lupi (lupo-i), agri (*agro-i), v i r i (*viro-i), socer i f so c e r o - i ) , l ibri f l ib ro - i ) , apri (*apro-i)», cet.

c) t h e m a t a in -è-. Ex. gr.: «re-i, die-i, spe-i, mater ie-i», cet.;

Recipiunt -s: a) t h e m a ta in -i- c u j u s c u m q u e generis . Ex. gr.: «colli-s, siti-s, host i -s , mort i-s , monti -s , fonti -s , l int ri -s, vectigali-s, cubil i-s, mari-s, reti-s, conc lav i- s , animali -s , cervicali -s», cet.;

b) th e m a ta in -u*. Ex. gr,: «lacu-s, arcu-s, artu-s, quercu-s , pedi ta tu-s, equ i t a tu - s ; co rnu -s* , cet.

Recipiunt -is: a) t h e m a ta hisce c o n s o n a n t i b u s termina ta :-p- ex. gr.: op-is, dap-is, ap-is, helop-is, cet.'C’ > : duc-is , fac-is, nec-is, nuc is:

*g- > : reg-is, leg-is, frug-is;-f- » : suav i ta t - i s , aetatis, aestat- is ;-d- * : laud-i s , palud-is ;-b. > : Arab- is ;

» : sol-is, fell-is, mell-is, consul- is ;-n- * : ord inis , v i rgin- is , s ta t ion-is , agmin-is;-r- > : ror-is, tur- is , color-is, odor-is , mor-is;-s- * : vas-is, oss-is, cet.

IV) De g e n e t i v o p l u r a l i :

A u t pe r -rum a u t -um hic d e c l in a tu r casus.

Recipiunt •rum: a) t h e m a ta in -a*: • rosa - rum , pue l la -rum» 8, cet.;

b) t h e m a ta in -c- c u j u s c u m q u e generis . Ex. gr.: « lupo-rum, socero-rum, bel lorum, l ib ro -rum , v i ro - rum * 9, cet.

c) t h e m a ta in-e- : «d ie-rum, r e - r u m » 10.

Recipiunt-um: a) t h e m a ta in -i- et -u-: «civi-um, classi-um, pont i -um, a r t i -um , m or t i - um, lact i -um, n iv i-um, cladi-um, f ruc tu -um, a r tu -um, cornu- *um»;

b) th em a ta q u a v i 9 c o n s o n a n t i finita. Ex. gr.: «consul-um, nomin -um,

8 . «D rachm a» et «amphora» per -um quoque declinata Invenimus.9. I t e m Inven im us «virum » pro «virorum».

10. C e te ra h ac vocali d e s in e n t i a th e m a ta p lu r a l i n u m e ro ca ren t .


station-um, l ibidin-um, imagin-um, actor-um, helop-um, Arab-um, sen-um juven-um, patr-um, matr-um, fratr-um, accipitr-um» u , cet.

V ) D e d a t i v o s i n g u l a r i :

Recipiunt -i- omnia nomina sive vocali sive consonant i exeunt ia . Ex. gr.: «Die-i, re-i, spe-i, facíe-i, fructu-i; lacu*i, artu-i, sol-i, hiem-i, virgin-i, bufon-i, laud-i, duc-i, reg-i, corpor-i, ass-i, oss-i, vas*i», cet. Id t an tum est an im adver tendum: -t- m u ta tu r in -e- in them atibus in -a-: «rosa-e, lupa-e», cet.; peri t in thematibus in -o-: «lupo, rivo, viro, libro», cet.; miscetur cum -i- them atu m in -i-: «ravi, siti, tussi, buri, colli, classi, monti , fonti, morti, l intri, imbri», cet. —Nullo autem incl inamento egent themata neutralia in -u-: «cornu, veru», cet.

VI) D e d a t i v o p l u r a l i :

Recipiunt •is: a) themata in -a- quacum miscetur . Ex. gr.: «rosis (*rosa is), puellis (*puella-is)», c e t . 12;

b) themata in -o- cu juscumque generis, quacum miscetur : «lupo (‘lupo* is), viris (*viro-is)», cet.

Recipiunt -bus: a) themata in -e-: «die-bus, re-bus»;b) themata in -u-: «lacu*bus, artu-bus, quercu*bus, specu-bus, a rcu

bus» 13;c) themata in -i-: «fonti-bus, monti-bus, civi-bus, ovili-bus, cubili-bus,

animali-bus, calcar i -bus»14.Recipiunt -ibus: themata in consonan tem exeuntia : «consul-i-bus, calor-i-

bus, scriptor-i-bus, juven-i-bus, sen-i-bus, fratr-i-bus, matr-i-bus, ordin-i-bus, imagin-i-bus, corpor- i-bus», cet.

VII) D e a c c u s a t i v o s i n g u l a r i :

Per -m l it teram h unc declinant casum mascul ina et feminina nomina, quo rum themata finiuntur:

a) -a•: viola-m, rosa-m, procella-m;b) -o-: lupu-m, viru-m, pueru-m, agru-m, libru-m 15;c) -e-: die-m, spe-m, materie-m;d) -u-: ar tu -m, f ructu-m, pedi ta tu-m;

11. Q u aed am su n t nom ina quae modo per -um modo per -ium form antur : «ap-um /ap i . um, p a ren t-um /paren t i-um », cet.

12. D iscr im in is causa in v en im u s quoque: «fìlla-bus, dea-bus, mula-bus», l iberta-bus», cet.13. Cetera them ata in -u- hanc vocalem cum -i- com m utan t , tam quam si th em ata in -i

sin t: «fructi-bus, portici-bus, corni-bus», cet. «Portibus» et «portubus» In ven im u s .14. Sus «subus» d casu declinatur . Ejus thema: su.15. -o- them atis t r a n s i t in -u-.


Quae in consonantem e x e u n t , e o d e m q u e g e n e re s u n t , r ec ip iu n t -em16:a) -c-: nec-em, radic-em, faec-em;b ) -g l e g - e m , reg*em, greg-em;c) -f-: ne po t - e m , sa lut-em, equ i t - em , l iber ta t -em;d) -d■: merced-em, obs id-em, ped-em, hered-em. laud-em;e) 'p-: to rcip-em, op-em, s t ip-em;f ) •b A r a b - e m 17;g) -/-: sol-em, sal-em, consu l- em, p rae sube m ;h) -r-: c iner-em, mor-em, pulver -em , vener-em, te l lur-em;i) -m-: hiem-em;l) -n s p l e n - e m , oscin*em, pec t in -em, corn ic in-em.

Themata in -i- q u o q u e -m rec ip iun t ; -i* th em a t i s in h isce t a n t u m n o m in i b u s n o n m u ta tu r : «amussi-s , acc.: a m u s s i - m 18, buri-s : buri-m, cucumis : cucu- mi-m, ravi-s: ravi-m, vi-s: vi-m, siti-s: sit i-m, tuss i-s : tussi-m, febri-s: febri-m, resti-s: res t i-m, pelvi-s: pelv i-m, turr i -s : tur r i -m, cum m is : cumm i-m , Ibi-s: Ibi-m, cannab i -s : c a n n a b im , Api- s . A p i -m , N e a po l i s: N eapol i -m , Tiberi -s : T ibe r i -m , Scaldi-s: Scaldi-m, Tam es i - s : T a m e s i -m , Ara-r : Arar i -m, Liger: L ig e r i -m 19, Carali*s: C a ra l i* m » 20.

Ce te ra a u te m th e m a ta in i- ha n c voca lem per ana log iam i m m u ta v e r u n t in -e■: ex. gr. «colle-m, amne-m, orbe-m, cive-m, c lasse-m, sede-m, angue -m, clave-m», cet.

VIII) D e a c c u s a t i v o p l u r a l i :

A u g e n t u r -s c u ju s q u e o rd in i s m as c u l in a et femin ina themata . H oc tamen a n i m a d v e r t e n d u m est, -e voca lem an te -s consuev i s se p raepon i them a t ibus c o n s o n a n t i f ini t is eadem rat ione a tq u e a c c u s a t iv u m sing. f o r m a n d u m docu i m u s . Ex. gr.:

Themata in -a- •e- -a- -u «rosa-s, lupo-s , f ructu-s», cet.Themata in -c- -g- -f- -d • -p- -b- -/- -r- -s- -m-: «duc-es, v ir tut-es , laud-es, for-

c ip-es , Arab-es , sobes, auc tor-e s , hiem-es», cet.Themata in -i- q u o q u e -i- m u t a n t in -e: «cive-s, colle-s, amne-s , classe-s» 21Neutralia nomina -a- s ine d i sc r im ine rec ip iun t . Ex. gr.: «Bella (*bello-a),

mari-a, animali-a , corpor-a , crur-a, capit -a, agmin-a, flamin-a (ven t i flatus), cornu-a», cet.

16. A n t iq u i tu s : m.O17. V u lg o G raece «A raba» .18. « A m u ss im » a d v e rb i i officio fu n g i tu r «Ad a m u s s im » .19. A n t iq u i tu s : "A raris , e t "Ligeris.20. I n v e n im u s ta m e n a l iq u o t n o m in a m odo per -im m odo per -tm casu acc. sing. declinata

(« s e c u r im e t secu rem , p u p p im e t pu p p em , feb r im et febrem, re s t im et res tem»), quae res sc i l icet n o 8 docet p le ra q u e th e m a ta In -i- m o re m sec u ta esse n o m in u m q u ae c o n so n a n t i fin iun tur.

21. In v e n im u s ta m e n per 4s a l iq u o t n o m in a dec l in a ta . Ex. gr. «host is , p a r t is» , cet.

D e unica omnium Lahnotum substantivorum declinatione 329

IX) D e v o c a t i v o s i n g u l a r i :

C um vocandi casus sit, neque ulla necessi tud ine cum ceteris jungatur casibus, nul lo incl inamento eget. Quare aut nomina t ivus aut themata ipsa pro vocativo ponun tu r . Ex. gr.: «rosa, lupe (" lupo-)22, ager ( a g r o s = a g r s = ag r= age r ) , vir ( * v i r o s = v i r s = v i r r = v i r ) , civis, f ructu-s , die-s, cornu, sol, consul, dux, suavitas, palus, ros, inventor , hiems, agmen, ulcus, cervical, mare», cet. 23.

X ) D e v o c a t i v o p l u r a l i :

Eadem de causa quam supra diximus nul la egent termina t ione themata n om inum in casu vocativo pl. formando. Idem semper enim est ac nom ina t ivus pl.

XI) D e a b l a t i v o s i n g u l a r i :

A d hunc formandum casum nulla egent termina t ione in *a-o-u-e- et n e u tralia casu nominat ivo sing. exeuntia in -al -ar et -e, thematis vocali producta . Ex. gr.: «puella, lupo, virò, socero, lacü, spè, cervicali, galeari, cubili». Adde nomina quae casu accusativo sing. exeun t in -im («amussi, buri, ravi, siti, tussi, vi, febri, resti, pelvi, turr i, cummi, Ibi, cannabi , Api , Carali, Neapol i , Tamesi , Scaldi, Ligeri, Arari»).

XII) D e a b l a t i v o p l u r a l i :

Eaedem s un t observandae leges ac dativo plural i formando.

DE A D J E C T IV IS

In casu recto adjectiva ita f iniuntur : per -us -a -um

■er -a •um-ur -a «um-er -is -e-is -e-x -as is *rs -ns -l -ar -ps -bs -es -os -or ■er -ur.

22. Per apophoniam quae d ic i tu r -o- in -e- t rans isse vulgo pu ta tur .23. Q uaed am su n t nom in a propria quae per apocopem -e quoque them atis a m i t tu n t . «An-

toniu-s, Gaju-s, Tulllu-s», cet. voc. s.: «Antoni, Gai, Tulli». Excipe Darius, voc, Darie.


D E S C R I P T I O T H E M A T U M

I a desc r ibend i s ad je c t ivo rum t h e m a t i b u s eadem u t e n d u m est nobis ra. t ione q u a s u b s t a n t i v a n o m in a de sc r ip s im us , u tpo te quae cum iis semper j u n g a n t u r g e n e r e q u e c o n g ru a n t .

I) Themata in -a et -o- s u n t ha be nda adjec t iva finita per:

-us -a -um (bon-us , -a, -um), cet.,-er -a -um (piger, -a, -um), c e t . 24-ur -a -um ( cam ur , -a, -um et sa tur , -a, -um).

II) Themata a u te m in -i- s u n t quae casu n o m in a t iv o s ing. f in iun tu r per:

-er -is -e (haec t a n tu m : «acer, alacer, celer, celeber, pu te r , vo lucer , salu ber, c a m pe s te r , e q u e s t e r , pedeste r , pa lus te r , s i lves ter , terrester»), his adde n o m i n a m e n s i u m : «Sep tem ber , O c tobe r , N o v e m b e r , D e c e m b e r » 25;

-is- -e («du lc i s , -e, suav is , -e, mit is , -e»), cet.;-x («audax , capax, c e n tu p le x , decem plex , dicax, edax, fallax, felix, ferox,

ferax, i llex, ex lex, l inguax , m enda x , m ordax , mul t ip lex , pe rpugna x , pe rnox , q u a d r u p l e x , q u i n c u p l e x , r apax, sagax, s e m ine x , s ep tem plex , sequax , sexcu- plex, s im plex , s te rnax , s u p p le x , susp i rax , sagax, tenax , t r i faux, t ri l ix, t rux, velox, vivax, vorax») ;

-as (gen. -afis) ( « A r p i n a s , in fe rnas , F rus inas , Fe ren t inas , Larinas , s u p e r nas , A l e t r i n a s » ) 26;

-is (gen , -itis) ( « Q u i r i s , Sammis) , cet 26;-rs (gen. -tis / -dis) («concors , consors , discors, excors, e x s p e s 27, iners,

semicors , socors , sol lers , vecors»);-ns (gen. -ntis) («am ens , be nevo lens , de m e ns , effrons, desipiens, di ligens,

e legans , ev idens , i m p o te n s , im p u d e n s , incons tans , indecens, in fans, in fre q u e n s , in f rons , ingens , in s ip iens , insolens, insons , in te m pe ra ns , i r r ive rens, m u l t i p o t e n s , n e c o p in a n s , repens , o m n ip o te n s , po tens , perpol iens , p raepo l lens , m u l t i p o t e n s , pe tu lans , p ru d e n s , pudens , pun icans , sons, q u a d ru p e d a n s , recens , repens , Sagi tt ipotens, sa l ipo tens, sap iens , semih ians , suaveolens, t r idens , ve l ivo lans* 28;

24. A d je c t iv a q u o q u e In -er et -ur a n t i q u i t u 9 -os f in ie b a n tu r h a u d ali te r ac n o m in a subsan- t lva In -er ex e u n t i a : «‘p igros = pigro == piger; ‘s a tu ro s = s a tu r s = sa tu r» , cet.

25 . H a e c ad jec t iva a n t i q u i t u s per -is t e r m in a b a n tu r In casu n o m in a t iv o sing. masc. (« ac r is = acrs = acer, ‘O c to b r i s = O c to b r s = O c to b r = O ctober») .

26. O lim : «‘A r p in a t i s = A r p ln a t s = A rp in a s , ‘S a m n i t i s = S a m n i ts = Sam nis* .

27. C a su n om . s ing . t a n t u m u s u r p a tu r .28. D e Industria o m l9 lm u s verborum participia In -ans, -ens, -iens, quae prout substanti

vorum aut adjectivorum officio funguntur alterutro declinantur more.


-/ («Vigil»),-ar («aequipar , compar , par, separ»).

Ili) Themata in consonantem exeuntia ita disper ti r i possunt :■ps (gen. -fis / -is): «anceps, biceps, cent iceps, inops, part iceps, pe ran

ceps, vesticeps);-bs (gen. -his): caelebs;■es (gen. -tis / -dis) aequipes , ales, bipes, caeles, Caeres, Cres, d e s e s 29,

dives, flexipes, sespes, hebes, levipes, praedives , praepes, quadrupes , reses, segnipes, superstes , tardipes , teres;

-/ (gen. -/is):■or (gen. -ris): bicolor, bicorpor, concolor, decolor, decor, discolor, imme-

mor, insopor , memor, pr imor;■er (gen. -ris): bigener, perpauper , proceres-procer, pauper, uber;■ur (gen. -ris): cicur;-es (gen. -ris): impubes, pubes;■us (gen. -ris): vetus .

DE A D J E C T I V O R U M D E C L I N A T I O N E

I) Adjectiva in casu recto finita per:-us -a -um-er -a -um■ur -a -um

more subs tan t ivorum in -o- et -a- declinantur , p rou t cum nom in ibus mascul i nis et neu tral ibus aut cum femininis ex ordine j u n g u n tu r .

II) Themata in -i-: i isdem dec l inan tu r incl inamentis ac subs tant iva in- i- exeuntia. Id t an tum est an im adver tendum , -i- them atu m in -e- t ransire consuevisse, in casu accusativo s ingulari , in nomina t ivo et vocativo plurali, si cum nominibus masculinis aut femininis jungan tu r . Sin cum neutra l ibus sociantur nu l lu m recipiunt incl inamentum in casibus rectis singular is n u m e ri; -a semper nominat ivus, accusat ivus et vocat ivus plurales augentur .

III) Themata consonanti littera finita.-

Eadem dec l inantur rat ione qua substant iva, quorum themata consonan t i l ittera f iniuntur . Nullo egent incl inamento in nominat ivo, accusativo et vocativo singulari , si cum nom in ibus neutr is sociantur . Hisce iisdem casibus pluralis numeri semper -a recipiunt .

29. N on v ide tu r casu nom. S u m qu am u su rp a tu m esse.

33 2 A m adeus Pacitti

D E D O C E N D I R A T I O N E D I S C E N D I Q U E U S U

N u n c pauca de ra t ione dicam, qua in n o m i n u m a d je c t iv o ru m q u e decli na t io n e t r a c t a n d a m ag i s te r u t a tu r , q u o faci lius p raecep t i s i m b u a n t u r d i sc ipuli, q u a e s u p ra e x p o s u i m u s :

in p r im is s u b s t a n t i v o r u m t h e m a t u m d iv i s io n e m qua m supra d ix im us eos a t t e n t i s s i m e docea t in r e q u e ita pe rseveret , u t s p o n te ac s ine ulla d u b i ta t ione t h e m a ta n o m i n u m , q u o r u m u s u s vulgar is c o m m u n i s q u e est, d i s t inguere d i sc ip u l i d i scan t .

Q u a m m a te r i e m si in p r o m p t u habean t , d u b i u m non est qu in expedi te n o m i n a d e c l inen t .

Id c u m m ag is te r a s s e c u t u s fuer it , ne s imul , de more, tc tam c a suum doct r i n a m , se d b inos , si lubet , hac r a t ione d i scendos iis appona t : du o s antea no m in a t iv o s , de in accusa t ivos , inde voca t ivos , t u m gene t ivos , ablat ivos de n i q u e e t da t ivos et o m n ia ita d igera t o r d i n e t q u e u t in te r u t r a m q u e rem h a u d p a r u m in te r s i t t e m p o r i s , q u o m u l t u m d i u q u e s ive ex Lat ino se rm one s ive in L a t i n u m e loc u t ion ibus loc i sque v e r t e n d i s o p p o r t u n e selectis exe rc e an tu r a d u le s c e n t u l i .

H aec ea dem in s tu d i o a d je c t ivo rum est a d h i b e n d a via, q u o r u m doctr ina facil l ima in te l l ec tu er i t , q u i p p e q u a e pe r to t idem fere them a ta ac sub s ta n t iv a s in t d i sp e r t i t a e o r u m q u e dec l ina t ionem , pe rspec to genere, s eq u an tu r .

Q u o d s iqu i s ob jecer i t ad h a n c i n s t i t u t i o n e m o p u s esse profecto doct is ac pe r i t i s s im is magis t r is , q u i La t in i ta tem cal leant, cum o m n ib u s s ine discr i m in e d o c to r ib u s n o n poss i t accom modar i , c u m q u e o m n e s fere hom ine s nov i ta tes h o r r e a n t a c taque co l l auden t . . . r e s p o n d e a m nih i l hic praecipi invi tis, n ih i l fieri n o n posse a v o l en t ib u s .

Eam t a m e n ab ipsa n a tu ra sua p r o d e n te m , eam p ro rsus fu tu r i tem por is g r a m m a t ic e n appe l la re aus im.

F rus inone , in Italia, m ense A u g u s t o M .D C C C C L V I I I

A m a d e u s P a c i t t i , Prof.

S U B S T A N T I V O R U M E X I T U S

D ecl i naHo i h e m a H c a sive p e r v o c a l e m De c l i na t i o a t h e m a t i c a sive p e r c o n s o n a n t e m Deci , t h e m a t i c a - De c l i na t i o a t h e m a t i c a

Masculini et feminini generis Masculini et femenitii generis Neutrius generis nomina

i N. T h e m a t a - à - o : - è - i - Ü -C - 9 -t i -d -P - b : -1 1 -m -n i ' r ii - s = r - ó i -i -ü i -n i -r i -s - t !

! ! N O M . - 0 - s 9 -s -s -s - s 1 - s 1 1 - s 2 i - s 2 -s -s i 0 i -s 0 ! 0 ; o -m i - 0 19 0 ! 0 ; 0 i 0 0

GE N. - i 3 - i 4 -i -s -s -is -is i -is i -is -is -is i - ' s i -is -is i -is ii -is - i 4 i -S -s : -is i '{s i As -is

DAT. - i 5 ! - i 6 ! - i - i 7 -i -i i -Í : -i ! -i -i -Í i -I - i -i : -Í Ì -i - i 6 1 - i 8 0 i -i i -i i -i -I

S '.. .. .. .. .. ....... .. .. .. .. .. .. .... .... . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . i .... ..... i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i . . . . . . . . . . . . 1 I.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . ; . . . . . . . . . . . !..... .... i . . . . . . . . . .

ACC. -m : - m 9 j -m - m 10 -m - e - m 18|- e - m 18i- e - m 18|- e - m 18 - e - m 18 - e m ; - e - m 18 - e - m 18 - e - m 18i- e - m 18|- e - m 18 -m 9 I - O 19 Ò i 0 i1 0 ! 0 0

V O C . 0 0 1 7 | -s -S ;1; -s - s 1 - s 1 1 - s 2 - s 2 -s -s ; o 1 -s : 0 ! o 1 0 -m 9 I - o 19 ; 0 o i o 1 o 0

ABL. Ò ò ! o ;! - e u j1 0 - è i - é : - è i - è ; - é i - e i - é i - è j - è i - è i -è 0 i o | ò : -è ¡ - e i - è i - é

N O M . - i 3 ; - i 4 -S i - s 12 1 -s -és j -ès : -ès j -ès i -ès i -ès j -es j -es i -ès ; -es i -es - a 13 i - á : - á i - á i - á | - á j - a - a

GEN. - ru m ! - rum ; - rum | -u m : -um um : -u m j -u m i -um i -um i - u m it

- u m j - u m i - u m i -u m i - u m - um i - u m : - u m i - u m i -u m I - u m i: - u m -u m

ip (

DAT. - i s 14 - i s 14 j -b u s i -b us i - b u s 15 -i-busi -i-bus; -i-busi -i-busi - i -bus -i-busi -i-busi - i-busi -i-busi -i-busi - i -bus -Ts14i - b u s i -bus 1 6 | - i-bus; - i-busj:

- i-busj - i -bus -i-bus|r . \

ACC. -s ! * s : - S j - s 1 2 ! -s -ès ! -ès ! -ès ; - è s i -ès i -ès : -ès j - è s j -ès I -è s i -ès - a 13 ! - a i - a I - á 1 - a i - á I - á - a j|V O C . t 3 ! - i 4 1 -5 i - * 12 -s -ès ! - è s i -ès i -ès i -ès | -è s i - è s j -ès i -ès ; -ès i -ès - á 13 - a i - a jw :- a •

i- á j - a i - á - a

t ABL. - i s 14 - b u s i -b u s i - b u s 15 -i-busj -i-busi -i-busi -i-busj -i-bus; -i-busi -i-bus: -i-busi - i -bus -i-busi -¡-bus - i s 14 ; -b u s i - b u s ’6 i -i-bus:. . . . . .. r1-i-bus: - i-busj - i -b i bus

Annotatiunculae: — 1. c. + s = x, g -b s = x. — 2. P e r e u n f -t- -d- a n t e -s . — 3. -i t r a n s i t in -e. — 4. T h e m a t i s -o- per i t . — 5. -i- t r a n s i t in -e. — 6. -i per i t . — 7. M is c e tu r cu m -i- th e m a t i s . — 9 . T h e m a t i s -o- t r an s i t in -u-. — 10. E x c ep t i s n o m in ib u s , q u a e -L- t h e m a t i s s e r v a n t , c e t e r a in -e- m u t a n t . — 11. E xcep t i s n o m i n ib u s , q u a e -i- th e m a t i s s e rv a n t , c e t e r a p e r a n a l o g i a m m u t a n t in -e-. — 12. -i- t h e m a t i s s e m p e r t r an s i t in -e-. — 13. -o- th e m a t i s peri t . — 14. -is l o n g a es t sy l la b a , q u i p p e q u a e e x - a ~b is e t - o + is p r o f i c i sc a tu r . — 15. ~u- th e m a t i s p l e r u m q u e t r a ns i t in -i-. — 16. -u- t h e m a t i s pl. t r an s i t in -i-. — 17. -o- t h e m a t i s p e r a p o p h o n i a m t ransi t in -e-. — 18. A ntiqui tus : m. — 19. N o m i n a in -al e t -ar p e r a p o c o p e n ta l i a f a c t a s u n t cu m e- pe r ie r i t .

A D J E C T I V O R U M E X I T U S

N.E x i tu s

incas t i recto:

-us-ur-er

-o-a-a

-um-um-um

-er-is-x

-is

-as -is -rs -1

-e

-e-ar

-ps -bs -es

l

-1 - or -er -ur -es -us '

THEMATA: -o- -a- -o- -i- -p . -b-f- -d- -r

GENERA: M. F. N.i

M. F. : N. M. F.

t\: N. M. j N. '

N O M . - s 1 O 6 -m 1 -S11 !i -5 j , 5 0 / - s -st

-s o 0 ,

GEN. - i 2 - i 3 - i 2 -5 -S j -5 -is

.... Í ....:

-¡5 -is ; -is

S.

DAT. - i 4 - i 3 - i 4 - i 12 1 - i 12 ii i

- i 12 -i i -i:|

-i \ -i i

ACC. - m 1 j -m -m 1j ..........................

- m 13 ! - m 13 !; .......................... 1

150 / - s -em i -5 -em \ o i

VO C. O 5 0 6 * - m 11 - s nÍ |i -s j , 5 0 / - S -s

. . t .... i

j -S o 1 0 :

, ABL. O 7 o 7 1 ° 7 0 ! ........ o ........ i: :j ........................... J

0 -e ij

-e -e j -e ^

N O M . - i 4 ! - i 3;

1..... .....................

1 -08 - e s 14 ! - è s 14 | -a -esii;

-a - è s i -a

GEN. -rum j -rum j - rum -umÍ i! -um ii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i

-um -um11ti

-um -um 1 -um

1p J

DAT. - i s9 1 - i s 10 ! - i 9 -bus j -bus j; -bus -ibus

i-ibus -ibus -ibus

ACC. -5 1 -S 1 - ° 8 - e s 14 ] - è s 14 1 *a -es -a -ès -ès

V O C. - i 4 ! ->3 j - a 8 - e s 14 I - e s 14 !| ii -a -es I -a -ès -a

ABL. - i s9 1 - i s10 ! ' i * 9 -bus j -busl [ -bus -ibus -ibus -ibus - ibus !

Annotatiunculae: 1. -o- thematis transit In -u-. — 2. -o- thematis perit. —3. -i transit In -e. —4. -I perit 5. -o- thematis per apophoniam mutatur In -e. —6. -a thematis breviatur. 7. -o- et -a- thematis producitur. — 8. -o- thematis perit. 9. -o- thematis miscetur cum -is = is. — 10. a- thematis miscetur cum - i s ^ is . —11. Attamen adjectiva finita per -er (acer), -s perit una cum -i- thematis (antiquitus enim dicebant *acris = acrs — acer). — 12. -l-mlscetur cum -i- thematis t. —13 In hoc casu, minime vero In casu abi. s., per anologlam adjectiva -r

thematis mutant In -e-, quae littera substantivorum est (mlllt-em). — 14. Eadem de causa qua antea diximus -i- thematis transit In -e-. — 15. -i- thematis in -e- mutatur; -s- autem invenitur solum In adjectivis per -as, is et -rs, ex. gr «Arpinas, Samnis, expets» (gen. «Arpinati-s, Sanr nltl s, expertl-s)», quae nomina olim Latini pronuntiabant In casu recto: «‘Arpinatis, Samnitis, expertis*.

"DEUS" ET."DII"• apud Marcum Tullium Ciceronem '

Cogimur confiteri, non esse plures deos, sed unum Deum principem (Cic. Vide infra loc. mem.).

Cicero, cum saepe alias, tum maxime cum de Deo Deique na tura sermonem inst itueret, verbis semper est usus ad popularem modum sensum que accommodat is . Q u o d qu idem ipsemet palam professus est, cum dixit: «Quoniam in popular i ratione omnis nostra versa tu r oratio, popular i ter i n te rdum loqui necesse est» b Idque ne discreparet a vulgi opinione et lo quendi consue tud ine neve in offensionem populi caderet. Porro, cum de rebus divinis ageret, ad comm unem intellegentiae vim atque not ionem sua decreta effinxit, Deosque saepenum ero vim qua nda m caelestem ac divinam, aut na turam cum diceret, Deum, o m n ino intellegere voluit .

Igitur, a pud illum:

D e u s e t d i i u n u m i d e m q u e n o t a n t , n i m i r u m d e u m o p t i m u m m a x i m u m

I taque mult i s locis «Deus» et «Dii* promiscue poni t, cum idem fere semper significent. Ex qu ibus, ut res legent ibus pateat, l ibet referre n o n n u l ' los. Sun t autem hu jus modi:

«Est igitur, quon iam nihil est rat ione melius eaque est in homine et in Deo, pr ima homini cum Deo rationis societas; inter quos autem ratio, in te r1 eosdem etiam recta ratio comm unis est; quare cum sit lex, lege quoque consociati homines cum Diis pu tandi sumus» 2.

N ih i l est rat ione melius eaque est in homine tal ium vi, natura , ratione, potestate, mente , numine , sive quod est a liud verbum, quo planius significem, q u o d volo natu ram om nem regi?... N ih i l curare Deum nec sui nec alieni»

3. « . . .parent au tem huic caelesti discr ipt ioni ment ique divinae et praepotent i Deo; u t jam universus hic m u n d u s una civi tas sit comm unis Deorum a t que h om inum exis t imanda* 4.

«Ex ipsa h om inum sollertia esse aliquam mentem, et eam qu idem acriorem et div inam exis t imare debemus*. Et paucis ru rsus interjectis: «Et si ratione

1. De Leg. 1, 6 , 19. — 2. De Leg. 1, 7, 23. - 3. Ibid. - 4. De Leg. 1 , 7 , 2 3 .

338 Leo M .fl Sansegundo, 0 . S. B.

et sap ien t ia n ih i l es t m el iu s , necesse est haec inesse in eo, quod optimum esse c o n c e d i m u s » 5.

« . . . a n i m u m esse i n g e n e r a t u m a Dee. N u l l u m est animal , praeter h o m i nem , q u o d h a b e a t no t i t i am a l iqua m Dei... N u l l a ge n s est, quae non , e tiamsi ig n o re t q u a l e m h a b e re Deum deceat , t a m e n h a b e n d u m sciat. Ex quo efficitur i l lud , u t is a g n o s c a t qu i , u n d e o r tu s sit, q u a s i reco rde tu r e t agnoscat . Jam vero , v i r t u s eadem in h o m i n e ac Deo est» 6.

« . . . si t nu l la gens , n u l lu m g e n u s h o m i n u m , q u o d non h a b e a t s ine doct r i n a a n t i c ip a t io n e m q u a n d a m Deorum... Intellegi necesse est, esse Deos, q u o n i a m ins i t a s eo rum , vel po t iu s inna ta s cogn i t io nes ha b e m u s . Place t illi Deos esse, q u i a neces se s i t p r a e s t a n t e m esse a l iquam n a tu r a m qua n ih i l sit mel ius» 7.

«Horno g e n e r a tu s a s u m m o D eo » s . « A n i m u m ille procrea to r m u n d i Deus ex s u a m e n te et d iv in i ta t e genu i t» 9. «Donis impi i ne placare a ude an t Deos; P l a to n e m a u d ia n t , q u i ve ta t dub i ta r e , qua s it m en te f u tu r u s Deus, cum v i r n e m o b o n u s ab im p r o b o se dona r i v e l i t » 10. «N a tu ra Deorum praepotens . . . nu l l i n a tu r a e alii oboe d ie ns Deus» n .

Q u i loci, ut i vides , n ih i l h a b e n t d i sc r im in is , q u o d in te rceda t in te r n u m e r u m s ingu la re m et p lu ra lem . Facile au te m augeri posse e ju sm odi locorum n u m e r u m , n o n es t q u o d m o n ea m . Q u e m in f inem, ne lec to r ibus taedio sim, t a n t u m c o m p a r a s s e juvab i t , quae in fe r iu s posita r e c e n s e n t u r 12.

Et re q u i d e m vera, c u m ora to r R o m a n u s s ive de Deo s ive de Diis loqu itu r , n ih i l a l iud des igna re in tend i t , q u a m «a l iquem effectorem vel m odera to rem m u n d i » 13; «perfec tam a l iquam a tq u e abso lu tam r a t i o n e m » 14, «quam necesse es t — c u m in nob is s in t cons i l iu m , rat io et p r u d e n t i a — , haec ipsa habe re m a j o r a » 15. N ih i l a l iud , i n q u a m , des ig nare vu l t , q u a m «d iv in i ta t e m * 16, « u n d e o m n e s a n im o s d e l i b a t o s * 17, « d e c e r p t o s » 18, « h a u s t o s » 19 h a b e a m u s .

Ex T u l l i i n a m q u e sen ten t ia , D e u s est o m n i u m re rum auctor , condi to r e t rector. N i h i l es t in un ive r so t e r ra rum orbe, q u o d ab ipso, u t s u m m o rerum opifice, n o n d im a n a re cons te t . N u l l a res, nul la v i r tu s in caelo ipso emine t , cu ju s a u c to r e m D e u m fater i n o n debeam us . Q u i n etiam, o m n e s re rum p ro te c t io n e s un i d iv ina e po ten t ia e refe rendae sun t ; cu ju s q u ip p e u n iu s a v o l u n ta t e , n u t u et im per io om n ia pendean t . Jam vero, n im ius forem si e jus

5. V id e De N a t. Deor. 2 , 18. 22. - 6 . De Leg. 1, 8 , 24 25. - 7. De N at. Deor. 1. 16, 43 sq q . Tuse. 1, 13, 30.- — 8 . De Leg. 1, 7, 22. — 9. Tim . 5. — 10. De Leg. 2, 16, 41. — 11. De N a t. Deor. 2, 30, 77 . - 12. A cad. 1, 8 ; De N a t. Deor. 2, 30. 77; De Fin. 3, 19, 64; Tuse. 1, 49, 118; De Sen. 12, 39; m u l t l 9 p ra e te re a locis «Deus» e t «Dii» p ro m iscue p o n u n tu r ; sic, exempli g ra t ia , confe ras De N a t. Deor. 1, 32, 91; 1, 38, 106; Tuse. 1, 36, 101, cet. — 13. Tuse. 1, 28, 70; De N a t. Deor. 1, 36 , 100. — 14. De N a t. Deor. 2, 13, 34. — 15. L e N a t. Deor. 2, 31, 79. — 16. De D iv . 2, 11, 26. - 17. De Sen. 21, 78. - 18. Tuse. 5, 1 3 : 38. - 19. De Div. 2, U , 26.

cDeus» et *D ii» 339

ip ì ius verbis omnia haec comprobare vellem. Sed tamen, ne cuidam haec a nobis gratui to affirmari videantur , quae Cicero mult is in locis asseruit , nos in unum coacervare conabimur in hunc modum:

«Est autem princeps D e u s 20, qui ab omni aeterni tate fuit 21, et s u m m u s rec to r22, sapient ia p e r f e c t a n u l l i naturae oboediens aut s u b je c t u s 24, ipse Deúm g e n i to r25, rex et pater h o m i n u m 26, cujus un ius num ine omnes Dii r e g u n t u r 27, et supremae legis jussis vita hominum o b te m p e ra t28; qu i cu rsus astrorum 29, mutat iones temporum rerumque vicissi tudines c o n s e r v a t30 terras et maria contemplatur , hom in um commoda vi tasque t u e t u r 31, qui nos trum anim um ex sua divini ta te de l ibav i t32 s imilem sui» 3\

Alia omitto, quae tu ipse vide, si lubet. _Verum enim vero —dices— haec at tr ibuta et proprietates Cicero Jovi

a liquando rettulit, hoc pacto: «Qui potuisset assensu omnium dicere Ennius: Adspice hoc sublime candens, quem invocant omnes Jovem? Illum vero et Jovem, et domina torem rerum, et omnia n u tu regentem, et, u t idem Ennius, patrem d ivum que hom inumque, et praesentem ac praepotentem Deum» 34. Et alio loco, cum loqu i tu r de Chrys ippo: «... illius legis perpetuae et aeternae vim Jovem esse» 35. Et alibi: «Jovem un u m om niu m Deorum et hom inum regem esse; qui rex pu ta tu r unus in caelo, qui nu tu , ut ait H o m e rus, totum O ly m p u m c o n v e r t i t 36, cujus unius num ine ut pr incipes rerum publ icarum censent omnes Deos reg i37, sic etiam vel ty rann i Jovis opt imi nomine se malunt reges vocari» 38.

A t nihil refert. Mam etiam his locis Cicero ad mentem popul i suam accommodavi t sentent iam eique prorsus servivit . Et nemo ignorat, u t H e braei ad Dei num en des ignandum «Jeova* appellabant, ita Romanos eum «summum Jovem* dicere solitos.

D e u s , s u m m a e t i n e x h a u s t a b e n i g n i t a s

Sed gradum faciamus.Deus, sua qua est benignitas inexhausta, om nib us lat issime patui t .

O m n ib u s enim praesto est opemque opi tulatu r ampliss ime. Boni tas in eo est tanta quanta potest esse maxima. Et quod ad ejus aeterni tatem att inet,

20. Somn. Scip. 3 et 4. — 21. Cf. Somn. Scip. 8 ; De Leg. 1, 6 , 19; Tim . 6 . — 22. De Fin.4, 5, 11. — 23. Acad. 1, 8 ; De N at. Deor. 2, 31, 79; cf. Acad. 2, c. 7. — 24. De N at. Deor. 2.30. 7 . - 25. De Div. 1, 11, 19. - 26. De Rep. I, c. 36; De N at. Deor. 2, 2, 4. - 27. De Rep. 1, c. 36. - 28. De Leg. 3, 1, 3. - 29. Acad. 1, c. 8 extr . De N at. Deor. 1, 20, 52. - 30. Ibid.N at. Deor. 1, 20, 52 sqq. — 31. N at. Deor. loc. mem. Cf. e t iam Tim. c. 8 er De Fin. 4, 5 11. —32. Tim. c. 8 et De Sen. 21, 78. Eadem fere verba Invenies In libro De Div. 1, 49, 110; Tuse. 5.13, 38; Leg. 1, 22, 59. C onsu le e tiam De Amie. 4, 13 et Tuse. 1, 26, o5-68. — 33. De Leg. 1 , 8 ,25. — 34. De N at. Deor. 2, 2, 4 et 2, 25, 65. - 35. De N at, Deor. 1, 15, 40. — 36. De Rep. 1,c. 36; De N at. Deor. 2, 11, 29; De Rep. 2, c. 4 e t 1, c. 33. - 37. Ibid. De Rep. 1, c. J6 . —38. Ibid. loc. mem. De Rep. 1, 33 e t 2, 4.

340 Leo M .a Sansegundo, O. S. B.

n u l lo in i t io t e m p o r i s c i r c u m s c r ib i tu r , nu l lo saecu lorum fine te rm ina tu r . Q u id de im m e n s i t a t e ? U b i q u e p rae s e n s es t , c u m q u e nu l l i s locorum spa t i i s con. s t r ing i poss i t , p e r o m n ia comm eat , e aque et iam quae dens i s s im is occulta s u n t t eneb r i s , i n t u e t u r . A d haec e v e n tu r a nov i t om nia ac ve lu t praesent ia c o n t e m p l a t u r . Ille i n t i m o s a n im o r u m recessus ac la tebras c o n t u e t u r et cogit a t io n e s o m n e s ex p lo ra ta s habe t . D e n i q u e ejus n u m i n e sua prov iden t ia rebus h u m a n i s , n o n m o d o u n i v e r s i s sed et i am s in gu l i s consu l i t .

R u r s u s c o m p e n d i o u ta r in C ice ron i s ve rb is rec i tandis :«In Deo ines t s u m m a b e n i g n i t a s 39, in cu ju s tu te la sa lus h o m in u m e s t 40,

s a p i e n t i a 41, s a n c t i t a s 42, ve r i t a s et f id e s 43, j u s t i t i a 44». « U b iq u e p raesens e s t 45, ei n ih i l es t o b s c u r u m 46, efficere po tes t q u i c q u i d v u l t 47. N o n solum s e m e t i p s u m s u a m q u e ips ius v im perfec t iss imam et p raes tan t iam op t im e n o v i t 48, sed h o m i n u m et iam s e n s u s v i t a s q u e p e n i t u s r e t e n t a t 49. Ejus p rov i d e n t i a o m n ia in hoc m u n d o ad sa lu tem o m n iu m c o n s e r v a t io n e m q u e adm i n i s t r a n t u r 50. O m n i a s e n t i t 51, prae ter i ta tene t , fu tu ra p rov ide t , complect i p o t e s t p raesen t i a» 52.

« C u m ig i tu r om n ia Deo s in t s u b j e c t a 53, s e q u i t u r pos tr emo, u t m u n d u s , mar ia t e r r a e q u e e ju s n u m i n i 54, u t q u e h o m in e s cum Dii s hu ic descr ipt ioni caelest i p a r e a n t 55. Q u a m ob causam et i am ve ta t d o m in a n s ille in nobis Deus i n j u s s u h i n c n os suo demigrare» 56.

H aec de «Deo», n u n c vero de «Diis» v i d e a m u s qu id Cicero sen t ia t .

D e v e r a n o t i o n e p o p u l a r i u m d e o r u m

V o x «Dii» n o n s e m p e r s u b je c t am Dei ve r i no t io nem a pud T u l l i u m habe t . N o n n u m q u a m en im deos s ive poè ta rum fabul is, s ive a vulgi op in ione i n v e n t o s s ignificat. I n t e r d u m vero v o c a b u lu m h u ju s c e m o d i h o m in e s notat de pa tr i a b enem ér i to s , q u i in d e o ru m n u m e r o s u n t relati. Q u o s qu idem o m nes «popu la re s Dii» a T u l l i o v o c a n tu r .

Ac p r im u m q u i d e m p h i lo s o p h i d o c u e ru n t , hos esse deos, q u o ru m in s i g n e m v im et i l lu s trem faciem v i d e b a n t an t iqu i : «solem dico — ait Cicero— et l u n a m et vagas s te llas e t i n e r r an te s et caelum et m u n d u m ipsum , et e a ru m r e r u m v im , qua e in es s e n t in om n i m u n d o cum magno usu et commo-

39. De Leg. 2, 13, 32. - 40. De Fin. 3, 20, 6 6 . - 41. Acad. 1, 8 ; De N at. Deor. 2, 31, 79 . Cf. A cad. 2, c. 7. — 42. Cf. De Leg. 2, c. 8 et c. 10. - 43. De N a t. Deor. 2, c. 31; De Div. 2, 62, 127. - 44. Cf. De F in . 1, c. 16. Item. De Fin. 4, 5, 11 et De Leg. 2, 7, 19. - 45. Cf. De N a t. Deor. 2, 28, 71 et 1, c. 15. C o n su le i tem ibid. 2, 25 et 26. - 46. De N ar . Deor. 3, 39, 92.— 47. De N a t. Deor. 3, 39, 92. - 48. Acad. 1, c. 8 . — 49. Cf. Tuse. 1, 22, 52; De Leg. 1, c.22 . De Fin. 5, 16, 44. 50. De Rep. 3, 22. Cf. De N a t. Deor. 2, 30, 77 et 80; De Div. 1, 5 1 ,1 1 7 .— 51. De D iv. 1, 11, 17. — 52. Tuse. 1, 27, 6 6 . - 53. De N a t. Deor. 2, 32, 81. - 54. De D iv .1 , 53, 120. — 55. De Leg. 1, 7, 23. — 56. Tuse. 1, 30, 74; De Sen. 20, 73; Somn. Scip. c. 3. Cf.

et i am Tuse. 1, 49, 118.

«Deus» et • D ii» 341

ditate generis h u m a n i » 57. Ita pr imum sider ibus div ini ta tem t r ibuendam as t raque in numero Deorum ducenda esse c e n s u e r u n t 56.

Reliquorum autem —quos Graeci Sa(¡xova appellabant , «nostri —opinor— Lares, si modo hoc recte conversum videri po tes t—, et nosse et nunt ia re or tum eorum majus est, quam ut profiteri scribere audeamus» 59. A d quos is Deus qui omnia genui t sic fatur: «Haec vos, qui deorum satu orti estis, a t tendite: Q uorum operum ego parens effectorque sum, quae per me facta, non sun t dissoluta me invito, qua m qua m omne colligatum solvi potest . Sed quoniam orti estis, immortales vos qu idem esse et indissolubi les non po testis. U t igitur mortali generentur condicione, vos suscipi te , ut illa gignatis imi teminique vim meam, qua in vestro ortu me usum esse m e m in i s t i s»60. Ergo is quidem, qui cuncta composuit , cons tan te r in suo manebat s ta tu, «qui autem erant ab eo creati, cum parent is ord inem cognovissent , h unc sequebantur , imitantes geni torem et effectorem sui» 61.

Verum etiam ex alia ratione, «et quidem physica magna fluxit mul t i tudo deorum, qui induti specie humana fabulas poetis supped i t averun t , hom inum autem vitam superst it ione omni r e fe rse run t»62. «Nam vetus haec opinio Graeciam opplevi t, exsectum Caelum a filio Saturno, vinc tum au tem Sa tur num ipsum a filio Jove. «Physica ratio non inelegans inclusa est in impias fabulas; caelestem enim, al t iss imam aethereamque na turam, id est, igneam, quae per sese omnia gigneret, vacare vo lue run t ea parte corporis quae conjunct ione alterius egeret ad procreandum » 63. Et p ro t inus subjungi t : «Vide- tisne igitur, ut a physicis rebus bene atque ut il i ter invent is tracta ratio sit ad commenticios et fictos deos»?64.

Age dum, ex homin ibus etiam dii facti sunt . Suscepi t enim vita hom in um consuetudoque communis , ut beneficiis excel lentes viros in caelum fama ac voluntate to l l e ren t65. Hinc, cum tam multa summ o labore pro salute gent ium gessisset Hercules ad deos abiit, quem hom inum fama «beneficiorum memor in concilio caelestium collocavi t»66. A t vero «quis tam caecus in contemplandis rebus unquam fuit, ut non videret species istas hom inum , collatas in deos aut consilio quodam sapient ium, quo facilius animos im pe r i torum ad deorum cultum a vitae pravi tate converterent , aut superst i t ione, ut essent simulacra, quae veneran tes deos ipsos se adire c rederen t?»67. «Quae res genu i t falsas opiniones erroresque turbulen tos et superst i t iones paene aniles» 68.

57. «Populares autem Dii multi» , dicit Cicero in De N at. Deor. 1 , 13, 32. De sole et s te ll istanquam diis a vulgo cult is , vide De N at. Deor. 2, 31, 80; 1, 12, 30; 2, 14, 3. — 58. De N atDeor. 2, 15, 39 et 42. - 59. Tim. c. 11 e t 13. - 60. Ibid. Tim. - 61. Ibid. — 62. De N at.Deor. 2, 24, 63, seq. — 63. Ibid. De N at. Deor. loc. mem. Cf De N at. Deor. 1, 15, 40; Somn. Scip.c 4. - 64. De N at. Deor. 2, 26, 66 sqq. et 2, 28, 70. - 65. De N at. Deor. 2, 24, 62. - 6 6 . DeO ff. 3, 5, 25. - 67. De N at. Deor. 1. 27, 77 et 2, 28, 70. — 6 8 . Ibid. De N at. Deor. 2, 28, 70.

342 Leo M .° Sansegundo, 0 . S. B.

U t p u t a t C i c e r o 69 sup e rs t i t io fusa per gen te s o p p r e s s i t o m n iu m fere an im os , a t q u e h o m i n u m imbeci l l i t a tem occupav i t . Q u o d la t ius p e r se qu i tu r in iis l ibr is q u i s u n t de na tu ra D e o ru m . U n d e , «M u l tu m en im, ait, et no- b i s m e t i p s i s et n o s t r i s p ro fu tu r i v id eb a m u r , si eam s u p e r s t i t i o n e m fund i tus s u s t u l i s s e m u s . Q u a m o b r e m s u p e r s t i t io n i s s t i rpes om nes ej i c iendae s u n t » 70.

A d d e q u o d i m p e r i t o r u m opinio, pa r t im s upe rs t i t ione , par t im poèrarum c o m m e n t i s , m u l t o s i n s u p e r deos invex i t , ad i n s ta r h o m i n u m adumbra tos , im m o vero , b e s t i a ru m m ore confictos . C u m de iis agi tur , Cicero lud i t in te r d u m ac famil i ar i ter pe r r i s u m et jocum facete cavi l la tur , cum ait: «Isto enim m o d o dicere l icebit Jovem s e m p e r b a rba tum , Apoll inem s e m p e r im berbem , caes ios ocu los M ine rva e , ipsam au tem ga leatam, caeruleos esse N e p t u n i . Et q u i d e m l a u d a m u s A t h e n i s V u l c a n u m eum, q u e m fecit A lcamenes : in quo s t a n t e a t q u e ves t i to levi ter a p p a r e t c laudicat io non de fo rmis . C la udum ig i tu r h a b e b i m u s D e um , q u o n i a m de V u lc a n o sic a c c e p i m u s 71.

Et alibi, n o n m i n u s acute: « N u m ig i tu r esse tales putas? V u lg u s non s o lu m h o m in i s m e m b r a deo t r ibu i t , sed u s u m et iam m em b ro ru m . Dat enim a rcum , sagi t tas, ha s tam , c l ipeum, fusc inam, f u l m e n » 72.

De m agn i s a u te m q u a e ol im c re d e b a n tu r a p u d inferos por ten t is , ita habe t : «Eten im v id e m u s , ceteras o p in io n e s fictas a tque vanas d iu tu rn i t a te ex ta b u i s se . Q u i s en im h i p p o c e n t a u r u m fuisse, a u t ch im aeram putat? quaeve a n u s tam excors i nven i r i potest , quae ista e x t i m e s c a t ? 73.

H a r u m a u te m o m n i u m s u p e r s t i t i o n u m causa f u e r u n t e t iam figmenta p i c to ru m op i f i cum, i t e m q u e poe ta rum , qu i tot levia ac nuga to r i a —ut fit— a d u m b r a n t , q u i t o t c o m m e n ta deb la te ran t et f in g u n t nec c a pu t nec pedes haben t i a : « A u x e r u n t is tos errores poe tae, pictores , opifices. Ipsi genera, conjugia , cog n a t io n es o m n ia q u e t r a d u x e r u n t ad s im i l i tud inem imbecil l i tat is h u m a n a e * 74. Et r u r s u s alibi: « Q u a n t u m ve ro poe tae voc ibus fusa ipsa s ua v i t a t e n o c u e ru n t» 76. Haec et d i c u n t u r et c r e d u n t u r s tu l t is s ime, et plena s u n t fu t i l i ta t is s u m m a e q u e levitat is» 76.

Et p o s tq u a m de infini ta paene deo rum tu rba facete aeque a tque elegant e r d i sp u ta v i t , «non p h i lo s o p h o r u m judicia — se expo s u is s e d i c i t — sed d e l i r a n t iu m somnia» 77. Rem a u te m om n em con c lu d i t in h u n c m odum : «Ergo h oc a u t in i m m e n s u m serpet , a u t n ih i l h o r u m rec ip iemus, nec illa infinita ra tio s u p e r s t i t i o n i s p robab i tu r . N i h i l ergo h o r u m p r o b a n d u m est. N o n igitur ae te rn i ist i Dii! Q u o d e n im ex atomis , id n a tu m a l i quando est; si n a tum ,

69. De D iv. 2, 72, 149. — 70. V id e loc. m em . De Div. — 71 . D e N a t. Deor. 1, 30, 82. —72. De N a t. Deor. 1, 36, 100. - 73. De N a t. Deor. 2, 2, 5. - 74. De N a t. Deor. 2, 28, 70. —75. De N a t. Deor. 1 , 16, 42 . Cf. e t i a m De N a t. Deor. 2, 28 70. — 76. Loc. m em . De N a t. Deor. 2,26, 70. — 77. De N a t. Deor. 1 , 1 6 , 42. Et n o n m u l to post: « O m n is c u l tu s et cu ra t io corporis erite a d e m a d h ib e n d a deo, q u a e a d h ib e t u r h o m in i : in g ressus , cu rs u s , accuba t io , inc l in a t io , sessio, c o m p re h e n s io , ad e x t r e m u m e t i a m serm o e t oratio» (D e N a t. Deor. 1, 24, 94).

tD eus» et tD ii» 343

al iquando est; si na tum, nulli Dii, ante quam nati; et si or tus est Deorum,70

inter itus sit necesse est» .

Q u i d e r g o ? n o n s u n t p l u r e s d i i , s e d u n u s d e u s p r i n c e p s

«Ex aequabi li tate motus convers ionumque caeli, pu lchr i tud ine ordine- que mundi , deinde ex hominum sollertia, et oppor tun i ta t ibus om nium rerum, cogimur confiteri, esse rectorem et moderatorem et t amquam architectum tanti operis t an t ique m u n e r i s 79. Esse aeternam n a t u r a m 80, qua nihil praestant ius s i t 81; esse non plures Deos81, sed unum Deum principem80, et s u m m u m 84, omnium op t im um o m n ium que rerum potestate dom ina tuque digniss i m u m 85, omnibus denique v i r tu t ibus p r a e d i tu m » 86.

Haec est, nisi me fallit, vera a tque germana de «Deo» et «Diis* Tul l i ana sentent ia . Deus Ciceronis — ut paucis quae dixi adstr ingam — est Deus unus, rerum sum m us arbiter, bonorum fons et oceanus omnium. Alii autem dii tum a superst i t ione populari , tum a poetarum pictorumque ingenio vel invent i vel ficti, fabularum commenta sunt , quae tempora omnino de lebunt .

Quae cum ita se habean t jam patet Deum hu jusm odi nec t ransve rsum digitum a Deo Socratis discessisse, nec tanti l lum a Platonis sententia discrepasse. N o n frustra Cicero Marco filio suo dixerat: «Socratici et Platonici volumus esse» 87.

L e o M .a S a n s e g u n d o , O. S. B.

Medellii in Columbia, III N ona s Octobres a. MCMLVII.

78. De N at. Deor. 3, 20, 52 et 1, 8 , 20; Item De N at. Deor. 1, 24, 68 et 3, 13, 32. Q u ae q u i d em argum enta confirmat postea, cum dicit: «Haec om nia ad quoddam tem p u s cohaerere possunt, sem per au tem nullo modo possunt; necesse es t en im in su u m quaeque locum n a tu ra rapiatur»( De N at. Ceor. 3, 14, 34). Et item alibi: « N o n es t ig itur m u nd us Deus; quodsi m u n d u s un iversusnon est Deus, ne stellae qu idem , quas tu innum erab iles in D eorum num ero reponebas» (DeN at. Deor. 3, 9, 23). - 79. De N at. Deor. 2, 5, 15 et 1, 20, 52; De Diu. 2, 72. 148; De N at. Deor. 2, 6 , 18 et 2, 53, 132. — 80. De Div. 2, 72, 148. - 81. De N at. Deor. 2, 30, 77 et 3, 8 , 20. -82. Q uod non plures dii sint, sed t a n tu m unus Deus princeps, colligi potest, et qu idem rationecerta et inconcussa , ex istis locis Ciceronis: «esse non plures deos»: De N at. Deor. 2, 28, 70; 3,20, 52; 3, 16, 41; 1, 15, 38; 1, 24, 94. 1, 29, 82; 3, 9, 23; 1, 24, 6 8 ; 1, 36, 100. Vide e t iam Tuse.1, 26, 65; 3, 13, 32; 3, 24, 61. — 83. De uno Deo principe, vide Somn. Scip. c. 3. — 84. Somn.Scip. c. 4. - 85. De N at. Deor. 2, 11, 29; 1, 43, 121; 2, 6 . 17; 2, 7, 17; 1, 36, 100. - 8 6 . Cf.De N at. Deor. 2, 7. 18 et 2, c. 31 et 32; Item, 2, 13, 36. — 87. De O ff. 1, 1 ,2 .

7 3

7 6

79

82

85

88

91

94

97

100

1 0 3

F R A N C I S C A( D a n t e , J nf .

T u n c ego sic o r sus : «fert corde, poeta, v o lu n ta s compel la re d u o s i llos hac una obeun te s , qu i leviore labore v i d e n t u r cedere vent i s .

«C um nobis», inq u i t , «propiores esse videbis , dic v e n ia n t , si q u o m agno d u c u n t u r amore , e t v e n ie n t* . Illos s im ul ad nos f lamina f lec tun t ,

talia c o n t i n u o s u m b landa voce locu tus :«O miser i n im iu m , q u i d vos sociare dolo rem dici te c om pule r i t , si q u i s ve tu i s se negabit» .

Q u a le s , si qua ciet secreta c u p id o co lumbas , alas e la tas a e q u a n t sub l im e volan tes , ip se q u e d uc i t a m o r d u lcem con t ingere n id u m ;

tales t u n c illi d e c e d u n t agmine D id u s u n a q u e a d v e n i u n t in te r mala f lamina lapsi, t a n t a fu i t n o b i s p ie tasque v igo rque vocando .

«O q u e m suade t , q u i s q u i s es, officiosa v o l u n ta s aera pe r n i g ru m nos visere t u rb i n e mersos, q u o r u m respe r so terrae e ru b u e re cruore;

si Rector r e r u m n u n c nob is esset amicus, du lce foret pa cem pro te exora re precando , t an t i n a m q u e mali discis mise rescere nos tr i .

Sed, q u o d c u m q u e loqui seu vos audire juvabi t , jam n o n inv i tos aud i re loqu iv e jubet is , p e rp e t u o s t r i d en s d u m v e n tu s forte quiesci t .

Es t im m ota q u ie s ubi nata ego, l itora p rop te r quae Padus , aequal i de labens agmine, mordet , j a m q u e pe r ora bibi t cognata s ub aequore pacem.

Ille A m o r , in p r im is qu i mollia pectora mulcet , ' h u n c nos t rae cepi t visae ob lec tam ine formae; u n d e neces , vu lga ta et laesi fama pudor is .

Ille A m or , heu , qu i n e m in i amato adamare peperci t , cep i t me t am for t i te r h u i c q u o d sola placerem, u t n o n l inqua t , et ipse v ides , pos t l imina Ditis .

A R I M I N E N S I Sw . 73-142)

73 lo cominciai: «Poeta, volontieriparlerei a quei due che’nseme vanno, e paion sì al vento esser legqieri».

76 Ed elli a me: «Vedrai quando saranno più presso a noi; e tu allor li p riega per quello amor che i mena, ed e ’verranno».

79 Sì tosto come il vento a noi li pliega, mossi la voce: « 0 anime affannate, venite a noi parlar, s ’altri noi niega!»

82 Quali colombe dal disio chiamate, con Vali alzate e (erme, al dolce nido vegtion, per Vaere dal voler portate;

85 cotali uscir de la schiera ov’e Dido, a noi venendo per Vaere maligno, sì forte fa Vaffettuoso grido.

88 « 0 animai grazioso e benigno,che visitando vai per Vaere perso noi che tignemmo il mondo de sanguigno,

91 se fosse amico il re de Vuniverso, noi pregheremmo lui de la tua pace, poi c ’hai pietà del nostro mal perverso.

94 Di quel che udire e che parlar vi piace, noi udiremo e parleremo a vui, mentre che’l vento, come fa, ci tace.

97 Siede la terra dove nata fuisu la marina, dove’l Po discende per aver pace co’seguaci sui.

100 Amor, ch’ai cor gentil ratto s ’apprende, prese costui de la bella persona che mi fu tolta; e ’I modo ancor m ’offende.

103 Amor, eh ’a nullo amato am ar perdona, mi prese del costui piacer sì forte, che, come vedi, ancor non m ’abbandona.

106

109

112

115

118

121

124

127

130

133

136

139

142

A loisius Guercio

Ille A m o r egi t nos una s u c c u m b e re mort i: d ira Ca ina manet , q u i s q u i s nos caede pe remit» .Ta l ia ab illis ve rba ad nos pro lata per auras .

C u m vidi offensas a n im a s tam in d ig n a tul isse , defi xa i n t e n d i ora so loque im m ob i l i s haesi , donec : « Q u a e tibi» doc to r ait, « n u n c m en te revolvis?»

H aec ego vix fatus , po tu i c u m reddere voces-'« Q u o t d u lce s a n im is s e n su s , quae grata vo lup ta s i m p u l i t i ncau tos in tam lac r imabi le letum!»

Dein ad m a e r e n te m , quae n u p e r sola locuta, r u r s u s ego: «O mulier , t an to vexa ta labore, a equ e me pietas deflere jube t , dolor aeque;

sed, c u m fal lebant molles su s p i r ia somnos ,q u o d p r i m u m s ig n u m , vel quae spes n u n t i a amoris,q u o d t e m p u s v e fu i t d u b i t a n t i a noscere vota?»

T u n c illa: «Heu, n i m i u m morta l ia pectora tangun t , c u m s u b e u n t qu i jam fulsere dies, m ise rand is in rebus ; tes t is s it qu i t ibi doc to r eunt i .

Sed, si t a n t u s a m o r p r im as cognoscere causas saevae q u a e c rev i t nos tro s u b pectore f lammae, e s t u t agam ceu qu i d icendo flere ju b e tu r .

Forte l egendo ol im de le c ta ba m ur in u m b ra Ut Lanc i l lo t tu s c o r r e p tu s amore fuisset ; nos soli: c a rp e b a t m e n s n e c op ina qu ie tem .

Saepe, legendo , ocu los ocul is ad jec im us ul t ro , et j am n o n eadem n o b i s vox, non color idem; sed locus in l ibro fuit, heu , qu i pe rd id i t ambos.

N a m q u e , u t amata diu pu lch e r r im a legimus ora jam vi c ta a ttol l i pa l l en t i s ad oscula aman t is , hic, q u i n u m q u a m a me d iv i su s f lamine abibi t ,

p l ane a m ens , m is e re q u e t rem ens , os miscu i t ori.Ipse l iber G a le o t tu s erat, qu i sc r ips i t et ipse; illa j a m q u e die caeci n o n leg imus ul tra*.

Haec alter, flebat s e c u m insa t iab i l i s alter; at p iet a te m ih i v e l a n t u r lum ina nocte, v i r e s q u e effugiun t , u t si mors p rox im e adesset ,

donec conc id i i tem u t p r o c u m b i t h u m i grave corpus.

Convertit A l o i s i u s G u e r c i o

106

109

112

115

118

121

124

127

130

133

136

139

142

Francisca Ariminensis 347

A m or condusse noi a d u n a morte:«C ain a a tten de chi v ita ci spense!»Queste parole d a lo r ci fur porte.Q u a tid ’io in tesi q u e ll’an im e offense, c h itia ’il viso, e ta n to il tenn i basso, fin ch e’l poeta m i disse: «Che pense?» Q u an do rispuosi, com inciai: «O h lasso, q u a n ti dolci pensier, q u an to d isio menò costoro a l do loroso passo!»Poi m i rivo lsi a loro e p a r la ’io, e com inciai: «F rancesca, i tu oi m a rtir i a la g r im a r m i (an n o tris to e pio M a d im m i: a l tem po d e ’dolc i sospiri, a che e come concedette am ore che conosceste i d u bb io si disiri?»E qu ella a me: «N essun m a g g io r dolore che r ico rd a rsi del tem po felice ne la m iseria; e ciò s a ’l tuo dottore.M a s ’a conoscer la p r im a radice del nostro a m o r tu h a i cotanto affetto, farò come colui che p ian ge e dice.N o i legg iavam o un g iorn o per d iletto , d i L ancialo tto , come a m o r lo strinse; soli e rava m o e sa n za a lcu n sospetto.P er più fiate li occhi ci sospinse quella lettura, e scolorocci il viso; m a solo un punto fu q u a l che ci vinse. Q u an do leggem m o il d is ia to riso esser bacia to d a cotanto am ante, questi, che m ai d a me non fia d iviso , la boca m i baciò tu tto trem a n te .G aleotto f u i lib ro e chi lo scrisse: quel g iorn o più non v i leggem m o avante». M entre che l ’uno sp irto questo disse, l ’a ltro p ian gea, sì che d i p ietade io venni men così co m ’io m orisse; e c a d d i come corpo m orto cade.

D E C I C E R O N E R O M A N O R U M

O R A T O R U M S U M M O

Q u o a d ar te s l iberales et e loquen t ia f lo r ebun t et co len tu r , mer i t i ss imo C ice ro ce leb rab i tu r . N a t u s A r p i n i a n n o a. C h r . n. 106 et praeclar iss imis n a t u ra e d o t ib u s o r n a tu s , inde a puero a n im u m cum ad diversa s tu d io rum g e n e ra t u m m a x im e ad a r t em d icend i s u m m a c o n te n t io n e et a s s idu i ta te appl icuit . A c p r i m u m q u i d e m R om ae M. A n t o n i o et L. Crasso orator ibus , Accio et A r c h ia poètis , P h a e d ro p h i lo s o p h o Epicureo , Mucio Scaevola ju r i s pe r i t is s i m o e s t usus . Sic jactis h u m a n i t a t i s f u n d a m e n t i s a n n o 79 in Graeciam velut i ad o m n i u m t u n c t em p o r i s a r t i u m b o n a ru m fontem secessit , u t e rud i t io nem amplif icaret . A t h e n i s D e m e t r io rhe tore , A n t i o c h o Academico, Z e n o n e Ep i cureo , in R h o d o insu la Molone ora to re i l lus tr is s im o b i e n n iu m p lu r im um profeci t . N e c t am e n u n q u a m t e t iu s vi tae decursu de augenda scient ia r em i t teba t . Q u a m q u a m ad res forenses d im ic a t io n e s q u e et ad s tud ia pacifica na tus e s se d i c e n d u s est, n i h i l o m i n u s ut R o m a n u s s ibi tem pera re non poterat , qu in in a r e n a m po l i t icam ing re de re tu r . Ideo a n n o 75 in Sicilia quaestor is , a n n o 69 aedi l is cu ru l i s , a n n o 66 U r b i s prae to r i s , a n n o 63 consu l i s m u n ere est f u n c tus , q u o t e m p o r e Ca t i l in ae c o n ju r a t i o n e m suppres s i t . Sed cum Caesar is ingenio pe rsp icac i s s im o d o m in a n d i q u e s tud io flagranti et t r iu m v i ro r u m poten t iae e s se t impar , a n n o 58 in e x i l i u m ac tus , a n n o au te m pos t cum h o n o r e revocatu s , p r i s t in a m d ig n i t a t e m recupe rav i t e t p r oconsu l Ciliciae es t crea tus . Rei pub l icae de fenso r ace r r im us , cum C aesa r et Po m p e ju s de s u m m a imperi i de c e r t a ren t , in s u m m a s incid i t a n g u s t i a s . P o s t q u a m Caesa r victor evasi t, ipse Cicero , u t solis vacare t s tudi is , de scaena polit ica decessi t . Caesare interfecto i t e r u m in res pol i t icas t u n c ae tat is t u m u l tu o s i s s i m a s est a b rep tus . Pu taba t e n im se p r i s t in a m l ibe r ta te m posse ret inere , sed pes s im u m rei publ icae ac f a c t io n u m s t a t u m p a u l u m persp ic ieba t . Q u a r e v e h e m e n t i s s im e in A n t o n i u m i n v e h e n s nob i le s illas q u i n d e c i m orat iones Phi l ippicas habu i t . Q u o d cum A n t o n i u s e t m ax im e ip s iu s c o n j u x Fu lv ia aeger r ime ferrent , auc to rem i n v i s u m p e r i m e n d u m c u r a r u n t . Ita T u l l i u s pro v in d ic a n d a rei pub l icae l iber ta te gladio a d v e r s a r io r u m o c c u b u i t , p o s t q u a m Ca to M i n o r ob e a n d em causam p o s t Caesa r i s a p u d T h a p s u m p u g n a m a n n o 46 U t i ca e m a n u s s ibi in tu l i t .

H aec q u i d e m de T u l l i i vi ta. Jam p o n a m u s , q u a n ta e auc tor i ta t is et p o n deris, n o n s o lu m a p u d Rom anos , sed et iam poste r i t a t i fuer i t . Italia, ve r g e n te in D o m i n i a d v e n t u m saecu lo, dup l ic i i l l u s t r aba tu r lumine : Caesare et C ic e rone . Q u o r u m prior, o ra to r licet ferv idus , im pera to r su m m u s , vir o m n i b u s n u m e r i s e ru d i tu s , t a m e n in r ebus polit icis p l u r i m u m valebat. N a m o m n i u m , q u a e s u b s e c u t a s u n t , t em porUm fu n d a m e n ta posu i t v i am q u e st ravi t .

De Cicerone Romanorum oratorum summo 349

Poster ior autem de perpol ienda lingua Latina, arte dicendi, litteris a tque h u manitate opt ime est meritus . Si Dante et Goe the ipsorum linguae merito formatores praedicantur, idem de Cicerone d icendum est, qui dict ionem Lat inam ad absolut ionem adduxi t . Dictio enim Ciceroniana est quasi flos sermonis Latini et omnia Tul l i i scripta venus tate , elegantia d ign i ta teque n u n q u a m peri tura praestant . Eadem, cum res diversiss imas t ractent , totam sermonis l itterati et cot idiani copiam exhauriun t , et omnis orat ionis solutae exemplar su n t et forma.

Copiam verum scr iptorum et varietatem si vel parum considerar is ipsum summe doctum, indust r ium ingen iosumque merito dixeris. Scripta copiosa in qua t tuo r d iv idun tu r capita: Ora t iones, scripta phi losophica, oratoria, epistulas. Exstant orat iones integrae qu inquag in ta septem; orat ionum tituli t r i ginta, orat ionum sedecim fragmenta. C on t inen t scripta oratoria: «de i n v e n tione, de oratore, Brutus de claris oratoribus, orator ad Brutum, part i t iones oratoriae, topica, de opt imo oratorum genere». Scr ipta phi losophica habent: «de re publica, de legibus, paradoxa Stoicorum, académica, de finibus malorum et bonorum, d i sputa t iones Tusculanae , de Deorum natura, Cato Major de senectute, de divinatione, de fato, Timaeus, Laelius de amicitia, de officiis». Deperierun t injuria temporum: «Hortens ius ( laudatus summopere ab A u g u s tino Sancto) de gloria, de vir tu t ibus , consolatio ad Tul l i am filiam, de jure civili in artem redigendo», historia ipsius tempor is Graece scripta. Exs tan t octingentae sexaginta qua t tuo r epistulae: ad familiares, ad At t icum, ad Q u i n tum fratrem, ad Brutum. Mehercule opus aere perennius!

Epis tulae —copiosissimus ant iqu i ta t is tot ius fons et t h e s a u r u s — in saecula subsecutura scribendi ep is tulas forma et exemplar fuerunt . Ex ipsis plus solito apparet, qualis Cicero fuerit: homo laudis quidem ambit iosus, sed amicus vere fidelis, de servis sollicitus, vir facilis et amabilis, fabulator facetus, opt imus pater familias. Scripta oratoria digna Aristotele et Quin t i l iano, norma et regula p r e s t a n t i s s i m a omnium, qui posthac artem dicendi essen t docturi, nec minus fructus matur i s tudi i diu turn i , content ionis n u n q u a m fatigatae et summi rerum usus. H aud minore laude digna s u n t scripta phi lo sophica. Etsi vix nova affert Cicero nec novas patefacit vias, tamen plurima phi losophiae ant iquae ab inter itu vindicavi t . Medium tenet inter siccam Aristotel is et Platonis poeticam orat ionem et in seligendis et t ractandis rebus sua ut i tur via et ingenio. Romanus cum esset, religione, rebus ethicis et politicis maxime alliciebatur. In illo «de Deorum natura» libro ordinem teleo- logicum tot ius universi exponi t ac Deum infinite sapientem, potentem, benigniss imum necessarie esse demonstrat . N o n n e hic prope ad religionem Chri s t ianam accedit? Anima naturali ter Christ iana! Etsi in tanto tot diversarum, quae tunc aetatis vigebant, sen tent ia rum aestu una cum Platone vi tam post mortem felicem magis divinabat quam sperabat, tamen et Deum esse et animam immortalem lucide demonstrabat . His nixus fundament is bonum

350 N . M angeot, S. J.

h o n e s t a m ce te r is o m n i b u s p raefe r t i n d e q u e v i r t u te s s ingu la s evolvi t . In tanta e ju s o p e r u m m u l t i t u d i n e vix i n v e n i u n t u r , q u a e pud ici t i ae officiant. Et contra o m n ia sc r ip ta r e l ig ionem q u a n d a m et g rav i ta tem sp i r an t , a lascivis tunc ae ta t i s m o r i b u s p r o r s u s a l ienam. Q u i n et iam m ax imo operi , q u o d pos thac d oc to re s C h r i s t i a n i e s se n t confec tu r i , q u a s i p raecur r i t , cum dicit: « N on erit alia A t h e n i s , alia n u n c , alia pos thac , sed o m n e s gen te s et om n i tem pore una lex s e m p i t e r n a et i m m u ta b i l i s e t c o n t i n e b i t et u n u s er i t c o m m u n is quasi m ag i s t e r e t i m p e r a t o r o m n iu m : Deus» (de re publica, 111, 22).

Es t Cicero in o m n i b u s s c r ip to r ib u s Graecis et La t in is pe r i t i s s im u s et c u m ar t is a m ore s u m m a m elegan t i am c on ju ng i t ; infer ior D e m o s th e n i acri ter l u c i d e q u e d e m o n s t r a n d o et c o n c lu d e n d o , sed dict ioni s v e n u s ta t e et o m n im o da e r u d i t i o n e s upe r io r , a nu l lo oratore s ive Graeco s ive Lat ino supera tus . I n d e o p t im i q u i q u e o m n i u m g e n t i u m e ru d i t a r u m oratores eo u t e b a n t u r et u t u n t u r m ag i s t ro . Ipsae v e r u m o r a t i o n u m d i spos i t iones psycho logicae s un t ar t is e x im ia e et auc to rem d e m o n s t r a n t r e ru m h o m i n u m q u e cogn i to rem prae c la r i s s im u m . Jam in t rop i s f igur isque ju st e , ornate , ingen io se a dh ibe nd i s n e m o est , q u i e u m v inca t , ne D e m o s t h e n e s q u id em . L ud i t ve lu t i poèta in o r n a t u poet ico. H u c a dde e le gan t i s s im as per iodos , quae m u l t i tud ine , v e n u s ta te , s e r m o n i s in teg r i t a t e s u m m o p e r e l egen t ium an im os delectent . «Quid in l ingua Lat ina e xc e l le n t iu s C ice rone inven i r i potest?» ( S t . A u g ., De magistro, c. 5, n . 16) .

N . M a n g e o t , S. J.

Johannem 1 Volfgangum Goetheum (1749-1832) sum m um poètam Gèr- manorum fuisse neminem fugit, qui qu idem primis, ut a junt , labris h i s to riam recent iorum lit terarum gustaverit . Sed haud scio an non omnes sciant eundem Graecis Romanisque sc r iptor ibus enixe operam dedisse et in eorum virorum fuisse numero, qui secundo, quem vocant , h um an ism o viam m u n i verunt . Jam pue ru lu s Homeri Iliadem Germanice reddi tam, quam in patris bibliotheca forte fortuna invenerat , summa cupidi ta te perlegit. Lat ine autem eadem aetate tam bene didicit, u t ea lingua satis commode uteretur , id quod in libro de sua vita scripto ipse affirmat 2. Itaque, cum adolevisset , praestan- t issimos poetas scriptoresque Romanos di l igenter legit et majorem ut ique fructum inde percepit quam nos alii homunc iones . N e que tamen Graecos poetas neglexit, immo Hom erum Graece legere coepit , qua in re tantos fecit progressus, ut cum nonnul l is amicis rat ionem quandam communicaret , qua vocabula Homerica facilius memoriae mandari possent . Theognidem quoque saepe se evolvisse alicubi narrat. Quid? quod etiam in Pindari carmina incubuit , quae difficillima ad intel legendum esse constat . Ad horum igitur poétarum exempla condidi t carmina epica, hym nos , elegias. Cui enim, ut hym nos elegiasque silentio praetereamus, ignotum est carmen ejus epicum, quod «H ermannus et Dorothea» inscr ibi tur et quod Homeri imitat ionem singulis paene vers ibus prae se fert? Magnopere autem do lendum est, quod aliud carmen epicum, Achi lleidem, multis negoti is dis t r ic tus imperfectum reliquit. Sed ne omnia ejus opera versu heroico conscr ipta enumerando lectoribus languorem et molestiam afferamus, ad has illius t ragoedias t ransimus, qua rum argumenta aut e fabulis (mythologia) vete rum aut ex historia hausit . A tq u e pr imo qu idem loco ponenda est «Iphigenia Taurica» , divinum quoddam opus et quod Euripidis fabulam cognominem humanita te longe superet. Deinde com m em oram us t ragoediam «Helenam» (id est nup*

1. Johann W olfgang von Goethe. Iohannes: de ratione hu ju s nom in is Latine scr ibendi confer hos libros: Novum Testamentum, Graece et Latine, ed. A u g u s t in u s Merk. editio qu in ta , Romae 1944, pag. 306 (et alibi): «Sanctum Iesu C h r is t i evangelium secun du m Io/iannem», cf. pag. 7*: «Textus Latinus complures m u ta tiones subiit . Primo o r thographiam p le rum que ad codices an t iq uo s adap tav im us », seq. Regesta Pontificum Romanorum, ed. P h il ippus J a f f é , tom us p rim us (a S. Petro ad a. MCXL1II), Lipsiae 1885, pag. 109: S. Iohannes I 523-526. C orpus C hris t ianorum , quod T u rn h o lt i Belgarum inde ab an no 1954 editur, cf. specia tlm voi. 36: «Sancti Avrelii Avgvstini in lohannis Evangelium Tractatus C X X 1V ».

(T urnho l tum , -i n. = Turnhoult, Belgique\2 . Cf. Goethei opera, ed. H enricus Kurz (L ips iae s. a.), voi. X pag. 38 et 407.

352 ]. Carolus Schoenberger

t ias H e le n ae c u m Faus to ) s e c u n d o Faus t i tomo i n s e r t a m 3. T u m efferimus a l legoricam, u t ita dicam, fabu lam, q u a m «Pandoram » insc r ips i t . Mult a alia m o l i t u s erat , v e lu t «Caesarem», « P ro m e th e u m l ib e ra tum », «Naus icam », « Iph igen iam D e lp h ic a m » , sed, ne ea abso lveret , im p e d i tu s est par t im officiis p a r t im ob lec ta t ion ibus , q u i b u s in aula V im ar iens i («Vimòi ià , ae f.» = Weimar) f rueba tu r . L on g u m est narra re , q u a n t u m s tu d i u m c o n s u m p s e r i t in d o c t r i n a s v e t e r u m q u a n t a q u e adm i ra t ione artificia G raecorum p e rsecu tu s sit. R e l iq u u m es t ig i tu r , ut n o n n u l l a s e jus s e n te n t i a s afferamus, u n d e appareat , q u a n t i i lle G r a e c o r u m R o m a n o r u m q u e bonas artes et l in guas fecerit. «Impri mis» i n q u i t 4 «mihi pe r sua se ra m et in dies magis m ih i pe rsuadebam maximi m o m e n t i esse l inguas ve te res , q u i b u s et om nia art is orator iae exempla et o m n ia alia s u n t t radi ta, qu a e u rnquam a p u d mortales praeclara fuerunt . M a x i m u m a u te m s tu d i u m tu m ad l in guam Lat inam conferebam, q u o d non s o lu m op t im a R o m a n o r u m scr ip ta pe r se ipsa nob is recen t io rum tem p o ru m h o m i n i b u s faci lius q u a m Graeca se i n s i n u a n t , sed et iam praeter haec tanta e x e m p l a s u m m o r u m q u o q u e i n g e n io r u m et doc to rum, q u o t q u o t urnquam f u e r u n t , opera au t Lat ine sc r ip ta a u t in La t inam l inguam conversa sun t» . Et alio loco haec d i c i t 5: « U t i n a m s t u d i u m G raeca rum L a t in a ru m q u e l i t t e ra rum in o m n e t e m p u s quas i f u n d a m e n t u m sit e r u d i t io n i s a tq u e h u m an i ta t i s . N a m q u a e v e te res S inenses , Indi, Aegyp t i i r e l i q u e r u n t nihi l a l iud s u n t a tque m i rabi l ia q u a e d a m . Bene q u i d e m fac imus , si illa cognosce re s tu d e m u s cognita- q u e c u m a e q u a l ib u s nos t r i s c o m m u n ic a m u s , sed ad mores e m e n d a n d o s a n im o s q u e e x p o l i e n d o s p a ru m va len t» . Sed ha ec q u i d e m hac tenus . Doleo a u te m , q u o d h ic ne p a rvam q u i d e m part em eo rum l ib ro ru m et s c r ip to rum afferre p o s s u m , qu a e in G e rm a n ia de «Goe the u n d die Antike» typ is ex pressa s u n t .

Dil inga 6 ad D a n u b i u m sita.

J. C a r o l u s S c h o e n b e r g e r

3. I n ea d e m F a u s t i p a r t e leg i tu r eg reg iu s ille « C o n v en tu s n o c tu r n u s d a e m o n u m G raecorum » (K lassische V alpurgisnacht) , q u i b a rba ro s t r ig a ru m c o n v e n tu i in p r im a F a u s t i pa r te

e x h ib i to re s p o n d e t .4. Loco c i ta to p. 2075 O p e r u m p a r s X II p ag . 724 sq . l i '6 . DitfngS, -ae f. = Dillingen, adj. D ‘l«ngànus, -a, u m . (cf. S leu m er , A lb er t , KirchenUi'.

teinisches W órterbuch, ed i t io a l te ra , L im b u rg /L a h n 1926, pag. 275. C e te ru m h u ju s lexici nova

ed i t io b e n e e m e n d a ta e t va ld e a u c ta p a ra tu r ) . ■

N O V A E T V E T E R A

CANALES*

1. O m nes naturae vires homo di ligent issime investigat, ex qu ibus magnam in dies percipit ut il itatem et f ructum. In his naturae viribus aqua — in mundo universo ubique copiosiss ima— eminet, quae non tan tum ad hom in um et animalium potum usui est piscibusque elementum 1 in quo vivant et moveantur , sed est praeterea vel ab antiquiss imis temporibus praecipua via qua homines per magnos oceano9 ab una in aliam con t inen tem terram traj iciant ad mercaturam faciendam vel ad nova loca invisenda.

2. Sun t tamen aquae hinc inde ad terras const i tutae — parvoque dissociatae i s thm o— quae si hominis opera et industr ia conjungantu r , magna navigat ionis i tinera v i t an tu r . Ideo et Ptolemaei et Pharaones Ni lum cum Mari Rubro canal ibus 2 conjungere sun t conati et Graeci I s thm um Cor inth ium fossa 2' proscindere voluerun t quo duo maria isthmo dissociata copularent — quod tandem saeculo superiore feliciter ad effectum perduc tum est — , A ugus tusque claustra Lucrino lacui addidisse narrat Vergilius (Georg. 2, 161).

H aud pauci hu jusmodi canales s u n t exstructi ; in qu ibus praecipui fama

1. elem entum (elemento - élément - elemen- toj: ab op tim is L atln i ta t i9 sc r ip tor ibus a d h i betur tan tu m plurali numero; sed non es t cur, necessita te compulsi, elementum u surpare nequeam us cu m apud Plin ium , e t qu idem de aqua, sc r ip tum legamus: «A quati l ium 9ecun- tu r In medicina beneficia... hoc elementum ceteris om nibus imperat» (N a t. H ist. 31, 1, 1); cfr. etiam: «Gignit aliqua et con trar ium naturae elementum (N . H . 11, 36, 42 (119).

2. canalibus [canal - canal - canale]: *Ca- nalis e s t a lv e u s , tu b u s , f is tu la , m ea tu 9 , p le r u m q u e arte in s im il i tu d in e m cannae fa c tu s , q u i ta m e n p o te s t e s s e e t a p ertu s» (F orcellini, s .

v.). «Per tria aurem passuum milia part im effosso monte part im exciso canalem abso lv it aegre et post undecim annos» (S uet . Claud. 20). Item fossa 2' dici potest: «Ab averno lacu navigabilem fossam usque ad ostia T iberina depressuros p rom ise run t squa len ti li tore au t per m ontes adversos» (T A C .A nna/. 15, 42); et euripus: «Euripi d ic u n tu r alvei, fossae, au t canales m anu facti magnifico opere, qui aq uas In morem fluviorum deducunt: quod s icu t in m ar in is fretis, ita in his aquae ripis u t r inq ue angust is inclusae decurrant. . . D ic u n tu r etiam nili, sed cum discrimine, quia n il i exiliores s u n t et angustiores , euripi ampliores» (F orcell in i, s. v.)

* Confer superiores p ic turas e a ru m qu e explicationes de mari (P alaestra L. 24 (1954) 148). et de amni (25 (1955) 164 ssq.). — N u m eri , qui p aren thes i con tinen tu r , ad p ic tu ram apposi tam referuntur.

a p u d o m n e s p r a e s t a n t Cana l is seu E u r ip u s S ue t ie n s i s 3 et Cana l is Panamen- s is. Leges et pac ta con d ic io n es e d ic u n t q u i b u s in pace et in bello canales pa tr iae n a v e s et ex te rae t ra jicere poss in t . N e m o est qu i nos tr i s his d iebus i n c u r s u m in E u r i p u m S u e t i e n s e m factum ignoret .

3. P rae te r maria s u n t a m n e s , e q u i b u s m ult i a l tam aquae copiam c o n t i n e n t e t nav igab i le s s u n t ; q u o r u m e x u n d a n t i a f lu m in um a m n i u m q u e f luenta h o m o sagac i te r coegi t c a n a l ib u s q u e com press i t q u i b u s ad n a v iga n d u m , ad res t r a n s fe re n d as t r a j ic iendasque , ad i r r igandas terras , ad fluctum elec tr icum 4 g e n e r a n d u m , ad m u l t a r u m a r t ium ut i l i ta tem am pl i s s im e utere tur . C u m vero d u o s u n t r ivo rum f luenta quae ad l ibel lam 5 non responden t , c l a u s t r u m 6 M effici tur o s t i i sq u e ad a q u a m im m i te n d am et em i t t endam i n s t r u i t u r u t naves ab una f lumin is aqua in a liam t ransmeare poss int .

3. E u r i p u s S u e t i e n s i s [C anal de Suez]: i t a Bacci (Lexicon, s. v. canale), ex A lm a Roma, C o m m e n ta r io .

4. f l u c t u m e l e c t r i c u m [coniente eléctrica - corrent électrique - corrente elettrica): ita M a r ia n o (N uovo Dizionario italiano-latino, 1956); « r iv u lu s e lec t r id is , f luc tus r ivu l i e lec tr id is , f lu e n tu m e lec tr icu m » (C o g n a s s o , i l latino, s .

v. conente ), cfr. e ju s d e m C o g n a s s i Colloquia Latina , p. 5: « f luc tus e lec t r id is , r i v u lu s electi- t r ic u s , f lu en tu m e lec t r icu m » ; Bacci h ab e t;«elec tr is- id is» , q u i h a n c vocem et ad je c t iv u m«e lec tr icu s , a, um » , p r a e te r ce te ra ab a li is p ro p o s i ta r e t in e n d a te c te cen se t ; «vis e lé c t r i

ca, e le c tr ic i ta s »: W agner ( Dictionarium Hunga- rico-Latinum , s. v. villamosság).

5. a d l i b e l l a m [nivei - niveau - livello): de q ua voce cfr. léxica.

6 . c l a u s t r u m [esclusa - écluse - chiusa): • G e nera t ím p c n i tu r fere de o m n ib u s , quae c lau d e n d o q u a l ib e t r a t io n e in s e rv iu n t , u t s u n t aggeres, saep ta , m oenia , va llum , etc., imo e t i a m d ic i t u r de qu o v is loco concluso» (F o r

c e l l in i , s v.) ub i c la u s t ra H e l le sp o n t i a X e rxe et lacus Lucrin i ab A u g u s to e x s t ru c ta m e m o ran tu r ; q u o q u id em n o m in e e t iam aquae recep tacu la , de q u ib u s e s t serm o, claustra ap pellar i posse v id e n tu r .

Nova et Vetera 355

4. U t autem canales moderentur et ad aequabi li tatem dirigantur praegrandia conformantur aquarum receptacula ^ quae stagna vel lacus art ificiosi 7 appellantur. Hae s tagnantes aquae a g ge r ibus8 ^ con t inen tu r ne exundent ; ex his fit aquae derivatio 9 quae per fossam deducitur; aqua vero pedetentim et moderate ostiis seu cataraciis 10 ^ in aggere const i tut is emitti tur; quod si aqua redundat , per e m is sa r ium 11 profluit aut per exonera tionis ca ta rac tam12.

In canal ibus qui ad r igandum in pr imis inserviunt cataractae p l u t e i s 13 (7) i n s t ruun tu r qui, u t aquae viam patefaciant, machinatione aliqua attolluntur , quo in r ivulos i8\ canaliculos, fistulas, incilia, sulcos, aqua derivatur.

5. Canales fluctui eléctrico generando saepe lapideis fornicibus per m o n t e s — ut aquae praecipites maxima decidant im pu ls ione — deducuntu r ; deinde aquae tubul is metallicis vel e l i thocol la14 com pr im un tu r et in sedem primariam 15 electridi generandae penetran t ubi s u n t ro ta e 16 aquariae, quae labentis aquae vim impulsumque in vim motoriam commutant .

7. l a c u s a r t i f i c io s i (embalse, pantano}: Inscrip tionibus, m onum entis , h is toria Romae m ultos fuisse lacus con s ta t in q u ibus aquae ex aquae du c t ib u s in usum pu b licu m recip iebantur; qua d uc t i ratione receptacula, in q u ibus aquae ad irrigandos agros, ad electrl- tr idem gignendam co n tin en tu r , nostra aetate «lacus artificiosi» vel «stagna artificiosa» dici p ossun t

8 . a g g e r i b u s [presa - digue - diga} cfr. Vergilium, Aen. 2, 496:N on sic aggeribus rup t is cum spum eus amnis

Exiit, oppositasque evicit gurgite moles.Ex quo etiam moles d icu n tu r

«quae fiunt ex saxis, terra, materia et in mare jac iun tur portubus m un iend is vel piscinis faciendis».

9. a q u a e d e r i v a t i o / canal de derivación - presa d'acqua]: cfr. M ariano s. v. presa.

10. c a ta r a c t i s [compuertaj: «Sunt e tiam cataractae c laus tra in fluminibus arte facta ad aquarum Im petum tem perandum . Plin. 10 Ep.:C ata rac t is aquae cu rsum temperare» (Forcellini, 8. V.).

11 e m i s s a r i u m f vertederoJ: «Opera m u lta perfecit: in his emissarium Fucini lacus» (Suet. Claud. 20); «emissarium» autem est locus unde aqua em itt i tu r .

12 . e x o n e r a t i o n i s c a t a r a c t a m (compuerta dt descarga, desagüe].

13. p lu t e i s [alza]: plutei d icu n tu r ta b u lae q u ibus aliquid praesaep itu r

14. l i t h o c o l l a [cemento - ciment - cemento]: adh ib e tu r a Calonghl, Bacci, Egger, ctr. P a la e s t r a m L a tin a m , 27 (1957) 228

15. s e d e m p r i m a r i a m e l e c t r i d i g e n e r a n d a e [centrai elèttrica - central electrique - centrale elettrica]: Bacci (Lexicon, s. v. centrale): «primaria electrici m ach inam ent i , vel electri cae m ach ina tion is sedes»; saepe sufficiet: «sedes electridi generandae, sedes electridls».

16. r o t a e a q u a r i a e [turbina - turbine - turbina |: «aquilega rota» (M a r ia n o , s. v ); rota aquaria, rota aquilega» (B a c c i , s. v.), «turbo, in is, m » (D u m a in e , Conversaticns latines, 3 ed., p. 291; P a la e s t r a L a t in a 2 (1932) 58; «turbo, inis m .; turbinea, m achina tu rb ine mota; rota aquilega» ( C o g n a s s o , II Latino, s. v.; cfr e tiam ejusdem Colloquia Latina, p. 5). —C um vero vox tturb ina» —ut ab etym orum inqu is i to r ibu s explica tur (cfr. C o r o m in a s , Diccionario crítico etimológico de la lengua castellana. Credos, M a drid, t. IV, s v. turbar, n. 1) a «turbine» (tu rbo, inis) sir educta , haec in Latino sermone non prorsus rejicienda v idetur ut vox technica, quae et «turbinea (m achina) fo rsitan vocari possit cum ad jec tivum «turbineus» ab O v idio sit u su rp a tu m .

] . M . a M i r , C. M. F.

P E R O R B E M

C iceronis com m em oratio. — Romae, in Capi to l io so l l emin te r acta est bis mil les ima a C ice rone occ iso publ ica c om m em ora t io , q u a m s tudiose paravi t e t in e v e n t u m p r o s p e r u m a d d u x i t I n s t i t u t u m S tud i i s Rom an is p r o v e h e n d i s et C o n s i l i u m S tud i i s C ic e ron ian i s fovend is . Ce lebra t ion i praefui t Italicae Rei Pub l icae M o d e r a t o r S u p r e m u s , et A r p i n i et Romae Praefecti , cum aliis c lar iss im is vi r is . O r a t i o n e m h a b u i t lucu l e n t i s s im am cl. v. H y g i n u s F u n a i o l i , Docto r vices P ra es id i s Cons i l i i S t u d i i s C ice ron ian is fovend is gerens, q u i de C ic e ron i s un ive r sa l i t a t e l o c u t u s est . De Cice rone au tem asse ru i t argumen* t i s q u e va l id is s imis r obo ra v i t q u o d jam saeculo p. Ch . I C r e m u t iu s C o r d u s a s se ru e ra t : « In g en iu m esse q u o d p o p u lu s R o m a n u s pa r suo imperio habu i t» .

— H o c a n n o C ice ron i s m em or ia mer i to ab in im ico rum injü r i i s v ind ica tu r . O r a t o r i s R o m a n i in pos te ros vim ac m o m e n t u m a rg u m e n t i s elata ac f i rmata v ideas in c o m m e n ta t io n e q u a m P e t ru s C o n t e in Act is q u i b u s est i n d e x « L 'O ss e rv a to re R om ano» , 16 m. febr. a. 1958 (Per un meglior giudizio su Cicerone). Legas q u o q u e q u a m in i isdem A c t i s sc r ip tam vu lgav i t H . T o n d i n i die 10 m. jan . a. 1958.

— Id q u o q u e ac ce p im u s P. M i l t o n iu m V a l e n t e , S. J., na t ione Brasi- l i ensem , l ib ru m ed id i sse L ’éthique stoicienne chez Cicéron, in quo vel ex ipsa rei mater i a c lare p e r s p i c i t u r C ice ronem , etsi m u l ta a Graeci s m u tu a tu s sit , fui sse t a m e n et in p h i lo soph ia p l an e s u u m et R o m a n u m , qu i ph i losophiae l a u d e m l a n g u e n t i G raec iae fere e r ipu i t e t in U r b e m t rans tu l i t .

— C o n s i l i u m S t u d i i s C ice ron ian i s novos c o m m e n ta r io s q u i b u s s it index Ciceroniana vu lgare se velle n u n t i a v i t ; q u i b u s f aus tum f o r t u n a tu m felicem e v e n t u m e x o p ta m u s .

C onventus. — P ro x im o a n n o L o nd in i i a die 31 m. A u g . ad 5 m. Sep t . c o n v e n t u s c o n g re g a b i tu r o m n i u m C o n s o c i a t io n u m quae in s ingul is na t ion i b u s s tu d i a c lassica f o v en t a tq u e t u t a n tu r . Q u e m c o n v e n tu m ut pararen t L o n d i n i u m c o n v e n e r u n t p lu re s legat i e Foedera t ione Soc iet a tum Studi is Cla ss ic is p r o m o v e n d i s . Ibi s ta tu ra s u n t quae p rox im o a nno in c on t ion ibus m a t u t i n i s , quae in v e s p e r t i n i s t rac tanda essent . Q u a e s t ione s a g i t a b u n tu r de H o m e r i poe tae h i s to r ic i s e t archaeologicis ad junc t is , de t ragoedia qu id Graeci s e n se r in t , de C i rcu lo Sc ip io n u m , de poetis aetatis A ugus teae vel Flav ianae d e q u e ali is rebus .

— Rom a d i e b u s 4 ad 8 m. sep t . super io re a n n o III c o n v e n t u s Interna* t iona l i s Ep igraph iae Graecae et Lat inae congrega tus est. Q u i par t ic ipes e ju s ' d e m fu e r u n t , ve rba a u d i e r u n t j u c u n d i s s im a a Pío XII, Pont ifice Maxim o

prolata .

Per Orbem 357

— Etiam superiore anno — indulgeant lectores nos, etsi non senes, acti temporis laudatores effectos vider i— die 5 ad 9 m. Augusto, Oslai ( Oslo) hab i tus est VIII Congressus Internat ional is «Linguis tarum», qui dicuntur . U t peri t iss imorum vi rorum Congressus , valde frequens fuit.

— U t superior ibus fasciculis nunt iav im us , proximo m .se p t . Lugdunum conven ien t Socii illius Societatis Gulielmi Budé nomine insignitae, ut bis mil les imum anniversar ium ab illa urbe condi ta celebrent. De his in genere disseretur : de Aristotele, de Caesare, de A n t iqu i t a t ibus Gallicis Romanisqt ie in regione Lugdunens i , de Religione Chris tiana Lugduni propagata, de poetis Latinis et Graecis apud poetas s. X V I et in schola Lugdunens i .

— Mense quoque Septembri celebrabitur Conven tus Internat ionalis Archaeologiae Graecae et Romanae Romae congregandus, finiendus Neapol i, cui conventui praeerit A. M a i u r i , in opera ad ju tus a doctore ab actis A. R o m a n e l l i . In eo ag i t abun tu r quaest iones de invent ionibus archaeologicis in Graecia, in Italia, Romae nuperr ime peractis, a tque de vi et momento humanita t is cu l tusque classici etiam in illos populos ul tra fines Graeciae et Romani Imperii const itutos . Ita proseque tur hu jusmodi Congresuum series, quae interrupta fuit bello diro universo. Superior conventus habitus est Berolini m. augusto a. 1939.

Institutum nationale fabulis antiquis in scaenam inducendis. — Hocnomine nihi l aliud significare volui quam quod Italice Istituto Nazionale del drama antiquo nuncupa tu r . Q u o d Ins t i tu tum ab a nno 1914 mirum in modum in scaenam induci t fabulas a scriptor ibus Graecis Romanisque scriptas, quas ita ornat ac praeparat, ita proprio perfusas lumine vident ium audien- t ium que oculis subicit, ut omnium plausus et laudes sibi comparent et excitent . Fabulae in illis quae adhuc exstant theatr is ant iquis edun tu r , Palermi, Tindaris , Pompejis, Ost iae.

Etiam ille coetus litteris capital ibus T. E. U. designatus (Teatro Español Universitario) statis temporibus veterum scr ip torum ludos scaenicos agit. H a u d multos abhinc menses H ypo ly tum , Medeam, Oedipum Regem induxit . Q u i olim O ed ipum Regem —Matrit i in Conven tu Hispanico Studiis Classicis— in scaenam prodeuntem vidimus, scimus qua venustate, lepore, elegantia T. E. U. fabulas agat.

Inventa Archaeologica. — Subinde in Italia vetera r eper iuntu r m o n u menta qu ibus in dies in mel iorem peni t ioremque cogni tionem rerum Insti* tu t ionumque Romanarum pervenimus. Ita —ne plura afferamus quae amplius in commentar iis qu ibus est index Studi Romani V (1957) 445, sq. explicata i nven ies— Susae effoditur amphi thea t rum cujus tres scamnorum series nupe r in lucem evenerunt .

A d «Gravellona Toce* (Novara) effosum est sepulc retum ubi per X

358 Jacobus Sidera, C. M. F.

ere saecula (a IV a. C h . n. ad V p. Ch . n.) plu ra corpora condi ta sun t . Inter alia pa tu i t parva pugi l i s s ta tua , quae a r tem v e rn a c u la m p rod i t ac manifestat . A u g u s t a e Praetor iae (Acsta) i n v e n ta est insula quaedam cum a l iquot aed ibu s , saeculo II p. ch. n. ad s c r ib en d a . A u g u s t a e Bag iennorum (Benevagienna) e f fod i tu r t h e a t r u m , q u o d ut v id e tu r , t iia sa l tem milia s pec ta to rum capiebat . In U r b e V a t i c a n a et iam sepu lc re t i effossiones fieri accep imus , maximi m om e n t i non s o lu m ut co g n o s ca m u s q u o m odo corpora in U r b e sepel i ri c o n s u e v e r in t , sed et iam top o g ra p h iam agri Va t ican i ; qua cogni ta luce clariore p e r f u n d e t u r vexa ta quaes t io de sepu lc ro Sti. Pe tr i Apos to l i . In hac necropol i m u l ta co rpora e x t r e m o saeculo I s epu l t a i n v e n i u n tu r , sed pars e tiam aetati N e r o n i a n a e est a t t r i b u e n d a .

P o m p e j i s viri e rud i t i effossiones novae nec tcpo leos p ro se q u e n te s effod e r u n t s e p u lc r u m nobi l is i ll ius Eumachiae . A d por tam q u a n d a m inven ta s u n t co rpora t r ium c iv ium qu i m orte e rep t i s u n t dum v i tam in fuga q u a e re b a n t . H a e c c u m hod ie v i d e m u s , a n im u s m ove tu r , do le tque to tu s sor tem e o ru m q u i q u o n d a m v ig e b a n t v i t a m q u e agebant , sed casu repen t ino ac t r i s t i s s i m o , u n a cum civ i ta te et u rbe in fo r tu na t is s im a , a l iquo t ho ris mortem oppe t i e re . Q u o d q u a m ta e t ru m h o r r i d u m q u e fuer i t h is d iebus magis ma- g i s q u e n o b i s m e n t e capere licet, qu i hos casus —qua m repen t in i q u a m q u e l u g e n d i — et in Italia et in H ispan ia et alibi, e lemen t i s effrenat is , repeti tos s e n t i m u s .

N u p e r ad S a r d in i a m insu lam , q u a m p lu r im a e a m p h o ra e tes taceae Rom anae , in aq u i s mersae, i nven ta e s u n t . Vir i erud i t i a d d u c u n t u r ut c redant n a v e m q u a n d a m onera r iam , a m p h o r i s on u s ta m , quae nauf rag ium fecisset, ibi m er s a m a d h u c sub jacere . Q u a e si q u a n d o emerser i t , maximi m om en t i i n v e n t i o facta erit ; nam Cal l igulae naves, a. 1929 in lacu N e m i collectae, ex t r e m o bel lo misere per iere .

In ea par te Sicil iae quae ad m er id iem vergi t , etiam mari immersa, inventa es t u r b s q u a m A n t h u s a m illam ve te r r im am esse credas; quae urbs ab a n t i q u i s m em ora ta , a l iquo t a b h in c saecul is obru ta est obl ivione. I nven i t Ra imun- d u s B u c h e r , q u i cum moenia g rand ia long i s s im a q u e vidi t , tum h u m a n u m s ig n u m im m an e , capi te t ru n c a to repper i t .

S u n t qu i d ican t —et ita a d iu rna r i i s p ropaga tum e s t— ad Sper longam, q u o d o p p i d u m m e d i u m tene t i ter inte r R c m a m et Neapol im , in ea spe lunca q u a e T i b e r i i n u n c u p a t u r , i n v e n t u m esse e xem pla r ips is s imi illius s igni Laocoon ta c u m filiis exp r im en t i s . Q u a e tan en mirifica res a vero deficere v ide tu r ; nam —ita alii v ir i erud i t i sc r ip se re— s im u lac rum prodi t Ul ixem cum s o d a l ib u s con tr a Scyl lam p u g n a n t e m . Si plura his de rebus cognoscere v o l u e r i s lege, sis, a p u d A . B a l i l in illa c om m e n ta t ione : Recientes trabajos y descubrimientos arqueológicos en Italia (Estudios Clásicos, IV (1958) 302 sq.).

Per Orbem 359

Stud ia Cla ssi ca P e r O r b e m . — Maximi momenti aest imamus documentum ab I . Cardinal i P i z z a r d o , Sacrae Congregationi de Seminariis et s tudiorum Univers i ta t ibus Praefecto evulgatum. In quo maximo auctoritatis pondere totis viribus usum et s tud ium linguae Latinae in Seminari is ecclesiasticis enixe commendat s t r ic t iusque imponit . Sed de eo proximo fascículo proprie agemus. Simul etiam «Summorum Pontificum tum de h u manioribus litteris cum praeseit im de lingua Latina documenta praecipua» proferuntur , ab Ipsa Sacra Congregatione evulgata. Quae etiam 11 Latino, lingua viva nella Chiesa edendum imperavi t; in hoc opusculo commentat iones quaedam col l igun tur ab A. Bacci, J. Gibbons, S. R. E. olim Cardinal i, P. Thom as, O. S. B., F. Arna ld i, Professore, exaratae, in quibus eminet , meo quidem judicio, «votum» quod Sacra Congregat ione rogante, emisit Rmus. P. W lod imirus Ledóchowski , Universae Societati Jesu Praeposi tus . Haec omnia documenta maxime ponderanda s un t ab illis praeser tim qui curam s tudiorum hum an io rum ordinandorum habent commissam.

— Statis temporibus consil ium litteris capi tal ibus C. O. D. (Centro de Orientación Didáctica) des igna tum promovet «curriculos» de rat ione et via linguae Latinae et Graecae t radendae aptiore, qu ibus magistri —quos penes l inguarum veterum stud ium aut odium apud a lumnos posi tum e s t — apt ius praeparentur , ut quam opt ime quamque facillime has tant i momenti discipl inas a lumnos doceant . Hi curricul i habiti s u n t Matr it i die 17 ad 22 m. februario pro l ingua Latina, moderant ibus Doctore Magariños, Ramiro, H e r nández Vista , mense vero aprili die 7 ad 12, Caesaraugustae, pro l ingua Graeca, Dre. Fernández Galiano moderante , habit i sunt .

— In annuo conven tu «Foederat ionis amicorum pueris insti tuendis» (F. A. E. = Federación de Amigos de la Enseñanza) agitata est m. decembri quaest io de linguis classicis in schola media, et de ratione linguae Latinae t radendae. U t videtur , quj rem pertractarunt a l iquantulum (ne dicam n i mium) impetum in has disciplinas fecerunt. Fuerunt t rm en s t renuiss imi viri qui illas ab impugnan t ibus valide defenderent.

— Est quod plausum Dri. H e r n á n d e z V i s t a imo pectoie t r ibuamus, qui for tiss imus va l idiss imusque defensor sit et custos tot ius human i cul tus . Nem o qui commentat iones ejus et scripta legerit, auctorem non laudabi t, e jusque dicendi facultatem ac venus tatem probabi t. Est quod gratiam claro huic viro habeamus maximam et quod s tudia l it terarum defendit et quod venus te defendit.

J a c o b u s S i d e r a , C. M. F.

B I B L I O G R A P H I A

V a l o r i , Fr a n c e s c o . — Trenta secoli di invenzioni. D a l la sc ie n z a a n t i c a alla b o m b a a to m ica . S oc ie tà E d it r ice I n te rn a z io n a le . T o r i no, 1957.

E n h a b e 9 p u lc h e r r im u m l ib ru m c u l tu ra e ce r t e u n iv e r s a l i s , a lu m n i s d i s c ip l in a r u m n a t u r a l i u m m a x im e id o n e u s . A rs ty p o g ra p h lc a in eo a b s o lu ta er perfecta: c o n sc r ip tu s , 9i q u id m ei e s t ju d ic i i , ad c u r i o s i t a t e m p a t r u m , filior u m , s c h o la s t i c o ru m e x p le n d a m N e q u e v ero s a p i e n t i b u s n e q u e v i r i s t e c h n i c i s d i c a t u r hoc le p id u m o p u s a c la r i s s im o v iro F. V a lo r i c o n s c r ip tu m : lo q u e n d i t a m e n ra t io s e m p e r p e r s p ic u a , im m o e t l e g e n t iu m a n im is p e rg ra ta .

S e p te m c a p i t ib u s n o t io n e m g en e ra lem rei p ro p o s i ta e p ra e b e t c o n sc r ip to r . I. V e te ru m s c ie n t i a : A e g y p tu s , B ab ilon ii , P h o e n ic e s , H e b rae i , C re ta ; in i t i u m s c ie n t i a e G raecae , T h a les, P i th a g o ra s ipp. 1-9) II. A to m is t a e eorum - q u e su cc es so res ; A r is to te le s , A rc h im e d e s , g eo m e t ra e e t h y d r a u l i c i sch o lae A le x a n d r in a e , a s t ro n o m i s ch o la e A le x a n d r in a e , t e m p o r i s m e n s u r a , m eteoro log ia , finis s ch o lae A le x a n d r in a e , s c ie n t i a E tru sco ru m , sc ie n t ia R o m a n o r u m (pp. 11-34).

III. M e d iu m a e v u m : a lch im ia , a s t ro n o m i e t m a th e m a t ic i A ra b e s , horo log ia e t c a m p a n a e , le n te s , ig n is G raecu s , p a rv a e t u t i l i a i n v e n ta m ed i i aev i (pp. 35 47). IV . M ag n a in v e n ta i n i t ii r e c e n t is a e ta t i s : a cu s n a u t i c a , p u lv is igneus , p re lu m , L e o n a rd u s d e V in c i e t I n i t i u m m e th o d i e x p e r im e n ta l i s , m a g n a in v e n ta G alilaei, p e n d u lu m , te le sc o p iu m , m ic ro s c o p iu m ; th e r m o m e t r u m et b a ro m e tr u m .

V. T r^ s il lae i n v e n t io n e s q u a e fac iem t e r rae In n o v a v e r u n t : m a c h in a v a p o ra r ia , m ach i n a e léc tr ica , m o to r iu m re a c t io n is (pp. 89-189). V I. V ic to r ia In aére: d ir ig ib i le n a v ig iu m , aé- ró p l a n u m , h e l i c o p te ru m , ra d iu m , te lev is io , fib ra e tex t i le s novae: « rayon» e t «nylon» (pp. 190 221). V II . T r ia p ra e c la r i s s im a inv en ta d ie r u m n o s t ro ru m : «radar» , a p p a r a tu s reac t io n is , b o m b a a to m ica (pp. 222-290).

Et non n u l la e c o n s e q u u n tu r pagellae q u i b u s p raec ip u o ru m s a p ie n t iu m cu m an tiqu ae tu m recen t is a e ta t i s p u lch ra e p ra e b e n tu r pho- tog rap h iae . Liber, in q u a m qu i q u a s i uno pe rleg i tu r t r a c tu m e n t iq u e p ro r su s inhae re t .

I. G o n z á l e z , C M. F.

C o r o m in a s , J u a n . — Diccionario Crítico Etimológico de la Lengua Castellana. C u a tro tom os, E d ito ria l G redos . M ad r id , 1957.

In lucem ta n d e m e d i tu m e s t m a g n u m il lud «D ic t lo n a r iu m C r i t ic u m E tym olog icum l in guae H isp a n ic a e » , a p raec la r iss im o viro Jo* h a n n e C o ro m in as , de h u m a n io r ib u s l i t t e r i s bene merito , sc i te bono qu e om in e ex a ra tu m ; q u o d o m n iu m certe s a p ie n t iu m p la u s ib u s h o n o ra b i tu r , a tq u e m ag n i in philo logiae e t lin- g u is t icae p rov inc ia , n eq u e im m er i to , d u ce tu r . O p u s e n im h u ju s m o d i m axim e, in b ib l iograph ia H isp a n ic a , d e s id e rab a tu r , q u ip p e cum su p e r io ra vel abso le ta vel inco m ple ta p rorsus, e u n t ib u s d ieb us , d e v e n is se n t . H a u d in ca s su m et tem pora p ra e te re u n t et h u m a n i in te l lec tus m olim ina!

C u m d o c t r in a ru m ibi excel len tia mom en- toque, tu m m ate r ie i cop ia r i te collecta , a tq u e in g e n io e t s t u d io , q u o ru m q u id em ope res s t a b i l i tu r , hoc opere l in g u am H isp a n ic a m in te r p raec ipu as ro m án ica s in p o s te ru m collocata m esse d icas .

Ja m vero q u a t tu o r v o lu m in a D ic t lo n a r iu m in q u a r t a fo rm a m ajo re 9olide com plen t; in u n o q u o q u e vero mille c i r c i te r pag inae in s u n t . H aec ve ro e ru d i ta v o lum ina o rn a n tu r copiosa, eaqu e selecta , de re b ib l iographia u na cum in d ic ib u s v o c u m e x te ra ru m et c lass ica

rum .

M u l ta e a d s u n t voce9 su b q u ib u s a m ag is t ro vel c o r r ig u n tu r vel c o m p le n tu r n o n nulla no b i l iu m sc r ip to ru m opera. T o to a u te m opere p lu s q u a m 6 0 .0 0 0 vocabu la —H isp a n ic a d u m ta x a t et d ia lec t lc a l ia c o n s id e ra n tu r— a claro s c r ip to re Jo h a n n e C o ro m in a s sedulo recensen-

Bibliographia 361

tur; haec au tem 60.(XX) vocabula fere ad 12.000 • articulos» red iguntur, In qu ibus , praeter vo cem principem, appendic is in s ta r derivatae, compositae, affines voces perp end un tu r . I n qu is i t io vero vocabulorum quae sub app en d icibus in c lu du n tu r , m ultip lex est; im mo in un iv e rsu m origo chronologica adhibetur; mul- to t iens scita, a tque ea copiosa, exempla commodantur, n o n raro brevis inc lud itu r eo ru n dem h is to ria .

H u jus sane dlctionarii no m enc la tu ra ea fere omnia com plecti tur verba, quae in A cademiae O ictionario coll iguntur, una cum aliis vocibus archaicis, A m erican is , dia lectalibus, recentior ibus. N ulla certe In bibliotheca virorum qui li tteras colunt o pus hoc deesse p o te rit.

Q uodque tan to operi res bene vertat!

I. G o n z á l e z , C. M. F.

P eckett, M . A. - M u n d a y . — The Standart two year Latin Course for the oral method: l Principia (a beginners ' la t in course), II Pseudolus noster (completing the two-year course) - Prin ted and publlshed by W il- ding and Son, Limited -Shrewsbury (Castle Street, 33).

N ov um opus m agnique m om enti lectoribus com m endam us, quod cum mira ratione utile misceat dulci, omne qu idem feret p u n c tu m . P rim as In eo ferun t exerc i ta t iones variae linguae Latinae, u t olim apud sollertiores m agis tros maxime in com m uni usu fuerant, quae nu n c san c ta ac nova quadam via et ratione in s ta u ran d a e v id e n tu r ita u t a lum ni pen itiorem linguae L atinae u sum et doctr inam ad ip iscan tu r . Q uae quidem ratio, q uam vis a n onnu ll is inconsulto im pugnetur , mirificos t a men adfert fructus, praesertim cum in primis ins ti tu t ion is curr icu l is adh ibe tu r . A tque revera non ta n tu m unus au t alter rerum ignarus magister hanc novam ra t ionem propugnat eaque uti tu r , sed plures jam et in disjectis d ispersisque orbis te rrarum d ic ion ibus usu su n t experti, rubore correpti et dolore s im u l naufragii et ru inae eorum qui usu posthab ito , l inguae Latinae in s t i tu t ion em q u ae ru n t fere t a n tu m doctr ina, cum revera u sus s i t cum stilo m axim um l inguarum in c i tam en tum a t que s t im ulus.

Jam vero fautores hu jus novi operis id maxime cu ra run t u t pueri lingua Latina festive et quasi per jocum in s t i tu e re n tu r exerciti is v iv id is et jucund is im agunculis ad um b ra t is . In primo fascículo, cui index es t *Principia», exercitiorum ad declina tiones et conjugationes per t inen t ium m agnam invenies copiam, q u i bus pau la t im et quasi per g radus pueri h u ju 9 tam praecipui in re gram m atica negotii d isc iplinam pe n i tu s teneant, t Pseudolus noster• —hoc est en im alterius fasclcull n o m e n — ita d iges tus est u t jugi et vario exercitio ad u le s centes sens im sine sensu la t ine loqui et scribere add iscan t auctoresque nobil is s im os —Caesarem, Ciceronem, V ergil ium , H o ra t iu m — legere et In te rp re ta r i firmo pede in c i piant.

C ui novo operi m ag is tro rum gra t iam pros- perum q ue for tunae flatum stud iose o m in a m u r .

J. Jim énez D elg ad o , C. M. F.

H o f f m a n n H e n r ic u s . — Petrus H irrutus in sermonem L atinum t r a n s la tu s ab Eduardo B o r n e m a n n , in aed ibus R ü t te n et Lòning b ib l iopolarum , Francofurti a M . 1956. D M 5'80.

Recens Francofurti ad M oenum in G erm ania fasciculus H enric i H of tm ann i , cui index est «Petrus H irru tu s» (G erm anice Der Struw - welpeter) in serm onem L atinum t ra n s la tu s ab E duardo Bornemanno, p rod iit in aed ibus R ü tten et Lòning b ibliopolarum, qui jam prius H offm anni l ibrum lingua G erm anica edendum cu raveran t . A g itu r in eo de lepidis et jucu nd is facetiis pu lchr is p ic tu r is ab ipso H enricoH off- m a n n o medicinae doctore i l lu s tra t is . Facetiae s u n t variae: «1. De Petruio, puero h ir ru to . —2. De Friderico malefico fabula. — 3. De flammiferis fabula tr is t is s im a . — 4. De pueris a tra t is fabula. — 5. De venatore saevo fabula. — 6 . De Conrado poll icisuga fabula. — 7. De Caspero, puero ju s c u l i9pernacl, fabula. — 8 . De Philippo, puero oscillaci, fabula. — 9. De Johanne aèrisplce fabula. — 10. De Roberto volan te fabula».

N eque vero de su n t narra tiones et h u ju s modi fabulae, qu ib us l inguae L atinae In s t i t u tio v iv id ior fiat et pueris jucundior. N u n c m em in i Guilie lm i B u c h , M ax et M oritz facinora puerilia (a. 1932, M onachii, apud Braun et

362 Bibliographia

S c h n e i ler b ib l io p o la s ) ; A v en a r ii , De erratione Georgii Pelletera ( in P a la e s t r a L a tin a , fase. 41 e t ss.); Jovei, Corocotta rex latronum ( in P a la e s t r a L at in a , fase. 6 l et ss .); T escar i , De Pipetta homtne mendaci ( in « L a t in i ta te» , 1953, pp. 112116); M a ffa c in i , De mira vita Pinoculi; L u d o vici M arci, M irifica portenta de venatore Tito et cane M elampo ( in P a la e s t r a L a tin a , fase. ^3 e t ss.); A th a n a s i i Sinués , Cucullina rubea et Pollicarius (B a rc in o n e a p u d a u c to re m , Pje. de la Concepción, 4); H . H e n r ic i P a o li , M u sa jocante (Le M o n a l e r ed id i t F lo re n t ia e , a. 1929); O t to - n is Schmied, In veste Latina (W ie n , 1937); J o h a n n i s W eis , Jocosa (R. O ld e n b o u g Verlag, M ü n c h e n / D u sse ld o r f , 1952); Id . Curiosa (Ib id em ); I d . Bella Bulla, F ace t iae v e rb o ru m L a t in o ru m i l lu s t r a t a e (F e rd in a n d D ü m m le r V er lag , B onn); n e c n o n lepidae , cu riosae , ju c u n d a e n a r r a t i o n e s e t face t iae e t fa b u la e q u ae in c o m m e n ta r i i s q u i i n s c r ib u n t u r «Acta D iurna*, P a la e s t r a L a tin a , « L a tin ita s» , « Juven tus* , *Societas La tina» , 'A lm a Roma» p r o d e u n t vel p r o d ie ru n t .

H a e c n a r r a t i o n u m e t f a b e l la ru m genera , p r a e s e r t im c u m p u lc h r i s a d u m b r a n t u r ip a g i - n ib u s , p u e r i s g ra ta s u n t e t v a ld e u t i l ia ad a m o re m e t s t u d iu m in l in g u a m L a t in am susc i t a n d u m et a l e n d u m . H u n c ig i tu r H en r ic i Hoff- m a n n i l i b ru m n o n p o s s u m n o n la u d a re eum - q u e co llegis e t l in g u ae L a t in a e m a g is t r is com m e n d a t u m m ag n o p e re cupio . O p t i m a m p a r te m o b t i n e b i t a u c to r si o p u s in a lte ra ed i t io n e m a g is c a s t i g a t u m re c t iu sq u e ad L a t in i t a te m a p t a t u m c u ra v e r i t .

J. Jiménez D elgado, C. M . F.

J. de V allata. — Poliodorus, c o m e d la h u m a n ís t i c a d e sc o n o c id a . In t ro d u c c ió n , e s tu d io , t r a n s c r ip c ió n y n o ta s p o r José M.* Casas H oms. C o n se jo S u p e r io r de In v e s t ig a c io n e s C ien t íf icas . I n s t i t u to « N ico lá s A n to n io » . M a d r id .

« Po liodorus» ex p ra e c ip u is p e rs o n is es t h u ju s com oed iae , l in g u a L a t in a exara tae ; c u ju s a u c to r e s t Jo a n n e s de V a l la ta , q u o d t a m e n f ic tu m seu m u t u a t u m n o m e n v id e tu r e s se s u b q u o n o b i l is i l l iu s Jo a n n is P o n ta n i n o m e n fo r ta s s e la te t . I ta c e n s e t P ro fesso r l inguae L a t in a e in I n s t i t u t o B a rc in o n e n s i « M e n é n d ez

P e la y o » , Jo sep h u s M.* C asas , qu i hoc be llum o p u s in v u lg u s ed id i t ; q u o d q u id e m m ax im e a e s t i m a b u n t L a t in a ru m l i t te ra rum s tud ios i , c u m a d h u c in te n e b r is ja c u is se t o m n lb u sq u e e sse t ig n o tu m .

T e x tu s h u ju s lu c u b ra t io n is L a t in ae te r t iam v o lu m in i s p a r te m c o m p le c t i tu r (pp . 171245) P o s t n o m in a 14 p e r s o n a ru m d ram atis , sic in c ip i t tex tu s : « Jo a n n e s de V a lla ta a n n o r u m X V II I c o m ed iam (sic) s e q u e n te m confec it» . «Pe tis t i a me, T h o m a su a u is s im e , u t tibi c o m m e d ia m (sic) conficerem . L aborem ego n o n respui, e t t ib i m o r ig e ra n d u m p u tau i , a q uo o m n ia iure m er i to c o m m e r i tu s sis, h an c t ib i a b s o lu ta m trado, q u a m ego com m ed iam n o n appello , sed in epe iam q u a n d a m » .

In prooem io c la ru s D octo r Jo se p h u s M. C a sa s de p ro p o s i to in hoc lib ro d is e r te verba fac i t (pp . 5-11). Et to tu m l ib rum in tres p a r tes d iv id i t : A n te n o ta n d a (pp. 13 54); Po lio d o ru s (pp. 55-170). T e x tu s (pp. 171-245). T re s c o n s e q u u n tu r append ices : com oediae , quae a re n o v a t is l i t t e r i s d i c u n t u r (pp. 249-252); com oed iae m ed i i aevi (pp. 253 256); f ragm enta P hilogeniae , ab U g o l in o P isan i confec tae (pp. 257-2b0). Index re rum et in dex gen e ra l is lib ru m sc i te a b so lv u n t (pp. 263 272).

P r im a libri h u ju s pars m agn i q u id e m m o m e n t i e s t h a b e n d a in cognoscenda h is to ria d r a m a t i s L atin i ap u d veteres , m edio aevo, tem pore qu o p rod i i t « H u m a n is m u s» l i t t e ra rius; ibi e t iam a n n u m e r a n tu r p raec ip u e comoediae, q u a ru m certe c o m p e n d iu m et g ra tu m e t s tu d io d ig n u m p ro p o n i tu r . T ra n sc r ip t io h is to r ica p ro r su s es t e cod ic ibus d e su m p ta , q u ae v ir is e ru d i t i s et ph ilo logis e r i t ju c u n d a .

A . M a r q u és , C. M . F.

L eandro de San J o sé . — Gramática hispano- latina comparada. Sucesores de R ivadeney- ra, S. A . Paseo O n és ím o R edondo , 26. M ad r id

G ra m m a t i c a haec H fspan ica-L atina co m p a ra ta S em in a r i i s prae pr im is e t Collegiis ecc le s ia s t ic is n a t io n u m H isp a n ic a ru m A m eri- c a n a ru m d ica tu r , q u a e l ingua u t u n t u r H is p a nica. Q u a s i t r ip lex o p u s ap pe l la rem , quod d o c tu s L a t in i t a t i s professor P. Leander a

Bibliographia 363

Sancto Josepho ln tres cursus via ac ratione d is tr ibuit .

C ursus pr im us analogiam et morphologlam com plecti tu r (pp. 13-221); a l te r cursus synta- xim (pp. 223-485); te r t iu s vero orthologlam (pp. 487-655). Libri qu idem moles a l iq u a n tu lum difficilioris usus hanc gram m aticam a lum nis reddat: de ratione au tem exponendi explicandique g ram m aticas regulas, cum in lingua Latina tum in H ispanica, nihil hic sub t i l i te r dicere valeo. Q u i m e tho du m philosophicam -gram maticam a praeclaro viro Robles D égano excultam habeant , ii facile rem penitus percipient et, n is i m ultum fallor, libri a l tam ac profundam doc tr inam sapient.

In operis praefatione clarus auctor (pp. 5 12) non nu lla de ratione a tque via in g ram matica e laboranda pers tr ingit . M ethodum h an c philosophicam in e rudiendis pueris op t im am censet, qu am q u am haud pauci auctores im p ed it is s im am haben t . Fortasse hic illud: Pervaria h om in u m studia et sen ten tiae . Processus com para tion is linguae Latinae cum Hispanica, etsi p ro trah a t s tud ium , nobis placet ducem usque discipulis comm odiorem. De nom encla tu ra In usu hu ju s g ram m aticae alii alia - neque im m e r i to — dicent. Magistri Latin ita tis aes t im ationem potius facient quam alum ni. Liber au tem magni mom enti m aximique ingenii est. De sy s tem ate autem paedagogico d isse ran t 9apiente9 et qui «critici li tterarii» d icun tu r . N os lectoribus «Palaestrae Latinae» ultro hun c librum editum esse n u n tiam us, more qu id em nostro, auctorique Imo corde p lausum im per t im us .

P. Philofonus, C. M. F.

Pavano Giovanni. — Linguistica Sistematica. Dizionario T em atico la t ino dei verbi e delle forme di terza declinazione. Editrice Le Stelle-Milano. Via Abbadesse , 54; 1957.

A d finem h u n c tend it lep idum hoc Dic- t ionarium them aticum Latinum , ut L a t in i ta tis d iscipulo tanq uam ansam , In inquirendo s ta t im casu nom ina tivo no m in u m et adjec tivorum tertiae declinationis , p raebea t eum que negotio fere nullo adjuvet In reducenda quali- cum queform a verbali ad ind ica tivum praesens.

D ic tlonarium vero them aticum tres complec t itur tabulas: 1. Tabula them atica nom in um et ad jec tivorum ter tiae declina tion is (pp. 15-65). 2. T abula them atum perfecti in d icativi (pp 67-108). 3. T abu la th e m a tu m s u pini (pp 109-118). In Introductione (pp. 9-14), perspicue agit c la r iss im us professor J. Pavano de un iuscu jusque tab u la ru m usu; paucis au tem in praefatione (pp. 5-8) de objecto et scopo libelli se absolvit .

Hic adm odum comm odus liber a lu m n l9 l i t te ra rum Latinarum ; ars ibi typographlca domus ed itr ic is «Le Stelle» absoluta . N os tra quidem sen ten tia , opus melius perquam redderetur, sl l i t te ra rum ordine saltem verba Irregularla linguae Latinae adderentur. N ih i lo seciu9 il lud C om m en ta r i i nostri lectoribus vel maxime c o m m en dan du m censu im us .

A. Marqués, C. M. F.

Pastorino A gostino. — Tropaeum Liberi. Saggio su l Lycurgus di N evio e sui motivi d ionisiaci nella tragedia arcaica. In s t i tu to di Filologia Classica, 1957. U n ivers ità di Genova. Facoltà di Lettere.

Inscrip t io illa percelebris tragoediae Ac- tlanae «Tropaeum Liberi», et huic scitae lucubra t ion i de modis d ionyslac is in tragoedia Romana pris tina est inscrip ti ni. Magni certe m om enti hic liber in hu jusm odi rei explicatione , adhuc noti t iae apud l i t te ra ru m L atinarum scriptores valde incertae. Post pondero sam eam que non ignobilem praefationem (pp, 7*15), clarus vir A. Pastorino su u m explicat opus, q u inq ue in capita d iv isum , I. De re Lycurgea apud A eschy lum (pp. 17-33). II. Lycurgus N a ev ian u s (pp. 35 59). III. De p raesent i rei s ta tu circa Lycurgum N ae v ian u m deque consectari is veri s im il ibu s de vitae even tis poétae N aevii (pp. 6 i -86) V. D ionysius in thea t ro tragico Ennii, Pacuvii, Actii (pp. 111-1 31). D enique in operis fine (pp, 133136) lep idam sy n th e s im de re texit Professor A. Pastorino. In to t ius libri cursu criticae notae exs tan t et ab un dan te s et acum inis in dicio praeditae Alio nom ine «Stasiastae» et cognita apud auctores est tragoedia Actiana , de qua in hoc vo lum ine recensito.

I. González, C. M. F.

364 Bibliographia

J. Frappier. — Chrétien de Troyes. U n volume, 11 x 16 5, 25 6 p. 54 0 Fr. L ib ra i rie A . Ha- tier, 8 , R ue d ’A s s a s , Paris .

V o lu m e n h oc q u in q u a g e s im u m n u m e ro e s t in n o b il i il lo l ib ro ru m . C o rp o re G allico « C o n n a is s a n c e des L e t t re s* . C h r i s t i a n u s de T ro y e s c la r u s e s t a tq u e p r a e c ip u u s in te r a u c to re s l i t t e r a ru m G a l l i c a ru m , e t p lu r im a q u id e m d e eo, a n t e h o s c e n tu m a n n o s a s c r ip to r ib u s in lu c e m d a ta s u n t .

A t e ju s ta m e n b ib l io g ra p h ia e lacu na e , et f o n te s seu origo n u m i n i s l i t t e ra r i i ac poètic i h a u d p a u c a s q u a e s t io n e s , q u i b u s n u l l a a d h u c a d s c r lp ta e s t re spo ns io , s e c u m fe ru n t . U t ipse c la r i s s im u s h u ju s o p e r i s s c r ip to r co n f i te tu r , res v e lu t i s y n t h e s i s p ra e v ia h a b e n d a . !bi a u t e m ip se facile c e r n i s , q u i s fu e r i t C h r i s t i a n u s de T ro y e s , u t poè ta e t c u l to r a r t i s , I n d o lis p e r s o n a e q u e desc r ip to r ,» a re ta lo g u s » , m o r a l is s c ie n t i a e in p ra e c e l le n t i c u l t u r a sc r ip to r .

S ic v e ro libri , p o s t b r e v iu s c u la m p ra e f a t i o n e m (pp. 5-6), tenor : «I. L 'é p o q u e e t 1'oeu- v re (p p . 8 65); II . P h i lo m e n a . D e u x c h a n s o n s d ‘a m o u r (pp . 66-84); III. Erec e t E n ld e (pp , 86-105); IV . C ligès (p p 106-123); V . Le C h e v a l l e r d e la c h a r r e t t e ou L an ce lo t (p p . 12 4 146); V I. Le C h e v a l i e r au lion ou Y v a ln (pp. 147-169); V II . Le C o n te d u g raa l ou P e rc ev a l (p p . 170-209); V III . O r ig í n a l l t é e t Inf luence (p p . 21 0 242)». —L u c u le n ta b ib l io g ra p h ic a n o ta (p p . 243-256) t o t u m p e rf ic i tu r o p u s a c laro Pro fesso re S o rb o n n e n s i J. F ra p p ie r e r u d i t i s s i m e e x a r a tu m .

P. Philoponus, C. M . F.

R. Bossuat . — Román de Renard. L ib ra i r le A . H a t ie r U n v o lu m e , 11 x 16*5, 192 p , 4 5 0 Fr. Rue d 'A s s a s , P a r ís 1957.

C o m m o d u m ce r te a e q u u m q u e e s t hoc Poema de Renard, ea in t e r opera , q u a e p r o s t a n t in C o llec t io n e « C o n n a is s a n c e des L e tt re s» , c o n n u m e r a r i E te n im In o m n i G a ll ico l i t t e r a rio aev i m ed i i opere , n u l l u m p a e n e s c r ip tu m a m p l iu s v iro s tu d io s o j u c u n d u m , n e q u e m e l iu s q u o d te m p o r ib u s a d ju n c t i s q u e q u ib u s n a tu s fue r i t , e x p r im a t .

E x e m p la r ib u s q u id e m L a t in a e l in g u a e ed u c ta e , lep id ae h ae n a r r a t i u n c u la e , su b

e a ru m d e m G all ica forma e t sp e c im in e , a m p lu m sib i ex tem p lo lec to ru m exam en , in q u i b u s o m n ia facile so c ie ta t is genera c o m m is c e n tu r , adscivere . In i i sdem scilice t, facu nd ia G a l lo ru m In g e n iu m q u e c r i t icu m saeculo d u o d ec im o lu c u le n te r o s t e n d i tu r

A t vero v e rs ion e to t iu s l ibri deficiente, n o s t ro ru m d ie ru m lectores h a u d s ib i aequam , eam q u e o m n in o a c c u ra ta m , spec iem de n a tu ra h u ju s m od i P o èm a t is de R enard confixerun t . Juges de eodem d is p u ta t io n e s et qu ae s t io n es m in im e t r a n s i e r u n t a d h u c v iro ru m e ru d i to ru m p ro v in c iam , a tq u e n o n nu llae d u m ta x a t s u m m a e seu c o m p en d ia s u n t in an tho log ias l i t t e ra r ia s in t ro d u c ta , a u t ad u su m d isc ipu lo ru m d ev enere .

Ex q u o n e u t lq u a m In u t i le ea in brevem s y n th e s im coll igere a tq u e referre q u ae h o d ie rn a sc ie n t ia e t a rs c ri tica de re com per it . Ea a u te m v id e s is in hoc opere, a c laro P rofessore R. B ossu a t exara to , c u ju s q u id e m index: «I. La t r a d i t io n m a n u s c r i t e (pp. 5-10); II. Les b ra n c h e s de «Renard» (pp. 11-60); III. Prè- c u r s e u rs d u R o m an de R e n a rd (pp. 61-67);IV. O r ig in e s e t S ources (pp. 69 88); V . La p e in tu re des p e rso nn ages (pp . 89-107); VI. La parod ie e t la sa t i re Í pp. 109-119); V i i . L 'a r t et le s ty le (pp. 121-138); V i l i . La s u r v iv a n c e de R enard (pp. 1 39-167)». — Scite a b so lv i tu r opus co n c lu s io ne , n o t i s b ib l io g raph ic is , tabu la ch rono log ica (pp. 169-187).

I. González, C. M . F.

G arcía-Borrón M oral, Juan C. — Séneca y los Estoicos. C onse jo S uperio r de In v e s t ig a c io nes C ien tif icas . I n s t i t u to «Luis Vives» de Filosofía. D elegación de Barcelona. E stud io s , n ü m . 6 . 1956.

De sol ida opera e t ad ju m en to ag i tu r ad s tu d iu m ph ilo so p h i Senecae, ab inc lito p ro fessore p h i lo so p h iae J. C. M oral. A n te ocu los ipse h a b u i t in libro conficiendo prae p rim is ed it iones T eu bn er ianae : L. A . Senecae opera q u ae s u p e r s u n t (Tragoediae, 1902; D ia logorum libri X II , 1905; N a tu r a l iu m q u a e s t io n u m libri V III , 1907; De Beneficiis l ib r i V II e t De C lem e n t ia l ib r i II, 1904; su p p le m e n tu m . De m o r

te C laud ii , cet.).

Bibliographia 365

Delegationi In s t i tu t i «Luis Vives» de Philosophia praefectus, c larus vir Joachim C arre ras A rtau , opus exhibet atque de conspicui auctoris persona non nulla verba texit (pp. 7-9). In in troduct ione d iserte loquitur scr ip tor de ea voce *senequismo», qui medio abh inc saeculo ra ign l usus est in l i t te ris H ispanic is (PP- H 12).

In duas vero partes liber d iv id itu r , nempe: I. Seneca ante corpus Doctrinae stoicae. II. Etilica stoica et Ethica «senecista» . T ria cap ita prim am partem c ircum scribunt: 1. Se. neca ec s to ic ism us (pp. 25-31); 2. Logica stoica et Seneca (pp. 32-35); 3. Physica,. M etaphysi- ca, Theodicea stoica (pp. 36-58).

Et tria s u n t alteri parti capita: 1. «Intel lectualismus» et «ethicismus» (pp. 61-97); 2. De sensu «Totius» et d ign ita te hom in is (pp 98-136); 3. De ra tione qua Seneca conceperit v i tam m oralem (pp. 137 220). Conclusiones praecipuae to tius operis (pp. 221-240) acu te a c laro scriptore coll iguntur, quae qu idem faciliorem totam doctr inam ante legentis oculos reddun t . Index bib llographicus de re op tim us e t abso lu tus lucubra tionem scientificam a b solvit et complet.

A. M arqués, C. M. F.

S. Montserrat. — Interpretación histórica del Quijote y otros ensayos. Facu ltad de Filosofía y H um anidades . U nivers idad N ac iona l de Córdoba, A rgentina , 1956.

In hoc libro tres lucubra tiones p ro s tan t de h istorica in te rpre ta tione i l lius celeberrimi ope-, ris, l i t te ra rum H ispan ica ru m principis, cui Inscriptio: *El Ingenioso Hidalgo Don Quijote de la M ancha». H istoria tam quam fundam ento inn ixus , scr iptor ana lys im texit de implexa s truc tu ra c iv i ta t is cu ltusque illius tem poris vere aurei l i t te ra rum H ispanicarum .

.^ H i au tem t i tu l i ha ru m lucubra tionum :«Don Quijote en la encrucijada o Sancho Panza el burgués» (pp. 13 44); <El Quijote, Conciencia de España: Locura y Desengaño de una Misión Histórica» (pp. 55-7b); «E/ choque dialéctico entre dos formas de vida y su expresión en el Quijote: el Renacimiento español» (pp. 74-114).

Ceteris au tem H ispan ic is scriptis l i t te ra riis hi t i tuli: tA rte y temporalidad» (pp. 115-

127); *Arte y Tradición» (pp. 129-142) « Sentido y fin de la biografia» (pp. 113 15^); *Stntomas de la nue i a poesia» (pp. 157-168); Notas para una estética del cine» (pp. 16^-179); « Franz Kafka y el oscuro presente» (pp. 183-189).

Paucis liber es t de «aesthetlca l i t te rar ia» , cum fundam ento in h is toria l i t te ra rum H isp a n icarum , qui uno quas i trac tu perlegitur.

J A. N uñez. — Leopoldo Lugones. Facultad de Filosofía y H u m an id ade s . U n ive rs idad N aciona l de Córdoba. A rgentina .

Breviuscula haec lucubratio , quae 43 p a gellas complecti tur, de scriptore et h u m an is ta Leopoldo Lugones lecta p r im o fuít in Collegio N ationa l! M on t isse rra t i a tq u e ed ita postea in C om m entario Facu lta t is Juris, ann o II, num . 2 e t 3. N u n c denuo a F acu lta te Philosophiae et H u m a n i ta tu m C ordubensi In v u lgus ed i tu r in usum suorum alum norum . 1 bí ¡ recolitur, ad colia tionls m odum a tque ra t io nem, l i t te ra r ium opus clar iss im i viri Leopoldi Lugones in urbe C orduba, prim is a n n is e jusdem li tterariae in i t ia t ion is .

A. Marqués, C. M. F. '

Z iegler, Konrat — Plutarchos von Chaironeia. Alfred D ruckenm ùller Verlag in S tu t tgar t- W aldsee , 1949, pg. 323.

P lu ta rchu s scr ipsi t opera moralia et h is to rica, qu ibus sibi gloriam im m orta lem com p arav i t . Ejus Vitae parallelae p e r t inen t ad h i s to riam G raecorum et R om anorum , q u as in corpore illo T eu bner iano evu lgav i t c larus vir. K. Z iegler, hu ju s operis scriptor, q u a sq u e in G erm an icum se rm onem conver t i t e t in ed itione Helvetica Artemis prodidit . P lu ta rchu s a ¡ia quoque scr ip ta composuit , Moralia, de rebus ad philosophiam , li t teras, poètas, g ram maticam p ert inen t ibus .

A t K. Z iegler non modo In his operibus P lu ta rch ian is est perpendendus , sed prae p r imis In his quae ilU Pauly W issowa: Realen- cyclopàdie co n tinen tu r , ubi sum m a dil igentia et doctr ina de o m n ib u s quaestionibus, quae ad Plutarchi v itam , an im um , mores, opera spectan t , agit et fundam enta jacit ad quam libe t d isp u ta t io n e m scientificam de P lu tarcho I t a que qui de P lu ta rcho a liquid cognoscere vel

366 Bibliographia

sc r ib e re ve l lo qu i In p o s t e ru m a n im u m In d u x e r i t , i l lu d Z le g le r la n u m s c r ip tu m Im prim is a d e a t o p o r te t . A Ili a n te a de P lu ta r c h o s c r ip s e r a n t e le g a n te r e t a c c u ra te , u t H lrze l (1912). N u n c v e ro K. Z iegler s tu d io s o labore , nova ra t io n e e t ad p h i lo lo g iam a p ta t a , o m n ia colleg i t q u a e ad P lu t a r c h u m s p e c t a n t .

F. C astagnoli . — Foro Romano. Fotografie di P ao lo D i Paolo. E d ito r ia le D o m u s , M ilano , 1957.

H u j u s l ib r i lec t ion e a n im u m m e u m v e h e m e n t e r c o m m o tu m e sse profiteor, c u m to t r u i n a r u m m a g n a r u m q u e re ru m v es t ig ia s u m c o n te m p la t u s . N a m id eff ic itur h u ju s l ib r i le c t ion e , u t leg ens c re d a s te tu i s ip s is o cu l is v id e r e il la m o n u m e n ta R o m a n o ru m n o b i l i s s i m a q u a e q u o n d a m F o ru m fu e r u n t R o m a n u m , c u ju s v e s t ig ia t a n t u m er u m b ra e ad n o s u sq u e p e r v e n e r u n t H ic co l lec ta s in v e n ia s photogra- p h i a s o p t i m a s p u lc h e r r im a s q u e a P au lo Di P ao li ope lu c i s ex p re s sa s . Q u i vero il las u n i v e lu t i fo rm ae re d d id i t , f u i t F e rd in a n d u s C astagnoli , q u i sc i ta in t ro d u c t io n e et n o tu l is o m n e s e t s i n g u la s i l lu s t r a v i t ta b u la s e t u n i u s c u ju s q u e m o n u m e n t i h i s to r i a m et a d ju n c ta b r e v i te r s u b ju n x i t . In su m m a , 65 photogra- p h ia e h o c l ib ro c o n t i n e n t u r o p t im a c h a r ta et m acroco llo a d h ib i t i s , q u o p ic tu r a s m a x im a p e r s p i c u i t a t e l ice t c o n te m p la r i .

H ic l ib e r il li q u i F o ru m R o m a n u m v ise r i t , m e m o r i a e e r i t p e r ju c u n d a e , q u i vero n o n lu s t r a v e r i t , m a x im a m d e le c ta t i o n e m p e rc e p tu r u m sp e ro . G r a tu l a r i vo io O ffic inae L ib ra r iae • Domus> q u ae p ra e te r h u n c b e l l is s im u m , alios e t i a m h u ju s m o d i l ib ros ed en d o s cu rav i t , q u ib u s to ta I t a l i a a n t i q u a i l l u s t r a t u r e t p e n i t iu s cogn o s c i tu r .

Jacobus S idera. C. M . F.

E. D ecahors. — D ictionnaire F ra n já is-Latin . 12 ed i t . A . H a t ie r , 8 R ue d 'A s s a s , P aris , V I, 1957; p a g . 864.

Si o p u s saepe e d i tu m se ip s u m c o m m e n da re v id e tu r , h a u d p a ru m c o m m e n d a n d u m h o c d ic t io n a r iu m er i t , q u o d duodec ie s ln l u ce m e d i tu r L ib e r e s t s a n e h u ju s c e m o d i l ib ro ru m s p e c im e n e t fo rm a , e t a p ta v e rb o r u m se le c t io n e e t copia , e t v o c u m s e n s u u m p e rs p i

cu a d isp o s i t io n e . S c r ip tu s e s t L a t in i t a t i s a lu m n is q u i q u id e m p a u c io r ib u s in lo quendo et sc r ib en d o u t u n t u r v e rb is u t p ropr ia seu po tiu s a l ien a co g i ta ta e x p r im a n t . N a m q u a e ips is l a t in e e x p r im e n d a p le ru m q u e p ro p o n u n tu r o m n ia fere p ra e te r i ta esse v id e n t u r et ab hac a e ta te p ro r su s a liena . Q u a re in hoc d ic t iona rio n o n in v en ie s i l lam v e rb o ru m cop iam q u i b u s u su s p u e r de aè ro n a v ib u s loqui et scr ibere po ss i t e t de t r a m i n ib u s e t de p ed i lu d io et de b o m b a rd is a to m ic is dequ e ce te r is q u ib u s hodie h o m in u m m e n te s a g i t a n tu r v e x a n tu r q u e , et p u e ro ru m an im i m ag is m o v e n tu r e t in c i t a n tu r . Q u o d ta m e n n eq u e A u c to r facere in d ic t io n a r io p a ra n d o v o lu i t . Sed u t i n a m id facere a l iq u a n d o ve l i t id q u e a sseq u i p oss i t , q u o L a t in i t a s v ig e n s a lu m n is facilior e t j u c u n d io r e t u t i l io r re d d a tu r . N a m e t A u c to r et O ffic ina L ibrar ia H a t i e r ad haec opera perfic ienda p a ra t i s u n t q u a m qui m ax im e. Q u o d q u id e m et p u e r is et m ag is t r i s o m n in o p ro b a n d u m sp e ra m u s .

G riechische G rammatik. 1. T e l i : — Laut- und Fcrmenlehre vo n H ans Z insmeister. pg. 250. II T e ii : Satzlehre v o n Dr. H ans Lin d e m a n n . D ialektgram matik und M etrik von H ans Faerber, pg. 172. B ayer ischer Schul- bu ch -V er lag . M unchen, 1954, 19_>7.

Q u id l in g u a m vel d is c im u s vel d oce m u s n is i u t ea vel loqu i si a d h u c vigeat , vel si non v ig ea t , facile ju c u n d e q u e legere qu eam us? Q u a re g ra m m a t ic a G raeca ad o m n e s q u a e s t io n es re s p o n d e re d ebe t q u ae in sc r ip to r ib u s q u ib u s c u m q u e G raec is legendis, s ive H o m e ru s es t s iv e H e s io d u s , X e n o p h o n , T ragic i sive q u i s a l iu s , e n a s c u n t u r Im m o ta l is s i t opo r te t q u a e n o n m od o n o do s facile d id u ce re doceat , v e ru m e t i a m to t a m l ing uae exp lic a t io n em seu e v o lu t io n em , q u o d e jus fieri p o ss i t , exponat. T a le m g ra m m a t ic a m , q u a e u t ro qu e fine c o n t in e re tu r , sc r ib e re v o lu e ru n t A uc to rea , q u a e e t i a m n o v a e sse t re ru m sa l tem ex p o s it io ne e t o rd in e . N e q u e l ib ru m n o v u m solis sch o lae m ed iae a lu m n is sc r ibere v o lu e ru n t , sed e t iam su p e r io ru m sc h o la ru m a lum n is , q u i p h i lo log iam p ro f i ten tu r . Q u a re neque m i ru m si to ta m m a te r ia m d u o b u s v o lu m in ib u s c o n t in e n d a m c o ace rv av e r in t . H ac e t iam de ca u sa , ce r ta s n o rm a s seu leges, a m ag is t r is

Bibliographia 3b7

a lum nisque necessario an te oculos habendas A uctores s ta tu e ru n t ad rec tum usum G ram m aticae u t ex ea optimi fru c tu s percipi possent.

Prius volum en —a Johanne Z insmeister com positum et in qu inq ue partes d iv i su m — morphologiam to tam habet, quae absoluta est e t lucido ord ine disposita . A ccu ra te in eo d isce rn u n tu r quae tradenda s u n t inferiorum scholarum a lum nis quaeque superiorum . H anc formam verbalem ta n tu m ex m ult is quae expetivi et inveni, nu ll ib i explicatam me v id isse fateor oovftotxo et itpootxo a X eno ph on te in Anabasi 1, 9, 7. 10 us i ta tam , qu ib u s non semel d iscipulos c o n tu rb a to s videas, qui quae* rentes n ih i l inven ian t nis i Omo, etto, in p a radigm atis seu specim in ibus propositum .

S yn tax in exarav it Dr. Johannes Linde- mann, qui opus mira p ersp icu i ta te clarum et sim plic i ta te et o rd ine p ra e s ta n s perfecit . P r iore vo lum in is parte p ropos it ionum elementa separa tim proponit, a l te ra propositiones s in gulas e t in seipsis et p rou t in te r se co n ju n g u n tu r e t copulantur. In parte q u am ap pen d iculam dicas Dr. J. Faerber de dialectis non A tt ic is agit , quo facilior redda tu r lectio eorum scr ip to rum qui sermone non A ttico in scr ibendo usi sun t . Deinde de aliis rebus u t i l ib u s verba brev i ter facit, quae e tiam scr ip tor ibus legendis Inservire p o te run t.

Dr. Joh. Faerber, qui Corpori scholari e den do cui est t i tu lus : Griechisches Unterrichtswerk p raees t et m oderatur , rem quoque m etricam apte et concinne et b reviter per trac ta t .

U t pa te t G ram m aticam optim am lectoribus com m endam us et ordine et m ater ia et reru m copia consp icua .

A Lagier. — Memento grammatical et orthogra- phique. Collection Poucet. A. H a tie r édí- teur. Paris, pg. 648 m inu tiss im ae .

En l ibe llu lum nam mole m in im u s est et a l iquan to pollice m ajor— qui 648 paginis c a pit p raeter d ic tionario lum orthographicum , de re gram m atica no tiones praecipuas, indicem verborum irregularium , qu an d am de verbis formandis no ti t iam , hom onym a verba, den ique se n te n t ia s ad exteras linguas pert inen tes , quae apud Gallos usu venerun t . U t patet

libellus u ti l i s comm odusque; «memento» ta men h u jus consili i mei: cave eum in crum ena am ittas .

Jacobus Sidera, C. M. F.

Paoli, U go Enrico. — Apis M atina. Libro di le t tu re la tine per la Scuola M edia . S ansoni. Via Faenza, 71, Firenze, 1957.

Illa puètae H orati i lepida vox «Apis M a t i nae more modoque» (c. IV, 2, vv. 27 sq.), huic operi nom en, neque sane immerito, con tu l i t . O p u s id o pp o r tu n u m , in quo Latina lingua quasi jocose a lu m n is addiscenda j roponitur.

In n u m e rae fere tabulae pictae, eaeque lepidissimae, a claro viro P. Bernardin i de linea tae, l ib ru m vel prima facie pueris co m m en d a b un t: ex quo et res Ip9a com m odius d um legunt, eorum m en t ibu s inhaerebit .

Liber duas in partes d isp e r t i tu r . In altera hae sectiones: 1. G radus p r i m u s —Fabellae breves, Ridicularia, De Aesopo, A en igm ata , C arm ina (pp. 5-28). 2. S en ten t iae —Senten tiae breves per sa tu ram , Sen ten t iae secu n d u m argu m en ta dispositae, Sententiae ex Vetere T e s tam ento , V eteres indorum sen ten t iae (pp. 3 l- 48). 3. Res ve teres —N arra t iu ncu lae , Facete Dicta, Praeclarae veterum voces, N otab il ia quaedam (pp. 51-96). 4. H o r tu lu s jucundus —Fabellae longiores, A en igm ata (pp. 99-122).

In parte altera vo lum in is octo sectiones: Ex N ovo T estam en to ; Phaedrus , Cornelius Nepos, O v id ius , T ibu llus , Caesar, A n tholcg ia Lyrica, Lectiones de H istoria Rom ana (pp. 127-484). Brev iuscu lae notiones de Prosodia et arte Metrica (pp. 487-503). A tque so lu tio nes a en lg m a tu m (pp. 505-5o7). M axim e lector ibus Palaestrae Latinae hoc opus com m endare juvat , quo certe L atin ita tis s tu d iu m in dies evolvetur.

A. Marqués, C. M. F.

Berguin, H enri. — Grammaire Latine. A. H a tier, 8 , rue d 'A ssa s , Paris. — VI, 1957.

In te r in n u m era s paene Latinae linguae g ram m aticas , consp icuum haec sane locum, procul dubio, in li t te ra rum provincia o b t in e bit. E tenim paedagogica hodierna ratio, cum in t r in se cu s tum ex tr insecus , hoc in opere mi-

368 Bibliographia

re s p l e n d e s c i t L ib ru m d u m t a x a t ap e r ia s , a t q u e a n im u s s t a t i m n o n o b lec ta r i nori po tes t . In eo c o n s c r ib e n d o e t p e rp o l ien d o q u a t t u o r L a t in a e l in g u a e c la r is s im i m a g is t r i lab o ra ru n t :H . B erguin , A . H a n o , G. P e t io t , G. P lan ch e . D o m u s v e r o A . H a t i e r to ta ty p o g ra p h ic a ar te o r n a tu q u e , id q u o d m a x im e L a t in i t a t i s cu lto r i d u c e n d u m , l ib ru m lo c u p le tav i t .

A r s h aec g ra m m a t ic a , ip s o ru m ex s c r ip to ru m p ro p o s i to , «ne prè t i nd pas é tre com plè te , n i s a v a n t e , n i rév o lu t io n n a i re , m a is claire et p ra tique». A t v e ro s t u d iu m In opere se rv an d i n o rm a m « p ra e t ic a m » m i n im e i n p e d i t q u o m i n u s a n te ocu ìo s ab a u c to r ib u s p ro g re ssu s ex h o d ie r n a paedagog ia p ro p o n a n t u r .

5 Ea a u t e m « sy s tem a t ica » M o rp h o lo g ia e d i s t i n c t i o a S y n ta x i , facile le c to rem ju v a b i t ; t a b u la e u n i u s c u ju s q u e c o n ju g a t io n i s e t sy n th e - t i c a e e t a n a ly t ic a e rem sc i te , in d i s c ip u lo r u m s c i l ic e t c o m m o d u m , d e te g u n t ; ex em p la vero i n S y n t a x i se lec ta s u n t ; s t u d iu m L a t in ae o ra t io n is s im p l ic i s et co m p o s i ta e a c c u ra tu m ; c a p i t a q u a e res s u m m a t im p e r s t r i n g u n t («recapi- tu la t i f s» ) c o n s e n ta n e a ; in d ex t a n d e m libri ana- ly t ic u s c o m m o d is s im u s : to t iu s operis f a c i l l i m a e s t c la v is . Paucis , e s t cu r L a t in i t a t i s a lu m n i g r a m m a t i c a e h u i c l ib e n te r o p e ram dare i n t e n d a n t . « O m n e tu l i t p u n c tu m , q u i m isc u i t u t i le du lc i ».

Ildephonsus G onzález, C. M. F.

G autreau et Rosset. — Crammaire Latine.C la s s e s d u l .« r cycle . Les é d i t io n s de l'É-cole. 11, ru e de Sèvres , Paris , 1957.

N o v a h aec g r a m m a t ic a L a t in a ta n q u a m s u m m a vel c o m p e n d iu m es t a l iu s g ra m m a t ic a e L a t in a e — Grammaire latine (pour toutes les cías- ses) — ab e isd em c la r is p ro fe sso r ib u s , M. G a u t r e a u - C h . R o sse t , n u p e r in a lu m n o ru m L a t in i t a t i s u s u m exa ra tae . D u c e n t i s a d m c d u m page l l is , l i sq u e a ffab re e d i t is , l iber c o n s t i t u i tu r

T e x tu s n e m p e h ic t i r o n i b u s levior, ideo- q u e n o n n u l l i s m in o r i s m o m e n t i p raecep t is a p te ca re t . P a ra g r a p h o ru m au re m n u m e r i cum e is g r a m m a t ic a e L a t inae « com ple tae» fa c i l i ta t i s c ausa , c o n s o n a n t . R ite t y p o r u m d i s t i n c t i o ne e t te i d i s t i n c t io a lu m n i m e n t i e luce t .

O p u s hoc, a s c e n d e n t i sa n e ra t io n e , perficit i l lud « Cahier de Grammaire latine (pour les clas

ses de sixième et de cinquièm e)», a praeclaro viro C h . R o sse t d ig e s tu m . Q u a q u id e m re sen s im s in e s e n s u efficitur, u t l in g u a L a t i i ju n io ru m m e n t ib u s co m m od e in h a e re a t , qu o d est v ide l ice t p ro p o s i tu m D o m u s «Les É d i t io n s de l’É cole».

H is finem pono, i l lud ex an im o professorum M. G a u t r e a u - C h . R osse t d e sc r ib en s : «Ln pu- b l i a n t un Cahier et deu x Grammaires, nous e sp é ro n s av o ir m a rq u é p ru d e m m e n t les é tapes n éce ssa ire s d a n s l ' a c q u i s i t io n de ces é lém en ts du la t in qu e la p ra t iq u e de nos Exercices ren- d ra fa m il ie rs au x élèves d u p rem ie r cycle des c la s se s sec o n d a i re s» .

A . M a rq u és , C . M . F.

Comes, G iovanni — Latina Vox. A n to log ia Lat in a per la Scuola M edia . A nge lo Signorell i E ditore , R om a. .

V o lu m e n hoc 382 so l id a ru m page l la rum ad s e rm o n e m L a t in u m d e l ib a n d u m curioso d is c ip u lo t r a d i tu r . P raec ipua ibi excerp ta e S a n c to E vangelio , P hae d ro , Eutrop io , C orn e l io N e p o te , C aesare , C icerone , C a tu l lo , T ibu l lo , O v id io , M ar t ia le , Q u in t i l i a n o , P lin io Juniore, reper ies (pp. 3-325).

A l iq u a n t u lu m vero sp a t i i e t « H u m an is t is» de L a t in i t a te bene m erit is , P e tra rcae , Pon tano , S a n n a z a ro , a claro libri h u ju s auctore t r ib u i tu r . C a rm e n e n im «Italica S a lu ta t io » , P e t r a r cae; «De T u m u l i s II, 2» e t «De A m o re C o n ju gali II , 12», P o n tan i ; e t « P ra e s e p iu m », San- n az a r i r e c o lu n tu r (pp. 329-334).

A tq u e n o n nu lla de ra t io n e v i tae R om an ae p e r s t r i n g u n tu r : De K alen dar io , R o m an o ru m religione, sac e rd o t ib u s , sacrificiis , p rec ibus , t em p l is , r i t ib u s fu n e b r ib u s ; de exe rc i tu , m a ch in i s m i l i ta r ib u s , n a u t i c a , in s t i tu t io n ib u s p o l i t ic is et so c ia l ibu s ; de v i ta p r iv a ta , in s t i tu t io ne , sch o la , fam il ia , fe s t is , l u d i s (pp. 3 3 5 348). N o m in u m ta n d e m pro p r io rum indice to tu m op u s pe rf ic i tu r (pp. 349-382).

P lu r im a e , e a equ e nobiles , tofo libro ta b u la e p ic ta e de re R o m an a e d u n tu r c o n c in ne excusae . N o tu ia e vero ad calcem et co n sp icuae e t sobr iae e t e ru d i tae . N u l l ib i farrago c r i t ica , ph ilo logica, h is to r ica , geographica. L iber L a t in i t a t i s d isc ipu lo , q u o d in vo tis c la r is s im i v ir i G. C om es, o m n in o ap tu s .

Philoponus, C. M. F.

SC HOLARES L IN G U A E L A T IN A E C O M M E N T A R I IScrip ta m itta n tu r ad M oderatorem : C onde, 2, BA RBA STRO (H uesca)

P retium ad A D M IN IST R A T O R E M : Laurla, 5, A p 1042 - BA RCELO N A

Pretium In H isp an ia : 15 pese ta rum Extra H ispan iam : 20 pesetarum

A N N . IV - (FASC. I I ) - N . 14 M. JU N I O A. M CM LV III

—Quid significat schola? —Graece «otium» significat, quia discipuli a ceteris negotiis vacant ut litteras discant. Qui docet est «doctor» seu magister; qui disci t «discipulus» seu alumnus .

A U L U S ET M A R C U S

S C H O L A M PETUNTA u l u s et M arcus bene m ane e som no

exc i tan tu r a paedagogo, deinde vestes i n - d u u n t , fac iem lavan t, capillos com unt,

toga praetexta se am iciun t.

Superiore a nno l udum lit terarium f r e q u e n ta ru n t ubi in lit terarum elementis,

legendo m ax im e et scribendo, s u n t eruditi.

N u n c autem scholam adeun t , ub i m a

g is trum a u d iu n t in gram m atica a liisque

disc ip lin is va lde versa tum , qu i pueros

edocet g ram m aticam , historiam, terrarum

descriptionem, m ythologiam , m a th e m a t i

ca. A m b o con fabu lan te s perg u n t a tque

eleganter togam praetex tam gerunt, u t p ar

est nobili adulescen tu lo R om ano; in m a

n ibus autem pugillares habent.

Schola — u t v id e t i s— non est a n

gusta sed va lde capax; a d ja n u a m n o n

n u m q u a m est ostiarius qu i advenien tes

pueros s a lu ta t eosque in a m p la m p o r t i

cum, ubi schola habetur, ducit; ju x ta est

hortus ubi flores et arbores ab ipso ostia

rio diligenter curantur .

Cavenda est eventorum cupiditasM u l t o s a b h i n c a n n o s - a d u l e s c e n s tum eram et fabel lis de lec tabar—

h a n c fabel lam m ih i ad focum seden t i avia na rrav i t .Fu i t ol im c u n i c u l u s —fra t rum m in i m u s n a t u — pa rvu lu s qu idem corpore,

sed i n e u n d i pe r icula s t id io s i s s im us , cui, ex cand ido pellis colore, nom en «Albu lo» i n d i t u m est.

Q u o d a m die c u m e u m vi tae dom es t icae pe r taede re t et cum jam d i lu cesceret , caeruleo focali (corbata-eravate) i n d u tu s , baculo s u m p t o ac vale m a t r i d icto et f ra t r ibus qu i in abd i to la t ibulo , fo r tuna t i vi tam t rans igeban t , ad e v e n ta q u a e r e n d a profec tus est. Ei vari is cog i t a t ion ibus m en te sevocato, pe r d e n s a m s i lvam p roceden t i , m a g u s ex inop in a to obviam veni t , qu i caeruleo focali a rr epto, s ta t im fugam per f rondes capessi t . . .

« A lbu lu s» lacr imas e f funde ns , m a g u m fug ien tem longo spa t io p e r se c u tu s es t u s q u e ad tu r r im quae in media silva erat e x s t ruc ta . S u b tu r r i porta ferrea, et s upe r io re loco parva et ve tu s ta fenestra e ra t in qua clar iss imi regis filia ocul is caeru leis ru b ra q u e coma consp ic ieba tur . . .

Q u a e , cum c u n ic u lu s vid isse t , m ag no t imore p e r t e r r i t u s est.

M agus pue l l am inv i t avera t ut e t u r ri d e s c e n d e r e t , p r o m i t t e n s se i llam raeda vec tam ad pa tr em de la tu rum , qui longe a t u r r i v i t a m agebat . Ex caeruleo «Albul i» focali et d u a b u s l inteis m a g u s f u n e m c o n te x u e r a t u t pe r eam regia adu le scen tu la in terram d escen dere t . . . Q u a e , c u m amici t iae s im u la t io n e decep ta pe r funem descend isse t , in m ag i po te s ta te m v e n i t qu i , g au d io e xsu l t a n s , i llam capt ivam ad s p e lu n cam s u a m d u x i t .

Regis filia ube r t im p lo rans c lamabat :

—H e u me m ise ram , he u me in fo r tu n a t a m ! M a x im e me paen i t e t in tu rr i n o n p e rm a n s i s s e . P a t e r m eus , o s aev is s im e latro, mel ior te erat, q u a m q u a m in h o c ve te re castel lo me cap t ivam ret ineba t .

H a e c o m n ia «A lbu lu s» t r i s t i s et sol l ic i tus videns, s e c u m q u e c o n s id e r a n s se for tasse regiam filiam red i mere posse, m a g u m s e c u t u s est; m agus vero cum ad «A lb u lu m » reve r t i s se t , ira ince nsus , m u l t i s eum v e r b e r i b u s affecit. Sed ille, sub la to p r im o t imore conci* t a t o q u e c u r s u , l a t ronem i n s e c u t u s est.

370

Divide et impera Spe labor levis Usus magister Abstine et sustine

371

Jam magus in speluncam —ad montis radicem pos i tam— venerat, alliga* taque regis filia ad arborem, ut fugere non posset, ad domus elavem quaerendam in rup ibus abscondi tam, profectus est.

Q uam occasionem «Albulus» arr ipui t ut regiae filiae auxilio veniret; suspicans vero magus cuniculum illa facturum quae animo conceperat , s ta t im rediens, adeo in for tuna tum verberavi t a tque vulneravi t ut «Albulus* praeceps et in caput vo lu tans per c l ivum in vepres decideret.

Mult is acceptis vulne r ibus et magnopere cute laceratus surrexit , re* gisque filiam cum mago derel inquens, in turr im redire, ut caeruleum focale quaereret , animum induxit . . .

Magno gaudio exsultans , caeruleum focale e fenestra adhuc pendere vidit, maximamque caut ionem adhibens, manibus pedibusque nodos d id u cere temptavit .

Quae cum «Albulus» effecisset, a tergo subi to rex ipse affuit, man ipu lum mil itum ducens ut filiam, quam ipsemet in tu rr im conjecerat, quaereret et:

— Ecce, inqu i t magna voce clamans, hostis et latro qui filiam meam dulciss imam arripuit . . . , tenete eum, milites.

Milites ergo «Albulum» cap t ivum d u xerun t eu m q u e in media silva pedibus et man ibus ad magnam arborem all igaverunt ut miser cuniculus poenas lueret.. .

Simul ut rex cum mil it ibus ad filiam regis quaerendam profecti sunt , «Albulus» cuniculus dent icu l is accutiss imis funes, qu ibus alligatus erat, rodere coepit quoad ab eis tandem so lu tus est.

— «Satis est, inqui t , eventorum». Et properante r per silvam iter fecit dom um

suam ubi matrem et fratres luden tes inveni t. . . Quem ut vidit, exclamavit mater:

— «Quid tibi accidit? Q u id de eventis?».— «Novi , «Albulus* plorans respondi t , magum pessimum, regem qui,

ira incensus, ad arborem me alligavit...; mult is plagis, ut videtis, vu lnera tu s sum.. . , fame pereo. Non amplius domo exibo... Posthac bonus cuniculus ero».

Et, ut dixit, ita plane fecit.Ceterum «Albulus» dici tur vi tam protraxisse et mollem jucundam que

senectutem egisse, Regem in l iber tatem filiam vindicasse magum que in eamdern ejus speluncam conjecisse ac per t r iennium saevissime eum multis multasse poenis.

J e s ú s A r a m e n d í a , C. M. F.

mi in tur sii iipiuliiliis iliinl igna tius Casajús Joanni Serceau.

C u m re n o n d u m cognoscam neque

\a <>r ■ a d j - t i n tu n over is me, q u is ego s im p r im u mJoachimM. Uuimerá Bonedicto Josepho Pons, d icam et de meis.

Care amice: Fors i t an cogi tes me te a m i - N a t u s su m a b h in c tr ed ec im an n o s

c u m dice re s im u la t e et non ex an im o. Mi- in ° P P ,do cul n o m e n es t M u rc h a n te , inn ime! Ego jam inde a p r im is l i t ter is s u m e t ea Parte ^ uae ad Vasconlam ve.git.

t Ibi agricolae m ultum vin i et olei etero s e m p e r a m ic u s t uus , q u a m q u a m non- r -i n, >< . . ,r ’ f ru m e n t i co ll igunt . « M u rch an te» habetd u m te nov i . S p e r o fore u t tu q u o q u e mih i circiter tria milia incolarum, qui locu-a m i c u s SÍS. p letes sunt, quod terra feracissima fru-

Ego s u m tredecim a n n o s n a t u s . Em et io r 8 um est ideoque optimum facimus vi-

q u a r t u m c u r s u m baccha lau rea tu s . M ih i es t num' ru m en tu m, oleum,

n o m e n J o a c h im M .a G u i m e r á M a r iné . Sex h a be o fratres q u o r u m tres in eadem C o n g r ega t ione c o m m o r a n t u r a tq u e ego.

Ego his l i t t e r is non so lum amic i t iam

Ego n u n c q u a r tu m c u r s u m in hoc colleg io B a rb a s t re n s i ago; h ic l i t te ris v a c a m u s et lu d im u s . L u d u s qu i m ax ime m ih i p lace t e s t p ed i lu d iu m .

D ie dec im o V ka l. A u g u s ta s pro-

colo, s e d q u a e ro e t iam d isce re l in guam La- e c t i s u m u s ad m o n te m C a u n u m u t

t i n a m . C u r a ut valeas.S c r ib e b a m Barbas t r i , I d ib u s Febr . a.

M C M L V II I .

a g e rem u s su b ten to ri i9 d ie s v ig in t i a e s t iv o s . M o n s C a u n u s (H isp a n ic e M oncayo) e s t m o n s m a x im u s o m n iu m q u i in p rov inc ia C aesa rau g u 9 ta n a s u n t , d u o milia o c t in g e n ta m e tra a l tu s .

S c r ibeb am B arbas t ro , Id ib u s Feb ru a r i i s a. M C M L V II I .

Benedictus Josephus Pons Joachimo M . a Guimerá s. d, p.

• L i t t e ra s t u a s cum ga ud io accepi, in q u i b u s te n o n s im u la te sed a n im o am icum esse vel le d ixeras : id m ih i q u o q u e placet.

M ih i B e ne d ic tu s J o s e p h u s F ons n o m e n est. T r e d e c i m a n n o s n a tu s , u n u m fra trem habeo , is a u te m ae ta te me m ul t i s ann is praecedi t : q u i n t u m e n im et v iges im um a n n u m agens , s tud i i s jam explet is , legi timo n u n c mil i t iae t e m p o r e fung i tu r . Sorores a u t e m d u a e s u n t m ih i , q u a r u m al tera vi gin t i , altera s e p te m a n n o s nata est.

L inguae Lat inae d i sc e nda e t e r t ium jam a n n u m o p e ra m i m p e n d o . V ig in t i q u a t t u o r p u e r i s u m u s , in q u a t t u o r c lasses d i s t r ibu t i u t v ides , u n a q u a e q u e classis pauc is t a n tu m d i sc ip u l i s consta t .

Dic mih i , quaeso , quae sit ars vel profess io pa t i i s tui. Pa te r m eus artem t e x t r i n a m exercet : l ane is t ex tu r i s conficiendis operam dat.

De H i s p a n ia n ih i l fere scio. L ingua m en im H i s p a n ic a m non disco, sed t a n t u m B r i t a n n ic a m , G raecam , La t inam. Per te pa tr i am tuam melius cognoscere me posse spero . —C ura ut valeas.

Sc r ibebam D orn iae —in Gal lia —, oc tavo Idus Mart ia s a. MCM LVII I .

Inspice, parer, pictura mea melior est quam tua. — P. C odina

373

Josephus Abad amico ignoto s. p. d. Libent issime ausus sum hac epis tula con

sue tudinem tecum inire; u t inam in aeternum maneat . Maxime mihi placet amicitiaconjungi cum adulescentulo qui ex eadem

• * ! a tque ego regione est.A nno mil lesimo nongentesimo q u i n q u a

gesimo secundo cum paren t ibus ex urbe Almeria Sabatel lum, in urbem sitam apud Barcinonem, me contul i. Ibi modo parentes commoran tur . Volo te cert iorem facere, multos Missionarios qui in Provincia et urbe Almeriensi missiones praedicarunt, esse Congregat ionis Claret ianae; in quorum numero erat P. Angelus Fandos, hi> jus Seminari i Claret iani Superior , quem forsitan noveris. Pergratum mihi feceris si cum litteras ad me dederis narras quomodo eveneri t Missio. Vale.

Scr ibebamBarbastr i ,sexto nonasMar t i a s .

Ignoto amico et nihilonimus carissimo Joseph) Abad Andreas Vilches Ruiz in Seminario M i nori Almeriensi quintum Latinitatis Cursum peragens pacem et salutem plurimam dicit.

Valde gavisus sum cum tuas lit teras accepissem, et hodie perl ibenter t ibi rescribo ad aliqua narranda. A me postulas , carissi

me frater, ut de Missione t ransacta Almeriae te taciam cert iorem.Primum dicam qu id de Missionibus senser im. Om nia mihi placuerunt :

Missionariorum receptio; Hora Sancta Sacerdotalis a celeberrimo Patre Basilio a Sancto Paulo habita; quindecim Rosarii mys te r io rum repraesentat io; Via Crucis cui tanta hom in um mul t i tudo adfuit; et den ique Miss ionariorum di gressio. U t Missionari i vale diceremus Rector hu jus Seminari i Missam peregit, cui aderat Excmus. ac Rvdmus. Episcopus, omnes Missionari i , CanoniciS. Ecclesiae Cathedralis; u t rum que Seminarium et magna popul i frequentia.!

Si vul tis ad alios meos sodales l it teras mit tere sic scribetis: Juan López Quiñonero, Emilio Miras Puche, Antonio Pérez Fernández. ''

Vale, carissime Joseph, ru rsus vale. .

Almeriae, die XII a. Kal. Apri les, anno MCMLVIII.

Joannes Serceau Ignatio Casajús.

Liiteras tuas a. d. IX Kalendas M artias accepi. Te bene la tine scr ipsisse invenio.

N a tu s sum tredecim abh inc ann os (a. 1944) in c iv i ta te cui nom en est Burdigala; loca, non m ontuosa , sed aequalia su n t ; tam en parvi colles sun t

Ibi est G arum na quae fluit juxta urbem ipsam influitque haud procul a Burdigala in O ceanum A tlan t icu m .

S unt m ultae vineae: vina bona sunt! In agris hab i tam u s , extra urbem: in s i len t io v iv im us ..

Scribebam Dorniae, in Gallia, a. d. IV Idus M artias anno M C M LV III.

—Ego sane trem ores tuos m edica tus sum. T ib i autem mille pesetae so lvendae s u n t — B. E l c a n o .

374

H O R A T I U S

1. T r ig e m in is A lb a n is devlc tl9 et occis is , ex e rc i tu s d om os ab d u c t i su n t . P r im u s H o ra t iu s ibat, t r a t ru m spolia p rae se g e re n 9.

2. A t soror virgo, quae d e sp o n sa un i ex C u r ia t i i s fuera t , fratri v icrorl o b v iam a n te p o r ta m C a p e n a m v en i t . Q u a e cu m cognov is se t s u p e r um eros f ra tr is p a lu d a m e n tu m spon9l, q u o d ipsa confecerat, so lv it c r in es e t f leb il i te r 9 p o nsum m ortu u m ap p e lla t .

3. Soror is com p lo ra t io feroci ju v en i In v ic to r ia sua tan to q u e g aud io p u b l ic o m ovet . S tr ic to Itaq ue gladio , transfig it pue llam : «Abi h in c cu m im m a tu ro amore ad sp o n s u m , o b li ta f r a t ru m m o r tu o ru m v lv lq u e , obli ta pa tr iae . Sic ea t q u a e c u m q u e R om ana lugebit h o s te m •.

4. A t ro x id fac inus P a tr ibu s p leb ique v is u m est. Sed recens m e r i tu m facto o b s ta b a t . T a m e n ad re gem d u c tu s est. Q u i , ne Ipse jud lc ll et su pp lic i i a u c to r esse t , concil io p o puli advocato: «D uoviros , inquit , q u i H o ra t i i sc e lu s jud icen t , s e c u n d u m legem facio».

375

V I C T O R

5. Cum duoviri H oratium con dem nassent, tum alter ex his: «P. Horati , tibi perduellionem judico. I, lictor, colliga manus». Accessi t lictor eique laqueum injecit. T unc Horatius: «Provoco», inquit.

6. T u m pater: «Filiam jurecaesam judico. N i ita esset, patrio jure in filium an im advert issem N olite me liberis orbum facere» Et am plexus juvenem o s ten tansqu e spolia C ur ia t io rum fixa eo loco, qui n un c pila Horatia appella tu r «Hunc, inquit, Q uiri tes , sub furca v in c tu m in ter verbera et c rucia tus videre potestis? »

7. • I, lictor, colliga m an u s quaepaulo an te a rm a tae im perium populo Romano pepererun t. I, caput liberatoris urbis hu jus operi. Ex a r bore Infelici suspende; verbera d u m modo in ter pila et spolia host ium vel in ter sepulcra Curiatiorum».

8. N o n tu lit populus lacrimas patris , abso lv itque H ora tium . Sed u t caedes manifesta a liquo piaculo lueretur, patri im pera tum est u t filium pecunia publica expiaret. Is, p iacularibus sacrificiis factis, t r a n s misso per v iam tigillo, capite adoperto ve lu t sub jugum m is i t juvenem.

3V6

LUDAMUS PEDILUDIO— Robur, ju ven tus , v ires—

V i x ing re d io r i n t e r c u b i t o r u m ic tus con c u lc a t io n e sq u e e o rum qui c o n a n t u r p r im i in tr a re . T r a d i t a jani to r i cha r t a in g re s s u m conceden te in s u b s e l l i u m c o n te n d o circa q u o d m ult i spec ta to res , cap i t e operto pileolo, sunt . S o l u m sp e c t a to r u m c lamores a u d i u n t u r , u n u s « V i n c e n t Itali» a lter «Non . se d v i n c e n t H i s p a n i * . « E x s p e c t a n d u m qu i v ic tu r i s in t» , dicit qu i ad dex teram m e a m n u p e r , pi leolo e diar i i cha r t a facto, assederat . Et his au t verbis s im i l i b u s ho ra ce r t am in i s a d v e n i t .

, L u s o res d u o b u s o r d i n i b u s in c a m p u m p r o c e d u n t ; q u o r u m adven tu s e x c ip i tu r m agn i s c l a m o r ib u s s p e c t a to ru m qu i suae factioni acclamant . Lusores c o n v e r s i ad p rae fec tum c o l loc an tu r et illo sa lu ta to magna capi t is incl inat io ne , o rd in e s f r a n g u n t s in gu l i in s u a m pa r t em proficiscentes . Paulo p os t p r in c i p e s f a c t i o n u m se i nv ic e m c onsa lu tan t , j ac toque s u r s u m n u m m o , ab a rb i t ro alea j ac i tu r .

janitor

defen sores

• •dextei O

m ed iu ssin ister

cursores im ed iu s dexter medius s in ister

assu i tores

O •extrem us dexter dexter centralis s in is ter extremus sinister

; T u n c c e r t a m e n incipi t . L u s o r cent ral i s I ta lis pi lam seu follem in extre- m q m m i t t i t et, a l iquo t lu so r ib u s H i s p a n i s e lusis , m agna vi e m in u s in j anuam jacit, sed pila ex tr a p a lu m egred i tu r . I t e rum pila pe r c a m p u m agitur : n u n c eam c a p i t l u so r m e d i u s H i s p a n u s t r a d i tq u e lusori cent ral i q u i celeri ter a n t e q u a m ab se pila r ap ia tu r , in j a n u a m eam mit t i t : q u a m jan i to r n o n capit! N e m o a n im o fingere p o t e s t q u i b u s ac c la m a t ion ibus hoc spec ta to res H ispan i acc ip ian t : e x s u rg e n t e s e subsel l i i s pleni s l a te r ibus c lamant: Eu, io, euge, H ispan ia ! . In te rea lusores H i s p a n i e u m qu i in rete pi lam jecerat complec t u n t u r e iq u e c o n g r a t u l a n t u r .

377

Dato signo ab arbi tro ad cer tamen prosequendum, Itali alacres l u d u n t ad aequat ionem capiendam, dum Hispan i pedes referunt ne pila in januam adveniat . Sed defensor dexter Hispanus, facto tumul tu ad januam, inv i tus manu pilam tangit, et arbiter, judic ibus lineae consult is , factionem H is p a n i cam poena maxima puni t; quod praeceptum cum lusori nostro non placeat, ut in tali re solet, arbi trum in malam rem jubet abire. Magna exspectat io omnium fit cum, recedent ibus omnibus lusor ibus post pilam, arbi ter dat s ignum; lusor des ignatus pilam jacit incum bitque in eam jani tor sed labi tur ex manibus. N u n c Itali gaudent suam factionem laetissimi adhort an tes ovan- tesque. Jam punc to rum aequat ionem consecut i sunt . Paucis post momentis arbi ter horologium consuli t et lusores , ut a l iquantu lum quiet i dent, di scedunt .

Pos tquam autem quieverunt , p rocedunt ad cer tamen in sequendum . N u n c lusores Hispani pilam in ludum m i t tun t et post breve tempus , quo pila quoquove rsus agitur, duo lusores ea potiri conantur ; pila a lusore' H i s pano capi tur et, cum jam spectatores animo gaudent, nam pilam in janua vident , arbiter fistulam canit quia a lius lusor H ispanus ad januam dextror sum se collocaverat et nu l lu s post eum lusor erat praeter jani torem. Dexter defensor pilam in medium campum magna vi jacit et lusores, omni spe pedi, bus posita, quo melius possun t suo comiti pilam tradunt ; lusor dexter ex tre mus H ispanus pilam capit, qui cur rens recta, eam ad centralem mit ti t, et hic in terram se projiciens ut si vellet capite eam tangere, in rete pilam int ro ducit , magna peri tia postica parte calcei impellens.

Iterum clamores fiunt et e rum pi t laetitia lusorum prementium manUm gratan t iumque . Solum quindecim minuta res tant. Itali, omni spe adempta, ludun t , dum Hispani pro virili parte ad victoriam capiendam pugnent ; praefectus factioni Italae suos adhortatur : ne animo deficiant; quindecim enim minuta multa facinora admit tere possun t . Q u o Itali pau lulum confirmati quaerun t occasionem pilae in Hispanorum januam introducendae; et eis occasio apparet Evadens solus cum pila medius dexter, mit ti t in ext remum lusorem, qui propera t in januam; cum jam prope jani torem est, hic se projicit ad pedes inimici venient is , sed nequi t pilam capere.

Hora jam lapsa est. Arbi ter fistulam canit , et lusores invicem plaudentes m a n ibus super umeros ex campo exeunt , laeti alii, paulu lum maesti alii. Paulo post nihil in deser to campo sonat, praeter pileolos ex charta actorum d iu rnorum factos quos v en tu s huc illuc impellit et exagitat. . .

A n g e l u s G o n z á l e z

Seminarii Pontificii Comillensis alumnus (V.* c.) ...Ignosce, bone. Dic, quaeso, quota sit hora.

376

A D S A L T U M E Q U I•■ ■ ■ •f•■■•U

V I •99mmm99999*SSaSf

A U T U

LI

EST

BUS V IR

T U M

R O

A R

U S A U

a aa s fta a iT I

R U M

G E N

QRaim undus C a r a l t in v e n i t (ex H oratio)

F A M U L U S F I D E L I S

D o m i n u s c u m p r im o m a n e e lecto s u r ge re debe re t , d i x i t famulo: « J o h a n n e s cras m a n e me expergefac ies ho ra q u a r t a .

— Liben te r , dom ine , id faciam.— C u r a ne obl iv iscar is .Et J o h a n n e s , p r o m is s i c o n s t a n s , secum

s t a t u i t ea noc te l e c tu m n o n pe tere et, acc e n sa cande la , in sella sedi t . Sed J o h a n n e s s o m n o o p p r e s s u s coep i t l ibere be a te q u e proflare . . . S u b i to e x p e r g i s c i t u r ac s u m m a c o n s t e r n a t io n e a ffectus ho ro log ium insp ic i t e t c u m hora s e c u n d a jam esse t m e n t i s q u e h a u d p a r u m c o m p o s , in c u b ic u l u m d o m in i c u r r e n s , c lamat :

—D o m in e , dom in e!—Q u i d est rei? H o ra qua r t a? In te r roga t

d o m i n u s .—N o n ita d o m ín e , ho ra e s t s e c u n d a ; sed

v e n i u t d icam a d h u c d u a s s u p e ra s s e ho ras u t requ ie scas . Eis o p t im e fruere , dom ine .

Celsonae A n g e l u s M . a M o n r e a l .

Lupus et cuniculusM ih i erat in animo hanc fabellam vo

bis narrare, quod libentissime facio ea ratione ut gratum praebeam anim um Consilio «Palaestrae Latinae» edendae praeposito, cum litteras Latinas me magni aestimare docuerit.

A c c id i t q u o n d a m u t c u n ic u lu s qui d a m lupo o b v ia m fo r te ven ire t . Cura lu p u s fam e urgere tu r , t bes t io la d ilect i s s im a» , i n q u i t c u n icu lo : «tu qu idem m ih i es in c a r iss im is , sed n u n c m o rt e m n eq ueo v i t a re tu a m q u in ego fame p e ream ». — C u n ic u lu s a u tem , lupo c a ll idior, i ta e u m e s t a l locu tu s ; « Is tud , oro, n e feceris, patrue lupe» , (hoc n am q u e n o m in e c u n ic u l i ob re v e ren t iam in lu po s u te b a n tu r ) . «Q uo me pac to m a n d u c a b is m ise l lam bes t io lam ? A n ex is t im a s ca rn es m e as s a t is t ib i fu tu ra s ad rep len d as vel la c u n a s m olarium ? M ise rea r is mei, v e n ia s q u e u na m ecu m , n a m te c o m i ta b o r q u o vacca sag in a t ls - s im a m o la r ib u sq u e tu i s vere d igna d o rm i t o m n i expers cura . Ipsa t ib i in m u l to s d ies e sca m su p p e d i ta b i t» .

V acca s a g in a t i s s lm a de qu a c u n i cu lu s lupo lo q u e b a tu r n ih i l a l iud e ra t q u a m p r u n a r u m a c e rv u s c inere coopertu s , q u i p rocu l vaccae speciem refereba t. C u n ic u lu s ce r tu s e ra t de dolo, sed p e r s tu d io s u s g au d ia sib i co m p aran d i , l icet c u m m a g n o a l io ru m d e tr im e n to .

C u m lupus , m e m o r beneficii a c u n icu lo ob la t i , v i t a m ei re m is is se t ac m ira a lac r i ta te , c u n ic u lo duce, convi-

D E R I S O R I L L U S U S

Call idi q u i d a m d i sc ipu l i c o n a b a n t u r i r r id e r e m a g i s t r u m l u m i n i s oc u lo ru m e x p e r t e m ; q u a m o b r e m a s i n u m in au lam a d d u x e r u n t .

M a g i s t e r um bra , q u a e s ibi d i sc ipu l i esse v id e b a tu r , d e c e p tu s dixi t : «Sede in te r c o m i t e s * .

Barbastri R. B o l a d e r e s .

P E C T E N

a) b) c) d) e)f 'V

a ) Pani d ) Conatob) Pago e) Adm irabilic) H omini

vil locum peteret, e tum ulo vaccae formam vidit m agnaque est laetit ia affectus. C un icu lus vero, cum jam paru m a re abessent, h is su as i t amicum sa lu ta r ib us consiliis: «Vide, d i lec tiss ime patrue; maxima tibi sollertia est adh ibenda , si vis vaccam praedari, quovis enim son i tu excitatur. Solum- modo apprehendes , si te toto cursus im petu in eam projeceris; secus praedam amittes» .

Lupus cuniculo ad verbum oboediv i t ac si de oraculi ed ictis ageretur. C ursum en im ita celerrimum cepit, ut postremo sa l tum faceret cub ito rum p lus m inu s decem, quo vehem entiore vi in p raedam irrueret .

C un icu lus , u t v id it s tu l tu m lupum in ignibus ad ven trem im m issum , se q uam prim um fugae dedit, r isum haud capax ten en d i ob lupi in sc i t iam stulti* tiamque.

Franciscus Mejía

Seminarii M anaquensis alumnus, in Nicaragua.

v /0

3 ^A i f A

f

Exactor. — Estne pater?Puer. — N o n est.Exactor. — Scisne ubi sit?

Puer. — Scio, domine, post p lagulam.

J. Comas

FACETE DICTAEbrius , memoria parum tenax in taber

na vinaria dicebat: Obli tus sum ut rum uxor dixerit: bibe duo pocilla et redi hora undecima, an bibe undecim pocilla et regredere hora altera».

— Mihi d ixe run t Baeticos facete m entiri. Si mihi s ta t im dicis mendac ium t e f qu inque peset is dono. '

—T a n t u m qu inque pesetis? n onne dixisti decem?

M a g i s t e r —Videamus, Theophi le . Si dico Pe trum emere panem, ubi est sub jectum?

T h e o p h i l u s — I n p i s t r i n a .

Barbastri E d u a r d u s M a r t í n e z

V* C. alumnus

Ne puero gladium dederis Amare parentes prima naturae lex Homo doctus in se divitias habet Sibi quisque optimus amicus Non scholae, sed vitae discimus

M E R C A T O R

Mercator ad mercatum calvas defert quas exponi t et: Hae s u n t —inqu i t— calvae clar iss imorum virorum. U n u s ex e m ptoribus: «Cujus erat haec calva?*.

— Haec fuit Julii Caesaris.— Et haec parva cujus erat?, interroga

vit i terum emptor . Mercator calvam spectans: «Haec calva etiam Julii Caesaris, ctmi puer erat».

3 8 0

‘ V E R B O R U M A E M IG M A

In transversum. — a) C o n s o n a n s . M a jo r i b u s . P ra ep o s i t io b) S u c c u le n t a m , c) C o n j u n c tio . C o n c in e . A d je c t i v u m p o s s e s s iv u m (voc.).d ) O p p o r t u n i t a t i s , e) L i t te rae e v e rbo «cur» L i t te ra e e verbo « O ssa» , f) Inco la c u ju s d a m o p p id i H is p a n ia e T a r r a c o n e n s i s (da t. s ing .). g) C o n s o n a n te s . F ru l t i s . V oca les , h ) F am i l ia r i (versis litteris), l) C o n s o n a n s . I n s u la in A egeo m a r i . Perge.

A d perpendiculum . — 1) A d u lo r . 2) Loci d e se r t i . ’) A tq u e . C o n ju n c t io . N e g o t io (a b la t.) . 4) O s . P ra e c o n iu m (versis litterisj. 5) C o rn u a (a cu s .). C o rp o r i s m e d u l la . 6) A ccede . C o n a m in e . 7) In g red io r . P ro n o m e n p e r s o n a le r e d u p l i c a tu m (versis litteris). 8) L i t te rae e verb o «est». M in im e . A tq u e (versis litteris) . 9) D i m is sa e . 10) P e rd i t io n i . A . M . A ndrés

S O L U T I O N E S(C tr . Palaestra Latina , 1958,

fase. I, p. 315 , 318 e t 320)

Saltus eculei: V i ta e b rev is e s t c u r s u s , g lor iae s e m p i t e rn u s .

Yerborum tr iangulum : 1) R u m in a t io , 2) U n i m a n u s , 3) M i n u tu s , 4) Im u lu s , 5) N a tu s ,

" ó ) A n u s , 7) T u s , 8) Is, 9) O .

A f c n ig m a v e r b o r u m . — In transversum, a) Salo, b) C ic u ta , c) M a t u t i n i , d) Lac. Si. N o s . e) E rus . loca , f) T im e . o to N . g) o tl . En. a sU . h) A n a le c t a , l) O b i tu i , j) Ixil.

A'd perpendiculum : 1 ) Leto. 2) M a r i ta . 3) C a c u m ino . 4) Sit. Se. A b i . 5) A c u s . Elix. 6)

' L ü tí . N e t i . 7) o t l . Io. C u i . 8 j A n n o t a t i . 9) Iocosa . m a n U . .

Pecten: a) Pati , b) Lati, c) Esse, d) Tali , e) A tri .

Solutiones m iserunt: A n g e lu s M ili a n , A n to n iu s M iguel et E lias Estefanía .

Barbas tri

Aenigm ata: (p 319) l ) A m b o s ib i l a n t , 2) Soni repe rcus io , 3) C u c u r b i t a s g ig n u n t ; 4) C a l ceus, 5) S ecuris .

Solutiones m iseruni: A n t o n i u s M iguel et Elias Estefanía .

C R A T IS I N T R I C A T A

A . A lsina , delineavit: A lum nus V» Cursus

Q u id legis de Palaestra? Q u id q u e de l i t te r is? —Q u is u t r a q u e d ix i t?

Cum inveneris, mittes ad Moderatorem, qui te praemio donabit.

F A C E T E D IC T A

—Filius m e u s n e q u i t em e n d a r i , m ih i n u n q u a m ob oed it , ad s tu l to s t a n t u m a n im u m in ten d i t .

— V is n e eu m a lloquar?M atthias M artínez

Sem inarii M issionalis alum nusArtaxone IIP Cursus

I N C A U P O N A

— C edo b in i s ex ta r iu m ,— U t r u m m a v is a t r u m a n ca n d id u m ? E q u id e m u tro q u e delec tor; caeco v iro e s t ..

I. A tienza, IV* Cursus alum nusArtaxone

V I S N E L O Q U I L I N G U A L A T I N A ?U t R om anorum lingua cum amicis colloqui possi9 atque in novis rerum Inven t is ap tam

in prom ptu sem per habeas vocem Latinam , librum tibi in sermone adhibe socium, cui Index

N O V A E T V E T E R Aa Jos. M.a Mir, C. M. F. conscriptum

En to t ius operis conspectus:1. Schola. Lyceum A ula. 11. Messis: agri aspectus.2. Corpus hu m an u m . A n im i relaxatio. Ludi. 12. V ena tio V indem ia . Piscatio.3. In fantia et adulescentia . Sollem nia b ap 13. Mons. Balnea.

t i sm a tis in vico. 14. Silva. V enatio .4 Festum publicum. 15. Mare. Portus.5. Juven tus et senectus: N u p t ia ru m epulae. 16 U rb s ejusque m onum enta . Incendium .6. Juven tus et senectus: Dies n a ta l is avi. 17. S ta t io . Ferrivia. N aves7. De domo ejusque construc tione . 18. Deversorium. Caupona. Cafeum.8. Pars in terior domus: supellex, victus, il 19. Via. Mercatores .

lum ina t io 2o. M acellum . Penus.9. V icus h iberno tempore. 21. Receptaculum. T aberna u n iversa lis m e r

10. Villa verno tem pore cium. Crepundia.

Prostat in officina Libraria: (ii R A F I C A S C L A R E T

YfNIT: 25 pesetis Lauria, 5 BARCELONA

Magistros Latinitatis, Institutorum, Seminariorum Professores

certiores facimus

Palaestram Adulescentiumseparatimi edi.

P A L A E S T R A A D U L E S C E N T I U M a magistris Latinitatis l iben

tissime accipitur, qua in scholis utantur.P A L A E S T R A A D U L E S C E N T I U M alumnorum animos ad litte

ras Latinas colendas vehementer excitat et incendit.P A L A E S T R A A D U L E S C E N T I U M , magno solacio, suavissimo

studio, festivo joco, omnibus est. — Rident pueri, rident juve

nes, rident omnes!. .. et dum rident l inguam Latinam discunt.

C o m m e n ta r i i a M issionariis C la re tia n is editiI L U S T R A C I Ó N DEL C L E R O : Sacerdo ta les c o m m e n ta r i i m e n s t r u i

In H i s p a n ia et Lus i ta n ia v e n e u n t . . . pt is . 65Ex tra H i s p a n i a m . . . doli. 2

T E S O R O S A C R O - M U S I C A L : M usices sacrae c o m m e n ta r i t r im es t re sIn H i s p a n ia e t L us i tan ia . . . p t is . 65E x t r a H i s p a n ia m . . . dol i. 2

V I D A R E L I G I O S A : b im es t re s c o m m e n ta r i i de iis quae ad vi tam rel igiosam s p e c t a n tIn H i s p a n ia et Lus i ta n ia . . . pt is. 40Ext ra H i s p a n i a m . . . dol i. 2

E P H E M E R I D E S M A R I O L O G I C A E , t r i m e s t r e s de re Marial i com m en ta r i iIn H i s p a n i s et Lus i tan ia . . . p t is . 100Extra H i s p a n i a m . . . doli. 4

IRIS DE P A Z : c o m m e n ta r i i m e n s t ru iIn H i s p a n ia et L us i t a n ia . . . p tis . 50Ext ra H i s p a n ia m . . . doli. 2

Venales prostant apud Revistas ClaretianasB u en Suceso , 22 . Madrid

C O M M E N T A R I U M P R O R E L IG IO S IS E T M I S S I O N A R I , b imes tr es com m en ta r i i de r ebus ad v i t a m rel igiosam p e r t i n e n t i b u s , L a t in a l ingua ex a ra t i n Italia . . . lib. It. 1.800

Ext ra I ta l iam . . . doli 4

V e n e u n t : V ia G ia c o m o M edic i , 3-5 Roma

H u n c e m it e Librum:

Historia de la Cruz y Crucifijoscripsit Dr. A. SANZ

O p t i m a c h a r t a , p e r s p i c u i s t y p i s , p l u r i m i s p h o t o g r a p h i i s .

Null ibi l ibrum i n v e n ie s h o c m e l i o r e m n e q u e minoris e m e s .

C h a r t a c o n t e c t u s , 2 5 p t i s . L i n t e o , 3 0 p t i s .C h a r t a d e n t a t a l i n t e o q u e c o n t e c t u s , 3 5 p t i s .

Venáüs prostat ¡n A e d ib u s « P a la e s tr a e Latinae»C o n d e , 2 - BA R B A ST R O ( H u e s c a ) España

palaestra - culturaclasica.comculturaclasica.com/palaestra/palaestra_latina-162.pdf · una eademque...

Documents